Professional Documents
Culture Documents
X Iaf ZXC J97 NUJ8 V M5 SL 3
X Iaf ZXC J97 NUJ8 V M5 SL 3
МУҲАДДИСЛАР
СУЛТОНИ
Н аш рга тайёрловчилар
У смонхон ҳож и Темурхон ўғли
ва Бахтиер Н абихон ўғли
“ Ў зб ек и сто н м ш ш и й э н ц и к л о п е д и я с и ”
Д авл ат илмий наш риёти
Т о ш к е н т - 2004
У ш бу р и с о л а бую к м уҳаддис И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г си й р а тл а р и , х у л қ -ат в о р л а р и ,
ф азилатлари, уларнинг бош китоблари - “А л-Ж ом и ъ
ас-саҳи ҳ” (“И ш онарли туплам ”)нин г яратилиш и ва
аҳам ияти ҳамда б ош қ а асарлари ҳаки да мухтасар
маълумот беради. Тўплам кенг китобхонлар оммасига
м ў л ж а л л ан га н б ў л и б , у к и ш и л ар и м и зд а ий м он у
эътикодни, ю ксак м аънавий қадриятларни тиклаш га
хизмат қилади деб умид қиламиз.
^ \ A lis h e r Navo'.y
- n o m :. fbRi >ti
p J / 0 JjCo’z b e k is on - ^
c 0403000000 Q1
ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ
ТАВАЛЛУДЛАРИ ВА
УЛҒАЙИШЛАРИ
К ў п ч и л и к т а р и х ч и л а р н и н г та ъ к и д -
л а ш и ч а , И мом ал-Б ухорий , ҳиж ратн инг
194-йили, Ш аввол (Рам азон) ойи нин г 13-
кун и, ж ум ъа нам озидан сўнг Б ухорода
д ун ёга к ел ган л ар . Б у хусусда б ў л ак ч а
ф и к р айтувчилар хам б ор, л е к и н улар
о зч и л и к н и таш ки л қилади.
И м ом ал-Бухорий отадан жуда ёш етим
қоладилар. Ш унда оналари таълим-тарбия
иш л ар и н и ўз қўл л ар и га олиб, ул киш ини
ҳар ж и х а тд а н б ар к а м о л , с о л и ҳ ин сон
қи л и б воя га еткази ш га ки риш ади лар. Бу
борада И мом ал -Б у х о р и й га оталаридан
м ерос қо л ган м ол-м улк ж уда асқотади.
Р и во ят қи ли н и ш и ча, у ки ш и б о лал и к
чоғларида кўр бўлиб қоладилар. О налари
кун лардан бирида И броҳим Ҳ алилуллоҳ
а л а й ҳ и с -с а л о т в а с -с а л о м н и туш
к ўрад и л ар . Ул зот: “Э й вол ида! А ллоҳ
т а о л о б е т и н и м д у о -ю и л т и ж о л а р и н г
боисидан ўғилчан гнин г кў злар и га қай та
нур ато этд и” , - деб хитоб қи ладилар.
И мом ал -Б у х о р и й н и н г о н алари эртасига
уйғониб, ҳ ақ и қ атд ан ҳам А л л о х тао л о
ў ғ и л ч а л а р и к ў з л а р и г а қ а й т а нур ато
этган и н и н г ш оҳиди бўладилар, ш ундан
сў н г у ки ш и н и н г ғам -ғуссалари ўрни ни
ш одлик эгаллайди.
И м ом ал -Б у х о р и й н и н г б ен ази р
қ о б и л и ят соҳиб и эк ан л и к л ар и б о л ал и к
ч о ғ л а р и д а ё қ , ул к и ш и б о ш л а н ғ и ч
м ак таб д а т аҳ си л кў р аётган к е зл а р д а ё қ
м аъ л у м б ў л г а н . А л л о ҳ с у б ҳ о н а ҳ у ул
ки ш и га беҳад кен г ва зий рак қалб, кучли
х о ти р а хам да ў тки р зеҳн ато этган эди.
И мом ал-Бухорий А ллоҳ таоло тараф идан
ҳадисларни ёд олм оқка илҳомлантирилиб,
ўн ёш ларига қадар улардан талайгинасини
зеҳнларига ж о этдилар. С ўнг, ул ки ш и ўз
ю ртларидаги улам олар ҳузурига қатнаб,
улардан хадислар ёзиб олди лар, илм и-
ҳадисни ўргандилар. Ш у тар и қа
билим лари о р та бориб, ҳатто бу борада
ўз усто злар и билан илм ий баҳс қи лиш
д ар аж аси га етдилар. Ўн олти ёш га етар-
етм ас к ў п улам оларнинг ки то б л ар и н и ёд
олиб бўлдилар, раъй ва қиёс ахди (Куръон
ва ҳадисдан ш ахсий ф и кр л ар и га таянган
ҳолда ф атв о чиқаргувчи улам олар)нинг
м улохаза, қ о н у н -қ о и да ва таълим отлари
билан т ан и ш и б чикдилар.
Ф арабрийнинг айтиш ларича, И мом ал-
Б ух о р и й н и н г котиблари - М ухам м ад ибн
А бу Х отим бундай деган эканлар: “И мом
ал -Б у х о р и й менга: “ Б ош лангич м актабда
ўқиётган вақтимда хадисларни ёд олм оққа
илх о м л ан ти р и л д и м ” , - дедилар. Ш унда
мен: “Ў ш анда неча ёш да эдингиз?” , - деб
сў р ад и м . Ул ки ш и дед и л ар : “Ў н ёхуд
ундан хам к и ч и к ёш да эдим. Ў н ёш дан
ош ганимда бош лангич мактабни тугатдим-
да, А д-Д охи ли й ва бош кд ш ай хларнин г
хадис тў гар ак л ар и га қатн ай бош ладим .
Б и р кун и А д-Д охилий талаб аларга хадис
а й т а ё т и б : “ С у ф ён А б у З у б а й р д а н , ул
киш и эса И броҳимдан ривоят қилганлар” ,
- д ед и л ар . Ш унда мен А д-Д охи ли йга:
“ А бу З уб ай р И брохим дан ривоят
килм аганлар” , - деб эдим, ул киш и менинг
гапим ни д ағалли к билан и н кор қилдилар.
А м м о, м ен м улойим лик билан: “У стоз
айтган ҳ ад и си н ги зн и н г асл м анбаи
ўзингизда б ўлса, б ир қараб кў р и н ги з!” , -
д ед и м . А д -Д о ҳ и л и й н о и л о ж и ч к а р и га
ки риб м азкур ҳадиснинг асл м анбаига кўз
таш лагач, қай ти б чикдилар-да: “Э й бола!
Буни не деб тузатм оқ лозим ?” , - дедилар.
М ен: “(А ввало “А бу З у б ай р ” эм ас, “Аз-
Зубайр", бунинг устига) А з-Зубайр ва Ибн
А дий б и р ш ахсдир. (Ч у н к и , И бн А дий
А з -З у б а й р н и н г к у н я л а р и б ў л и б , с и з
ай тган ҳ а д и с н и н г д а с т л а б к и и сн о д и д а
ровий исм и билан эм ас, б ал ки л а қ а б и
билан ти л га оли н ган ” ). Ш ул боис “ И бн
А дий И броҳим дан ривоят қи л ган лар ” деб
т у з а т м о қ к е р а к ” , - д ед и м . С ў н г А д-
Д охилий қ ў л л ар и га қал ам оли б хатони
тузатгач, менга: “С ен ҳақсан!” , - дедилар”.
Б и р ки ш и шу ҳакда сўз борганда Имом
а л -Б у х о р и й д а н : “У сто зи н ги зга эъ ти р о з
билди рган инги зда неча ёш д а эдинги з?” ,
- д е б сўради. И м ом ал-Б ухорий : “Ў н бир
яш ар эдим ” , - дедилар.
И м ом ал -Б у х о р и й я н а бундай д еган
эдилар: “ Ў н о л ти ёш га кирганим да И бн
ал -М у бо р ак ва В аки й ъ н и н г ки то б л ар и н и
ёд олдим ҳам да анавиларнинг, яъ н и раъй
(ва қ и ё с ) аҳ лини нг сўзл ар и н и (м улоҳаза,
қо н у н -қ о и д а ва таъ ли м о тл ар и н и ) билиб
олдим... Сўнг, онам ва акам (А ҳмад) билан
биргали кд а ҳаж га саф ар қи лди м ” .
хусусида си з я х ш и р о қ б илсангиз к ер ак
деб кел д и м ” , - дедилар.
А бдуллоҳ ибн М асъуд: “ А гар А ллох
т а о л о н и н г К и т о б и н и м ен д ан я х ш и р о к
б илгувчи б и р о р к и ш и н и н г б о р л и ги н и
билсам -у, у туя м ин иб борилади ган узок
ер д а б ў л с а хам , б о р ар д и м !” , - деб
айтганлар.
И лм т а л а б и д а ги б у н д ай р и ҳ л а т л а р
т о б е ъ и й н л а р д ав р и д а ҳам д аво м эти б ,
бенихоят кенг туе олган. Чунки, Расулуллох
с а л л а л л о х у а л а й х и ва с а л л а м н и н г
саҳобалари ўзлари билан И слом илмини
олган ҳолда турли мамлакатларга тарқаб
кетиш ган бўлиб, киш и ул зотнинг муборак
хадисларини ўзга юртларга рихлат қилмай
ва ул ерлардали сахобалар билан учраш май
туриб, мукаммал билолмасди. Саъийд ибн
ал-М усайяб (ибн Ҳузн ибн Абу В ахб ал-
М ахзумий ал-К ураш ий) бундай дейдилар:
“Б и р дона хадис учун кеча-ю кундузлаб йўл
ю рм оққа хозирм ан!”.
Ҳ асан ал -Б а с р и й И слом илм и
хусусидаги бир масалани ҳал қи л м о қ учун
Б асрад ан К у ф ага р и х л ат қилганлар.
А бу Қ и л о б а (А бдуллох ибн Зайд ал-
Б а с р и й ) б и р о р х о ж а т л а р и б ў лм аса-д а,
A lish e r N evcly
nomidggl
A / ^ ^ JckistonM
М адииада уч кун туриб қолдилар. Ч унки,
од ам л ар б ир ки ш и н и н г бу ер га кел и б
ҳадис айтиб берм оғи ни ин ти ки б
кутиш аётган эди. Ул киш и ўш ал одамнинг
келгунига қадар пойладилар, келгач ундан
ҳадис хусусида сўрадилар.
О м и р иб н а ш -Ш а ъ б и й (О м и р и бн
Ш а р о ҳ и й л ) од ам лар зи к р қи л ган учта
ҳади сни деб М аккага йўл олдилар, чунки
ул ерда саҳобаи киромлардан бирорталари
билан учраш иб, мазкур ҳадислар хусусида
сў р а м о қ умидида эдилар.
О м ир аш -Ш аъ б и й бир ки ш и га ҳадис
айтиб, у ни нг ёрдам ида б и р м асалани ҳал
қи л и б б ерд и лар, сў н г унга: “Б и з сенга бу
м асалан и ҳеч нарсасиз ҳал қи л и б бердик
(яъни, сен б и р о р ерга р и х л ат қи лм ай ,
саф ар азо б и н и тортм ай, ўзи н г ечолм аган
бир м асалани ҳал қилиб о;щинг). Одамлар
ҳ атто б у н дай ж ў н р о қ м асал ан и хал
ки л м о к учун туяга миниб М адинага бориб
к ел и ш ар эд и” , - дедилар.
А булолия а р -Р и й о ҳ и й бундай
дей ди лар: “Б асрада биз Р асулуллох
саллаллоху алайхи ва саллам нинг саҳобаи
к и р о м л а р и р и в о я т қ и л га н ҳ а д и с л ар н и
эш и тар эдик. А м м о бунга қан о ат қи лм ай ,
т у я л а р и м и зг а м и н и б М а д и н а г а б о р а р
эдик-да, м азкур ҳади сларн и у л арнин г ўз
оғизларидан ти н гл ар д и к” .
Д а р ҳ а қ и қ а т , т о б е ъ и й н л а р г а м ан су б
уламолар, уларнинг адади эса юзларчадир,
кўп л аб ш аҳ ар ва м ам л акатл ар н и кези б,
чўлу биёбонларни босиб ўтиб, Расулуллоҳ
с а л л а л л о ҳ у а л а й ҳ и ва с а л л а м н и н г
саҳоб ал ар и ҳузурига бориш ган.
М исрда бир аёлнинг қули бўлган ҳамда
И сл ом н и қаб у л қи л гач , озод қи линган
И м ом М а к ҳ у л а ш -Ш о м и й ў зл а р и н и н г
и л м и й р и ҳ л а т л ар и х у су си д а бундай
дейдилар: “ М ен М исрд а қулликдан озод
этилдим, сў н г ул ердага ўрганмогим лозим
бўлган б ар ч а и л м ларни, би ттаси н и ҳам
қ о л д и р м а й , эга л л а д и м . К е й и н , м ен
И р о ққ а, сўн г М адинаи М унавварага
б о р д и м -д а , ул е р л а р д а г и ў р г а н м о ғ и м
лози м б ў л ган б ар ч а и л м л ар н и ҳам ,
биттасини қолдирм ай, эгалладим. С ў н ф а ,
Ш ом га б о р и б , ул ерн и (илм талабида)
б о ш д ан -о ёқ кези б ч и кд и м ” .
Т обоьийнлар даврида ҳам ҳадис ил мига
ва уни ўр ган и ш га қи зи қ и ш ғоятда кучли
бўлган, ҳ атто б и рги н а м ам л акатд а,
эҳтим ол, м ин глаб ҳадис илм и толи блари
б ў л ган б ў л с а к е р а к . Б у ф и к р и м и зн и
М у ҳ а м м а д и б н С и р и н а л -Б а с р и й н и н г
“М ен К у ф ага келгани м да, ул ер да тўрт
м и н г т а л а б а ҳ ади с ў р ган аётган э к а н ” ,
деган с ў зл а р и тасд и к л ай ди .
И лм талабида риҳлат килиш
(Ҳ иж ратнинг) 2- ва 3- асрларида янаца авж
олди. А р-Ром иҳурм узий (М уҳаммад ибн
а л -Ҳ а са н ў зл а р и н и н г ҳади с илм ига
б ағ и ш л а н г а н “ А л -М у ҳ а д д и с а л -ф о с и л
б а й н а а р -р о в и й ва а л - в о ъ и й ” н о м л и
асарларида) турли м ам лакатларга рихлат
қи лгаи м у ҳ адд и сл ар н и н г исм лари
рўйхатини келтириб, уларни илмда тутган
м ав қел ар и га б и н о ан ж о й л аш ти р ган л ар .
А сар д а аввал и л м т а л а б и д а б и р н еч а
мам лакатларга рихлат қилган муҳаддислар
зикр қи л и н и б, сў н г ш у м ақсадда биргина
м ам лакатга борган муҳаддислар хусусида
баён қилинган. М азкур муҳадцислар рихлат
қилган м ам лакатлар эса ў ш а вақтларда
И слом м аданияти м арказлари эди.
У лам олар илм талабида р и хлат қил-
моқнинг аҳамиятини чуқ>р цдрок қилган
эдилар. Я ҳё ибн М уьийн (ибн Авн ибн Зиёд
ал-Бағдодий) бу ҳакда: ‘Т ў р т тоиф а киши
рушду хдцоят топмас! Улардан бири - ўз
ю ртидагина ҳади сл ар ёзи б о л и б , ҳадис
талабида бўлак мамлакатларга рихдат кдл-
майдиган кишидир”, - деб айтган эканлар.
И броҳим ибн А дҳам (ибн М ансур ат-
Т ам им ий а л -Б а л х и й ) бундай дей ди лар:
“А л л о ҳ т а о л о хадис со х и б л ар и (мухад-
д и с л а р ) н и н г (и л м т а л а б и д а к и л г а н )
р и х л а т л ар и ту ф ай л и бу ум м атн и н г
бош идан б алон и д а ф кл л у р ” .
Ҳ ан б ал и й м азҳаби им ом и А хм ад ибн
М ухам м ад ибн Ҳ анб ал бундай дейдилар:
“Ҳ адис и сн о д и н и н г м укам м ал бўлм оғига
т ал аб ч ан л и к ил гари ўтганлардан қолган
суннатдир. Ч унки, с а х о б а А бдуллох ибн
М асъудн инг дўстлари К уф адан М адинага
ри х л ат қ и л и ш и б , Ҳ азр ат У м ардан илм
ўрган и ш ар ва хади слар ти н гл аш ар эди.
И м ом ан -Н авави й : “ Ш ул б о и сд ан хам
рихлат (кей инги авлод учун) сую кли амал
бўли б қо л ган д и р ” , - дей ди лар.
Р и х л ат қи лгувчилар ўз рихлатлари дан
р о ҳ атл ан ар эдилар. Ҳ аррон д ан Я зид ибн
Ҳ ору н н и н г хузурларига б орган б и р ки ш и
бундай д еб таран нум қи лган экан:
ЮРТМА-ЮРТ КЕЗГАНЛАРИ
И м о м а л -Б у х о р и й , ҳ а д и с т а л а б и д а
р и хд ат дар во заси н и қ а т т и қ қо к д и л ар ва
(д ар в о за о ч и л гач ), ислом
м ам л ак атл ар и н и н г деярли барчасига
р и хд ат кдлди лар.
И м о м ал -Б у х о р и й бу ҳ а к д а ўзлари:
“ М ен Ш о м , М и ср ва Ж а зи р а (Д аж ла ва
Ф урот оралиғидаги ерлар)га и к к и м арта,
Б асрага тўрт м арта бордим, Ҳ иж озда олти
йил яш ад и м , ам м о м уҳаддислар б илан
б и р гали кд а К у ф а ва Бағдодга неча м арта
бо р ган и м н и н г ҳисобига етолм ай м ан” , -
дейдилар.
А л -Х а ти б а л -Б а ғд о д и й бундай
д ей д и л ар : “ И м ом а л -Б у х о р и й турли
м ам л акатл ар д аги м уҳаддислар ҳузурига
риҳлат қилдилар: Х уросон ва
Ж ибал(Х узистон)да, И р о қ ш аҳарларининг
б а р ч а с и д а , Ҳ и ж о з , Ш о м ва М и с р д а
ҳади слар ёзиб олдилар, Бағдодга эса кўп
м арта к ел и б к етд и л ар ” .
А л -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж ар : “ М ак к ад а
б ў л г а н л а р и д а н с ў н г, р и ҳ л а т қ и л и ш га
қур б л ар и етган б ар ч а м ам лакатлардаги
ш ах сл ар ҳузурига б о рдилар”, - дейдилар.
А з -З а ҳ а б и й ул к и ш и қ а д а м р а н ж и д а
қ и л ган ер л ар - хусу си д а га п и р и б , улар
к а т о р и д а Б а л х , Н и ш о п у р , Р е й (Р а й ),
Б ағд о д , Б а с р а , К у ф а, М ад и н а, В о си т,
Д а м аш қ , А с қ а л о н , Ҳ и м с ва б о ш қ а
ш аҳ ар л ар н и зи к р қиладилар.
А л -Ҳ о ки м А бу А бдуллоҳ И м ом ал-
Бухорий р и ҳ л ат қи лган м азкур
ш ахд рларни зи к р қ и л а туриб: “И м ом ал-
Бухорий м азкур ш аҳарларга илм талабида
р и ҳ л а т қ и л и б , ҳ а м и ш а ул е р л а р д а г и
ш айхлар ҳузурида яш адилар” , - дейдилар.
УСТОЗЛАРИ
САМАРҚАНДДА ИМТИҲОН
ҚИЛИНГАНЛАРИ
БАҒДОДДА ИМТИҲОН
ҚИЛИНГАНЛАРИ
ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ ЎЗ
ЮРТЛАРИГА ҚАЙТИШЛАРИ
ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ
ВАФОТЛАРИ
ШЕЪРЛАРИ
МУСУЛМОНЛАРНИНГ имом
АЛ-БУХОРИЙГА БЎЛГАН
МУҲАББАТЛАРИ
И м ом ал -Б у х о р и й р и х д атл ар и чоғида
б и р о р ш а ҳ а р г а ё к и б и р о р е р га к ел и б
туш салар, одам лар ш ул қад ар қи зи қ и ш
в а м еҳ р б и л а н ул к и ш и н и ў р аб о лар
эрдиларки, бунинг таъриф у тавси ф и га тил
ожиздур. А ллоҳ таоло И м ом ал-Бухорийга
инъом этган б ен азир қувваи ҳо ф и за, ақлу
за к о в а т , а х л о қ у о д о б, с а х о в а т ва илм
хусусидаги овозал ар н и эш итган одам лар
ул ки ш и н и н г б и р о р ерга кадам ранж ида
қилганларидан хабар топганлари ҳам оноқ
тезли кд а ўш ал ерга бориш арди, натиж ада
атроф ларида ш унчалик кўп одам тўпланар
эдики, ҳ атто о ё қ қўЙ 17 д ек ж о й то пилм ас
эди. И м о м ал -Б у х о р и й р и ҳ л а т л ар и д а н
Б у хо р ога қ ай таётган л ар и д а пеш воз
ч и қ и ш и б , ш аҳардан бир ф ар сах (2 2 5 0 м)
нари да ул ки ш и учун чодир ўрнатиш ди -
да, ў ш ал ерда м унтазир бўлиб туриш ди.
Ш у н д ай в о қ е а Н и ш о п у р д а ҳам соди р
бўлган бўли б, И м ом М услим бу ҳакд а
бундай дейдилар: “М ухаммад ибн И смоил
Н иш опурга келганларид а ш аҳар аҳли ул
к и ш и га ш ул к а д а р и ззат -и к р о м
кў р сатди ки , унинг на би р о р аллом а ва на
бирор ҳукм дорни бунчалик эъзозлаганини
сира кўрм адим . Ў ш анда Н иш опур аҳли
И м ом ал-Б у х о р и й н и ш аҳардан 2 ёки 3
м аизи л нари да кутиб олган эди” .
А С АРЛАРИ
“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”
И м о м а л -Б у х о р и й я ш а г а н д ав р д а н
ил га р и я р а т и л г а н ҳ а д и с к и т о б л а р и д а
са ҳ и ҳ ва ғайри саҳ и ҳ ҳадислар аралаш
ҳолда бери лган бўли б, ўқувчи улардаги
б и рор ҳади сн и н г тўғри ё нотўғри
экан ли ги н и , токи унинг ровийлари
а ҳ в о л и н и т е к ш и р м а й ва ҳ а д и с а ҳ л и
ор аси д а қай т а р и қ а маълум б ўлгани ни
ан и к л а м а й ту р и б , б и л о л м асд и . А гар у
бунга м у в а ф ф а қ б ў л о л м а с а , ул ҳ о л д а
унинг хусусида ҳадис улам оларидан
сў р аш га м аж бур бўларди. Б аш ар ти унга
бу ҳам муяссар бўлм аса, унда ўш ал ҳадис
уни нг учун м авҳум лигича қолард и. И м ом
ал-Б у х о р и й дунёга кел и б , ҳадис илм ида
кам олотга эриш гач ва бу борада эгаллаган
мақомларидан ю қорироқ м ақом қолмагач,
ҳадис то л и б л ар и н и б аҳсу саво л лар
м аш ақ қати д ан халос эт м о қ учун мавжуд
ҳади слар орасидан сах и х л ар и н и аж ратиб
олиб, уларни алоҳида к и то б қи л м о қн и
истадилар.
Ш у н д ай қ и л и б , ул к и ш и о л ам га
маш ҳур к и то б л ар и и и ёзи б , унга ўзлари
са ҳ и ҳ эк ан л и ги н и ан и клаган ҳадисларни
ки ритди лар ва уни “А л -Ж о м и ъ ал-муснад
а с -с а ҳ и ҳ ал -м у х та с а р м ин умури
Расулуллох саллаллоху алайхи ва саллам
ва су нани хи ва ай й о м и х и ” (“Расулуллох
са л л а л л о х у ал ай х и ва с а л л а м н и н г
ф а о л и я т л а р и , с у н н ат л а р и ва х а ё тл а р и
д аво м и д а б ў лган в о қ е а л а р д ан қ и с қ а ч а
хабар бергувчи асосли, хаққоний тўплам ”)
д еб атадилар.
Ш а й х Т о х и р а л -Ж а з о и р и й б у н дай
дей ди лар: “ И м ом ал -Б у х о р и й н и н г “А л-
Ж ом и ъ ” ( “Т ў п л ам ”) деган сўзн и
к ў л л а га н л а р и д а н м аълум б ў л а д и к и , ул
к и ш и ўз к и то б л ар и д а бир турдаги
хади сларн и и кки н чи турдаги хадислардан
устун қўйм аганлар, балки барча мавзудаги
х ади сларга тен г ў р и н аж ратганлар. Ш у
б ои сдан хам ул к и ш и ўз к и то б л а р и га
ҳукм лар, ф ази л атл ар , ўтм иш ва к ел аж ак
х а б а р л а р и , ш у н и н гд ек , а х л о қ -о д о б ва
л у тф у са х о в а тга д о й р х ад и сл ар н и хам
киритганлар. Ў з китобларини “саҳих” деб
б а ҳ о л а г а н л а р и н и н г б о и с и э с а - унда
б и р о р та хам заиф хадиснинг йўклигидир.
А с а р н и н г б аъ зи м у х а д д и с л а р н о ў р и н
танқид қилган жиҳатлари хусусига келсак,
у л ар н и н г хар бирига ф а қ и ҳ улам олар ўз
асар л ар и да раддия берганлар.
И м ом а л -Б у х о р и й : “ М ен “ А л-
Ж о м и ъ ” га ф а қ а т сах и х ҳади сларн игин а
ки р и тди м ” , - д еб жуда тўғри айтганлар.
Ул к и ш и н и н г “А л-М уснад” деганларидан
асосий м ақсадлари - Расулуллох
саллаллоху алайҳи ва саллам н инг исноди
б и рор сах о бага боғланадиган х о х қавлий
( с а ҳ о б а л а р г а б у ю р г а н ), х о х ф е ъ л и й
(ў з л а р и қ и л г а н ) ва х о х т а қ р и р и й
(сах о бал ар қилганда м аъкуллаган) хадиси
ш ар и ф л ар и н и аж ратиб олиш эди.
А л-Ҳ оф из ибн Ҳажар: “ И м о м а л -
Б у х о р и й ў з к и то б л а р и г а ф а қ а т с а х и х
хадисларни ки ритм окд а қар о р қилганлар.
Б у эса ки тобни “А л-Ж ом иъ ас-сахиҳ” деб
н ом л аган л ар и д ан к ў р и н и б ту р и б д и ” , -
дейдилар.
Имом М услим ибн ал-Ҳажжож бу
борада И мом ал -Б ухорий га эргаш дилар.
Ул к и ш и к ў п л а б м ух адд и сл ар қ а т о р и
И м о м а л -Б у х о р и й д а н ў р г а н г а н ва
ф ой д алан ган ҳолда ўзлари н и н г маш ҳур
ки тоб л ар и н и ёздилар.
И к к ал ал ар и н и н г ки то б л ар и ҳам “ А с-
С аҳ и ҳ ” д еб ном ланди. О дам лар улардан
ни ҳоятда к ў п ф ойдаланадигаи бўлиш ди,
И слом илм ига д ой р б и р о р м асалани ҳал
ки л о л м асал ар , улар га м урож аат қи л и ш
одатга айланди. М азкур и кки ки тобдан
кей и н я н а кў п л аб ҳадисга д ой р асарлар
я р ати л д и к и , у л арн и н г сан о ги га етиб
бўлмайди.
А л -Ф а р а б р и й : “ М ен И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г бундай д еб айтган л ар и н и
эш и т г а н м а н ” , - д ей д и л ар : “ М ен “ А с-
Саҳиҳ” номли китобим га ғусл қилиб, икки
ракъ ат нам оз ў қи м ай туриб б и р о р та ҳам
ҳади сни ки р и тм ади м ” .
И м о м а л -Б у х о р и й я н а б у н д ай д еб
ай тган э к а н л а р : “ М ен “ А л -Ж о м и ъ ” ни
ол ти юз м и н г ҳ ад и сд ан (с а ҳ и х д а р и н и
саралаб олиб) ўн олти йилда тасн иф этдим
ва уни ўзи м б и л ан А л л о ҳ тао л о
ў р т а с и д а г и (а ҳ д у п а й м о н г а в аф о
қи л ган и м н и н г) дал или қи лди м ” .
Умар ибн Мухаммад ибн Бажийр ал-
Бажийрий ас-Самарқандий И м о м ал-
Б у х о р и й н и н г бундай д еб ай тганларини
эш итган эк ан л ар : “М ен “А л -Ж о м и ъ и ”ни
А л -М асж и д ал-Х арам да ёздим ва аввал
А л л о ҳ тао ло д ан нусрат ти л ам ай , и кки
р ак ъ ат нам оз ў ки м ай ҳам да саҳихлигига
ам ин б ў л м а й туриб унга б и р о р т а ҳам
ҳадисни к и р и тм ад и м ” .
Ал-Ҳофиз ибн Ҳажар бундай дейдилар:
“ И м ом а л -Б у х о р и й н и н г “ М ен “ А л-
Ж о м и ъ ” ни А л -М а с ж и д а л -Ҳ а р ам д а
ёзд и м ” д е г а н с ў зл а р и н и т о м м аъ н о д а
туш унм аслик керак. Ч унки, ул ки ш и “Ал-
Ж о м и ъ ” н и нг к о р ал ам а нусхасини юртма-
ю рт кези б ю рган чогларида ёзганлар, А л-
М а с ж и д а л -Ҳ а р а м д а э с а у н и т а ҳ р и р
қ и л и б , о қ қ а к ў ч и р г а н л а р . С ў н г, унга
к и р и ти л га н ҳади сл ар н и ў з ю ртлари ва
б ў л а к м ам л ак атл ар д аги илм аҳли
эътиборига ҳавола қи лиш га кириш гаилар.
Бунга И м ом ал -Б у х о р и й и и н г “М ен “ Ал-
Ж о м и ъ ”н и ўн олти йилда тасн и ф этдим ” ,
дегаи сў зл ар и далилдир. Ч у н к и , ул ки ш и
ўн олти йил давом ида М акк ад а муқим
ту р м ага н л а р .
Ибн Адий б ир гуруҳ ш ай х л ар н и н г ана
ш у хусусдаги х а б а р л а р и н и қуй идаги ча
ривоят қиладилар: “Д арҳақиқат, И мом ал-
Б у х о р и й ўз тў п л а м л а р и и и Р асу л у л ло ҳ
саллаллоҳу алайҳи ва саллам нинг муборак
қаб р л ар и билан м и н барлари оралиғида
ў л т и р и б ф и қ ҳ и й м а в зу л а р г а (б о б ва
китобларга) аж ратганлар, яъни
ҳадисларни туркум-туркум кдлиб ажратиб,
улардан м уайян ф и қҳи й х улосалар
чиқарганлар. Ш у вда ул ки ш и ҳар бир
м авзун и т а ҳ р и р қ и л и б , т а р ти б га
кел ти р и щ д ан бурун и к к и р акъ ат нам оз
ў қи ган л ар ” . Б у м аълум от А л -Ҳ о ф и зн и н г
ю қоридаги гапларига зид эм ас, чунки у
И мом а л -Б у х о р и й н и н г аввал тў плам нин г
қ о р ал ам а нусхасини ёзиб, сўнг уни А л-
М асжид ал-Ҳ арам да о қк а кўчирганларини
ин кор этм айди.
Абдулқуддус ибн Хумом бундай деган
эканлар: “М ен б ир неча ш айхларнинг:
“Имом ал-Бухорий Расулуллоҳ саллаллоҳу
ал айҳи ва сал лам н и н г м уборак қабрлари
б илан м и н б ар л ар и орал и ғи д а ў лти риб,
ўз тўп л ам лар и га ф и қ ҳ и й мавзулар иш лаб
ч и қ қ а н л а р ” , д ега н л а р и га ш о ҳ и д м а н ” .
А йри м улам олар (м асалан , А булф азл
М уҳам м ад ибн Т о ҳ и р ал-М акд и си й ) бу
х у су с д а т у р л и ч а ф и к р б и л д и р и ш га н .
Ч унончи, улардан баъ зилари “Т ўплам ни
Б ухород а ёзган л ар " д еса, айри м лари
“М аккада” , бош қалари “Б асрада” ёзилган
дейиш ади. Буларни нг бариси тўғри, боиси
ул ки ш и зи к р қилинган ш аҳарларнинг ҳар
б и рида б ў ли б , тў п л ам лар н и улардан
бирида ёзиш га кириш ганлар, иккинчисида
эса давом эттирганлар ва ш у т а р и қ а уни
ёзиб тугатганлар. Ч унки, ул ки ш и уни
ўн олти й и л давом и да ёзганлар-да!
“Ал-жомиъ ас саҳиҳ”нинг
ёзилиш муддати
И м ом а л -Б у х о р и й “С аҳ и ҳ "л ар и н и
ёзиб бўлгач, Я ҳ ё ибн М уъийн ибн ал-
М а д и й н и й ва А ҳ м а д и б н Ҳ а н б а л г а
кўрсатган лар. А л -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж арни нг
“Т ақри й б ат-таҳзийб” номли китобларида
айтилиш ича, Яҳя ибн М уъийн ҳиж ратнинг
233, о талари А л-М адийний 234 ва А ҳмад
и бн Ҳ а н б а л 241 й и ли в а ф о т эти ш ган
бўлиб, “С а ҳ и ҳ ” ш у вақтда мавжуд эди.
Ш унга кўра, И мом ал-Бухорий “С аҳиҳ”ни
х и ж р атн и н г 233 йи ли дан илгари, битиб,
кей ин уни тўлдирган б ў лсалар-да, асосан
ёзиб тугатганлар, д ей иш м ум кин. И мом
ал-Б ухорий нин г “С аҳи ҳ”га ундан кейин
ҳам қ ў ш и м ч ал ар ки р и тган л ар и н и ундаги
ҳади слар сонидаги таф о ву т тасдикдайди.
Ч унки, Ал-Ироқий “А т-Т ад р и й б ” ном ли
асарида айтиш ича, (“С аҳи ҳ”нинг
д астл аб к и нусхасидагига ии сбатан )
Ҳ ам м од ибн Ш о к и р р и в о я т қи лган
ҳ а д и с л а р с о н и А л-Ф арабрий р и в о я т
қилган ҳадислар сонидан икки ю зта кам,
И броҳим ибн М а ъ /^ м л н и к и эса
и к к а л а л а р и н и к и д а н уч ю зта к а м д и р .
Б у н д а н м аъ л у м б ў л а д и к и , И м о м ал-
Бухорий “С аҳиҳ”га кейин ҳам қайта-қайта
қ ў ш и м ч а л ар ки р и ти б , уни 2 3 3 йилдан
и л гар и , ў н о л ти й и лд а бутун лай ёзиб
ту гатган л ар . Ш у н га а с о с а н , И м ом ал-
Бухори й уни 217 йили, м уборак ёш лари
й и ги рм а учда эк ан л и ги д а ёзи ш га
кириш ганлар, деб баралла айтмок жоиздур.
“ Саҳиҳ”нинг афзалликлари ва
одамларнинг унга нисбатан айтган
олқишу мадҳлари
И м ом ал -Б у х о р и й н и н г “С а ҳ и ҳ ”л ар и га
нисбатан изҳор қилинган олқиш у мадхлар
б е ҳ и с о б д и р . А л-К а ст а ло н и й б у н д а й
дейдилар: “У н инг аф залл и кл ар и хусусига
кел сак, у бу борада ярати лган ки то б л ар
и ч и д а э н г с а ҳ и ҳ и ва х а р б и р зам о н
улам олари то м онид ан қ у ч о қ оч иб кабул
қи линган асардир. У б ар ч а и л м -ф ан ва
уни нг с о ҳ а л а р и б ў й и ч а я р а ти л га н ҳар
кандай асарлардан бекиёс дараж ада устун
бўлиб, ўзин инг аф залликлари ва аҳамияти
ж и ҳати дан И слом илм ига д о й р ки то б л ар
о р а с и д а ю л д у зл а р и ч р а қ у ё ш я и гл и г
а л о ҳ и д а а ж р а л и б т у р а д и . У н га б у ю к
қ а ҳ р а м о н л а р у э н г д ах о у л а м о л а р ҳ ам
ю к сак б ах о б ер ган лар , у н и н г ф о й д аси
ҳисобсиз бўлиб, сира саноғига
етолм ай сан !” .
А з-З а ҳ а б и й “ Т а ъ р и й х у л - И с л о м ”
асарид а бундай деб ёзадилар: И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г тў п л ам л ар и И слом
ки тоблари ичида А ллоҳ таолон инг
К итобидан кейинги энг бую к ва эн г аф зал
ки то б б ў ли б, у ҳозирги вақтда ин сонлар
учун эн г катта таян ч бўлиб турибди” .
А б у З а й д а л -М а р в а з и й б у н д а й
дейдилар: ‘‘(Б и р киш и) мен (Байтуллохда)
Рукн билан М ақом оралиғида ухлаб ётган
эдим, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва
с ал л а м н и туш кў р д и м . Ш у н да ул зот
м енга: “ Эй А бу Зай д ! Т о к ай гач а
(М у ҳ а м м а д ибн И дрис) Аш-
Ш оф и ъ и й н и н г китобини ўқийсан, м енииг
к и то б и м н и ў қ и м а й с а н м и ? ” , - деб
м арҳам ат қилдилар. М ен: “Ё Расулаллоҳ!
Қ ай си ки то б С и зн и н г к и то б и н ги з?” , -
дедим . Ул зот: “М уҳам м ад ибн И см оил
ал -Б у х о р и й и и н г тў п л ам и ” , - деб ж авоб
қи л д и л ар ” .
Абдуссалом ал-Муборакфурий эса Абу
Зайдни нг мазкур туш ларини куйидагича
б а ё н қ и л а д и л а р : “ (Б и р к у н и ) м ен
(Байтуллохда) Рукн билан М ақом оралигида
ухлаб ётган эдим, Расулуллоҳ саллаллоҳу
алайҳи ва салламни туш кўрдим. Ш у 1ща
ул зот менга: “Эй Абу Зайд! А ш -Ш оф иъий
(мазҳабидаги умматим)нинг китобини қачон
ўқийсаи?, М енииг китобимни ўқимайсанми,
ахир?”, - деб марҳамат кдгщилар. М ен: “Ё
Р асу л алл оҳ ! Қ ай си ки то б С и зн и н г
китобингиз?”, - дедим. Ул зот: “М уҳаммад
ибн И см оилнинг тўплам и” , - деб жавоб
қилдилар” .
Ан Насрий: “ Б у ки то б л ар н и н г (ҳадис
к и то б л ар и н и н г) эн г ях ш и си А л-
Б ухо р и й н и н г ки тобларидир” , - дейдилар.
Аш-Шайх Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн
А бу Ж ам ра б у н д а й д е й д и л а р : “ М е н
о р и ф л ар д ан б ирин и учратдим . Ш унда у
ўзи учратган о р и ф л ар м ухлиси бўлм и ш
б ир улуг ки ш и н и н г бундай деб айтганини
м енга х аб ар қи лди : “ И мом ал-
Б у х о р и й н и н г “С аҳ и ҳ ”л ар и бош га кулф ат
туш ганда ўқи лса, м уш кулни о сон қилур,
у б и л а н к е м а г а ч и қ қ а н й ў л о в ч и эс а
(д е н г и з д а ф а л о к а т д а н ) н а ж о т т о п у р .
Ч у н к и , И м ом а л -Б у х о р и й д у о л ар и
м у с т а ж о б б ў л а д и г а н зо т б ў л и б , уни
ўқи й д и р ган ки ш и л ар н и дуо қ и л ган л ар ” .
Ал-Ҳофиз ибн Касийр бундай дейдилар:
“ И м о м а л -Б у х о р и й н и н г “ С а ҳ и ҳ ”л а р и
(қургоқчи ли кда ўқи лса, А ллоҳ таолон и н г
и родаси б и л ан ) булутлардан ём ғир ёғади
ва бутун И с л о м а ҳ л и ундаги ж а м и к и
ҳадиси ш ар и ф л ар н и якд и л л и к билан
м ақбул ва саҳих, деб топгандур” .
'ъш мт н
“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”нинг олтита
“саҳиҳ” китоби орасида тутган ўрни
И м ом а л -Б у х о р и й ҳади с и лм и н и
эндигина ўрганм окка кириш ган кезларида
М у ҳ а м м а д и б н С а л о м а л -П о й к а н д и й ,
М у х а м м а д и б н Ю су ф а л -П о й к а н д и й ,
А бдуллох ибн М ухам м ад ал-М уснадий,
И броҳим ибн ал-А ш ъас ва бош қалар бу
борада олий м аком га эриш ган алломалар
бўлиб, кўплаб ҳадис толибларига устозлик
қилгувчи йи рик мухаддислардан эдилар.
И м ом ал-Б у х о р и й та л а б а л и к чогларида
айн ан ана ш у устозлари н и н г билим
чаш м асидан қо н и б -қо н и б ичгандилар.
И м о м а л -М о л и к б и л а н б и р а с р д а
яш аганлар, Абдуллох ибн ал-М уборак ва
И бн Уяйнадан ҳадислар ривоят қилганлар.
И лми ислом ривож и й ўлид а саксом м инг
дирҳам эҳ со н қи лган лар. Б и р куни ҳадис
т ў г а р а г и д а у с т о з л а р и д а н ҳ а д и с ё зи б
о л а ё т г а н ч о гл а р и д а к а л а м л а р и с и н и б
қолади. Ш унда ул ки ш и : “К и м к и м енга
кал ам ол и б кел са, ҳ ар б ир кал ам учун
бир д и н ор ҳ а қ тў л ай м ан ” , - д еб эълон
қи лад илар. С ўнг, одам лар ш у н чал и к куп
қал ам ол и б кел и ш ад и ки , ҳ атто уларнин г
с о н и б и р н е ч а ю зга е т а д и , ул к и ш и
у л а р н и н г ҳ а м м а си н и с о т и б о л а д и л а р .
И мом Аҳмад: “Д арҳақиқат, М уҳаммад ибн
С а л о м а л -П о й к а н д и й р и в о я т қ и л г а н
ҳадислардан ф ақат ки тобларга
киритилганларининг ўзи беш м и ш тад и р ” .
М уҳам м ад ибн С алом ал-П ойкан ди й
ҳ и ж р а тн и н г 225 й и ли 65 ё ш д а в аф о т
этганлар.
И сн о д и (р о в и й л а р и с и л с и л а с и )
Р а с у л у л л о х с а л л а л л о х у а л а й х и ва
саллам н инг саҳобаи киром ларидан
би рл ар и га богланадиган хадисларгагина
эъ ти бор берган лари боисидан “А л-
М усн ад и й ” д еган ном олганлар. Ф узайл
ибн И ёз, И бн У яйна ва А л-М уътам ир ибн
С улайм он каб и й и р и к м уҳаддисларнинг
ш о ги рдларидавди рлар. Ҳ и ж р атн и н г 112
йили дунёга келиб, 229 йили ундан рихдат
қи лган лар. А ҳм ад ибн С айёр: “А бдуллоҳ
ибн М уҳаммад ал-М уснадий илми ҳадисни
чуқур ва м укам м ал б и л га н л а р ” , -
дейдилар. И мом А бу А бдулло ҳ ал-Ҳ оким
М уҳам м ад ибн А бдуллоҳ ал -Ҳ о ф и з ан-
Н айсобурий: “ А бдуллоҳ ибн М уҳам м ад
ал-М уснадий ш убҳасиз М овароунн аҳрда
ўз за м о н л а р и и и н г ҳ ади с илм и б ў й и ч а
п еш қадам и б ўлган л ар ” , - дей ди лар.
А б ду л л о ҳ и бн М уҳам м ад ал-М уснадий
Бухоро волийи А л-Й амон ал-Ж уьф ийнинг
н аб и р аси д и р л ар .
И м ом а л -Б у х о р и й н и н г ш о ги р д л а р и
б е ҳ а д к ў п б ў л г а н . А й т и ш л а р и ч а , ул
к и ш и н и н г ҳадис тў гар ак л ар и да йигирм а
м и н гг а я қ и н т а л а б а и ш т и р о к э т г а н .
Ш о ги р д л ар и д ан би ри - И м ом ал-
Ф а р а б р и й : “Д а р ҳ а қ и қ а т , т ў қ с о н м и н г
ш огирд ул ки ш и дан “С аҳ и ҳ и Б у х о р и й ”
( т ў п л а м и д а г и ҳ а д и с л а р )н и (ў р г а н и б )
ривоят қи лган” , - дейдилар. Қ уйида Имом
ал -Б у х о р и й н и н г И слом илм лари бобида
и м о м л и к д а р а ж а с и г а э р и ш г а н ай р и м
ш оги рдлари хусусида ёзам из.
И мом а т -Т е р м и зи й умрининг
а к с а р и я т и н и И м ом ал -Б у х о р и й га
ш оги рдли кда ўтказган хадис
толи бл ар и д ан б иридирлар. Ш ул боисдан
хам одам лар: “И м ом ат-Т ерм и зий И мом
ал-Бухорийнинг қўлларида таълим -тарбия
олиб, вояга етган лар ” , - дей иш ади , хатто
баъзи м ухаддислар ул ки ш и ни “ И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г ў р и н бо сар и (в о р и си )” деб
хам аташ ган.
И м ом ат-Т ер м и зи й х и ж р атн и н г 206
йи ли (м илодий 8 2 4 ) д унёга келганлар.
И см лари - М ухам м ад, кун ялари - А бу
И со, насаб лар и - М ухам м ад ибн И со ибн
С авр а ибн М усо ибн а з -З а ҳ ҳ о к ас-
С у л ам и й аз- З а р и й р а л -Б у ғ и й ат-
Т ерм изи й. К унялари “А бу И со ” бўлгани
к а б и о т а л а р и н и н г и см и ҳ ам И со д и р .
Б о б о л а р и С ав р а асли м а р в л и к б ў ли б,
к ей и н ч а л и к Т ерм изга кў ч и б келган. Ул
к и ш и н и н г н асаб лар и Б ан у Ғайлон
к аб и л аси н и н г бир тарм оғи бўлм и ш Б ан у
С улайм га б ориб туташ ади.
И м ом ат-Т ерм и зийн инг устозлари к у п
бўлган. Ч унон чи, А л -Б у х о р и й , М услим,
А бу Д овуд, К у тай б а ибн С аъид, А ли ибн
Ҳ а ж а р , М у ҳ а м м а д и б н Б а ш ш а р ва
б о ш қ ал ар ш улар ж ум ласидандир. Б аср а,
К у ф а, В о си т, Рай, Х уросон ва Ҳ иж озга
ри хлат қи ли б , ул ерларда ҳадис илм ини
ўрганганлар, сў н г ў з бил и м л ар и н и ом м а
ораси д а тар қатган лар , кў п л аб ш огирдлар
етиш тирган лар.
Баъзи тарихчи ларн инг зикр килиш ича,
А т -Т ер м и зи й А л л о ҳ а зза ва ж алладан
гоятда тақво қилганлари боисидан серйиги
б ў л га н л а р ва ай н ан ш у н и н г учун ҳам
кўзлари ож из бўлиб қолган. А м м о, айрим
тар и х чи л ар буни и н ко р қи либ: “Ул ки ш и
тугм а о ж и з б ўлганлар” , - дейиш ади.
И м ом ат-Т ер м и зи й н и н г ҳадис илм ига
д о и р “Ж о м и ъ ут-Т ер м и зи й ” , “ К и то б ул-
И л ал ", “ А ш -Ш а м о и л ” ном ли асар л ар и
б ўли б, уларнин г б ари си н и ярати ш да
устозлари И мом ал -Б у х о р и й д а н
ф ойдаланган лар.
Имом ан-Насоий
О лти “ С аҳ и ҳ ” к и то б и н и н г бую к
кош онасига ки риш га м уяссар
бўлганлардан бири И мом ан-
Н асо и й д и р л ар . И слом ахли ул ки ш и ни
олти “С аҳ и ҳ ” ки тоби м уалли ф лари
орасида м ўътабар мақомда эканликларини
тан олган. Ул ки ш и н и н г м аш ҳур “С унан"
ном ли ҳади сл ар тў п л ам и илм то ли бл ар и
учун дастурулам ал б ў ли б, уни Ш ар к д а
ҳ а м , Ғ а р б д а ҳ ам м у ҳ а д д и с л а р ч у қ у р
ўрганм окдалар.
И мом ан-Н асоий ҳиж ратнинг 215 йили
таваллуд топ ган лар. И см лари - А ҳм ад,
кун ялари - А бу А б дурраҳм он, л ақ аб л ар и
- И м ом ан -Н асо и й , насаб лар и - А ҳм ад
и бн Ш уъай б ибн А ли ибн С и н о н ибн
Д ийнор.
И м ом ан-Н асои й Х уро со н н и н г М арв
я қ и н и д а ги Н асо ш аҳ р и д а туғи лган лар.
Д астл аб ки таъли м ни уз ю ртларида
олганлар. Ҳ и ж р атн и н г 230 йили, ўн беш
ёш га ки р ган л ар и да илм талаб и д а рихдат
ки л и б , Б алхд аги И м ом Қ у тай б ан и н г
х у зу р л а р и га б о р га н л а р . У л к и ш и н и н г
б исотлари даги билим у хадисларини
ўрганиб б ўлгач, Ҳ иж оз, Ш ом , М и ср ва
Ж ази р ага рихдат қи лган лар. Б и р мунча
вақт М и ср д а яш аганлар.
И м ом ал -Б у х о р и й , И м ом А бу Довуд
ас -С и ж и с т о н и й , Қ у та й б а иб н С аъи й д,
И с ҳ о қ иб н Р о х в ай х , А ли иб н Ҳ аж ар,
С ул ай м о н иб н А ш ъ ас, М ухам м ад ибн
Б аш ш о р ва б о ш қ алар И м ом ан-Н асоий га
устозли к килиш ган.
И м ом ан-Н асоий нин г ш огирдлари хам
кў п бўлган. Ч унончи, И м ом А бу Ж аъ ф ар
ат -Т а х о в и й , А б у л қ о си м а т -Т а б а р о н и й ,
А бу Б и ш р ад-Дулобий ва бош қалар ш улар
ж у м л аси д ан д и р . И м ом а н -Н а с о и й
хиж ратн инг 302 йили М исрдан қайтаётиб
Д ам аш қ қ а ки р ади лар ва хи ж ратн и н г 304
йи ли ў ш а ерда ваф от этадилар.
Ул к и ш и ҳадис илм и б ўйича б ир неча
асарл ар ёзганлар, улардан эн г м аш ҳури -
“А с-С у н ан ” .
Ал-Фарабрий
Имом ад-Доримий
И м ом ал -Б у х о р и й н и н г қувваи
ҳо ф и заси кучли ш огирдларидан бўлиб,
у зо қ м уддат М о вар о у н н аҳ р д а ҳади с
б ў й и ч а ёд а к и (к и т о б г а қ а р а м а й ) д ар с
б ер ган лар . Ҳ и ж ратн и н г 266 йили
Б ух о р о га к ел и б яш ай бош лаганлар. Я ҳё
ибн М у ьи й н , И м ом А ҳм ад ибн Ҳ анбал,
С аъ и й д и бн С у л а й м о н , А б у Н а с р ат-
Т ам м о р к а б и м у ҳ ад д и сл ар суҳбати д ан
б аҳ р ам ан д бўлганлар. Ҳ азил-м утойибани
хуш к ў р гаи л ар . Ҳ и ж р а тн и н г 293 йили
ваф о т этганлар.
Имом Муҳаммад ибн Наср
ал-Марвазий
* * *
* * *
А с-С убкий я н а б у н д а й д е б х а б а р
қи ладилар: “ И мом а л -Б у х о р и й :
“М усулмон одам А ллоҳ таолога дуо айтса,
“У дуоим га и ж о б ат қи л м ад и ” дейдирган
ҳолга туш м аслиги л о зи м ” , - дер эд и лар” .
* * *
* * *
* * *
А л -А с қ а л о н и й б у н д а й д е б х а б а р
қиладилар: “ Б и р куни И мом ал-Бухорий
ўз зам онасининг йи рик муҳадцисларидан
бўлмиш А л-Ф арёбийнинг илмий йиғинида
эдилар, ул киш и “С уф ён Абу Урвадан, у
А б у л х а т т о б д а н , у э с а А б у Ҳ а м за д а н
ривоят қ и л ган ” , д еб б ош ланадиган б ир
ҳадисни айтдилар. А ммо, йиғиндаги бирор
ки ш и С уф ёндан кей инги р о ви й лар н и н г
к и м л ар эк а н л и г и н и б и л о л м ад и , ч унки
уларнинг барчаси л ақаб (куня)лари билан
зи к р қ и л и н га н эди. Ш у н д а И м ом ал-
Б у х о р и й йи ғиндагиларга: “А бу У рва -
М уъам м ар ибн Рош ид, А булхаттоб -
Қ атода иб н Д иъом а, А бу Ҳ ам за - А нас
иб н М о л и к д и р ” , - дедилар.
* * *
* * *
* * *
* * *
А л -Ҳ о к и м А б у А б д у л л о ҳ б у н д а й
дейдилар: “Рамазон ойининг биринчи куни
кел са, М ухам м ад ибн И см оил ал-
Бухорийнинг уйларида дўстлари
тўпланиш иб, ул киш и улар билан намоз
ўқи р эдилар. Ш унда ҳар б ир ракъатда
йигарм а оятдан тиловат қилиб, К уръонни
хатм этар эдилар. Ш унинщ ек, ул киш и хар
уч кечада туннинг ярмидан то учдан бири
қолгунга қадар Куръон тиловат кддиб, саҳар
вақтида уни хатм қи лар эдилар. Ул киш и
хар куни кундузи хам К уръонни бир марта
хатм қ и л ар эдилар ва бу хатмлари ҳар
кечанинг иф тор вақтига тўғри келар эди.
* * *
* * *
* * *
И мом А б у А б д у л л о ҳ Ш ам суддин
М у х ам м ад и бн А х м ад и бн У см он аз-
Заҳаб и й бундай деб ёзадилар: “ (И м ом ал-
Б ух о р и й ) зако ват вужудининг ҳам , илм
вуж удининг ҳам бош и эд и лар” .
* * *
* * *
* * *
Муҳаммад ибн Абу Хотим ая-Варроқ
бундай дей ди лар: “М ухаддислар ам ири
м енга: “ Ҳ а д и с л ар н и н г с а ҳ и ҳ ва ғайри
с а ҳ и х л а р и н и а н и қ л а б о л м агу н и м ч а ва
уламолар китобларини кўриб чиқмагунимча
ҳадис айтиш га ўлтирмадим ҳамда Басрада
мавжуд х ади сларн инг б и р о р таси н и ҳам
қолдирм ай ёзиб олдим” , - деб эдилар” .
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
Ҳоишд ибн Исмоил бундай дейдилар:
“М ен Б аср ад а бўлганим да М уҳам м ад ибн
И см о и л н и н г к ел ган л ар и н и эш и тди м .
Ш унда М уҳам м ад ибн Б аш ш ар : “Бугун
ф а қ и х д а р саййи ди т а ш р и ф б ую рдилар” ,
- дед и л ар ” .
* * *
* * *
* * *
А ҳ м а д ибн И сҳо қ а с-С и р м о р и й :
“Кимки ҳ а қ и қ и й ф а қ и ҳ н и к ў р м о қ н и
и стаса, М уҳам м ад ибн И см оилга
қ ар а с и н !” , - д еб айтган эканлар.
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
Ҳусайн ибн Ҳарийс бундай дейдилар:
“ М ен М уҳам м ад ибн И см оилд ек ф а қ а т
ҳадис учун яратилган ким сани кўрганимни
би л м ай м ан ” .
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
А б у Х от им а р -Р о зи й : "Х ур о со н
М уҳам м ад ибн И см оилдан к ў р а қувваи
ҳ о ф и заси к у ч л и р о қ к и ш и н и вояга
е тказм ад и ва ул ердан М уҳам м ад ибн
И см оилдан кўра б и ли м д он роқ киш и
И р о қ к а кел м ад и ” , - дейдилар.
* * *
Ҳусайн ибн Муҳаммад ибн Убайд (ал-
И ж л и й ): “ М у х а м м а д и б н И с м о и л д е к
аллом ан и кўрм адим . И м ом М услим ҳам
(ҳадис ва Қ уръон) ҳоф изидурлар, ам м о
М уҳам м ад ибн И см оилнинг дараж аларига
етм аган л ар ” , - дейдилар.
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
Л б у И с о а т -Т е р м и з и й б у н д а й
дейдилар: А л л о ҳ тао л о ул зо тн и н г барча
хоҳи ш и н и м устаж об яратган эди.
* * *
* * *
Абдуллоҳ ибн Хаммод ал-Айлий: “Мен:
“М уҳам м ад ибн И см оилнинг баданларида
бир тук бўлсайдим !”, - деб орзу қилурман”,
- дейдилар.
* * *
С у ла й м о н ибн М уж оҳид б у н д а й
дейдилар: “Олтмиш йилдан бери Мухаммад
и б н И с м о и л д а н к ў р а ф а қ и ҳ р о қ ва
м утгақийроқ киш ини кўрмадим”.
* * *
* * *
* * *
* * *
А л л о м а ибн О бидийн аш -Ш ом ий
бундай дейдилар: “И слом ахли ичра Имом
ал -Б у х о р и й д ек зоти ш ар и ф н и н г дунёга
кел ган л и к л ар и А л л о ҳ тао ло н и н г Ж ан о б
Расулуллоҳ учун й ўллаган
м ў ъ ж и з а с и д и р ! ... Ул к и ш и н и н г
“ С а ҳ и ҳ ”л ар и эса А л л о ҳ т а о л о н и н г
К и т о б и д а н с ў н г э н г ҳ а қ қ о н и й к и то б
б ў ли б, у М у сл и м н и н г “С а ҳ и ҳ ”л ар и д ан
беҳад саҳ и ҳ р о к д у р ”.
* * *
А б у л м а в о ҳ и б а ш -Ш а ъ р о н и й н и н г
ё зи ш л а р и ч а, И м ом а л -Б у х о р и й бундай
деган эк ан л ар : М аддоҳ б илан туҳм атчи
м ен и н г учун б и р г ў р д у р ! М ен А л л о ҳ
т а о л о га ш ундай бир ҳо л д а р ў б ар ў
б ўлм оғим н и орзу қи лурм ан ки , т о к и ул
м ени “Б и р о в н и ғийбат қи л ган сан ” , деб
ж азолам асин!
М У Н Д А Р И Ж А