You are on page 1of 112

И М О М АЛ-БУХОРИЙ -

МУҲАДДИСЛАР
СУЛТОНИ

Н аш рга тайёрловчилар
У смонхон ҳож и Темурхон ўғли
ва Бахтиер Н абихон ўғли

“ Ў зб ек и сто н м ш ш и й э н ц и к л о п е д и я с и ”
Д авл ат илмий наш риёти
Т о ш к е н т - 2004
У ш бу р и с о л а бую к м уҳаддис И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г си й р а тл а р и , х у л қ -ат в о р л а р и ,
ф азилатлари, уларнинг бош китоблари - “А л-Ж ом и ъ
ас-саҳи ҳ” (“И ш онарли туплам ”)нин г яратилиш и ва
аҳам ияти ҳамда б ош қ а асарлари ҳаки да мухтасар
маълумот беради. Тўплам кенг китобхонлар оммасига
м ў л ж а л л ан га н б ў л и б , у к и ш и л ар и м и зд а ий м он у
эътикодни, ю ксак м аънавий қадриятларни тиклаш га
хизмат қилади деб умид қиламиз.

^ \ A lis h e r Navo'.y
- n o m :. fbRi >ti
p J / 0 JjCo’z b e k is on - ^

c 0403000000 Q1

© “Ў збекистон миллий энциклопедияси


Давлат илмий наш риёти, 2004
Бисмиллоҳир роҳмонир роҳийм

Абу Абдуллоҳ М уҳаммад ибн Исмоил


Ал-Бухорий диншуиосликда таълиф этилган
тў п л ам л ар га ф а қ а т “с а ҳ и ҳ ” - тў ғр и ,
иш онарли ҳади сларн и киритиш
йўналиш ининг асосчиси, ислом оламида энг
етук ва маш ҳур муҳаддисдир. Ул зот ҳали
ж у д а ё ш л и к ч о ғ л а р и д а н и л м и ҳ ад и с
ўрганм оққа кириш ганлар. М уборак ҳаж
са ф а р и н и б аж о к е л т и р и б , б и р мудцат
М аккада яш аб қолганлар. С ўнг
пайғамбаримиз Муҳаммад апайҳиссаломниш'
ҳадиси ш ар и ф л а р и н и т ў п л а б , тар ти б га
со л м о қ н и яти да бир қ ан ч а ислом
мамлакатларини кезиб, ш айху уламолардан
кўплаб хадислар ёзиб олганлар. Бетиним
м еҳнатлари эвазига хадис илми бобида
қуввату иқтидорлари бенихоя ортиб, ислом
оламида катта шухрат қозонганлар. Мингпаб
шогирдлар етиштирга 1шар.
Уш бу рисола Самаркаьщ вилоятининг
Челак туманида жойлаш ган машҳур Имом
ал-Бухорий жоме масжиди имом хатиби
Усмонхон хожи Темурхон ўғли ҳамда ш оир
ва т а р ж и м о н Б а х т и е р Н а б и х о н у гли
том онларидан наш рга тайёрланган. У ни
нашрга тайёрлаш да, асосан, Абдуссалом ал-
М уборакфурийнинг “Сийрат ал-Имом ал-
Бухорий” ва Тақиййудцин ан-Надвий ал-
М у зо ҳ и р и й н и и г “А л-И м ом ал-Б у х о р и й ”
номли китобларидан ва бош кд манбалардаи
фойдаланилган.
Ўзбекистон хукумати улуг ватандошимиз
И м ом ал -Б у х о р и й тав ал л у д и н и н г 1225
(хджрий хдсобда) йиллигини кенг нишоилаш
т ў ғр и с и д а м ах су с қ а р о р қ аб у л қилди.
Қ арорга биноаи аллома номи билан боғлиқ
м а ж м у а ў р н и д а у л к а н қ у р и л и ш ва
ободонлаштириш ишлари амалга оширидди,
асарлар битилди. Қ ўлингиздаги мўъжаз
тўплам ҳам ул зотнинг таваллудларига бир
тухфадир.
ИМОМ АЛ-БУХОРИЙ
ЯШАГАН ДАВР

И м ом ал-Б ухорий , ул ки ш и н и А ллоҳ


таоло ғарийқи раҳм ат, ш о йистаи ж ан нат
айласи н , ум рл ар и н и н г асо си й қи см и н и
ҳ и ж р и й 3 -а с р н и н г 1 -я р м и д а яш аб
ўтказд илар. Ул зоти т а р и ф ҳ и ж р атн и н г
194-йили (м илодий 810) дунёга келиб,
256-йи ли (м илодий 870) ваф о т этдилар.
Б у д а в р д а И сл о м о л а м и Б ағд о д н и ўз
сал тан атл ар и учун п о й тах т қи л и б олган
аб б оси й лар сулоласи ҳукм ида эди.
И м ом а л -Б у х о р и й т а в ал л у д то п тан
в а қ т л а р и д а а б б о с и й л а р д а в л а т и ўз
р а в н а қ и н и н г ч ў қ қ и с и га ч и қ қ а н б ў ли б,
хал и ф а Ҳ орун ар-Р аш и д уни айн и ш у
пайтида т а р к этган (яъни, ҳиж рий 193-
йили олам дан к ў з ю мган) эди. М азкур
давлат Ҳ орун ар-Р аш и д авлодлари - Ал-
А м ин (7 -8 1 3 ), А л -М аъ м у н (7 8 6 -8 3 3 ), Ал-
М уьтасим (7 9 5 -8 4 2 ) ва А л -В о с и қ (8 4 2 -
846) х а л и ф а л и к қилган д аврлард а ҳам.
ака-у ка А л-А м ин ва А л-М аъм ун ўртасида
тах т учун б ўли б ўтган уруш ларга хамда
давлатда содир бўлган исёнларга қарам ай,
ўз қудратини йўқотм ади.
Х ал и ф а А л -В о си қн и н г ваф оти (842)
дан кей ин аббосийлар давлати аста-секин
та н аззу л га учрай б о ш л ай д и ва т о б о р а
заи ф л аш и б б о р и б , илгариги ш он-
ш уҳратию , қудратини йўқотади,
х а л и ф а л а р ҳ о к и м и я т и с у с а й и б , у ни нг
худудида м у с та қ и л д а в л а т л а р т а ш к и л
то п а д и . И м ом а л -Б у х о р и й ан а шу
во қеал ар ж араёни да қуйидаги хал и ф алар
би лан бир асрда яш ад и л ар : А л-
М у т а в ак к и л (8 4 2 — 8 4 7 ), А л -М у н та с и р
(8 4 7 — 8 6 1 ), А л -М у стаъ и й н (8 6 1 — 862),
А л -М у ъ т азз (8 6 2 — 8 6 6 ), А л -М у ҳ тад и й
(8 6 6 — 8 6 9 ), А л -М у ъ там и д (8 6 9 — 8 7 0 ).
Ю қори да зикр қи л и н ган халиф алардан
сўнггиси хукм ронлик қилган даврда Имом
ал -Б у х о р и й олам дан ўтиб, мусулмонлар
ў з л а р и н и н г у з о қ м у дд атли т а р и х л а р и
давом и да ети ш и б ч и ққ ан улам олари нин г
эн г бую гидан аж раб қолдилар.
И мом ал-Бухорий, аввал куч-кудратга
т ў л и б , с ў н г тан аззу л га юз тутган бир
сиёсий даврни бош дан кечирган бўлсалар-
д а, л е к и н И слом и лм лари ғоятда
ривожлаииб, бугун Ислом оламида, хусусан
Бағдодда кўплаб илмий м арказлар вужудга
келган б ир аж ойиб асрда яш аб ўтдилар.
Бу даврда ислом олам ида тўрт ф и қҳ и й
м азҳаб ю зага к ел и б , қ ар о р то п д и .
К ўпчилик м усулм онлар уларга
эргаш ди лар, Қ уръ он и лм лари, ай н и қ са
таф сир илми тараққий этди.
П ай ға м б а р и м и з с а л л а л л о ҳ у ал ай х и ва
саллам н инг сийратлари, саҳобалар, ислом
уламо ва адиблари ҳам да тар их га дойр
кўп л аб к и то б л ар ярати лди, ар аб тилида
Қ уръони К арим га до й р таф си р у ш архлар
б и ти л д и . Ш у б и л а н б и р га бу д авр д а,
ай н и қ са х а л и ф а А л-М аъм ун ҳ у км р о и л и к
қи лган йилларда, ўзга халқлар
маданиятининг мусулмон олам ига таъсири
кучли бўлди, у ларнин г адибу олим лари
битган кў п л аб китоблар, жумладан, антик
даврда яш аб ўтган ю нон олим л ар и н и н г
асарлари араб ти л и га тар ж и м а қилинди.
Ҳ а д и с и л м и хусу си га к е л с а к , улар
Имом ал-Бухорий яш аган асрга келибгина
ўзининг олти н даврини бош идан кечирди.
И мом а л -Б у х о р и й , ғай ри саҳиҳ
ҳади слардан саҳ и ҳ ҳади сларн и аж ратиб
о л и б , к и т о б т а с н и ф эт и ш н и б и р и н чи
бўлиб бош лаб берган буюк аллома эдилар.
Ул зо ти ш ар и ф яш аган асрга қад ар ҳам
ҳадисга д о и р кў п л аб м уҳим рисол ал ар ,
чун он чи И мом М о л и к н и н г “ А л-
М у в аттаъ ” , И м ом А ҳ м ад н и н г “ А л-
М у сн ад ” , А б д у р р аззо қ н и н г “ А л-
М у сан н аф ” ва б о ш қ а асар л ар яратилган
б ўлса-д а, уларда саҳ и ҳ ҳадислар ғайри
саҳ и ҳ ҳадислардан аж ратилм аган , яъни
а р а л а ш ҳ о л д а б е р и л га н эд и . Ш у н дай
қ и л и б , бу д а в р д а ҳ а д и с у Қ у р ъ о н
ҳ о ф и з л а р и , м у ҳ а д д и с л а р ва ҳ ад и с
толи бл ар и бағоят куп айиб, И слом ахди
муҳаддисларининг энг буюк намояндалари
яш аб ўтдилар. А ҳм ад ибн Ҳ ан б ал , А ли
ибн ал-М адийний, М услим, А т-Т ерм изий,
А н -Н асо и й , И бн М ож а, А бу Довуд, Абу
Ҳ отим , А бу Зуръа ар-Р о зи й й и й н , И сҳ о қ
ибн Р о ҳ в а й ҳ ва б о ш қ а л а р ш улар
ж ум ласидандирлар.
ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ
НАСАБЛАРИ

Бу зоти ш ариф “А мир ул-муьминийн


фил-ҳадис” (“Ҳадис илми бобида мўминлар
амири”), “Ал-Имом ул-М икдом” (“Ж асур
Имом”), “Имом ул-Муҳадцисийн” (“Муҳад-
дислар имоми”), “Саййцд ул-фуқаҳо” (“Фа-
қихдар саййиди” ) каби ю ксак унвонлар
соҳиби бўлиб, тўлиқ номлари - Абу Абдуллоҳ
Муҳаммад ибн Исмоил ибн Иброҳим ибн
ал-Муғийра ибн Бардизба (Бардизбеҳ) дир.
Огалари Исмоил йирик олим бўлиб, машхур
муҳаддислар - Ҳаммод ибн Зайд ва Имом
М оликдан таълим олганлар, ирокдик муҳад-
дислар эса ул киш идан ҳадислар ривоят
қилган. Ибн Ҳаббон “Китоб ус-сиқот”, Имом
ал-Бухорий “Ат-Таърих ал-Кабир” номли
асар л ар и д а ул ки ш и х усусларида зикр
қилганлар. Имом ал-Бухорий оталари Исмо-
илни олим, ҳалол ва муттақий деб таъриф-
лаганлар. Ривоят қилиниш ича, ул киш и
вафотлари олдидан: “Мол-мулкимга заррача
ҳаром ва ш убҳали нарса аралаш ганини
билмайман”, - деб айтган эканлар.
Имом ал-Бухорий илму диёнат ва тақво
х о н а д о н и д а у л ғай ган ф а р з а н д б ў л и б ,
ўзларида мавжуд барча улуғ ф азилатларни
оталари дан олган бўлсалар, аж аб эмас!

ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ
ТАВАЛЛУДЛАРИ ВА
УЛҒАЙИШЛАРИ

К ў п ч и л и к т а р и х ч и л а р н и н г та ъ к и д -
л а ш и ч а , И мом ал-Б ухорий , ҳиж ратн инг
194-йили, Ш аввол (Рам азон) ойи нин г 13-
кун и, ж ум ъа нам озидан сўнг Б ухорода
д ун ёга к ел ган л ар . Б у хусусда б ў л ак ч а
ф и к р айтувчилар хам б ор, л е к и н улар
о зч и л и к н и таш ки л қилади.
И м ом ал-Бухорий отадан жуда ёш етим
қоладилар. Ш унда оналари таълим-тарбия
иш л ар и н и ўз қўл л ар и га олиб, ул киш ини
ҳар ж и х а тд а н б ар к а м о л , с о л и ҳ ин сон
қи л и б воя га еткази ш га ки риш ади лар. Бу
борада И мом ал -Б у х о р и й га оталаридан
м ерос қо л ган м ол-м улк ж уда асқотади.
Р и во ят қи ли н и ш и ча, у ки ш и б о лал и к
чоғларида кўр бўлиб қоладилар. О налари
кун лардан бирида И броҳим Ҳ алилуллоҳ
а л а й ҳ и с -с а л о т в а с -с а л о м н и туш
к ўрад и л ар . Ул зот: “Э й вол ида! А ллоҳ
т а о л о б е т и н и м д у о -ю и л т и ж о л а р и н г
боисидан ўғилчан гнин г кў злар и га қай та
нур ато этд и” , - деб хитоб қи ладилар.
И мом ал -Б у х о р и й н и н г о н алари эртасига
уйғониб, ҳ ақ и қ атд ан ҳам А л л о х тао л о
ў ғ и л ч а л а р и к ў з л а р и г а қ а й т а нур ато
этган и н и н г ш оҳиди бўладилар, ш ундан
сў н г у ки ш и н и н г ғам -ғуссалари ўрни ни
ш одлик эгаллайди.

БЕНАЗИР ҚОБИЛИЯТ СОҲИБИ

И м ом ал -Б у х о р и й н и н г б ен ази р
қ о б и л и ят соҳиб и эк ан л и к л ар и б о л ал и к
ч о ғ л а р и д а ё қ , ул к и ш и б о ш л а н ғ и ч
м ак таб д а т аҳ си л кў р аётган к е зл а р д а ё қ
м аъ л у м б ў л г а н . А л л о ҳ с у б ҳ о н а ҳ у ул
ки ш и га беҳад кен г ва зий рак қалб, кучли
х о ти р а хам да ў тки р зеҳн ато этган эди.
И мом ал-Бухорий А ллоҳ таоло тараф идан
ҳадисларни ёд олм оқка илҳомлантирилиб,
ўн ёш ларига қадар улардан талайгинасини
зеҳнларига ж о этдилар. С ўнг, ул ки ш и ўз
ю ртларидаги улам олар ҳузурига қатнаб,
улардан хадислар ёзиб олди лар, илм и-
ҳадисни ўргандилар. Ш у тар и қа
билим лари о р та бориб, ҳатто бу борада
ўз усто злар и билан илм ий баҳс қи лиш
д ар аж аси га етдилар. Ўн олти ёш га етар-
етм ас к ў п улам оларнинг ки то б л ар и н и ёд
олиб бўлдилар, раъй ва қиёс ахди (Куръон
ва ҳадисдан ш ахсий ф и кр л ар и га таянган
ҳолда ф атв о чиқаргувчи улам олар)нинг
м улохаза, қ о н у н -қ о и да ва таълим отлари
билан т ан и ш и б чикдилар.
Ф арабрийнинг айтиш ларича, И мом ал-
Б ух о р и й н и н г котиблари - М ухам м ад ибн
А бу Х отим бундай деган эканлар: “И мом
ал -Б у х о р и й менга: “ Б ош лангич м актабда
ўқиётган вақтимда хадисларни ёд олм оққа
илх о м л ан ти р и л д и м ” , - дедилар. Ш унда
мен: “Ў ш анда неча ёш да эдингиз?” , - деб
сў р ад и м . Ул ки ш и дед и л ар : “Ў н ёхуд
ундан хам к и ч и к ёш да эдим. Ў н ёш дан
ош ганимда бош лангич мактабни тугатдим-
да, А д-Д охи ли й ва бош кд ш ай хларнин г
хадис тў гар ак л ар и га қатн ай бош ладим .
Б и р кун и А д-Д охилий талаб аларга хадис
а й т а ё т и б : “ С у ф ён А б у З у б а й р д а н , ул
киш и эса И броҳимдан ривоят қилганлар” ,
- д ед и л ар . Ш унда мен А д-Д охи ли йга:
“ А бу З уб ай р И брохим дан ривоят
килм аганлар” , - деб эдим, ул киш и менинг
гапим ни д ағалли к билан и н кор қилдилар.
А м м о, м ен м улойим лик билан: “У стоз
айтган ҳ ад и си н ги зн и н г асл м анбаи
ўзингизда б ўлса, б ир қараб кў р и н ги з!” , -
д ед и м . А д -Д о ҳ и л и й н о и л о ж и ч к а р и га
ки риб м азкур ҳадиснинг асл м анбаига кўз
таш лагач, қай ти б чикдилар-да: “Э й бола!
Буни не деб тузатм оқ лозим ?” , - дедилар.
М ен: “(А ввало “А бу З у б ай р ” эм ас, “Аз-
Зубайр", бунинг устига) А з-Зубайр ва Ибн
А дий б и р ш ахсдир. (Ч у н к и , И бн А дий
А з -З у б а й р н и н г к у н я л а р и б ў л и б , с и з
ай тган ҳ а д и с н и н г д а с т л а б к и и сн о д и д а
ровий исм и билан эм ас, б ал ки л а қ а б и
билан ти л га оли н ган ” ). Ш ул боис “ И бн
А дий И броҳим дан ривоят қи л ган лар ” деб
т у з а т м о қ к е р а к ” , - д ед и м . С ў н г А д-
Д охилий қ ў л л ар и га қал ам оли б хатони
тузатгач, менга: “С ен ҳақсан!” , - дедилар”.
Б и р ки ш и шу ҳакда сўз борганда Имом
а л -Б у х о р и й д а н : “У сто зи н ги зга эъ ти р о з
билди рган инги зда неча ёш д а эдинги з?” ,
- д е б сўради. И м ом ал-Б ухорий : “Ў н бир
яш ар эдим ” , - дедилар.
И м ом ал -Б у х о р и й я н а бундай д еган
эдилар: “ Ў н о л ти ёш га кирганим да И бн
ал -М у бо р ак ва В аки й ъ н и н г ки то б л ар и н и
ёд олдим ҳам да анавиларнинг, яъ н и раъй
(ва қ и ё с ) аҳ лини нг сўзл ар и н и (м улоҳаза,
қо н у н -қ о и д а ва таъ ли м о тл ар и н и ) билиб
олдим... Сўнг, онам ва акам (А ҳмад) билан
биргали кд а ҳаж га саф ар қи лди м ” .

ИЛМ ТАЛАБИДА РИХДАТ


(САФАР) ҚИЛГАНЛАРИ

И м ом ал-Б ухорий , ҳали ўз ю ртларида


эк ан л и к л ар и д а ўн олти ёш га тўлдилар.
Ш ундан сўнг, ул ки ш и ҳадис талабида
у зо қ м уддатли р и ҳ л а т г а о т л а н и б , уни
д а с т л а б о н а л а р и ва а к а л а р и А ҳ м а д
ҳам роҳлигида Байтуллоҳга ҳаж қилиш дан
бош лади лар. А калари А ҳм ад оналари
билан ҳ аж саф ари дан Б ухорога қайтгач,
Б у х о р о д а в а ф о т қ и л д и л а р . И м ом ал-
Б у х о р и й эс а М ак к ад а қо л и б , ҳадис
и л м и н и ў р ган и ш д а давом этд и л ар . Бу
м аш ғулот И м ом ал -Б у х о р и й н и н г қолган
бутун м у бо р ак ум рларини бан д этиб, ул
к и ш и ш у м а қ с а д й ў л и д а ў ш а вақтд а
И слом о лам ида мавжуд бўлган кў п ч и ли к
илмий м арказларга бордилар, ул ерлардаги
ш айху улам о лар оғзидан ҳадислар ёзиб
олди лар. П айғам бари м из саллаллоҳу
алайҳи ва саллам нинг ҳадиси
ш ариф ларини тўплаш , уларии
м усулм онлар орасида ёйи ш йўлида беҳад
м аш аққатлар чеккан лари туф айли
вужудлари толиқиб, чўпдек озиб кетдилар,
қанчадан-қанча хавфу хатарларни бош дан
кечирдилар.
И м ом ал -Б у х о р и й , бу иш га бирин чи
б ўли б ки р и ш ган ки ш и эм ас эдилар. Бу
иш б илан сахобалар даврларидан бош лаб
к ў п л аб улам о ва б о ш қ а азиз ки ш и л ар
ш уғулланганлар, бу ум м ат улам олари уни
кейинги даврларда ҳам давом эттирдилар.
И лм т а л а б и д а р и ҳ л ат қ и л м о қ л и к
са х о б а и к и р о м л ар д ав р и д а б о ш л а н га н
бўлиб, саҳ о б а Ж о б и р И бн А бдуллоҳ (ибн
Амр ибн Ҳ аром ал-Х азраж ий ал-А нсорий
ас-С улам и й) Ш ом да и сти қо м ат қилгувчи
А б ду л л о ҳ ибн А н и й с н и н г ҳузурларига
р и ҳ л ат қ и л ад и л ар . Ул ки ш и ўзлари
Р а с у л у л л о ҳ с а л л а л л о ҳ у а л а й ҳ и ва
саллам дан эш итм аган бир д о н а ҳадисни
эш и ти б қ о л м о қ учун б ир ой давом ида
са ф а р м аш ақ қати н и тортадилар.
Ж о б и р ибн А бдуллоҳ разияллоҳу анҳу
М асл ам а ибн М ухаллад б илан учраш иб,
у ки ш и ри во ят қи лган ҳ ади сн и эш и ти ш
учун М и ср га р и хлат қи ладилар. М азкур
ҳ а д и с н и М а с л а м а н и н г ўз о ғи зл ар и д ан
эш итгач, ортлари га қайтадилар.
А бу А йю б ал-А н со р и й (Х олид ибн
З а й д и б н К у л а й б и б н С а ъ л а б а ) ан-
Н аж ж о р и й М исрд а яш аётган У қба ибн
О м и р н и н г ҳузурларига р и хлат қилиб, ул
к и ш и б и л а н у ч р аш га ч : “ М у су л м о н н и
сатри авр ат қ и л м о қ лозим лиги хусусида
Р а с у л у л л о ҳ с а л л а л л о ҳ у а л а й ҳ и ва
салламдан ўзингиз эш итган ҳадисни менга
р и в о я т қ и л и б б ер и н ги з! С и зу м ен д ан
б ў л ак бу ҳад и сн и эш и тган киш и
қ о л м а д и ” , - д ед и лар. У қба ибн О м ир
м азкур ҳадисни айтиб бергач, ул киш и
т у я л а р и га м и н д и л а р -д а , М ад и н аи
М ун авварага қай ти б кетд и л ар , \а т т о
туял ар и эгар и н и еч и б , б и р о з дам хам
ол ганлари й ў қ” .
Бир куни саҳобаи киром лардан
б и рлари (А бдуллоҳ ибн М асъуд) М исрда
истиқом ат кдлувчи Ф узола ибн Убайднинг
х узу р л ар и га р и х л а т ки л д и л ар -д а, етиб
боргач, ул ки ш и га: “ А м м о, мен сизни
к ў р г а н и к е л м а д и м , б а л к и м ен б и л а н
ўзингиз Расулуллох саллаллоху алайхи ва
саллам дан бир вақтлар эш итган бир хадис
17

хусусида си з я х ш и р о қ б илсангиз к ер ак
деб кел д и м ” , - дедилар.
А бдуллоҳ ибн М асъуд: “ А гар А ллох
т а о л о н и н г К и т о б и н и м ен д ан я х ш и р о к
б илгувчи б и р о р к и ш и н и н г б о р л и ги н и
билсам -у, у туя м ин иб борилади ган узок
ер д а б ў л с а хам , б о р ар д и м !” , - деб
айтганлар.
И лм т а л а б и д а ги б у н д ай р и ҳ л а т л а р
т о б е ъ и й н л а р д ав р и д а ҳам д аво м эти б ,
бенихоят кенг туе олган. Чунки, Расулуллох
с а л л а л л о х у а л а й х и ва с а л л а м н и н г
саҳобалари ўзлари билан И слом илмини
олган ҳолда турли мамлакатларга тарқаб
кетиш ган бўлиб, киш и ул зотнинг муборак
хадисларини ўзга юртларга рихлат қилмай
ва ул ерлардали сахобалар билан учраш май
туриб, мукаммал билолмасди. Саъийд ибн
ал-М усайяб (ибн Ҳузн ибн Абу В ахб ал-
М ахзумий ал-К ураш ий) бундай дейдилар:
“Б и р дона хадис учун кеча-ю кундузлаб йўл
ю рм оққа хозирм ан!”.
Ҳ асан ал -Б а с р и й И слом илм и
хусусидаги бир масалани ҳал қи л м о қ учун
Б асрад ан К у ф ага р и х л ат қилганлар.
А бу Қ и л о б а (А бдуллох ибн Зайд ал-
Б а с р и й ) б и р о р х о ж а т л а р и б ў лм аса-д а,

A lish e r N evcly
nomidggl
A / ^ ^ JckistonM
М адииада уч кун туриб қолдилар. Ч унки,
од ам л ар б ир ки ш и н и н г бу ер га кел и б
ҳадис айтиб берм оғи ни ин ти ки б
кутиш аётган эди. Ул киш и ўш ал одамнинг
келгунига қадар пойладилар, келгач ундан
ҳадис хусусида сўрадилар.
О м и р иб н а ш -Ш а ъ б и й (О м и р и бн
Ш а р о ҳ и й л ) од ам лар зи к р қи л ган учта
ҳади сни деб М аккага йўл олдилар, чунки
ул ерда саҳобаи киромлардан бирорталари
билан учраш иб, мазкур ҳадислар хусусида
сў р а м о қ умидида эдилар.
О м ир аш -Ш аъ б и й бир ки ш и га ҳадис
айтиб, у ни нг ёрдам ида б и р м асалани ҳал
қи л и б б ерд и лар, сў н г унга: “Б и з сенга бу
м асалан и ҳеч нарсасиз ҳал қи л и б бердик
(яъни, сен б и р о р ерга р и х л ат қи лм ай ,
саф ар азо б и н и тортм ай, ўзи н г ечолм аган
бир м асалани ҳал қилиб о;щинг). Одамлар
ҳ атто б у н дай ж ў н р о қ м асал ан и хал
ки л м о к учун туяга миниб М адинага бориб
к ел и ш ар эд и” , - дедилар.
А булолия а р -Р и й о ҳ и й бундай
дей ди лар: “Б асрада биз Р асулуллох
саллаллоху алайхи ва саллам нинг саҳобаи
к и р о м л а р и р и в о я т қ и л га н ҳ а д и с л ар н и
эш и тар эдик. А м м о бунга қан о ат қи лм ай ,
т у я л а р и м и зг а м и н и б М а д и н а г а б о р а р
эдик-да, м азкур ҳади сларн и у л арнин г ўз
оғизларидан ти н гл ар д и к” .
Д а р ҳ а қ и қ а т , т о б е ъ и й н л а р г а м ан су б
уламолар, уларнинг адади эса юзларчадир,
кўп л аб ш аҳ ар ва м ам л акатл ар н и кези б,
чўлу биёбонларни босиб ўтиб, Расулуллоҳ
с а л л а л л о ҳ у а л а й ҳ и ва с а л л а м н и н г
саҳоб ал ар и ҳузурига бориш ган.
М исрда бир аёлнинг қули бўлган ҳамда
И сл ом н и қаб у л қи л гач , озод қи линган
И м ом М а к ҳ у л а ш -Ш о м и й ў зл а р и н и н г
и л м и й р и ҳ л а т л ар и х у су си д а бундай
дейдилар: “ М ен М исрд а қулликдан озод
этилдим, сў н г ул ердага ўрганмогим лозим
бўлган б ар ч а и л м ларни, би ттаси н и ҳам
қ о л д и р м а й , эга л л а д и м . К е й и н , м ен
И р о ққ а, сўн г М адинаи М унавварага
б о р д и м -д а , ул е р л а р д а г и ў р г а н м о ғ и м
лози м б ў л ган б ар ч а и л м л ар н и ҳам ,
биттасини қолдирм ай, эгалладим. С ў н ф а ,
Ш ом га б о р и б , ул ерн и (илм талабида)
б о ш д ан -о ёқ кези б ч и кд и м ” .
Т обоьийнлар даврида ҳам ҳадис ил мига
ва уни ўр ган и ш га қи зи қ и ш ғоятда кучли
бўлган, ҳ атто б и рги н а м ам л акатд а,
эҳтим ол, м ин глаб ҳадис илм и толи блари
б ў л ган б ў л с а к е р а к . Б у ф и к р и м и зн и
М у ҳ а м м а д и б н С и р и н а л -Б а с р и й н и н г
“М ен К у ф ага келгани м да, ул ер да тўрт
м и н г т а л а б а ҳ ади с ў р ган аётган э к а н ” ,
деган с ў зл а р и тасд и к л ай ди .
И лм талабида риҳлат килиш
(Ҳ иж ратнинг) 2- ва 3- асрларида янаца авж
олди. А р-Ром иҳурм узий (М уҳаммад ибн
а л -Ҳ а са н ў зл а р и н и н г ҳади с илм ига
б ағ и ш л а н г а н “ А л -М у ҳ а д д и с а л -ф о с и л
б а й н а а р -р о в и й ва а л - в о ъ и й ” н о м л и
асарларида) турли м ам лакатларга рихлат
қи лгаи м у ҳ адд и сл ар н и н г исм лари
рўйхатини келтириб, уларни илмда тутган
м ав қел ар и га б и н о ан ж о й л аш ти р ган л ар .
А сар д а аввал и л м т а л а б и д а б и р н еч а
мам лакатларга рихлат қилган муҳаддислар
зикр қи л и н и б, сў н г ш у м ақсадда биргина
м ам лакатга борган муҳаддислар хусусида
баён қилинган. М азкур муҳадцислар рихлат
қилган м ам лакатлар эса ў ш а вақтларда
И слом м аданияти м арказлари эди.
У лам олар илм талабида р и хлат қил-
моқнинг аҳамиятини чуқ>р цдрок қилган
эдилар. Я ҳё ибн М уьийн (ибн Авн ибн Зиёд
ал-Бағдодий) бу ҳакда: ‘Т ў р т тоиф а киши
рушду хдцоят топмас! Улардан бири - ўз
ю ртидагина ҳади сл ар ёзи б о л и б , ҳадис
талабида бўлак мамлакатларга рихдат кдл-
майдиган кишидир”, - деб айтган эканлар.
И броҳим ибн А дҳам (ибн М ансур ат-
Т ам им ий а л -Б а л х и й ) бундай дей ди лар:
“А л л о ҳ т а о л о хадис со х и б л ар и (мухад-
д и с л а р ) н и н г (и л м т а л а б и д а к и л г а н )
р и х л а т л ар и ту ф ай л и бу ум м атн и н г
бош идан б алон и д а ф кл л у р ” .
Ҳ ан б ал и й м азҳаби им ом и А хм ад ибн
М ухам м ад ибн Ҳ анб ал бундай дейдилар:
“Ҳ адис и сн о д и н и н г м укам м ал бўлм оғига
т ал аб ч ан л и к ил гари ўтганлардан қолган
суннатдир. Ч унки, с а х о б а А бдуллох ибн
М асъудн инг дўстлари К уф адан М адинага
ри х л ат қ и л и ш и б , Ҳ азр ат У м ардан илм
ўрган и ш ар ва хади слар ти н гл аш ар эди.
И м ом ан -Н авави й : “ Ш ул б о и сд ан хам
рихлат (кей инги авлод учун) сую кли амал
бўли б қо л ган д и р ” , - дей ди лар.
Р и х л ат қи лгувчилар ўз рихлатлари дан
р о ҳ атл ан ар эдилар. Ҳ аррон д ан Я зид ибн
Ҳ ору н н и н г хузурларига б орган б и р ки ш и
бундай д еб таран нум қи лган экан:

“Калбимни ю лгандек қўлим -ла ўзим,


А й р и л щ ўт ида куйганча чунон,
Тарк этдим масканим, қолди ақрабо,
Оҳ урди ортимдан қош лари камон.
М ат онат бирла м ен олга интилднм,
Ж амики м услим лар имоми томон.
Д и н илми ҳам суш ат , т арих бобида,
Кўрмаган ул зот дек олим ни жаҳон.
На дунё, на унинг зийнатларидан,
Бермади насиба у л зотга Субҳон.
Ким бойиб, А ллоҳга т оат айласа,
Ҳеч қачон кўрмагай хорлик ва зиён.
На қадар тотлидур ҳаёт, айтсам мен:
“Ҳасандан бир ҳадис Авф цилди баён”.

И лм талаб и д а қи лин ган ри ҳлатлар


ҳ ад и сл ар н и н г И слом олам и д а кен г
тарқали ш и га, ҳадис тарқатиш
й ў л л а р и н и н г к ў п а й и ш и г а ва ҳ ад и с
р о в и й л а р и н и н г ҳ а р т о м о н л а м а ч у қу р
ўрганилиш ига катта таъсир ўтказди, чунки
м у ҳ а д д и с т у р л и ж о й л а р г а б о р и б , ул
е р л а р д а г и у л а м о л а р н и ў з к ў зи б и л ан
к ў р и б тан и б олади, улар б илан илм ий
с у ҳ б атд а б ў л и б , ўзи б и л м аган к ў п л аб
ҳ ади сларн и ёзиб олади , улар б илан илми
И сл о м га д о и р м асалал ар хусусида савол-
ж ав о б л ар қи л ад и . Қ у р ъ о н ва ҳади слар
ҳоф и зи И бн Ҳ аж ар ал-А сқалоний бундай
дей ди лар: “М уҳаддисдан риҳлат
қилмоғидан аввал талаб қилинадиган ш арт
ш уки, у д астл аб ўз ю ртидаги ҳадисларни
тўплам оғи, уларни чуқур ўрганиб, ёддаб
олм оғи д ар к о р . Ш ундан к ей и н ги н а у
ўзга м ам л акатл ар га р и хлат қи л и б , унинг
д аво м и д а ў зи д а м авж уд б ў лм аган
хади сларн и тў п л аб ўрганади” .

ИККИ ҲАРАМ - МАККАИ


МУКАРРАМА ВА МАДИНАИ
МУНАВВАРАГА ЙЎЛ ОЛГАНЛАРИ

Т а р и х ч и М уҳам м ад ибн А хм ад ибн


У см он иб н Қ о й м оз аз-З ах аб и й (х иж рий
6 7 3 — 7 4 8 ) ва б о ш қ а у л а м о л а р н и н г
ёзи ш л ар и ч а, И м ом ал-Б у х о р и й хиж рий
205-й и лд ан хадис тў гар ак л ар и га қатнай
б ош л аган л ар ва ўз ю ртларидаги й и р и к
ш ай х л а р н и н г кў п чи ли ги д ан ди н илм и,
хусусан илм и хадисни ўрганиб ва улар
б и л г а н ж а м и к и х а д и с л а р н и ёд о л и б
бўлгач, 2 1 0 -й и ли р и хлат ки лган лар. Ул
к и ш и о н алари ва акал ар и хам рохлигида
хаж с а ф а р и н и я к у н л а га ч , М а к к а д а
қол и ш га қа р о р қи ладилар. Ў ш а даврда
М акк а Х и ж о зн и н г эн г мухим илм ий
м ар к азл ар и д ан бири эди. И мом ал-
Б у х о р и й ул ерда азал и й м ақсад лар и га
етиб, илму м аъриф атга бўлган
ч ан қ о к л и к л ар и н и қондирадиган тинм ас
б у ло қ н и топади лар. Ул ки ш и М аккада
эк а н л и к л а р и д а в ақ т и -в а қ ти би лан
М адинага ҳам б о р и б -к ел и б турадилар.
И м ом ал-Б ухорий икки Ш ар и ф Ҳ арам
(М а к к а и М у к а р р а м а ва М а д и н а и
М ун аввара) да ў зл ар и н и н г айрим
р и с о л а л а р и н и б и т и б , бу б и л а н “ А л -
Ж о м и ъ ас-саҳ и ҳ ” ва унинг м авзуларига
асос солдилар. Имом ал-Бухорий бу ҳакда:
“Ў н с а к к и з ёш га етганим да “С аҳ о б а ва
тобеъ и й н л ар м асаласи” ки тобин и тасн и ф
этдим , сў н г М адинада ойдин к еч ал ар и
Р а с у л у л л о х с а л л а л л о х у а л а й ҳ и ва
сал л ам н и н г м уборак қаб р л ар и ёни да
ўлти риб “ К атта тарих” номли китобим ни
ёздим . Ў тм иш даги ш ах сл ар н и н г д еярли
б ар ч аси х ақи д а м енда м аълум от бўлса-
д а, ки то б и м н и н г ч ўзи ли б кетм оғи н и
и стам адим ", - дейдилар.
И м ом а л -Б у х о р и й я н а бундай
дейдилар: “ М ен (у с т о з и м ) А л-
Ҳ ум ай ди й н и н г хузурларига ки рди м .
Ш унда м ен ўн са к к и з ёш л ар д а бўли б, ул
ки ш и б и л ан б ир одам қан дай д и р ҳадис
хусусида то р ти ш и б тури ш ган экан .
Устозим м еницг ки риб келганимни кўриб:
“А на, и к к и м и зн и н г торти ш уви м и зни ҳал
қ и л а оладиган ки ш и кел д и !" - дея м енга
ўрталари даги м уам м они баён қи лди лар.
М ен м а с а л а н и А л -Ҳ у м а й д и й н и н г
ф о й д ал ар и га ҳал қ и л и б бердим , чунки
ҳ ақ и қ а т ул ки ш и то м онда эди.
А л-Ҳ оф и з ибн Ҳ аж ар бундай дейдилар:
“И мом ал -Б у х о р и й н и н г М ак к ага
д астл аб к и р и х л атл ар и ҳ иж рий 2 1 0-йи ли
бўлган эди. Ул ки ш и агар илм и ҳадисни
эн диги на ўрганиш га ки р и ш ган чогларида
р и ҳ л а т қ и л г а н л а р и д а ҳ а м , бу б о р а д а
ю қ о р и д а р а ж а г а э р и ш г а н (б у е р д а г и )
тен гдош ларига албатта етиб олган бўлур
эд и лар!’’.

ЮРТМА-ЮРТ КЕЗГАНЛАРИ
И м о м а л -Б у х о р и й , ҳ а д и с т а л а б и д а
р и хд ат дар во заси н и қ а т т и қ қо к д и л ар ва
(д ар в о за о ч и л гач ), ислом
м ам л ак атл ар и н и н г деярли барчасига
р и хд ат кдлди лар.
И м о м ал -Б у х о р и й бу ҳ а к д а ўзлари:
“ М ен Ш о м , М и ср ва Ж а зи р а (Д аж ла ва
Ф урот оралиғидаги ерлар)га и к к и м арта,
Б асрага тўрт м арта бордим, Ҳ иж озда олти
йил яш ад и м , ам м о м уҳаддислар б илан
б и р гали кд а К у ф а ва Бағдодга неча м арта
бо р ган и м н и н г ҳисобига етолм ай м ан” , -
дейдилар.
А л -Х а ти б а л -Б а ғд о д и й бундай
д ей д и л ар : “ И м ом а л -Б у х о р и й турли
м ам л акатл ар д аги м уҳаддислар ҳузурига
риҳлат қилдилар: Х уросон ва
Ж ибал(Х узистон)да, И р о қ ш аҳарларининг
б а р ч а с и д а , Ҳ и ж о з , Ш о м ва М и с р д а
ҳади слар ёзиб олдилар, Бағдодга эса кўп
м арта к ел и б к етд и л ар ” .
А л -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж ар : “ М ак к ад а
б ў л г а н л а р и д а н с ў н г, р и ҳ л а т қ и л и ш га
қур б л ар и етган б ар ч а м ам лакатлардаги
ш ах сл ар ҳузурига б о рдилар”, - дейдилар.
А з -З а ҳ а б и й ул к и ш и қ а д а м р а н ж и д а
қ и л ган ер л ар - хусу си д а га п и р и б , улар
к а т о р и д а Б а л х , Н и ш о п у р , Р е й (Р а й ),
Б ағд о д , Б а с р а , К у ф а, М ад и н а, В о си т,
Д а м аш қ , А с қ а л о н , Ҳ и м с ва б о ш қ а
ш аҳ ар л ар н и зи к р қиладилар.
А л -Ҳ о ки м А бу А бдуллоҳ И м ом ал-
Бухорий р и ҳ л ат қи лган м азкур
ш ахд рларни зи к р қ и л а туриб: “И м ом ал-
Бухорий м азкур ш аҳарларга илм талабида
р и ҳ л а т қ и л и б , ҳ а м и ш а ул е р л а р д а г и
ш айхлар ҳузурида яш адилар” , - дейдилар.

ИМОМ АҲМАД БИЛАН УЧРАШИБ


ҲАМСУҲБАТ БЎЛГАНЛАРИ

И м ом ал-Б у х о р и й ҳаётл и к вақтларида


Бағдод А р аб х ал и ф али ги ш аҳри ҳам да
илм ва улам олар маркази эди. Ш у боисдан
И мом ал -Б у х о р и й ул ерга қай та-қай та,
ж ам и с а к к и з м арта б о риб-келди лар. Ҳ ар
саф ар борган лар и да И мом А хм ад билан
уч р аш и б , сухбат курар эдил ар. Ш унда
И м ом А ҳм ад ул к и ш и н и Бағдодда қоли б
яш аш га уқдаб, Х уросонда узоқ вакт туриб
қол ган л ар и га эътироз б илди рардилар. Бу
ф и к р га И м ом ал -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж ар н и н г
“Ф а т ҳ у л -б о р и й л и -ш а р х и с а х и й ҳ ал-
Бухорий” номли асарлари даги
м аълум отлар зид б ў ли б, ул ки ш и бундай
дейдилар: “И мом ал-Б ухорий “А л-Ж ом иъ
а с -с а х и ҳ ”нинг “ К итоб а н -н и к о ҳ ”
к и с м и д а г и “ М о й ах у л л у м и н а н -н и с о ”
ном ли б о бд а И м ом А хм аддан бевоси та
бир д о н а хадис ва “К и то б ал -М ағо зи й ”
ки см и н и н г о хири да билвосита б ир д о н а
ҳадис келти р гаи л ар , холос. Ш унга кўра,
гўёки И м ом ал-Б у х о р и й И м ом А ҳм аддан
( а т а й л а б ) к а м х,адис к е л т и р г а н д е к
кўр и н ад и л ар . А м м о, ундай эм ас. И мом
а л -Б у х о р и й н и н г И м ом А ҳ м ад д ан кам
ҳадис кел ти р ган л ар и н и н г боиси ш уки, ул
ки ш и аввалги рихлатларида к ў п р о қ Имом
А ҳм адн инг устозлари билан учраш иб, ана
ў ш ал ар д ан ҳадис ёзи б олиш билан
к и ф о я л а н г а и л а р . К е й и н ги р и ҳ л а т л а р и
ч о ғи д а э с а И м ом А ҳ м ад (м у ай я н
саб аб л ар га кў р а) ах,ён-аҳёндагина ҳадис
айтадиган бўлиб қолганлар. Ш унинг учун
И м ом ал-Б у х о р и й И мом А ҳм адни қўй и б ,
к ў п р о қ (устозлари) А ли ибн А бдуллоҳ
ал -М ади нийд ан ҳадис кел ти р ган л ар ” .

УСТОЗЛАРИ

И м ом ал -Б у х о р и й И слом олам идаги


й и р и к м уҳ адд и сл ар н и ў зи д а ж ам лаган
муҳим илм ий м арказларга р и х л ат қи ли б ,
иш ончу ҳалолли к тим соли бўлм иш
у с т о зл а р и д а н илм и ҳ ади с ў р ган д и л ар ,
кўп лаб хадислар ёзиб олдилар. Бу хусусда
ул ки ш и н и н г ўзлари бундай д еб айтган
эк а н л а р : “ М ен би р м ин г са к с о н т а
улам одан ҳ ади с ё зи б о лди м , у л ар н и н г
о р аси д а ҳади с и лм ин и б и лм айди ган
б и р о р та ҳам ш ахс йўкдур” . Ул к и ш и я н а
бундай д еб айтган эканлар: “М ен: “И ймон
сўзда ҳам , ам алда ҳам бўлм оғи л о зи м ” ,
дей ди ган лард ан ги н а ҳади с ёзи б олди м ” .
А л -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж ар : “ Б ун дай
ровийлар куйидаги беш табақадан иборат”
дейдилар:
1) И м ом ал-Бухорийга тобеъийнлардан
ҳад и с а й т г а н л а р , я ъ н и а т б о ъ ут-
тобеъ и й н лар;
2) А т б о ъ у т -т о б е ъ и й н л а р д а в р и д а
яшаган-у, леки н тобеъийнларнинг ишончли
ки ш и лари (яъни, атбоъ ут-тобеъийнлар)
ҳақида қеч нарса эш итм аган ким салар;
3) И м о м ал -Б у х о р и й у сто злар и н и н г
ўр та таб ақаси . У лар то б еъ и й н л ар билан
м у тл ақ о у ч р аш м аган б ў л и б , атб о ъ ут-
тобеъи й н ларн и н г й и ри к вакилларидан
ҳадис олганлар;
4) И м ом ал-Б ухорий билан биргаликда
ва ул киш идан бироз илгари ҳадис илмини
ў р г а н г а н к и м с а л а р б ў л и б , ул к и ш и
у сто злар и и л гар и р о қ ай тган ёки
бош қалардан топм аган ҳадисларни
ш улар д ан о л ган л ар ;
5) И лм и ҳади с б ў й и ч а И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г талаб л ар и га ж авоб
б ер гу вч и л ар . Ул ки ш и ф о й д ал ан и ш
мақсадида улардан ҳадислар эш итиб, унча
муҳим бўлм аганларин и ривоят қи лган лар
ва бунда Усмон ибн Абу Ш ай ба Вакиъдан
р и в о я т қ и л ган қ о н у н -қ о и д а л а р га ам ал
қи лган лар. В ақи ъ эса бу қон ун -қои далар
ҳақида: “ К и ш и , то ки илм бобида ўзидан
б и л и м л и р о қ , ўзи билан тен г ва ўзидан
паст ки м салард ан хадис эш итм ай туриб
етук олим бўла олм ас” деганлар. И мом
ал -Б у х о р и й н и н г ўзлари эс а бу хусусда
бундай деганлар: “К иш и, токи илм бобида
ўзидан устунроқ, ўзи билан тенг ва ўзидан
паст ким салардан хадис ёзиб олмай туриб
ком ил мухаддис б ўла олм ас” . А л-Ҳ оф и з
ибн Ҳ аж ар м азкур беш таб ақага мансуб
р о в и й л а р и см и н и ў з а с а р л а р и д а зи к р
қилганлар.
Ш у н д а й қ и л и б , И м ом а л -Б у х о р и й
усто злар и д ан 289 таси н и н г айтган
х а д и с и н и “ А л - Ж о м и ъ а с - с а х и х ” га
ки ритган лар.
ҚУВВАИ ҲОФИЗАЛАРИ

А ллоҳ су бҳон аҳу ва тао л о И м ом ал-


Б у х о р и й га акл б о в ар қи л м ас д ар аж ад а
кучли қувваи ҳ о ф и за ва х оти ра ато этган
эдики, бу борада ул киш ига ўз даврларида
ҳеч к и м с а те н г кел о л м асди . И м ом ал-
Б ухор и й и и н г ғоятда кучли қувваи ҳ о ф и за
ва х о т и р а с о ҳ и б и б ў л г а н л и к л а р и
хусуси д аги т а р и х и й м аъ л у м о тл ар ш ул
қад ар и ш о н ч л и , б ат а ф с и л ва и зчилки,
ҳатто “Д о и р а т а л -м аъ о р и ф ал-
и с л о м и й й а ’’( “ И сл о м э н ц и к л о п е д и я с и ” )
м уаллиф лари (б ў л м и ш йирик
ш арқш унослар - В енси нк, М артин,
Х оустма, А рнольд, Бассет, Х артман, Гибб
ва бош қалар) ҳам ул ки ш и н и тан олиш иб:
“ И м ом (сШ -Бухорий) қувваи ҳ о ф и заси га
к ў р а А л л о ҳ н и н г ердаги м ўъж и залари дан
б и ри д и р !” деб ёзганлар. А й ти ш л ар и ча,
И мом а л -Б у х о р и й б о л а л и к ч оғларид аёқ
етмиш м ин г ҳадисни ёддан билганлар, ҳар
қ а н д а й ҳ а ж м д а ги к и т о б н и б и р м а р т а
ў қ и б о қ ёд л аб олган л ар .
И м ом а л -Б у х о р и й н и н г к о ти б л ар и
М уҳам м ад ибн А бу Ҳ отим ривоят
қиладилар: “М ен Ҳ ош ид ибн И см оил ал-
Бухори й билан я н а б ир ки ш и н и н г бундай
д еган и н и эш итди м : “И м ом ал -Б у х о р и й
болаликларида биз билан биргаликда хадис
тўгарагига қатн ар эдилар-у, аммо бирорта
хам ҳадис ёзиб олм ас эдилар. Ш у зайлда
бир қан ч а кунлар ўтиб, биз хар куни ул
к и ш и д а н : “С и з б и з б и л а н б и р гал и к д а
тў гар ак ка қатнайсиз-у, л еки н хадис ёзиб
олм айсиз, нечун бундай қиласи з?” , - деб
сўрайвердик. Н ихоят, И м ом ал-Бухорий
ўн о л т и к у н д ан к е й и н би зга: “Ҳ адеб
сўрайвериб, ўз холим га қўйм адингизлар,
қани, ёзиб олган хадисларингизни менга
к ў р с а т и н гл а р -ч и !” , - д ед и л ар. Б из
ўзим и здаги ҳ ад и сл ар н и н г б ар и с и н и ул
киш ига узатдик, улар ўн беш мингдан зиёд
эди. И м ом ал-Б ухорий мазкур хадисларни
бирм а-бир ёддан айтиб бердилар, ҳатто
биз ул ки ш и ёдцан айтаётганларида ўз
битикларим издаги хатоларн и тузатиб ҳам
олдик. Сўнг, И м ом ал-Бухорий: “Нима,
си зл а р м ен и т ў г а р а к к а б еҳ у д а к е л и б -
кетяпти, кунини б еко р ў тказяпти” - деб
ўйладингизларми?!”, - дедилар. Ш унда биз
б и р о р т а ҳам о л и м н и н г ул к и ш и н и н г
олди лари га туш а олм аслигини англаган
эдик.
И м ом ал-Б у х о р и й ёш б о л а бўлсалар-
д а, м а ъ р и ф а т а ҳ л и о р т л а р и д а н ҳ ади с
т а л а б и д а га л а-гал а б ў ли б эр гаш и б
ю риш ар, ул киш ини йўл четига ўлтириш га
м аж бур қи л и ш и б , ҳади с с ў р а ш а р эди.
Ш унда И мом а л -Б у х о р и й н и н г
а т р о ф л ар и д а м инглаб ҳадис толи блари
т ў п л а н а р д и , у л а р н и н г к ў п ч и л и г и ул
ки ш и дан ҳадис ёзиб олгувчилар бўларди.
М уҳам м ад ибн А бу Ҳ отим хабар
қ и л ад и л ар : “ М ен С улай м он ибн
М уж оҳи дн и н г бундай д еган лари н и
эш итдим : “М ен М ухам м ад ибн С алом
ал -П о й кан д и й н и н г ҳузурларида бўлдим.
Ш унда ул ки ш и менга: “ Бундан б ироз
и л г а р и р о к келган и н ги зд а, етм и ш м ин г
ҳадисни ёд олган бир болани кўрган бўлур
эд и н ги з” , - д ед и л ар . М ен д ар х о л
т а ш қ а р и г а ч и қ и б , у н и у ч р а т д и м -д а :
“Е т м и ш м и н г х ад и сн и ёд о л ган б о л а
сен м и сан ?” , - дедим. У: “Ҳ а, бундан хам
к ў п р о қ хадисни ёд билам аи” , - деб айтди.
К ей и н у ян а бўндай д еб кў ш и б кўйди:
“М ен сизга хадис айтсам , кў п чи ли гини нг
та в ал л у д т о п га н ва в а ф о т этган
сан ал ар и н и , я ш а б ўтган м аскан л ар и н и
ш а х с а н ў з и м а н и қ л а г а н с а ҳ о б а ва
то беъ и й н л ар дан ги н а ҳадис айтам ан.
Ш унин гдек, м ен саҳ о ба ва тобеъи йнлар
ривоят қилган ҳадислардап асоси Куръони
К арим ва Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи
ва с а л л а м н и н г с у н н а т л а р и д а м авж у д
б ў л га н л а р и н и ги н а а й т а м а н ” .
М уҳаммад ибн А бу Ҳ отим (И мом ал-
Бухорийнинг котиблари) бундай дейдилар:
“А ллом а Р аж о ибн М ураж ж о келиб, Абу
А б ду л л о ҳ (яъ н и , И м ом ал -Б у х о р и й )га:
“М ен и н г (ўзингиз билан илм борасида
б аҳ сл аш у в га) к ел аётган и м н и би лгач,
қандай ҳозирли к кўриб қў й ди нш з? Қ айси
мавзу бўйича тайёрландингиз?” , - дедилар.
Абу А бдуллоҳ: “Ҳ еч қандай мавзу бўйича
тай ёр л ан м ад и м , ум ум ан б аҳ сл аш у вга
ҳ о з и р л и к к ў р г а н и м й ў қ . А га р б и р о р
м авзу га д о и р с а в о л л а р и н г и з б ў л са,
айтаверингиз!” , - дедилар. Ш ундан сўнг,
Раж о ибн М ураж ж о дин илмига оид турли
мавзулар бўйича мунозара қила-қила охири
жимиб қолдилар. Ш унда ал-Бухорий: “Яна
саво л лар и н ги з б о р м и ?” , - д едилар. Ул
киш и уялиб ва хиж олат билан: “Ҳ а”, -
д е д и л а р . А л -Б у х о р и й : “У н д ай б ў л с а ,
сўрангиз!” , - дедилар. Ш унда Раж о ибн
М ураж ж о А йю бдан н ақ л қи линган
хадислар исноди хусусида сўзлаб, ўн учтача
ровийнинг исм ини зикр қилиб эдилар, Абу
Абдуллоҳ сукут саклаб ўлтиравердилар.
Раж о ибн М ураж ж о буни кўри б, “Б и р о р
хато қ и л и б қ ў й д и м м и к а н ? ” д еган
хавотирда: “Э й Абу Абдуллоҳ! (Одамларга
кўп я хш и л и кл ар қилгансиз, инш оаллоҳ,)
ян а кўп лаб я х ш и л и кл ар қилурсиз! (Б и рор
хатога йўл қў й ган бўлсам , айтингиз!)” , -
д едилар. А б у А бдуллоҳ боя Р аж о ибн
М ураж ж о зи к р қи л ган р ови й лард ан
е т ти та с и н и со х та д еб т о п и б (қ о л га н
олтитасига), я н а олтм иш дан о р т и қ ровий
исмини қўш им ча килдилар. Сўнг, Ражога:
“Қ о р а салла хусусида қан ча ҳадис ривоят
килгансиз?” , - дедилар. Раж о ж авоб бериш
ўрнига: “С из ўзингиз-чи?”, - дедилар. Абу
Абдуллоҳ: “У н инг хусусида қ и р қ та ҳадис
ривоят ки лам ан ?” , - деб ж авоб килдилар.
Раж о буни эш и ти б азб ар о й и к атти к
уялганларидан оғизларида тупуклари куриб
колди” .
А л -Б у х о р и й , бундай дей ди лар: “Ю з
минг саҳиҳ (тўғри) ва икки юз минг гайри
саҳ и ҳ (нотўғри) ҳадисни ёдцан билам ан
ва бу к и то б н и (яъни, “А л -Ж о м и ъ ас-
с а ҳ и ҳ ” ни) етти м и н ггач а ҳади с (яъни,
исн од) асосида яратд и м ” .
Ул ки ш и ян а бундай дейдилар: “М ен
Б ал х га бордим . Ш унда (илгари бу ерга
келгани м да) ки м лардан ҳадис ёзиб олган
б ў л с а м , ҳ а р б и р и (ян ги ) ҳади с ай ти б
берм оғи м н и илтим ос қилди. М ен уларга
ўзим м и н гга ш айхдан ёзиб олган м ингта
ҳ ади сни ривоят қи л и б бердим ” .
Ул ки ш и я н а бундай дейдилар: “ Б и р
куни биз А насдан ҳадис ривоят қилган
р ови й лар ҳақи да ф и кр л аш ди к. Ш унда уч
ю зта ро ви й исм и хотирам га кел д и ” .

САМАРҚАНДДА ИМТИҲОН
ҚИЛИНГАНЛАРИ

М уҳам м ад ибн А бу Ҳ отим куйидаги


хабарни Абу ул-А зҳардан олганликларини
ай ти б , бундай дейдилар: “С ам аркандца
тў р т юз хадис улам олари бор эди. Б и р
куни улар б ир ж ойга тў п л ан и ш и б , етти
кун (баъзи м анбада тў к қ и з кун) давом ида
И м ом ал -Б у х о р и й н и им тиҳон қи лиш ди,
м а қ с а д л а р и - ул к и ш и н и и л м и ҳади с
бораси да ян гл и ш ти р и б , мағлуб этиш эди.
Ш ул б о и сд ан улар Ш ом га м ансуб
ҳ ади сл ар и сн оди н и И р о қ қ а м ансуб
ҳадислар исноди билан ва И р о ққ а мансуб
ҳ ади сл ар и сн один и Ш ом га м ансуб
ҳадислар исноди билан хам да М акк ага
мансуб ҳадислар иснодини Я м анга мансуб
хади слар исноди билан алм аш тириб
қўйиш ди. А ммо, улар ҳарчанд
у р и н м а с и н л а р , н а и с н о д ва н а м атн
хусусида ул ки ш и н и заррача ч ал к аш ти р а
олмадилар!

БАҒДОДДА ИМТИҲОН
ҚИЛИНГАНЛАРИ

А хм ад ибн А дий ал-Ҳ оф и з: “ М ен бир


н еч а ш а й х л а р н и н г б у н дай д е б х и к о я
қи л аётган л ар и н и эш итди м ” , - дейдилар:
“И м ом ал -Б у х о р и й Б агдодга келд илар.
Ш унда хадис улам олари бир ерга
т ў п л а н и ш и б , ю зта х а д и с , м атн ва
иснодларини бир-бири билан алмаш тириб
қўй иш ди , яъни бир иснод м атнини
и к к и н ч и б и р и сн о д га ва б и р м атн
и сн один и и к к и н ч и б ир м атн га т и р к а б
қ ў й и ш д и . С ў н г, И м о м а л -Б у х о р и й н и
им тиҳон қилиб кўриш м ақсадида
ўзларидан ўн киш ини ажратиб, ҳар бирига
ў нтадан ҳадис б ўли б бериш ди-да, уларни
илм м аж лисида ул киш ининг
эъти борлари га ҳавола қилиш ни
топш ириш ди . Ш ундай қилиб, Х уросон ва
б ў лак ерлардан келган илм ахли ҳам да
бағдодлик уламолар бир ер ш тўпланиш ди.
М аж л и с иш ти р о кч и л ар и ж о й -ж ойларига
ў л т и р и ш и б , ға л а -ғо в у р б о с и л га ч ,
бояги лардан бири ўрни дан туриб м азкур
ўнта ҳадисдан би ри н и савол тар и қаси д а
И м о м а л -Б у х о р и й н и н г э ъ т и б о р л а р и г а
ҳ аво л а қилди. Ш унда И мом ал-Б ухорий :
“Б ун дай хадисни билм айм ан” , - дедилар.
С ўнг, у б о ш қ а ҳадисни айтиб эди, И мом
ал -Б у х о р и й у ни нг хусусида хам: “ Бундай
хади сни бил м ай м ан ", - дедилар. У ш у
т а р и қ а ўзига топ ш и ри лган ўнта хадисни
т о тугагунча б ирм а-би р айтаверди, И мом
ал-Б у х о р и й бў лсал ар хар саф ар : “ Бундай
хади сн и б и л м ай м ан ", - деб ж авоб
беравердилар. Ш унда м аж лисдаги синов
ую ш ти р ган у л ам о лар б и р -б и р л ар и га
қай р и л и б қар аш и б : “Ул ки ш и (б изни нг
найрангимизни) ф ахмладилар” - дейиш са,
син овдан б ехаб ар илм ахли: “У л ки ш и
билим ва ф аҳм б о р аси д а ету к эм ас
эк а н л а р ” , - деб айтиш ар эди.
К е й и н , бояги ўн ки ш и дан и к ки н чи си
ўрнидан туриб ўш ал ч алкаш ҳадислардан
б и р и х у с у с и д а И м о м а л -Б у х о р и й д а н
с ў р ад и . И м ом а л -Б у х о р и й : “ Б у н дай
хадисни б илм айм ан” , - дедилар. С ўнг, у
бош қаси ҳақида сўради. Имом ал-Бухорий
яна: “ Бундай хадисни б и л м ай м ан ” , - деб
ж авоб ки лди лар. У ш у йўсинда ўзидаги
ў н та х а д и с н и т о тугагунча ай тав ер д и ,
И м ом а л -Б у х о р и й б ў л с а л а р ҳ а р гал:
“Бундай хадисни би лм ай м ан ” , -
деявердилар. К ей и н , улардан учинчиси,
тўртинчиси ва шу тар и ка навбатм а-навбат
ў н т а л а с и ў зи д аги ч ал к аш х ад и сл ар
тугагунга кадар И м ом ал-Бухорийга савол
бериш аверди, И мом ал-Б ухорий бўлсалар
бирдай: “Бундай хадисни б и лм айм ан” , -
деб ж авоб қилавердилар.
И м ом ал-Б у х ор и й у л арнин г саволлари
тугаганини билгач, биринчи (савол берган)
к и ш и г а ў г и р и л д и л а р -д а : “ С и з ай тган
д астл аб к и хадис хусусига кел сак, унинг
исноди м ана бундай, м атни эса бундай,
и к к и н ч и си н и к и м ана бундай ва бундай”
- дея келтирган ўнтала чалкаш хадиснинг
исноди матнларини жой-ж ойига қўйдилар.
Ш унда б ар ч а м аж лис ахди ул ки ш и н и н г
ўтки р акл у заковат ва кувваи ҳоф изалари
олдида таъ зим баж о айладилар.
А л -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж ар ана ш у воқеа
ҳақида бундай дейдилар: “Б у ўринда Имом
ал-Бухорий га таъзим баж о қ и л м о қ лозим .
А м м о , И м о м а л -Б у х о р и й н и н г ч ал к аш
и с н о д л а р н и ж о й -ж о й и га қ ў й га н л а р и ,
ҳ о ф и з эк ан л и к л ар и ҳ айратлан арли эмас,
балки чалкаш иснодлар тарти бидаги
х ат о л а р н и б ир м ар та эш и т и б о қ эсл аб
қолганлари ҳайратлан арлиди р”. Я ъни,
И мом а л -Б у х о р и й н и н г атайлаб
ч а л к а ш т и р и л г а н и с н о д л а р н и м и н гл а б
улам олар ҳузури да ж о й -ж о й и га
қўй ган л ар и , албатта, ул ки ш и н и н г дин
илми бобида гоятда кам олга
етган лари нин г дал или эканлигига заррача
ш убҳа й ў қ. Л ек и н , бундан ҳам м уҳим роқ
ва ниҳоятда ҳайратланарли том они ш уки,
ул к и ш и ю зта ч а л к а ш и с н о д н и б и р
э ш и т и ш д а ё қ қ а й с и н и с и қ а й с и м атн га
теги ш ли эк а н л и ги н и д а р ҳ о л ф а ҳ м л а б ,
уларнин г ҳ ар би ри н и тар ти б билан ж ой -
ж ой ига қўй ди лар.
БАСРАДАГИ ДАРСЛАРИ

Ю суф ибн М усо ал-М арвазий бундай


деб хабар қиладилар: “М ен Б аср а Ж ом еъ
м асж идида эдим, ногаҳон ж арчининг: “Эй
илм ахди: Ҳ азрат Имом ал-Бухорий қадам
ранжида килдилар”, - деб эълон килганини
эш итдим. Ш унда барча ўрнидан туриб ул
киш ига пеш воз чикди, мен ҳам улар билан
б и р г а эд и м . Қ а р а с а к , ул к и ш и ҳ ал и
соқолига о к туш маган бир йигит эканлар,
и ч к а р и г а к и р и б у сту н о р т и д а н а м о з
ўкидилар. Н амоз ўкиб бўлганларидан сўнг,
одамлар ул киш ини курш аб олиш ди-да,
м уайян би р в актн и б ел ги л аб , хадис
и л м и д ан д а р е б е р м о к д а р и н и и л ти м о с
к и л и ш д и . И м о м а л -Б у х о р и й р о з и л и к
билдирдилар. К ейин, бояги жарчи иккинчи
бор: “Э й илм аҳли! Ҳ азр ат И м ом ал-
Бухорий т а ш р и ф бую риб эдилар, биз ул
киш идан ҳадис илм идан даре
берм окдари ни илтим ос килдик, ул киш и
рози бўлдилар. Эртага ф алон вактда, фалон
ж о й д а х о з и р б ў л и н г и з л а р ! ” , - д ед и .
Э ртасига ў ш ал таъйин килинган ж ойда
муҳаддислар, Куръон ва хадис хоф излари.
ф а қ и қ л а р ҳ ам д а ш у н чаки д и н и лм ига
қизиқувчилар, ж ам и бир неча м инг одам
тў п л ан д и . И м ом ал -Б у х о р и й у л ар н и н г
қ а р ш и с и г а ў л ти р гач , д а р с б о ш л аш д ан
бурун: “Эй Б аср а ахли! М ен бир ёш йигит
б ў л с а м -д а , ҳ а д и с а й т и б б е р м о ғ и м н и
и л т и м о с қ и л д и н г и зл а р . (Б у н и н г учун
си зл а р д а н м и н н а тд о р м а н ). М ен ҳ о зи р
сизларга ю ртдош ларингиз ривоят қилган,
ўзл ар и н ги зда й ў қ ҳади слардан айтиб
берам ан” , - дедилар. Сўнг, ул ки ш и дарс
бери ш га ки риш ди лар...” .

ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ ЎЗ
ЮРТЛАРИГА ҚАЙТИШЛАРИ

И м ом ал-Б у х о р и й ўз рихдатлари дан


кўзлаган мақсадларига эриш гач, Бухорога
қайтадилар-да, ўзлари тасн и ф этган “Ал-
Ж о м и ъ ас-сахих" дан ҳадис толибларига
д ар с б ер а б ош лади лар. Ш унда Б у х о р о
ам ири Х олид ибн А хмад аз-Зухдий, ўзи
м уҳаддислардан б ў л а туриб, И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г И слом о лам ида қо зо н ган
обрў-эътиборларини кўролм ай, ул киш ига
қар ш и ф и тн а ую ш тиради-да, “И мом ал-
Бухори й ф атво бериш га м уносиб (лойиқ)
эм ас” , деган ф арм он чиқаради. У бунга
кадар “Имом ал-Бухорий: “Агар икки гўдак
бир с о в л и қ (к у й ) сутидан ичса,
эм иш ганларга ўзаро ним а ҳаром бўлса,
уларга ҳам ҳаромдур”, - деб фатво берибди”
деган иғво тарқатади. Л екин, амирнинг бу
туҳм атига м уноф иқу ф асод ахдидан бўлак
ҳеч ки м са эътибор бермайди. Ш унда амир
И м ом ал-Б ухорий ни бадном қи лиш нинг
бўлак йўлларини излай бош лайди. Имом
ал-Б ухорий эса ам иру хоким лар, султону
подш охдар сухбатидан ўзларини бутунлай
олиб ко ч ар , уларни мадх ки лиш ни хуш
кўрм ас ва д оим о: “А м и р л ар суҳбатида
бўлгувчи ки ш и н и н г ўз динида қолм оғи
муш кулдир. А м ирлар билан д ўстлаш м оқ
илм учун хақорат ва уларга лаганбардорлик
қилм оқ - дин учун зарурдур", - дер эдилар.
И м ом ал -Б у х о р и й н и н г бу ф и крларид ан
яхш и хабардор бўлган ам ир ул киш идан
саройга кел и б “А л-Ж ом иъ ас-саҳих” ва
“А т -Т аъ р и х а л -к а б и р ”д ан дарс
б ерм окдари ни талаб қилади. А м м о, И мом
ал-Б ухорий унинг бу талабини рад этиб,
сар о й д ан келган вакилга: “М ен илм ни
тахки р л аб , уни султонлар эш игига олиб
бормайман!”, - дедилар. Ш унда Холид ибн
Ахмад аз-Зухдий: “Имом ал-Бухорий амир
саройига келиш ни истам асалар, ул ҳолда
мен ва ўғилларим учун бир вақтни таъйин
қи лси нларки , унда ўзгалар бўлм асин!” , -
д еб х а б а р ю боради. Л е к и н , И м ом ал-
Бухорий бу саф ар хам унинг талабини рад
эти б : “ И л м - Р а с у л у л л о х с а л л а л л о ҳ у
ал ай х и ва с а л л а м н и н г ў з ум м атларига
қ о л д и р га н м ер о с л ар и б ў л и б , ундан
бахрам ан д бўлм оққа барча м ўм ин-
м у с у л м о н л а р , у л ар х о х ав о м ва х о ҳ
ҳукм дор бўлсинлар, тен г хукуклидирлар.
А гар ам ирга илм даркор бўлса, ховлимга
ёки масж идга келсин !” , - деб айтадилар.
И м ом а л -Б у х о р и й н и н г бу қ атъ и й
ж авобларидан ам ир ни хоятда к атти к
дарғазаб бўлади ва ул киш ини ш ахардан
бадарға кдлиш га харакат килади. А ммо,
И мом ал -Б у х о р и й м иллионлаб
м усулм онлар калбидан м устахкам ўрин
олган бўлиб, амир ул киш ини зўрлик билан
ш аҳардан чиқариб ю бора олмайди. Ш ул
боис у И м ом ал-Бухорий хусусларида яна
ту р л и -ту м а н ту х м ат л а р т а р қ а т и б ,
а х о л и н и н г м у а й я н қ и с м и о р а с и д а ул
ки ш и га нисбатан норозилик кай ф и ятин и
уйғотиш га м уваф ф ақ бўлади. Ш ундан сўнг
амир И м ом ал-Бухорийга Б ухорони тарк
этм оқн и буюради.
Имом ал-Бухорий ш аҳардан чиқиб кета
туриб ўзларига туҳм ат қи лган ки ш и ларн и
дуоибад клладилар. Б и р неча кун ўтмай
амир Х олид ибн А ҳмад аз-Зухдий б ош лиқ
бар ч а ф и тн ач и л ар турли б ал ол арга
ги ри ф то р бўлиш ди.
Имом ал-Бухорий ш аҳарн и та р к этиб,
ав в а л П о й к а н д г а , с ў н г С а м а р қ а н д г а
келдилар, л еки н ҳар и к кал а ш аҳарда ҳам
муқим яш аб қолиш ни истамадилар. Чунки,
бу ерлар аҳолиси хам Бухоро ахди каби
и к к и 1 7 руҳга бўлингаи бўли б, бири ул
киш и хусусларидага туҳматларга иш онган,
и к ки н чи си уларни и н кор килаётган эди.
Ш ул боис И м ом ал- Бухорий С ам арканд
яқинидаги Х артанг қиш лоғига бориб, у
ердаги қар и н д о ш л ар и Ғ олиб ибн
Ж и б р и й л н и н г уйида и с т и қ о м ат қи л и б
қоладилар.

ИМОМ АЛ-БУХОРИЙНИНГ
ВАФОТЛАРИ

А бдулқуддус ибн ал -Ж а б б о р ас-


С ам арқандий И мом ал-Б ухорий нин г ўш а
к езл а р д а ги аҳ в о л л ар и хусусида эсл аб:
“ К е ч а л а р д а н б и р и д а м ен И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г х уф тон нам ози дан кей и н
А ллох тао ло га дуо қи л а туриб, “Ё
парвардигоро! Ер юзи кен г бўлса-да, менга
т орли к қи л и б қолди, м ени ўз даргоҳингта
қ аб у л а й л а г и н !” , - д еб а й т г а н л а р и н и
эш итдим. С ўнг, ўш а ой тугамай, А ллоҳ
таоло ул ки ш и н и ўз ҳузурига чорлади” , -
дейдилар.
И м ом а л -Б у х о р и й н и н г Х ар тан гдаги
қариндош лари Ғолиб ибн Ж ибрийл бундай
дейдилар: “Имом ал-Бухорий (уйимда) бир*
неча кун яш агач, бетоб бўлиб қолдилар.
Ш унда сам арқандликлар вакил юбориб, ул
киш ини С ам арканд га чорлаш иб эди, рози
б ў л д и л а р . С ў н г, к о в у ш л а р и н и к и й и б ,
б о ш л а р и г а с а л л а ў р а д и л а р -д а , м ен и н г
кўм агим да улов том он йигирм а кадам ча
юриб бордилар, аммо кувватлари етмагач:
“ С и л л а м қ у р и д и , м е н и у й га о л и б
киринги злар!” , - дедилар. Б и з уйга олиб
киргач, ўринга ётдилар-да, А ллоҳ таолога
дуо айта туриб ж он лари узилди. С ўнг,
баданларидан тер кую лди”.
И м ом ал -Б у х о р и й ҳ и ж р а тн и н г 256-
йи ли (м илодий 870 й и ли ), И йд ал -ф и тр
кечаси (31 августда) 13 куни кам 6 2 ёш да
олам дан ўтдилар.
И м о м а л -Б у х о р и й н и ю вғучи ю ви б
каф анлагандан кей ин ҳам ж асадларидан
тер кую лиш да давом этди. Баъзи одамлар
ул ки ш и ни С ам арқандга олиб кетиб, ўш а
ерда д аф н қи л м о ққа ҳ аракат ки лиш иб,
бош калар билан тортиш иш ди. К ейин, бир
карорга келиш иб, Х артанг қиш лоғига даф н
ки л и ш ди . Ш ундай ки л и б , И м ом ал-
Б ухори й Р ам азон ҳай и ти кун и, пеш ин
нам озидан сў н г д аф н қи ли н д и лар. Ш у
т а р и к а ў зи н и н г ё р қ и н н у р л ар и б и л ан
дунёни ёритиб турган илм куёш и сўнди,
илм и н аб ав и й й ан и асрл ар дан аср л ар га
ош ирган, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи
ва сал лам н и н г м уборак ҳади слари ни
жамлаш йўлида жонини ф идо килган буюк
зотни ту ф р о қ ўз бағрига олди. Ҳа, ул зотни
т у ф р о қ ўз багрига олди-ю , дунёни зулмат
босгандек бўлди!
И мом а л -Б у х о р и й даф н
килинганларидан сўнг, қабрларидан мушку
анбар хиди янглиг бир муатгар бўй таралиб
турди. Бундан хабар топган я ки н ва узок
ерлардаги одам лар иш онч хосил ки л м ок
учун кабрлари тепасига келиш иб, унинг
табаррук хокидан бир сиқим -бир сиқим
олиб к ета бош ладилар. Ш унда қ и ш л о қ
ахли л а ҳ а д о ч и л и б қ о л и ш и д ан чўчиб,
қабрларини панж ара билан ўраб қўйиш ди.
Х а т и б а л -Б а ғ д о д и й а й т и ш л а р и ч а ,
Абдулвоҳи^ ибн Одам ат-Тавовисий бундай
деган эканлар: “М ен туш имда Расулуллоҳ
са;и 1аллоҳу алайҳи ва саллам ни кўрдим,
бир 1т р у ҳ саҳобалари билан бир ерда тек
турган эканлар. Ул зотга салом бериб эдим,
алик олдилар. С ўнг, мен: “Ё Расулаллоҳ,
бу ерда не қи либ турибсиз?” , - дедим.
Ш унда ул зот: “М ухаммад ибн И смоил
ал -Б у х о р и й н и ку ти б ту р и б м ан ", - деб
марҳамат килдилар. Бир неча кундан кейин
И мом а^-Б у х о р и й н и н г ваф о т этганлари
хаки да хабар келди. Ч ам алаб кўрсам , ул
ки ш и айн ан м ен Ж ан о б Р асулуллохни
туш и м да кў р ган вактда олам дан ўтган
экан л ар ”.

ШЕЪРЛАРИ

И м ом ал-Б у х о р и й ш о и р б ўлм асалар-


д а, б а ъ з и -б а ъ з и д а п у р х и к м а т б а й т л а р
б и ти б ту рард и л ар . М ана улардан
нам уналар:
Ғанимат бия рукуъ фазлин юмушдан
сен халос вацтинг,
Ажая ногоҳ келиб, зора, рукуъ цилган
чогинг ўлсанг!
Жаҳон айвонида кўрдинг неча жисми
саломатни,
Вале кетди танидан жон, унутма, гар
одам бўлсин!
* * *

С езм аган пайм онасини т ўлганин


моллар каби,
Ҳ а й д а л и б қ у ш х о н а л а р га беом он
сўйиласан.

МУСУЛМОНЛАРНИНГ имом
АЛ-БУХОРИЙГА БЎЛГАН
МУҲАББАТЛАРИ
И м ом ал -Б у х о р и й р и х д атл ар и чоғида
б и р о р ш а ҳ а р г а ё к и б и р о р е р га к ел и б
туш салар, одам лар ш ул қад ар қи зи қ и ш
в а м еҳ р б и л а н ул к и ш и н и ў р аб о лар
эрдиларки, бунинг таъриф у тавси ф и га тил
ожиздур. А ллоҳ таоло И м ом ал-Бухорийга
инъом этган б ен азир қувваи ҳо ф и за, ақлу
за к о в а т , а х л о қ у о д о б, с а х о в а т ва илм
хусусидаги овозал ар н и эш итган одам лар
ул ки ш и н и н г б и р о р ерга кадам ранж ида
қилганларидан хабар топганлари ҳам оноқ
тезли кд а ўш ал ерга бориш арди, натиж ада
атроф ларида ш унчалик кўп одам тўпланар
эдики, ҳ атто о ё қ қўЙ 17 д ек ж о й то пилм ас
эди. И м о м ал -Б у х о р и й р и ҳ л а т л ар и д а н
Б у хо р ога қ ай таётган л ар и д а пеш воз
ч и қ и ш и б , ш аҳардан бир ф ар сах (2 2 5 0 м)
нари да ул ки ш и учун чодир ўрнатиш ди -
да, ў ш ал ерда м унтазир бўлиб туриш ди.
Ш у н д ай в о қ е а Н и ш о п у р д а ҳам соди р
бўлган бўли б, И м ом М услим бу ҳакд а
бундай дейдилар: “М ухаммад ибн И смоил
Н иш опурга келганларид а ш аҳар аҳли ул
к и ш и га ш ул к а д а р и ззат -и к р о м
кў р сатди ки , унинг на би р о р аллом а ва на
бирор ҳукм дорни бунчалик эъзозлаганини
сира кўрм адим . Ў ш анда Н иш опур аҳли
И м ом ал-Б у х о р и й н и ш аҳардан 2 ёки 3
м аизи л нари да кутиб олган эди” .

А С АРЛАРИ

И м ом А хм ад ибн М ухам м ад ибн Абу


Б а к р а л -Х а ти й б а л -Қ а с т а л о н и й ал-
М и с р и й (ҳ и ж р и й 851 - 923) ўзлари н и н г
“А л-М уқаддим а” ном ли асарларида Имом
а л -Б у х о р и й н и н г а сар л ар и хусусида:
“Д арҳақи қат ул зоти ш ар и ф н и н г асарлари
қуёш и зи дан ю риб дун ён и ай лан д и ,
ул арнин г ф азл и н и ф а қ а т ш ай тон йўлдан
урганларгина тан олм ади” , - дейдилар.
И м ом а л -Б у х о р и й н и н г а с а р л ар и
қуйидагилар:
1) “ А л -Ж о м и ъ а с-саҳ и ҳ ” ;
2) “ А л-А даб ал -М у ф р ад ” ;
3) “Р аф ъ ул-йадайни ф и с -с а л о т ” ;
4) “А л -Қ и р о ъ а х ал ф ал -и м о м ” ;
5) “Б и р р у л-воли-дай ни” ;
6) “А т-Т аъ р и х ал -к аб и й р ” ;
7) “А т-Т аъ р и х ал-авсат” ;
8) “А т-Т аъ р и х ас-сағи й р ” ;
9) “ Х а л қ аф ъ р ли л -и бо д ” ;
Ю) “А з-З у ь а ф о ” ;
11) “ А л-М уснад ал -к аб и й р ” ;
12) “ А т-Т аф с и й р а л -к а б и й р ” ;
13) “А л -А ш р и б а” ;
14) “А л -Ҳ и б а ” ;
15) “А сом и й у с-саҳ о б а” ;
16) “ А л-В ухдон” ;
17) “А л -М аб су т” ;
18) “А л -И л ал ” ;
19) “А л -К у н а” ;
20) “А л-Ф авоид ” ;
21) “ Қ азо й о с -с а ҳ о б а ” .
Бу ки тоблардан бир нечасигина
бизгача етиб келган бўли б, қолганлари
баъзи уламолар асарларида зикр қилинган,
холос.

“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”

И м о м а л -Б у х о р и й я ш а г а н д ав р д а н
ил га р и я р а т и л г а н ҳ а д и с к и т о б л а р и д а
са ҳ и ҳ ва ғайри саҳ и ҳ ҳадислар аралаш
ҳолда бери лган бўли б, ўқувчи улардаги
б и рор ҳади сн и н г тўғри ё нотўғри
экан ли ги н и , токи унинг ровийлари
а ҳ в о л и н и т е к ш и р м а й ва ҳ а д и с а ҳ л и
ор аси д а қай т а р и қ а маълум б ўлгани ни
ан и к л а м а й ту р и б , б и л о л м асд и . А гар у
бунга м у в а ф ф а қ б ў л о л м а с а , ул ҳ о л д а
унинг хусусида ҳадис улам оларидан
сў р аш га м аж бур бўларди. Б аш ар ти унга
бу ҳам муяссар бўлм аса, унда ўш ал ҳадис
уни нг учун м авҳум лигича қолард и. И м ом
ал-Б у х о р и й дунёга кел и б , ҳадис илм ида
кам олотга эриш гач ва бу борада эгаллаган
мақомларидан ю қорироқ м ақом қолмагач,
ҳадис то л и б л ар и н и б аҳсу саво л лар
м аш ақ қати д ан халос эт м о қ учун мавжуд
ҳади слар орасидан сах и х л ар и н и аж ратиб
олиб, уларни алоҳида к и то б қи л м о қн и
истадилар.
Ш у н д ай қ и л и б , ул к и ш и о л ам га
маш ҳур к и то б л ар и и и ёзи б , унга ўзлари
са ҳ и ҳ эк ан л и ги н и ан и клаган ҳадисларни
ки ритди лар ва уни “А л -Ж о м и ъ ал-муснад
а с -с а ҳ и ҳ ал -м у х та с а р м ин умури
Расулуллох саллаллоху алайхи ва саллам
ва су нани хи ва ай й о м и х и ” (“Расулуллох
са л л а л л о х у ал ай х и ва с а л л а м н и н г
ф а о л и я т л а р и , с у н н ат л а р и ва х а ё тл а р и
д аво м и д а б ў лган в о қ е а л а р д ан қ и с қ а ч а
хабар бергувчи асосли, хаққоний тўплам ”)
д еб атадилар.
Ш а й х Т о х и р а л -Ж а з о и р и й б у н дай
дей ди лар: “ И м ом ал -Б у х о р и й н и н г “А л-
Ж ом и ъ ” ( “Т ў п л ам ”) деган сўзн и
к ў л л а га н л а р и д а н м аълум б ў л а д и к и , ул
к и ш и ўз к и то б л ар и д а бир турдаги
хади сларн и и кки н чи турдаги хадислардан
устун қўйм аганлар, балки барча мавзудаги
х ади сларга тен г ў р и н аж ратганлар. Ш у
б ои сдан хам ул к и ш и ўз к и то б л а р и га
ҳукм лар, ф ази л атл ар , ўтм иш ва к ел аж ак
х а б а р л а р и , ш у н и н гд ек , а х л о қ -о д о б ва
л у тф у са х о в а тга д о й р х ад и сл ар н и хам
киритганлар. Ў з китобларини “саҳих” деб
б а ҳ о л а г а н л а р и н и н г б о и с и э с а - унда
б и р о р та хам заиф хадиснинг йўклигидир.
А с а р н и н г б аъ зи м у х а д д и с л а р н о ў р и н
танқид қилган жиҳатлари хусусига келсак,
у л ар н и н г хар бирига ф а қ и ҳ улам олар ўз
асар л ар и да раддия берганлар.
И м ом а л -Б у х о р и й : “ М ен “ А л-
Ж о м и ъ ” га ф а қ а т сах и х ҳади сларн игин а
ки р и тди м ” , - д еб жуда тўғри айтганлар.
Ул к и ш и н и н г “А л-М уснад” деганларидан
асосий м ақсадлари - Расулуллох
саллаллоху алайҳи ва саллам н инг исноди
б и рор сах о бага боғланадиган х о х қавлий
( с а ҳ о б а л а р г а б у ю р г а н ), х о х ф е ъ л и й
(ў з л а р и қ и л г а н ) ва х о х т а қ р и р и й
(сах о бал ар қилганда м аъкуллаган) хадиси
ш ар и ф л ар и н и аж ратиб олиш эди.
А л-Ҳ оф из ибн Ҳажар: “ И м о м а л -
Б у х о р и й ў з к и то б л а р и г а ф а қ а т с а х и х
хадисларни ки ритм окд а қар о р қилганлар.
Б у эса ки тобни “А л-Ж ом иъ ас-сахиҳ” деб
н ом л аган л ар и д ан к ў р и н и б ту р и б д и ” , -
дейдилар.
Имом М услим ибн ал-Ҳажжож бу
борада И мом ал -Б ухорий га эргаш дилар.
Ул к и ш и к ў п л а б м ух адд и сл ар қ а т о р и
И м о м а л -Б у х о р и й д а н ў р г а н г а н ва
ф ой д алан ган ҳолда ўзлари н и н г маш ҳур
ки тоб л ар и н и ёздилар.
И к к ал ал ар и н и н г ки то б л ар и ҳам “ А с-
С аҳ и ҳ ” д еб ном ланди. О дам лар улардан
ни ҳоятда к ў п ф ойдаланадигаи бўлиш ди,
И слом илм ига д ой р б и р о р м асалани ҳал
ки л о л м асал ар , улар га м урож аат қи л и ш
одатга айланди. М азкур и кки ки тобдан
кей и н я н а кў п л аб ҳадисга д ой р асарлар
я р ати л д и к и , у л арн и н г сан о ги га етиб
бўлмайди.

“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”нинг ёзилишига


туртки бўлган омиллар

Имом ал -Б у х о р и й ҳадис талаб и д а ўзга


ю р тларга р и х л ат қи л ган д астл аб к и
вақтлардаёқ саҳиҳ хадисларни тўплаб бир
ки то б ки л м о к орзусида бўлганлар. Ал-
Ҳ оф из ибн Ҳ аж ар: “ И мом ал-
Б у х о р и й н и н г м азк у р к и т о б н и ё зи ш га
бўлган азм у кар о р л ар и га ҳадис ва ф и қ ҳ
бобида м ўм и н лар ам ири бўлм иш
устозлари И сҳ о қ ибн Р о х вай ҳ н и н г
“ Р а с у л у л л о х с а л л а л л о х у а л а й ҳ и ва
сал лам н и н г м уборак сунн атларидан
иборат бир м ухтасар тўплам
яратсангизлар эди!”, деган сўзлари кувват
б а ҳ ш э т д и ” , - д е й д и л а р . Б у х у су сд а
И м ом а л -Б у х о р и й н и н г ўзлари:
“У стозимнинг ана ш у сўзлари қалбимга
чуқур ў р н аш и б қо л и б, “А л -Ж о м и ъ ас-
с а х и ҳ ”н и ё зи ш га к и р и ш д и м ” , - деган
эканлар. Ул ки ш и я н а бундай д еб айтган
эк ан лар: “М ен туш им да Р асулуллоҳ
сал лаллоху ал айҳи ва сал лам н и кўрдим ,
ул зо тн и н г р ў п ар ал ар и д а туриб, елпиғич
б и л а н м у б о р а к ю зл ар и д ан н и м ан и д и р
ҳ а й д а ё т г а н э м и ш м а н . С ў н г, м ен б и р
таъ би рчид ан сў р аб эдим , у: “С из Ж а н о б
Р а с у л у л л о а д а н ё л ғо н н и ҳ а й д а й с и з” , -
деди. А н а ш у туш и м м ен и “А л -Ж о м и ъ
ас-саҳ и ҳ ” ни ё зм о қ қ а илҳо м л ан ти р д и ” .

Имом ал-Бухорий “Ал-жомиъ ас-


саҳиҳ” ни қандай ёздилар?

А л -Ф а р а б р и й : “ М ен И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г бундай д еб айтган л ар и н и
эш и т г а н м а н ” , - д ей д и л ар : “ М ен “ А с-
Саҳиҳ” номли китобим га ғусл қилиб, икки
ракъ ат нам оз ў қи м ай туриб б и р о р та ҳам
ҳади сни ки р и тм ади м ” .
И м о м а л -Б у х о р и й я н а б у н д ай д еб
ай тган э к а н л а р : “ М ен “ А л -Ж о м и ъ ” ни
ол ти юз м и н г ҳ ад и сд ан (с а ҳ и х д а р и н и
саралаб олиб) ўн олти йилда тасн иф этдим
ва уни ўзи м б и л ан А л л о ҳ тао л о
ў р т а с и д а г и (а ҳ д у п а й м о н г а в аф о
қи л ган и м н и н г) дал или қи лди м ” .
Умар ибн Мухаммад ибн Бажийр ал-
Бажийрий ас-Самарқандий И м о м ал-
Б у х о р и й н и н г бундай д еб ай тганларини
эш итган эк ан л ар : “М ен “А л -Ж о м и ъ и ”ни
А л -М асж и д ал-Х арам да ёздим ва аввал
А л л о ҳ тао ло д ан нусрат ти л ам ай , и кки
р ак ъ ат нам оз ў ки м ай ҳам да саҳихлигига
ам ин б ў л м а й туриб унга б и р о р т а ҳам
ҳадисни к и р и тм ад и м ” .
Ал-Ҳофиз ибн Ҳажар бундай дейдилар:
“ И м ом а л -Б у х о р и й н и н г “ М ен “ А л-
Ж о м и ъ ” ни А л -М а с ж и д а л -Ҳ а р ам д а
ёзд и м ” д е г а н с ў зл а р и н и т о м м аъ н о д а
туш унм аслик керак. Ч унки, ул ки ш и “Ал-
Ж о м и ъ ” н и нг к о р ал ам а нусхасини юртма-
ю рт кези б ю рган чогларида ёзганлар, А л-
М а с ж и д а л -Ҳ а р а м д а э с а у н и т а ҳ р и р
қ и л и б , о қ қ а к ў ч и р г а н л а р . С ў н г, унга
к и р и ти л га н ҳади сл ар н и ў з ю ртлари ва
б ў л а к м ам л ак атл ар д аги илм аҳли
эътиборига ҳавола қи лиш га кириш гаилар.
Бунга И м ом ал -Б у х о р и й и и н г “М ен “ Ал-
Ж о м и ъ ”н и ўн олти йилда тасн и ф этдим ” ,
дегаи сў зл ар и далилдир. Ч у н к и , ул ки ш и
ўн олти йил давом ида М акк ад а муқим
ту р м ага н л а р .
Ибн Адий б ир гуруҳ ш ай х л ар н и н г ана
ш у хусусдаги х а б а р л а р и н и қуй идаги ча
ривоят қиладилар: “Д арҳақиқат, И мом ал-
Б у х о р и й ўз тў п л а м л а р и и и Р асу л у л ло ҳ
саллаллоҳу алайҳи ва саллам нинг муборак
қаб р л ар и билан м и н барлари оралиғида
ў л т и р и б ф и қ ҳ и й м а в зу л а р г а (б о б ва
китобларга) аж ратганлар, яъни
ҳадисларни туркум-туркум кдлиб ажратиб,
улардан м уайян ф и қҳи й х улосалар
чиқарганлар. Ш у вда ул ки ш и ҳар бир
м авзун и т а ҳ р и р қ и л и б , т а р ти б га
кел ти р и щ д ан бурун и к к и р акъ ат нам оз
ў қи ган л ар ” . Б у м аълум от А л -Ҳ о ф и зн и н г
ю қоридаги гапларига зид эм ас, чунки у
И мом а л -Б у х о р и й н и н г аввал тў плам нин г
қ о р ал ам а нусхасини ёзиб, сўнг уни А л-
М асжид ал-Ҳ арам да о қк а кўчирганларини
ин кор этм айди.
Абдулқуддус ибн Хумом бундай деган
эканлар: “М ен б ир неча ш айхларнинг:
“Имом ал-Бухорий Расулуллоҳ саллаллоҳу
ал айҳи ва сал лам н и н г м уборак қабрлари
б илан м и н б ар л ар и орал и ғи д а ў лти риб,
ўз тўп л ам лар и га ф и қ ҳ и й мавзулар иш лаб
ч и қ қ а н л а р ” , д ега н л а р и га ш о ҳ и д м а н ” .
А йри м улам олар (м асалан , А булф азл
М уҳам м ад ибн Т о ҳ и р ал-М акд и си й ) бу
х у су с д а т у р л и ч а ф и к р б и л д и р и ш га н .
Ч унончи, улардан баъ зилари “Т ўплам ни
Б ухород а ёзган л ар " д еса, айри м лари
“М аккада” , бош қалари “Б асрада” ёзилган
дейиш ади. Буларни нг бариси тўғри, боиси
ул ки ш и зи к р қилинган ш аҳарларнинг ҳар
б и рида б ў ли б , тў п л ам лар н и улардан
бирида ёзиш га кириш ганлар, иккинчисида
эса давом эттирганлар ва ш у т а р и қ а уни
ёзиб тугатганлар. Ч унки, ул ки ш и уни
ўн олти й и л давом и да ёзганлар-да!

“Ал-жомиъ ас саҳиҳ”нинг
ёзилиш муддати

И м ом а л -Б у х о р и й “С аҳ и ҳ "л ар и н и
ёзиб бўлгач, Я ҳ ё ибн М уъийн ибн ал-
М а д и й н и й ва А ҳ м а д и б н Ҳ а н б а л г а
кўрсатган лар. А л -Ҳ о ф и з ибн Ҳ аж арни нг
“Т ақри й б ат-таҳзийб” номли китобларида
айтилиш ича, Яҳя ибн М уъийн ҳиж ратнинг
233, о талари А л-М адийний 234 ва А ҳмад
и бн Ҳ а н б а л 241 й и ли в а ф о т эти ш ган
бўлиб, “С а ҳ и ҳ ” ш у вақтда мавжуд эди.
Ш унга кўра, И мом ал-Бухорий “С аҳиҳ”ни
х и ж р атн и н г 233 йи ли дан илгари, битиб,
кей ин уни тўлдирган б ў лсалар-да, асосан
ёзиб тугатганлар, д ей иш м ум кин. И мом
ал-Б ухорий нин г “С аҳи ҳ”га ундан кейин
ҳам қ ў ш и м ч ал ар ки р и тган л ар и н и ундаги
ҳади слар сонидаги таф о ву т тасдикдайди.
Ч унки, Ал-Ироқий “А т-Т ад р и й б ” ном ли
асарида айтиш ича, (“С аҳи ҳ”нинг
д астл аб к и нусхасидагига ии сбатан )
Ҳ ам м од ибн Ш о к и р р и в о я т қи лган
ҳ а д и с л а р с о н и А л-Ф арабрий р и в о я т
қилган ҳадислар сонидан икки ю зта кам,
И броҳим ибн М а ъ /^ м л н и к и эса
и к к а л а л а р и н и к и д а н уч ю зта к а м д и р .
Б у н д а н м аъ л у м б ў л а д и к и , И м о м ал-
Бухорий “С аҳиҳ”га кейин ҳам қайта-қайта
қ ў ш и м ч а л ар ки р и ти б , уни 2 3 3 йилдан
и л гар и , ў н о л ти й и лд а бутун лай ёзиб
ту гатган л ар . Ш у н га а с о с а н , И м ом ал-
Бухори й уни 217 йили, м уборак ёш лари
й и ги рм а учда эк ан л и ги д а ёзи ш га
кириш ганлар, деб баралла айтмок жоиздур.
“ Саҳиҳ”нинг афзалликлари ва
одамларнинг унга нисбатан айтган
олқишу мадҳлари

И м ом ал -Б у х о р и й н и н г “С а ҳ и ҳ ”л ар и га
нисбатан изҳор қилинган олқиш у мадхлар
б е ҳ и с о б д и р . А л-К а ст а ло н и й б у н д а й
дейдилар: “У н инг аф залл и кл ар и хусусига
кел сак, у бу борада ярати лган ки то б л ар
и ч и д а э н г с а ҳ и ҳ и ва х а р б и р зам о н
улам олари то м онид ан қ у ч о қ оч иб кабул
қи линган асардир. У б ар ч а и л м -ф ан ва
уни нг с о ҳ а л а р и б ў й и ч а я р а ти л га н ҳар
кандай асарлардан бекиёс дараж ада устун
бўлиб, ўзин инг аф залликлари ва аҳамияти
ж и ҳати дан И слом илм ига д о й р ки то б л ар
о р а с и д а ю л д у зл а р и ч р а қ у ё ш я и гл и г
а л о ҳ и д а а ж р а л и б т у р а д и . У н га б у ю к
қ а ҳ р а м о н л а р у э н г д ах о у л а м о л а р ҳ ам
ю к сак б ах о б ер ган лар , у н и н г ф о й д аси
ҳисобсиз бўлиб, сира саноғига
етолм ай сан !” .
А з-З а ҳ а б и й “ Т а ъ р и й х у л - И с л о м ”
асарид а бундай деб ёзадилар: И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г тў п л ам л ар и И слом
ки тоблари ичида А ллоҳ таолон инг
К итобидан кейинги энг бую к ва эн г аф зал
ки то б б ў ли б, у ҳозирги вақтда ин сонлар
учун эн г катта таян ч бўлиб турибди” .
А б у З а й д а л -М а р в а з и й б у н д а й
дейдилар: ‘‘(Б и р киш и) мен (Байтуллохда)
Рукн билан М ақом оралиғида ухлаб ётган
эдим, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва
с ал л а м н и туш кў р д и м . Ш у н да ул зот
м енга: “ Эй А бу Зай д ! Т о к ай гач а
(М у ҳ а м м а д ибн И дрис) Аш-
Ш оф и ъ и й н и н г китобини ўқийсан, м енииг
к и то б и м н и ў қ и м а й с а н м и ? ” , - деб
м арҳам ат қилдилар. М ен: “Ё Расулаллоҳ!
Қ ай си ки то б С и зн и н г к и то б и н ги з?” , -
дедим . Ул зот: “М уҳам м ад ибн И см оил
ал -Б у х о р и й и и н г тў п л ам и ” , - деб ж авоб
қи л д и л ар ” .
Абдуссалом ал-Муборакфурий эса Абу
Зайдни нг мазкур туш ларини куйидагича
б а ё н қ и л а д и л а р : “ (Б и р к у н и ) м ен
(Байтуллохда) Рукн билан М ақом оралигида
ухлаб ётган эдим, Расулуллоҳ саллаллоҳу
алайҳи ва салламни туш кўрдим. Ш у 1ща
ул зот менга: “Эй Абу Зайд! А ш -Ш оф иъий
(мазҳабидаги умматим)нинг китобини қачон
ўқийсаи?, М енииг китобимни ўқимайсанми,
ахир?”, - деб марҳамат кдгщилар. М ен: “Ё
Р асу л алл оҳ ! Қ ай си ки то б С и зн и н г
китобингиз?”, - дедим. Ул зот: “М уҳаммад
ибн И см оилнинг тўплам и” , - деб жавоб
қилдилар” .
Ан Насрий: “ Б у ки то б л ар н и н г (ҳадис
к и то б л ар и н и н г) эн г ях ш и си А л-
Б ухо р и й н и н г ки тобларидир” , - дейдилар.
Аш-Шайх Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн
А бу Ж ам ра б у н д а й д е й д и л а р : “ М е н
о р и ф л ар д ан б ирин и учратдим . Ш унда у
ўзи учратган о р и ф л ар м ухлиси бўлм и ш
б ир улуг ки ш и н и н г бундай деб айтганини
м енга х аб ар қи лди : “ И мом ал-
Б у х о р и й н и н г “С аҳ и ҳ ”л ар и бош га кулф ат
туш ганда ўқи лса, м уш кулни о сон қилур,
у б и л а н к е м а г а ч и қ қ а н й ў л о в ч и эс а
(д е н г и з д а ф а л о к а т д а н ) н а ж о т т о п у р .
Ч у н к и , И м ом а л -Б у х о р и й д у о л ар и
м у с т а ж о б б ў л а д и г а н зо т б ў л и б , уни
ўқи й д и р ган ки ш и л ар н и дуо қ и л ган л ар ” .
Ал-Ҳофиз ибн Касийр бундай дейдилар:
“ И м о м а л -Б у х о р и й н и н г “ С а ҳ и ҳ ”л а р и
(қургоқчи ли кда ўқи лса, А ллоҳ таолон и н г
и родаси б и л ан ) булутлардан ём ғир ёғади
ва бутун И с л о м а ҳ л и ундаги ж а м и к и
ҳадиси ш ар и ф л ар н и якд и л л и к билан
м ақбул ва саҳих, деб топгандур” .

'ъш мт н
“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”нинг олтита
“саҳиҳ” китоби орасида тутган ўрни

Б у у м м атн и н г у л ам о лар и И м ом ал-


Б ухорийнинг тўплам ларини наф ақат
сунн атга д ой р ж ам и к и ки то б л ар н и н г эн г
буюги ва улуғи деб , б ал ки И слом га доир
б ар ч а к и т о б л а р н и н г А л л о ҳ т а о л о н и н г
К и то б и д ан кей инги эн г саҳ и ҳ и деб ҳам
қарор қи лди лар. Ж ан об Расулуллоҳ
сал лаллоҳу ал айҳи ва саллам ум м атлари
ва унинг улам оларининг имом ал-Бухорий
тўп л ам лар и н и б ў л ак ки то б л ар ичида эн г
саҳ и ҳ в а эн г а ф зал д еб қ а р о р қи лган лари
на ш унчаки ўзаро кел и ш и б о лганлик ва
на тасо д и ф ва на ф и т н а бўлм ай , б алки
А л л о ҳ та о л о н и н г илҳом и ҳам да бу ки то б
м уалли ф и нин г ҳадиси набавиййани
сакд аш ва унинг р о в и й л ар и н и ани кдаш
йўлида қи л ган ж иҳоди бадалига ато этган
м укоф отидир. Ч у н к и , А л л о ҳ субҳон аҳу
ва т а о л о ў з д и н и н и (қи ём атга қад ар) ва
ўз р и с о л а с и н и (п ай ғом у а ҳ ко м л ар и н и )
б ў л а к б а н д а л а р и га е т к а зм о қ л а р и учун
танлаган бу умматни ғоф иллигу нодонлик
д ом и га и л и н и б , ў зар о к ел и ш ган ҳ олда
залолатга ю з бурм окдан асрагандир.
Н ававий “ А т - Т а қ р и й б ” к и т о б и д а :
“Ф а қ а т с а ҳ и ҳ х ади сл ар д ан и б о р ат эн г
д астл абки к и то б - И м ом ал-Б ухорий нин г
“С аҳ и ҳ ”л ар и , ундан кейин эса
М услим ни кидир. И кк ал аси ҳам К уръони
К арим дан кей и н эн г сақи ҳ ки то б бўлса-
да, И мом а л -Б у х о р и й н и к и
М услим ни кидан саҳи ҳрокди р. Баъзилар:
“М у сл и м н и ки са ҳ и ҳ р о қ ” , - дейди, ам м о
И м ом ал -Б у х о р и й н и к и ундан са ҳ и ҳ р о қ
бўлиб, к ў п ч и л и к уни ш ундай деб эътироф
этган” .
Қ и с қ а с и , И м ом ал -Б у х о р и й н и н г “А л-
Ж о м и ъ ас-саҳ и ҳ ”лари саҳ и х л и к ва бо ш қа
ж и ҳатл ар д ан к ў п ч и л и к наздида эн г олий
м ақом га эгадир, ундан кей инги ў рин да
И м ом М усли м н и н г, сўн г И м ом А бу
Д овуднинг ҳади слар тўп лам и туради.
“ М и ф то ҳ у с -с а ъ о д а ” ном ли ки то б
м уалли ф и - Т ош К уброзода: “М ен И м ом
А бу М уҳаммад ибн И смоил ал-Бухорийни
ў ш ал т о и ф а (я ъ н и , м у \а д д и с л а р )н и н г
И м ом М о л и к дан кей и н ги р аҳ н ам о си ва
тим соли д еб билам ан. И м ом М услим нинг
китоблари мартаба жиҳатдан ул киш ининг
тў п лам лари дан кей и н ги ўринда туради.
Улардан кейинги м ақом ларни Абу Довуд,
сўнг А бу И со ат-Т ерм изий, кейин Абу
А бду р аҳ м о н а т -Н а с о и й н и н г к и то б л ар и
эга л л а га н ” , - д еб ю қ о р и д аги ху л о сага
келган.

БУХОРОДАГИ БУЮК УСТОЗЛАРИ

И м ом а л -Б у х о р и й ҳади с и лм и н и
эндигина ўрганм окка кириш ган кезларида
М у ҳ а м м а д и б н С а л о м а л -П о й к а н д и й ,
М у х а м м а д и б н Ю су ф а л -П о й к а н д и й ,
А бдуллох ибн М ухам м ад ал-М уснадий,
И броҳим ибн ал-А ш ъас ва бош қалар бу
борада олий м аком га эриш ган алломалар
бўлиб, кўплаб ҳадис толибларига устозлик
қилгувчи йи рик мухаддислардан эдилар.
И м ом ал-Б у х о р и й та л а б а л и к чогларида
айн ан ана ш у устозлари н и н г билим
чаш м асидан қо н и б -қо н и б ичгандилар.

Мухаммад ибн Салом ал-Пойкандий

И м о м а л -М о л и к б и л а н б и р а с р д а
яш аганлар, Абдуллох ибн ал-М уборак ва
И бн Уяйнадан ҳадислар ривоят қилганлар.
И лми ислом ривож и й ўлид а саксом м инг
дирҳам эҳ со н қи лган лар. Б и р куни ҳадис
т ў г а р а г и д а у с т о з л а р и д а н ҳ а д и с ё зи б
о л а ё т г а н ч о гл а р и д а к а л а м л а р и с и н и б
қолади. Ш унда ул ки ш и : “К и м к и м енга
кал ам ол и б кел са, ҳ ар б ир кал ам учун
бир д и н ор ҳ а қ тў л ай м ан ” , - д еб эълон
қи лад илар. С ўнг, одам лар ш у н чал и к куп
қал ам ол и б кел и ш ад и ки , ҳ атто уларнин г
с о н и б и р н е ч а ю зга е т а д и , ул к и ш и
у л а р н и н г ҳ а м м а си н и с о т и б о л а д и л а р .
И мом Аҳмад: “Д арҳақиқат, М уҳаммад ибн
С а л о м а л -П о й к а н д и й р и в о я т қ и л г а н
ҳадислардан ф ақат ки тобларга
киритилганларининг ўзи беш м и ш тад и р ” .
М уҳам м ад ибн С алом ал-П ойкан ди й
ҳ и ж р а тн и н г 225 й и ли 65 ё ш д а в аф о т
этганлар.

Абдуллоҳ ибн Мухаммад ал-Муснадий

И сн о д и (р о в и й л а р и с и л с и л а с и )
Р а с у л у л л о х с а л л а л л о х у а л а й х и ва
саллам н инг саҳобаи киром ларидан
би рл ар и га богланадиган хадисларгагина
эъ ти бор берган лари боисидан “А л-
М усн ад и й ” д еган ном олганлар. Ф узайл
ибн И ёз, И бн У яйна ва А л-М уътам ир ибн
С улайм он каб и й и р и к м уҳаддисларнинг
ш о ги рдларидавди рлар. Ҳ и ж р атн и н г 112
йили дунёга келиб, 229 йили ундан рихдат
қи лган лар. А ҳм ад ибн С айёр: “А бдуллоҳ
ибн М уҳаммад ал-М уснадий илми ҳадисни
чуқур ва м укам м ал б и л га н л а р ” , -
дейдилар. И мом А бу А бдулло ҳ ал-Ҳ оким
М уҳам м ад ибн А бдуллоҳ ал -Ҳ о ф и з ан-
Н айсобурий: “ А бдуллоҳ ибн М уҳам м ад
ал-М уснадий ш убҳасиз М овароунн аҳрда
ўз за м о н л а р и и и н г ҳ ади с илм и б ў й и ч а
п еш қадам и б ўлган л ар ” , - дей ди лар.
А б ду л л о ҳ и бн М уҳам м ад ал-М уснадий
Бухоро волийи А л-Й амон ал-Ж уьф ийнинг
н аб и р аси д и р л ар .

Иброҳим ибн ал-Ашъас

Б ухоро улам оларидан бири бўлиб,


Ф узайл ибн И ёз ва ибн Уяйнадан ҳадислар
ривоят қи лган лар. “М уснад ал-Ҳ ам и ди й ”
ном ли ҳади слар тў п л ам и н и н г м уаллиф и
И бн А хм ад ул киш ининг
ш огирдларидандир.
ШОГИРДЛАРИ

И м ом а л -Б у х о р и й н и н г ш о ги р д л а р и
б е ҳ а д к ў п б ў л г а н . А й т и ш л а р и ч а , ул
к и ш и н и н г ҳадис тў гар ак л ар и да йигирм а
м и н гг а я қ и н т а л а б а и ш т и р о к э т г а н .
Ш о ги р д л ар и д ан би ри - И м ом ал-
Ф а р а б р и й : “Д а р ҳ а қ и қ а т , т ў қ с о н м и н г
ш огирд ул ки ш и дан “С аҳ и ҳ и Б у х о р и й ”
( т ў п л а м и д а г и ҳ а д и с л а р )н и (ў р г а н и б )
ривоят қи лган” , - дейдилар. Қ уйида Имом
ал -Б у х о р и й н и н г И слом илм лари бобида
и м о м л и к д а р а ж а с и г а э р и ш г а н ай р и м
ш оги рдлари хусусида ёзам из.

Имом Муслим ибн ал-Ҳаллож

Д ар ҳ ақ и қ ат, И мом М услим ни нг


ш у ҳ р атл ар и , б и л и м д о н л и к л а р и , қувваи
ҳ о ф и зал ар и , ф а қ и ҳ л и к л ар и хусусида
б ат а ф с и л т ў х та л и б ў т м о қ н и н г ҳ о ж ати
й ў к д и р . И м о м а л - Б у х о р и й ва И м о м
М усли м - и к к а л а л а р и ҳам “ Ҳ ади с
ил м и н и н г ш ай х и ” деган унвонга сазовор
б ўли ш ган . Ҳ ар қач о н “ Б у ҳадисни и кки
ш айх ривоят қилган” дейилганда, одам лар
сў зс и з и к к а л а л а р и н и ту ш у н и ш ган .
Ш ундай булса-да, И м ом М услим И м ом
ал-Б ухорий нин г ш огирдларидан бўлиб, ул
ки ш и га “ Эй мухаддислар саййиди!” , - деб
м урож аат қилганлар.
И м ом М услим у сто злар и И м ом ал-
Б у х о р и й н и ш ул қ а д а р қ а т т и қ ҳ у рм ат
қи л ар эд и л а р к и , ҳ атто баъ зан и к ки
қош ларидан ўпа туриб: “Э й устозларнинг
устози, м ухаддислар сай й и д и , ил л атли
ҳади слар табиби! И ж озат қилингиз, и кки
оёғинги зни ў п ай !” , - дер эдилар.
И мом а л -Б у х о р и й н и н г м азкур
ш о г и р д л а р и н и н г и с м л а р и - М у сл и м ,
кун ялари - А б ул-Ҳ усайн , л а қ а б л а р и -
А сокир уд-дийн (Дин лаш кари), насаблари
- М услим ибн ал-Ҳ аж ж ож ибн В ард ибн
К у ш о з б ў л и б , ҳ и ж р а т н и н г 2 0 2 й и ли
таваллуд топганлар.
И м о м М у сл и м , н а с а б л а р и Қ у ш а й р
қаб и л аси га бори б туташ гач, “А л-
Қ уш ай р и й ” деб атала бош лаганлар, ам м о
ўзлари асли н и ш оп урли кл ар. И рок,
Ҳ иж оз, Ш ом ва М и ср га илм талабида
ри хд ат қи л и б , уларни б о ш д ан -о ёқ кези б
ч и қ қ а н л а р . Б а ғд о д га б и р н е ч а м а р т а
б о р и б , у е р д а ҳ ади с и л м и д ан таъ ли м
о лган лар. Б ағдодга сўн гги м арта
ҳ и ж р а тн и н г 2 5 9 й и ли кел ган л ар . И лм
бобида кам олотга эри ш гач, м ударри сли к
қилиб, кў п л аб ш огирдпар етиш тирганлар,
б ир қ а н ч а асар л ар ёзган лар. Ч у н о н чи ,
ҳадислар тў п л ам и - “ С аҳ и ҳ и М услим ”
ш улар ж ум ласидандир.
И м ом М услим х и ж р атн и н г 261 йи ли
Н и ш о п у р н и н г Н аср о бо д деган ери да
ваф от этганлар.

Имом Абу Исо ат-Термизий

И мом а т -Т е р м и зи й умрининг
а к с а р и я т и н и И м ом ал -Б у х о р и й га
ш оги рдли кда ўтказган хадис
толи бл ар и д ан б иридирлар. Ш ул боисдан
хам одам лар: “И м ом ат-Т ерм и зий И мом
ал-Бухорийнинг қўлларида таълим -тарбия
олиб, вояга етган лар ” , - дей иш ади , хатто
баъзи м ухаддислар ул ки ш и ни “ И м ом ал-
Б у х о р и й н и н г ў р и н бо сар и (в о р и си )” деб
хам аташ ган.
И м ом ат-Т ер м и зи й х и ж р атн и н г 206
йи ли (м илодий 8 2 4 ) д унёга келганлар.
И см лари - М ухам м ад, кун ялари - А бу
И со, насаб лар и - М ухам м ад ибн И со ибн
С авр а ибн М усо ибн а з -З а ҳ ҳ о к ас-
С у л ам и й аз- З а р и й р а л -Б у ғ и й ат-
Т ерм изи й. К унялари “А бу И со ” бўлгани
к а б и о т а л а р и н и н г и см и ҳ ам И со д и р .
Б о б о л а р и С ав р а асли м а р в л и к б ў ли б,
к ей и н ч а л и к Т ерм изга кў ч и б келган. Ул
к и ш и н и н г н асаб лар и Б ан у Ғайлон
к аб и л аси н и н г бир тарм оғи бўлм и ш Б ан у
С улайм га б ориб туташ ади.
И м ом ат-Т ерм и зийн инг устозлари к у п
бўлган. Ч унон чи, А л -Б у х о р и й , М услим,
А бу Д овуд, К у тай б а ибн С аъид, А ли ибн
Ҳ а ж а р , М у ҳ а м м а д и б н Б а ш ш а р ва
б о ш қ ал ар ш улар ж ум ласидандир. Б аср а,
К у ф а, В о си т, Рай, Х уросон ва Ҳ иж озга
ри хлат қи ли б , ул ерларда ҳадис илм ини
ўрганганлар, сў н г ў з бил и м л ар и н и ом м а
ораси д а тар қатган лар , кў п л аб ш огирдлар
етиш тирган лар.
Баъзи тарихчи ларн инг зикр килиш ича,
А т -Т ер м и зи й А л л о ҳ а зза ва ж алладан
гоятда тақво қилганлари боисидан серйиги
б ў л га н л а р ва ай н ан ш у н и н г учун ҳам
кўзлари ож из бўлиб қолган. А м м о, айрим
тар и х чи л ар буни и н ко р қи либ: “Ул ки ш и
тугм а о ж и з б ўлганлар” , - дейиш ади.
И м ом ат-Т ер м и зи й н и н г ҳадис илм ига
д о и р “Ж о м и ъ ут-Т ер м и зи й ” , “ К и то б ул-
И л ал ", “ А ш -Ш а м о и л ” ном ли асар л ар и
б ўли б, уларнин г б ари си н и ярати ш да
устозлари И мом ал -Б у х о р и й д а н
ф ойдаланган лар.

Имом ан-Насоий

О лти “ С аҳ и ҳ ” к и то б и н и н г бую к
кош онасига ки риш га м уяссар
бўлганлардан бири И мом ан-
Н асо и й д и р л ар . И слом ахли ул ки ш и ни
олти “С аҳ и ҳ ” ки тоби м уалли ф лари
орасида м ўътабар мақомда эканликларини
тан олган. Ул ки ш и н и н г м аш ҳур “С унан"
ном ли ҳади сл ар тў п л ам и илм то ли бл ар и
учун дастурулам ал б ў ли б, уни Ш ар к д а
ҳ а м , Ғ а р б д а ҳ ам м у ҳ а д д и с л а р ч у қ у р
ўрганм окдалар.
И мом ан-Н асоий ҳиж ратнинг 215 йили
таваллуд топ ган лар. И см лари - А ҳм ад,
кун ялари - А бу А б дурраҳм он, л ақ аб л ар и
- И м ом ан -Н асо и й , насаб лар и - А ҳм ад
и бн Ш уъай б ибн А ли ибн С и н о н ибн
Д ийнор.
И м ом ан-Н асои й Х уро со н н и н г М арв
я қ и н и д а ги Н асо ш аҳ р и д а туғи лган лар.
Д астл аб ки таъли м ни уз ю ртларида
олганлар. Ҳ и ж р атн и н г 230 йили, ўн беш
ёш га ки р ган л ар и да илм талаб и д а рихдат
ки л и б , Б алхд аги И м ом Қ у тай б ан и н г
х у зу р л а р и га б о р га н л а р . У л к и ш и н и н г
б исотлари даги билим у хадисларини
ўрганиб б ўлгач, Ҳ иж оз, Ш ом , М и ср ва
Ж ази р ага рихдат қи лган лар. Б и р мунча
вақт М и ср д а яш аганлар.
И м ом ал -Б у х о р и й , И м ом А бу Довуд
ас -С и ж и с т о н и й , Қ у та й б а иб н С аъи й д,
И с ҳ о қ иб н Р о х в ай х , А ли иб н Ҳ аж ар,
С ул ай м о н иб н А ш ъ ас, М ухам м ад ибн
Б аш ш о р ва б о ш қ алар И м ом ан-Н асоий га
устозли к килиш ган.
И м ом ан-Н асоий нин г ш огирдлари хам
кў п бўлган. Ч унончи, И м ом А бу Ж аъ ф ар
ат -Т а х о в и й , А б у л қ о си м а т -Т а б а р о н и й ,
А бу Б и ш р ад-Дулобий ва бош қалар ш улар
ж у м л аси д ан д и р . И м ом а н -Н а с о и й
хиж ратн инг 302 йили М исрдан қайтаётиб
Д ам аш қ қ а ки р ади лар ва хи ж ратн и н г 304
йи ли ў ш а ерда ваф от этадилар.
Ул к и ш и ҳадис илм и б ўйича б ир неча
асарл ар ёзганлар, улардан эн г м аш ҳури -
“А с-С у н ан ” .

Ал-Фарабрий

Ф ази лат ва кам о л о т аҳлидан бўлм иш


бу ал лом а И м ом ал -Б у х о р и й д ан с а ҳ и ҳ
ҳадислар ри во ят қи лган эн г сўнгги ровий
бўлиб, хи ж ратн и н г 231 йили туғилганлар.
Ҳ адис то л и б л ар и д у н ён и н г турли
том он л ар и д ан ул ки ш и н и н г хузурларига
келиш иб, имом ал -Б у х о р и й н и н г
“ С аҳ и ҳ ”л а р и н и ўрганиш ган.
И см л ар и - М ухам м ад ибн Ю суф ибн
М а т а р и б н С о л и х и бн Б и ш р б ў л и б ,
х и ж р атн и н г 330 йи ли ваф о т этганлар.

Имом ад-Доримий

Б у ал л о м а хам ф ази л ат ва кам о л о т


ахлидан б ў ли б, ваф о т этганларида И м ом
а л -Б у х о р и й : “ И н н о л и л л о ҳ и ва и н н о
илай ҳ и ро ж и ъ у н ” - дея кўзлари дан юм-
юм ёш тў кк ан л ар .
И м о м ад -Д о р и м и й ҳ и ж р а т н и н г 181
йили дунёга кел ган л ар . И см лари -
А бдуллоҳ, кун ялари - А бу М уҳам м ад.
Н асабл ар и - А бдуллоҳ ибн А бдурраҳм он
ибн ал-Ф азл ибн Б аҳром ибн А бдуссамад
а т -Т а м и м и й а д -Д о р и м и й . Ш а р и ъ а т
билим лари талаби да кўп риҳлат
қ и л га н л а р , х у су сан , Ҳ и ж о з, Х у р о с о н ,
Ш о м , И р о қ , М и с р ва б о ш қ а е р л а р д а
бўлганлар. Э н г м уҳим асар л ар и - “А л-
М уснад” .

Солиҳ ибн Муҳаммад Жазара

И м ом ал -Б у х о р и й н и н г қувваи
ҳо ф и заси кучли ш огирдларидан бўлиб,
у зо қ м уддат М о вар о у н н аҳ р д а ҳади с
б ў й и ч а ёд а к и (к и т о б г а қ а р а м а й ) д ар с
б ер ган лар . Ҳ и ж ратн и н г 266 йили
Б ух о р о га к ел и б яш ай бош лаганлар. Я ҳё
ибн М у ьи й н , И м ом А ҳм ад ибн Ҳ анбал,
С аъ и й д и бн С у л а й м о н , А б у Н а с р ат-
Т ам м о р к а б и м у ҳ ад д и сл ар суҳбати д ан
б аҳ р ам ан д бўлганлар. Ҳ азил-м утойибани
хуш к ў р гаи л ар . Ҳ и ж р а тн и н г 293 йили
ваф о т этганлар.
Имом Муҳаммад ибн Наср
ал-Марвазий

Ҳ и ж р атн и н г 202 йили таваллуд


топганлар. И мом ал-Бухорийдан таш қари,
И м ом И с ҳ о қ ибн Р оҳвай ҳ, Я ҳё ибн Я ҳё,
Я зид ибн С оли ҳ, Ҳ иш ом ибн А м м ор каби
м уҳаидислардан таълим олганлар.
А сар л ар и : “К и т о б р аф ъ ал -й адай н ” ,
“ К и т о б таъ зи й м ас-с а л о т” , “ К и т о б ал-
қ асом а” , “ Қ и й о м ал -лай л ” .
А м иру ҳ о ки м л ар ул ки ш и н и гоятда
ҳурм ат қи л и ш ган . М асалан , Х уросон
в о л и й и И с м о и л и б н А ҳ м а д ва у н и н г
биродари И с ҳ о қ И м ом ап-М арвазийга ҳар
й или с а к к и з м инг, С ам ар кан д ахли эса
тў р т м и н г д ирхам ю бориб турган , ам м о
ул ки ш и бу пулларни ти й и н -ти й и н и гач а
илм га с а р ф қилганлар.

Имом Абу Ҳотим ар-Розий

Ҳ адис ил м и н и н г й и р и к улам оларидан.


Ҳ и ж р а тн и н г 195 йили дунёга келганлар.
Э нг м уҳим ф ази латлари д ан бири -
Р а с у л у л л о ҳ с а л л а л л о х у а л а й х и ва
сал лам н и н г ҳадиси ш ар и ф л ар и талабида
Баҳ р ай н дан М исрга, М исрдан Рамп ага,
Р ам ладан Т артусга пиёда риҳлат
қилгаилар. Ҳ иж ратн инг 277 йили дунёдан
ўтганлар.

УЛАМОЛАР ИМОМ АЛ-БУХОРИЙ


ХУСУСЛАРИДА
И м ом а л -Б у х о р и й бутун И слом
о л а м и д а к ў п л а б б у ю к м у т а ф а к к и р ва
й и р и к м уҳаддислар ети ш и б ч и қ қ а н бир
м уборак асрда яш адилар. А ллоҳ
та о л о н и н г ч екси з ф азлу кар ам и тўф ай ли
И м ом а л -Б у х о р и й б е қ и ё с ю к с а к л и к к а
эриш дилар. Ж ам и к и зам ондош улам олар
ул к и ш и н и н г илм , қувваи ҳ о ф и за ва аклу
идрок бобида ўзл ар и д ан устун
эк а н л и к л а р и н и тан о лиш иб, ш аънларига
қизган олқиш у м ақтовлар изҳор қилиш ди.
И м ом а л -Б у х о р и й н и болалик
ч о ғл а р и д а у л ам о лар : “ Бу, и н ш о а л л о ҳ ,
бую к олим б ўлади” , - д ей и ш ар эди, улар
ай тган д ек бўлди.
Қ у й и д а к и то б х о н л а р га м азкур
ул ам о л ар н и н г И мом а л -Б у х о р и й
ҳақлари даги х абарлари д ан нам уналар
келтирам из:
Ая-Асқаяоний бу 1щай дейдилар: “Имом
ал -Б у х о р и й : “Ғ и й бат ҳаром экаилигин и
б илган им дан буён си р а б и ровн и ғийбат
қи л м ад и м ” , - д ер эд илар” .

* * *

А с -С у б к и й бундай деб хабар


қиладилар: “И мом ал-Бухорий: “М ен мол-
дунёни зи к р қилгувчи б и р о р та ҳам гапни
а й т м о қ н и и с т а м а д и м , м ен (ҳ а р б и р )
гап и м н и А л л о ҳ та о л о га ҳам ду сан о
айтиш дан ги на бош ладим ’’, - дер эд и лар’’.

* * *

А с-С убкий я н а б у н д а й д е б х а б а р
қи ладилар: “ И мом а л -Б у х о р и й :
“М усулмон одам А ллоҳ таолога дуо айтса,
“У дуоим га и ж о б ат қи л м ад и ” дейдирган
ҳолга туш м аслиги л о зи м ” , - дер эд и лар” .

* * *

Ал-Муборакфурий айтади ларки, И мом


ал-Бухорий м аш аққатларга чидамли, иш да
ти ри ш қо қ бўлиб, ўз қўлларидан келадиган
ю м уш н и б и р о в га ю к л а ш н и х у ш л а м а с
эканлар.

* * *

Ая-Ҳофиз Аҳмад ибн Ҳсшдун бундай


д ей д и л ар : “ (Б и р ку н и ) м ен И м ом ал-
Б ухори йни (Усмон ибн А бу С аъийд ибн
М арвоннинг) ж ан озаси да кўрдим . Ш унда
М ухаммад ибн Я ҳё аз-Зухдий И м ом ал-
Б ухорийдан ровийлар исм лари ва иллатли
ҳ а д и с л а р х а қ и д а с ў р а ё т г а н б ў л и б , ул
ки ш и унинг саволларига “ Қул ҳуваллоҳу
ах ад ” ни ёддан ай таётган ян гли ғ,
кам он дан отилган ўқд ек тез ж авоб
б ераётган эд и лар” .

* * *

А л -А с қ а л о н и й б у н д а й д е б х а б а р
қиладилар: “ Б и р куни И мом ал-Бухорий
ўз зам онасининг йи рик муҳадцисларидан
бўлмиш А л-Ф арёбийнинг илмий йиғинида
эдилар, ул киш и “С уф ён Абу Урвадан, у
А б у л х а т т о б д а н , у э с а А б у Ҳ а м за д а н
ривоят қ и л ган ” , д еб б ош ланадиган б ир
ҳадисни айтдилар. А ммо, йиғиндаги бирор
ки ш и С уф ёндан кей инги р о ви й лар н и н г
к и м л ар эк а н л и г и н и б и л о л м ад и , ч унки
уларнинг барчаси л ақаб (куня)лари билан
зи к р қ и л и н га н эди. Ш у н д а И м ом ал-
Б у х о р и й йи ғиндагиларга: “А бу У рва -
М уъам м ар ибн Рош ид, А булхаттоб -
Қ атода иб н Д иъом а, А бу Ҳ ам за - А нас
иб н М о л и к д и р ” , - дедилар.

* * *

Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ас-Сиёрифий


бундай дей ди лар: “М ен М ухам м ад ибн
И см о и л н и н г уйларида эдим , ж ори ялари
к е л и б , и ч к а р и г а к и р м о қ ч и б ў л д и -д а ,
б ех о сд ан й ў л и д а турган си ёҳ д о н н и
ағдариб ю борди. И м ом ал -Б у х о р и й унга:
“К ўзин гга қар аб ю рсанг б ўлм ай дим и ?!” ,
- дедилар. Ж о р и я : “ Ю риш га йўл
бўлм агач, қаердан ю рай?” , - деди. И мом
ал-Б ухорий унга: “К етавер, мен сени озод
қи л ди м !” , - дедилар. Ў ш а ердагилардан
б и ри И м ом а л -Б у х о р и й га: “ Э й А бу
А б д у л л о ҳ ! Ж о р и я н г и з си зн и д ар га за б
қ и л д и м и ? ” , - д ед и . Ш у н да И м ом ал-
Бухорий: “Ш у қилган иш им билан ўзимни
(кўн гли м н и ) р о зи айладим ” , - деб ж авоб
қи л ди лар . Я ъ ни гўёки ж о р и яга қилган
иш и учун тан беҳ бериш ўрнига, ўзларига
тан б еҳ бердилар.

* * *

Б и р куни И м ом ал-Бухорий га оталари


И см о и л н и н г эн г м ухлис ш огирдларидан
би р и б ў лм и ш А бу Ҳ аф с х ар и д қ и л и б
ю борган м олларн и келтириш ди. К ечки
пайт савдогарлар ул киш ининг
ҳузурларида тўпланиш иб, ўш ал м олларни
беш минг дирҳам ф ой д аси га
б ер м о к л ар и н и илтим ос қи лиш ди. И мом
ал -Б у х о р и й р о зи бўлиб, уларга: “Тунни
ў тк а зи б к е л и н ги зл а р !” , - д ед и л ар .
Э р т а с и г а э р т а л а б б о я г и л а р д а н аввал
б о ш к а б ир гуруҳ савдогарлар кел и ш и б ,
м азк у р м о л л ар н и ўн м и н г д и р х ам
ф ойдасига сотмокларини сўрашди. Ш унда
И мом ал-Бухорий уларнинг таклиф ларини
рад эти б : “М е н к еч а си зл ар д ан бурун
келган савдогарларга сотам ан деб қарор
қи л и б эдим ” , - д еб ж авоб қилдилар-да,
ўш ал м олларн и аввал келган
савдо гар л ар га б ер и б ю бордилар. С ўнг,
бизга: “ М ен ўз қар о р и м н и ўзгарти риш ни
ёқ т и р м а й м а н !” , - дед и л ар ” .

* * *

К ам о н д ан ў қ узиш (ёхуд н ай за отиш )


уламолар касби бўлмаса-да, бу Расулуллоҳ
саллаллоҳу алайҳи ва саллам нинг муборак
сунн атларидан б ўлгани боисидан И м ом
а л - Б у х о р и й ҳ ам м а й д о н г а ч и қ и б ў қ
о т и ш н и м а ш қ қ и л и б т у р а р ва д о и м о
ниш онга аник, урар эдилар. Муҳаммад ибн
Абу Ҳотим ал-Варроқ бу хусусда бундай
д еб хабар қи лад и лар: “И м ом ал-Б у х о р и й
тез-тез м айдонга ч и қи б , ў қ оти ш н и м аш қ
қ и л и б т у р а р эд и л а р . М е н ул к и ш и г а
к о т и б л и к қи л и б ю рган к езл ар и м
м обай нида м айдонга ч и қ и б ў қ отиш дан
м а ш қ қ и л га н л а р и д а отган ў к л а р и н и н г
и к к и м а р та д а н б ў л а к х а т о к е т га н и н и
кўрган и м н и билм айм ан.
Б и р куни биз ў қ отиш дан м аш қ
қи л и ш га отлан ди к. Ш унда биз Ф арабр
(Ф араб) д еган ж ой да бўлиб, бир сайҳон
ерга олиб борадиган йўл бўйлаб юриб,
кўзлан ган м анзилга етиб бордик. С ўнг,
м аш қ қилиш га кириш дик. Н огаҳон, Имом
ал-Б ухорий нин г отган ў клари хато кетиб,
сой у сти д аги к ў п р и к (ё к и к ў ш к )
устунларидан бирига тегди-да, уни ёриб
ю борди. И мом ал-Бухорий буни кўриб,
уловларидан туш дилар-да, ўқни устундан
суғури б о л гач , м аш қ қ и л и ш н и бас
қилдилар. Сўнг, менга: “Эй Абу Ж аъф ар!
С енга м енин г бир илтимосим бор” , - дея
хўрсиниб қўйдилар. М ен: “Ж оним билан!”
- дедим. И мом ал-Бухорий: “К ў п р и к (ёки
кўш к)н инг эгаси ҳузурига борасан-да, унга:
“Б и з бехосдан кўприк устунларидан бирига
за р а р е т к а зи б қ ў й д и к , ш ул б о и с уни
янгилаб қўйм оғим изга иж озат берсангиз
ё к и у н и н г пулин и о л и б , б ў й н и м и зд ан
қилган гуноҳимизни соқит қилсангиз!” , -
д еб айтасан !”, - дедилар. К ўпри кни нг
эгаси Ҳумайд ибн ал-А хзар деган киш и
э к а н . У м ен га ж ав о б ан : “ А ввал о А бу
А бдуллоҳга м енинг саломимни етказ, сўнг
ул ки ш и н и н г 1унох д ар и н и кечганим ни ва
бунинг устига бор мол-мулкимни ул киш и
учун ф идо қилажагимни айт!” , -д е д и . М ен
к е л и б , И м ом а л -Б у х о р и й га ун и н г
гапларини етказган эдим, бағоят хушнуд
бўлганларидан юзлари ёриш иб кетди. Ш у
куни И м ом ал-Бухорий бунинг ш укронаси
учун ғарибу ғураболарга беш юз ҳадис
р и в о я т қ и л и б , уч ю з д и р х а м с а д а қ а
қи л ди лар ” .

* * *

Биз Бухоро яқинидаги Ф арабрда эдик.


Имом ал-Бухорий работ қураётган бўлиб,
к ў п л а б о д а м л а р ул к и ш и г а ҳ а ш а р
қ и л и ш а ё т г а н эд и . Ш у н д а м ен ги ш т
таш иётган И м ом ал-Бухорийга: “Ё Абу
А б д у л л о ҳ ! Б у с и зг а о г и р л и к қ и л а д и ,
қ ў й и н г и з, и ш л а м а н г и з!", - д еб эдим ,
“А йнан ан а ш унинг м ен га наф ъи
теккусидир!” , - деб ж авоб килдилар (Яъни,
“Расулуллоҳ саллаллоху алайхи ва саллам
хам ғазотда ўз м уборак қ ў л л ар и билан
хандақ қази ган лар, к а т т а -к а т та
х а р с а н г л а р н и м а й д а л а г а н л а р , м асж и д
курилиш ида гиш т таш иганлар. Мусулмон
ки ш и , ўз илм и ё м артабасидан қатъий
назар, биродарлари билан баробар мехдат
қ и л м о ғ и л о з и м д у р . Б у - ул з о т н и н г
суннатлари бўлиб, уни адо этсам, менга
охиратда наф ъи теккусидур”, - дедилар).
* * *

А л -Ҳ о к и м А б у А б д у л л о ҳ б у н д а й
дейдилар: “Рамазон ойининг биринчи куни
кел са, М ухам м ад ибн И см оил ал-
Бухорийнинг уйларида дўстлари
тўпланиш иб, ул киш и улар билан намоз
ўқи р эдилар. Ш унда ҳар б ир ракъатда
йигарм а оятдан тиловат қилиб, К уръонни
хатм этар эдилар. Ш унинщ ек, ул киш и хар
уч кечада туннинг ярмидан то учдан бири
қолгунга қадар Куръон тиловат кддиб, саҳар
вақтида уни хатм қи лар эдилар. Ул киш и
хар куни кундузи хам К уръонни бир марта
хатм қ и л ар эдилар ва бу хатмлари ҳар
кечанинг иф тор вақтига тўғри келар эди.

* * *

Муҳаммад ибн Абу Хотим ал-Варроқ


бундай деб хабар қиладилар: “И мом ал-
Бухорий билан бирга саф арга чиққанимда
ул ки ш и бир кечада ўн беш мартадан то
йигирма мартагача ўринларидан турар ва
хар саф ар турганларида чақмоқтош ни олиб
ч и р о қ н и ё қ а р эд и л ар . С ў н г, ҳ ад и сл ар
битилган саҳиф аларга тузатиш лар қилгач,
ян а ётиб ухлар эдилар. Ў ш а кечалардаи
бирида ул кишига: “Ш ундай маш аққатли
иш ни б и р ў зи н ги з қи л аси зм и , м ени
уйғотсангиз бўлмандими?!”, - дедим. Ш унда
ул киш и: “С ен ҳали ёш сан( ором олиш инг
зарур), уйкунгни бузиш ни истамайман”, -
деб ж авоб килдилар” .

* * *

Имом Кутайба ибн Саъийд бундай


дейдилар: “Ф акихдар билан ҳам, зоҳидлар
билан ҳам , обидлар билан ҳам ҳамсуҳбат
бўлдим, ам м о аклим ни таниганимдан бери
М уҳам м ад и бн И см оилд ек бую к зотни
кўрмадим. М ухаммад ибн И смоил ўзларига
замондош барча улам олар ичра Ҳ азрат
У мар саҳобал ар ичра кабидурлар!” .

* * *

И мом А б у А б д у л л о ҳ Ш ам суддин
М у х ам м ад и бн А х м ад и бн У см он аз-
Заҳаб и й бундай деб ёзадилар: “ (И м ом ал-
Б ух о р и й ) зако ват вужудининг ҳам , илм
вуж удининг ҳам бош и эд и лар” .

* * *

Ҳолид ибн Исмоил бундай дейдилар:


“М аъриф ат ахди ҳадис талабида Муҳаммад
ибн И см о и л н и н г о р тлар и дан тўда-тўда
бўлиб эргаш иб ю риш ар эди. Ш унда минг-
м инглаб ҳадис толиблари ул ки ш и ни дуч
келган ерда тўхташ га ва ҳатто йўл чети га
ў л ти р и ш га м аж бур қи л и ш и б , ҳади слар
ёзиб о ли ш ар эди. Ў ш а кезларда ул киш и
ҳали со қо л и чиқм аган бир бола эдилар” .

* * *

Абу Бакр ибн ал-Агарр бундай деб хабар


қиладилар: “Б и з М уҳаммад ибн И смоилни
М у х ам м ад ибн Ю суф а л -Ф а р ё б и й н и н г
эш иги олди да тў х тати б , ҳадислар ёзиб
олдик. Ў ш анда ул киш ининг юзларида бир
дона ҳам мўй й ў қ эди” .

* * *
Муҳаммад ибн Абу Хотим ая-Варроқ
бундай дей ди лар: “М ухаддислар ам ири
м енга: “ Ҳ а д и с л ар н и н г с а ҳ и ҳ ва ғайри
с а ҳ и х л а р и н и а н и қ л а б о л м агу н и м ч а ва
уламолар китобларини кўриб чиқмагунимча
ҳадис айтиш га ўлтирмадим ҳамда Басрада
мавжуд х ади сларн инг б и р о р таси н и ҳам
қолдирм ай ёзиб олдим” , - деб эдилар” .

* * *

Имом И сҳоқ ибн Р оҳвайҳ ҳ а д и с


толибларига бу!щай деб хитоб қилган эканлар:
“Э й ҳадис асҳоблари! Бу бола (Муҳаммад
ибн Исмоил) га назар қилингизлар ундан
ҳадислар ёзиб олингизлар! Чунки, бу бона,
агар Ҳ а с а н иб н А б у л ҳ а с а н а л -Б а с р и й
замонцда бўлганида, ул киш и бунинг ҳадис
бобидаги билимни ва фикхига албатта муҳтож
бўлган бўлур эдилар”.

* * *

Ал-Муборакфурий бундай дей ди л ар :


“И мом ал-Б ухорий ш огирдларининг сон-
саноғига ети б бўлм ас! А влоддан авлодга
т о б о р а к ў п а й и б б о р а ё т г а н И м о м ал-
Б ухори й ш оги рдлари н и н г қадам и
тегм аган б и рор ж ой олам да й ў к д и р !” .

* * *

Имом ал-Бухорий вафот этганларида Яҳё


ибн Жаъфар ал-Пойкандий: “Мухаммад ибн
И см о и л н и н г ўлим и - илм ни нг ўлим и
дем акдир”, - деб айтган эканлар.

* * *

Исмоил ибн Абу Увайс ш оги рдлари


И м ом а л -Б у х о р и й га ўз к и то б л ар и н и
т о п ш и р и б , ундаги ҳадисларнинг
саҳиҳларин и аж ратиб берм окларини
и лти м ос ки лган эканлар. С ўнг, ул ки ш и
доим о: “Бу саҳ и ҳ ҳади сларн и ў зи м
тўп л аган ҳадислар орасидан М уҳаммад
и бн И с м о и л аж р ати б б е р га н !” , - д еб
ф ах р л ан и б ю рар экан лар.

* * *

Исмоил ибн Абу Увайс бир куни И мом


ал-Бухорийга: “Китобларимни ўқиб чиқиб,
хатоларини тузатиб берингиз, бунинг учун
неки бойлигим бўлса, сизники бўлсин ва
м ен т о т и р и к э к а н м а н , с и з г а д о и м о
таш ак ку р айтурм ан!", - деган эканлар.

* * *

Б и р куни ҳадис толиблари тўпланиш иб,


И м ом а л -Б у х о р и й н и н г ҳ у зу р л ар и га
келищци-да, ул кишига: “Эй Абу Абдуллоҳ!
У с т о зи н ги з И с м о и л и бн А б у У в ай сга
айтсангиз, бизга илми ҳадисдан бундан
ҳам к ў п р о қ дарс берсалар!” , - дейиш ди.
Чунки, И смоил ибн Абу Увайс шогирд лари
- Имом ал-Бухорийни беҳад хурмат кил ар
эд и л ар . И м ом ал -Б у х о р и й у л ар н и н г
илтимосларини устозларига езхазиб эдилар,
ул к и ш и ҳ а д и с т о л и б л а р и н и н г и л м и
набавиййани ўрганиш га иш тиёкдари янада
ортганидан гоятда мамнун бўлиб, розилик
б и л д и р д и л ар . С ў н г ўз ж о р и ял ар и н и
чорладилар-да, унга: “Б и р халта динор олиб
ч и қ !” , - д ед и лар. У д и н о р л а р н и оли б
чиққач, И м ом ал-Бухорийга узатиб: “Буни
уларга тақсим лаб берингиз!’’, - дедилар.
И мом ал-Бухорий ҳайрон бўлиб: “Агар,
улар сиздан буни эмас, ҳадис дарсларини
кўпайтирмоғингизни сўраш иб эди-ку?!’’, -
дедилар. Ш унда шайх Исмоил Имом ал-
Бухорийга: “Уларнинг сиз орқали қилган
талабларига розилик билдирдим, энди мен
б у н и н г у с т и га д и н о р л а р н и н г хам
қўш илм оғин и и стайм ан!” , - д еб ж авоб
килдилар.

* * *

Абдон ибн Усмон ал-Марвазий: “Мен


бу бо лад ан к ў р а д о н о р о қ ки м сан и ўз
кў зи м б и л а н ку р ган эм а с м а н !” , - дея
М ухаммад ибн И смоил га иш ора килдилар.

* * *

Муҳаммад ибн Қутайба ал-Бухорий


бундай дей ди лар: “М ен А бу О сим ан-
Набаийлнинг ҳузурида бўлганимда, у ердаги
бир болани кўриб: “Б у бола қаерлик?” , -
дедим. Абу Осим: “Бухородан”, - деди. Мен:
“К им нинг ўғли?”, - дедим. У: “Исмоилнинг
ўғли” , - деди. Кейин, мен ўш ал бол ага:
“Сен м енинг қариндош ларимдан экансан” ,
- дедим . Ш унда А бу О си м н и н г
хузуридагилардан бири: “Бу бола кўчқорлар
билан сузиш ади” (яъни, “Бую к алломалар
билан беллаш ади”), - деди”.
* * *

Муҳаммад ибн Юсуф ая-Ҳамадоний


бундай деб хабар қиладилар: “К утайба ибн
Саъийддан мает киш ининг талоқи хусусида
сўр аб туриш ган эди, И м ом ал-Б ухорий
ичкарига кириб келдилар. Ш унда Кутайба
савол берган киш ига И мом ал-Бухорийни
кў р с а ти б : “ М а н а бу к и ш и А х м ад ибн
Ҳ анбалнинг ҳам, И сҳоқ ибн Рохвайҳнинг
ҳ ам , А л и и б н а л -М а д и й н и й н и н г ҳ ам
ўринларига ўтадилар, бул киш ини сизга
Аллоҳ таолонинг ўзи етказди, (саволингизни
шул ки ш и га берингиз!)” , - дедилар”.

* * *

Абу Амр ал-Кирмоний б у н д ай д еб


ёзадилар: “М ен Басрада эканлигимда йирик
муҳаддис Кутайба ибн Саъийд ас-С ақаф ий
хусусларида М иҳёрга ҳикоя қилаётиб, ул
киш ининг “Е р куррасининг ш аркдцан хам,
гарбидан хам менинг ҳузуримга алломалар
кел и б к етд и , ам м о М ухам м ад ибн
Исмоилдан буюк дониш манд келган эмас!” ,
- д еган лар и н и айтдим . Ш у н да М иҳёр:
“Кутайба тўғри айтибдилар. М ен Кугайбани
ҳам Я ҳё ибн М уьийнни ҳам кўрганман,
и к к а л а л а р и б и р гали кд а М уҳам м ад ибн
И см о и л н и н г ҳузурларига тез-тез келиб-
кетиб туриш ар эди”, - деди” .

* * *

И слом м азҳаблари устунларидан бири


- Имом Аҳмад ибн Ҳанбал: “Х уросон
М уҳам м ад ибн И см оилд ек (б о ш қ а бир)
бую к аллом ан и вояга етказган эм а с !” , -
дер эдилар.

* * *

Яъкуб ибн Иброҳим ад-Даврақий ва


Н уъ айм ибн Ҳ а м м о д а л - Х у з о ъ и й :
“М ухам м ад ибн И см оил бу ум м атнинг
ф а қ и ҳ и д и р ” , - д еб айтиш ган.

* * *

Муҳаммад ибн Башшор: “У (И м ом ал-


Бухорий) А ллоҳ таолонинг замонамиздаги
эн г ф а қ и ҳ бан дасидир”, - дейдилар.

* * *
Ҳоишд ибн Исмоил бундай дейдилар:
“М ен Б аср ад а бўлганим да М уҳам м ад ибн
И см о и л н и н г к ел ган л ар и н и эш и тди м .
Ш унда М уҳам м ад ибн Б аш ш ар : “Бугун
ф а қ и х д а р саййи ди т а ш р и ф б ую рдилар” ,
- дед и л ар ” .

* * *

Муҳаммад ибн Иброҳим ал-Бушанжий


бундай дейдилар: “М ен 228 (хижрий) йили
М уҳам м ад ибн Б а ш ш о р н и н г “ М ен
Муҳаммад ибн Исмоил билан кўп йиллардан
бери ф ах р л ан ам ан ” , - д еган лари н и
эшитдим” .

* * *

Али ибн Ҳажар: “Х уросон уч бую к


М у ҳ а д д и с (И м о м а л - Б у х о р и й , И м о м
М усли м , И м ом ат-Т ер м и зи й ) ни вояга
етказди. И м ом ал-Б у х о р и й ҳадис илми
бобида у л арнин г эн г зеҳнли, эн г билим ли
ва эн г ф а қ и ҳ и д и р ” , - дей ди лар.

* * *
А ҳ м а д ибн И сҳо қ а с-С и р м о р и й :
“Кимки ҳ а қ и қ и й ф а қ и ҳ н и к ў р м о қ н и
и стаса, М уҳам м ад ибн И см оилга
қ ар а с и н !” , - д еб айтган эканлар.

* * *

Ҳоишд ибн Исмоил бундай дейдилар:


“М ен М уҳам м ад ибн И см ои л н и н г
хузурларида А мр ибн Зурора ва М уҳаммад
ибн Рофиъни кўрдим. Иккаласи ул кишидан
ҳадислар иллати ҳақида сўраш аётган эди.
С аво л л ар и га ж авоб олиб бўли ш гач,
ўри н лари дан туриш ди-да, ул ки ш и н и н г
ҳ у зурлари д а қ о л аётган б ў л ак ҳадис
толибларига: ‘Т ортинм ай Абу Абдуллохдан
с ў р а й в е р и н г и з л а р , ч у н к и б ул к и ш и
барчамиздан ф ақиҳроқ, билим донрок ва
закийрокдурлар!”, - деб айтиш ди”.

* * *

Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Саъийд


ибн Жаъфар бундай деб хабар қиладилар:
“ А ҳм ад ибн Ҳ арб ан -Н иш опури й ваф от
қ и л г а н л а р и д а И с ҳ о қ и б н Р о ҳ в а й ҳ ва
М ухам м ад ибн И см оил а л -Б у х о р и й ул
к и ш и н и н г ж ан о залар и н и (тобутларини)
кузатиб б ориш ди. Ш унда м ен м аъ риф ат
ахдининг иккалаларига қараб: “М уҳаммад
и б н И с м о и л а л -Б у х о р и й И с ҳ о қ иб н
Р о ҳ в а й х д а н ф а қ и ҳ р о к д у р л а р " , - д еб
ай ти ш аётган и н и эш итди м ” .

* * *

Му со ибн Қурайш бундай дейдилар:


“Абдуллоҳ ибн Ю суф ат-Танисий Имом ал-
Б ухори йга: “Эй А бу А бдуллоҳ!
К и то б л ар и м н и кўздан к еч и р и б , ундаги
кам чиликлардан мени воқи ф этсангиз!”, -
дедилар. И м ом ал-Бухорий: “Х ўб!” , - деб
ж авоб килдилар” .

* * *

Ал-Асқалоний бундай д еб ёзади л ар :


“ М у ҳ а м м а д и б н И с м о и л а л -Б у х о р и й
устозлари А л-Ҳ умайдийнинг ҳузурларига
кирдилар. Ш унда ул киш и ўн саккиз ёш да
бўлиб, А л-Ҳ умайдий билан бир киш и бир
ҳадис хусусида тортиш иб туриш ган эди.
Ал-Ҳумайдий М уҳаммад ибн И смоилнинг
кириб келганларини кўриб: “И кким изнинг
ўртам и зни кел и ш ти р и б қўйгувчи ки ш и
келди”, - дедилар. С ўнг, улар
тортиш увларининг боисини айтиш иб эди,
Имом ал-Бухорий масалани Ал-Ҳумайдий
ф ойдасига ҳал килдилар, чунки ҳақиқат
ўш ал киш и томонда эди” .

* * *

Абу Бакр ал-Мадиний бундай дейдилар:


“Б и р куни биз И сҳ о қ ибн Роҳвайҳнинг
хузурлари да б ўлди к, М уҳам м ад ибн
И см оил ал-Бухорий ҳам ўш а ерда эдилар.
Ш унда И с ҳ о қ ибн Р оҳвайҳ ҳадис айта
тур и б , у н и н г р о ви й лар и дан - А то ал-
К айхороний исми олдида бир саҳобийнинг
ном ларин и зикр қилдилар-да: “ Эй Абу
А б д у л л о ҳ ! К а й х о р о н ” н ед у р ?” , - д еб
сўрадилар. И мом ал-Бухорий: “ К айхорон
- Я м андаги бир қ и ш л о қ бўлиб, М уовия
си з зи к р ки л ган с а ҳ о б и й н и Я м анга
ж ў н а т г а н , А т о а л - К а й х о р о н и й бу
ҳадисларни ўш ал саҳобийдан эш итган” , -
дедилар. Ш унда И сҳоқ ибн Роҳвайҳ ул
киш ига: “Эй А бу Абдуллоҳ! Гўё С из ўш ал
ки ш и лар билан бўлган воқеаларда ш ахсан
и ш тирок килган га ўхш айсиз!” , - дедилар” .
* * *

Фагщ ибн Нуҳ ан-Нишопурий бундай


дейдилар: “М ен А ли ибн ал-М адийнийнинг
ҳузурларига келиб эдим, М уҳаммад ибн
И см оилни нг ул ки ш и н и н г ўнг ёнларида
ўлтирганларини кўрдим . Ш унда А ли ибн
ал-М адийний ҳадис айтаётиб М уҳаммад
ибн И см оилга хавотирлик билан қараб
қўяр эдилар” .

* * *

Ал-Асщлонийштг ёзишларича, Имом ал-


Бухорий бугщай деб айтган эканлар: “Али
ибн ал-Мадийний мендан Хуросон шайхлари
хусусида сўрар эдилар. Шунда мен ул кишига
М ухаммад ибн Салом ал-П ойкандийнинг
исмларини зикр қилур эдим, аммо ул киш и
индамас эдилар. Ниҳоят бир куни А ли ибн
ап-Мадийний, менга: ‘Э й Абу Абдуллоҳ! Сиз
мақтаган ҳар бир шайх бизга ҳам маҳбубдур”,
- деб айтдилар”.

* * *

А л-А аум онийт нг хабар қи лиш лари га


кўра, И мом ал-Б ухорий бундай деб айтган
эканлар: “А м р ибн А ли ал-Ф аллосиинг
дўстлари менга бир ҳадисни зикр қилиш иб
эд и , м ен у л ар га: “ Б у н д ай ҳ ад и сн и
билм айм ан” ,- д е д и м . Ш у 1щ ау л ар : “Имом
ал-Б ухорий билмайдиган ҳадис ҳам бор
эк ан !” , - дея хурсанд бўлиш иб, А м р ибн
А лини нг х^зурларига буни хабар қилгани
бориш ди. А мр ибн А ли уларга: “Муҳаммац
ибн И см оил билмайдиган ҳадис - ҳадис
эм ас!” , - деб ж авоб қилдилар” .

* * *

Амр ибн Али ал-Фаплос. “Дўстим Абу


Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоилдек аллома
бугун Хуросонда йўқ!”, - деб айтган эканлар.

* * *

А л л о м а Ражо ибн ал-Муражжо:


“М уҳам м ад ибн И см ои лн и н г б ўлак
улам олардан аф залликлари - эрларнинг
хотинлардан аф залликлари кабидир! Ул
ки ш и А ллоҳ таолон инг Е р юзида юргучи
м ў ъ ж и за л а р и д а н б и р и д и р л а р !” , - д еб
айтган эканлар.

* * *
Ҳусайн ибн Ҳарийс бундай дейдилар:
“ М ен М уҳам м ад ибн И см оилд ек ф а қ а т
ҳадис учун яратилган ким сани кўрганимни
би л м ай м ан ” .

* * *

Абу Бакр ибн Абу Шайба ва Муҳаммад


ибн Абдуляоҳ ибн Нумайр: “М уҳаммад ибм
Исмоидцек буюк агшомаии кўриш эмасмиз”,
- дейиш арди. Абу Бакр ибн Абу Шайба
эса И мом ал-Бухорийии “Дониш манд” деб
атардилар.

* * *

Фарабрий буццай дейдипар: “Мен Абдугшоҳ


иб н М у н а й й и р н и н г И м ом ал -Б у х о р и й
хусусларнда ёза туриб: “M en ул кишининг
шогирдпариданман”, - деганини эшитдим”.

* * *

Яҳё ибн Жаъфар ал-Пойкандий Имом


ал-Бухорийга: “ А гар сиз бўлм аганингизда
Б ухо р о д а я ш ам о қ н и хуш лам аган бўлур
эдим !” , - деб айтган экан лар.
* * *

Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ая-Маснадий:


“ М уҳам м ад ибн И см оил ҳадис илм и
бўйича имомдурлар. К им ки М уҳаммад ибн
И см оилни бу борада имом деб билмаса,
ул ки ш и н и кам ситган бўлур!” , -д е г а н л а р .

* * *

Ҳошид бундай дейдилар: “Б и р куни биз


И с ҳ о қ и б н Р о ҳ в а й ҳ н и н г ҳ у зу р л а р и д а
бўлдик. Ш унда И сҳоқ: “ М уҳам м ад ибн
И см оил м ендан к ў р а зеҳнлирокдур” , -
д едилар. М уҳам м ад ибн И см оил ўш анда
б ир ёш б о л а эд илар” .

* * *

А б у Х от им а р -Р о зи й : "Х ур о со н
М уҳам м ад ибн И см оилдан к ў р а қувваи
ҳ о ф и заси к у ч л и р о қ к и ш и н и вояга
е тказм ад и ва ул ердан М уҳам м ад ибн
И см оилдан кўра б и ли м д он роқ киш и
И р о қ к а кел м ад и ” , - дейдилар.

* * *
Ҳусайн ибн Муҳаммад ибн Убайд (ал-
И ж л и й ): “ М у х а м м а д и б н И с м о и л д е к
аллом ан и кўрм адим . И м ом М услим ҳам
(ҳадис ва Қ уръон) ҳоф изидурлар, ам м о
М уҳам м ад ибн И см оилнинг дараж аларига
етм аган л ар ” , - дейдилар.

* * *

Абдуллоҳ ибн Абдурраҳмон ад-Дорамий:


“М ен И кк и ҳарам (М аккаи М укаррам а ва
М ад и н аи М унаввара), Ҳ иж оз, Ш о м ва
И рокда кўплаб уламоларии кўрдим, лекин
уп ерларда Муҳаммад ибн Исмоилчалик кўп
қиррали олимни учратмадим”, - дейдилар.
Ул ки ш и ян а бундай деганлар: “М ухаммад
ибн И смоил орамизда эн г билимдон, энг
ф ақи х ва энг талабчанимиздурлар” .

* * *

Абу Саҳл Маҳмуд ибн ан-Надр: “Мен


Б аср а, Ш о м , Ҳ иж оз ва К у ф ада бўли б, ул
ерларнин г улам оларини кўрдим. У лар ҳар
қач о н М ухам м ад ибн И см оил х акдарида
сў зл асал ар , ул ки ш и н и ўзларидан устун
эк а н л и к л а р и н и зи к р қ и л и ш ар эди.
Ш у н и н гд ек, м ен М и ср у лам олари м инг
ўттиздан ортиғи билан ҳам суҳбатлаш дим,
улар: “Б и зн и н г бу дунёдаги эҳтиёж им из
- М ухам м ад ибн И см оилдан ибрат
олм о кд и кду р ” , - д ей и ш ар эд и ” .

* * *

С о лщ ибн Муҳаммад Жазара: “М ен


М ух ам м ад иб н И см оилдан ф а ҳ м л и р о қ
б и ро р та хам хуросонликни кў р м ад и м ” , -
дейдилар.

* * *

Муҳаммад ибн Абдураҳмон ад-Дагулий


бундай дейдилар: “Багдод ахли М ухаммад
и бн И см о и л а л -Б у х о р и й га қуй и д аги
мазм унда м актуб йўллаган эди:
“Т о к и С из бор, я х ш и л и к м услим лара
султон бўлур,
К етсан ги з гар бу ж ахон дан, ях ш и л и к
шул о н ўлур” .

* * *

Имом Абу Бакр Муҳаммад ибн Исҳоқ


ибн Хузайма: “ О см о н гум бази о сти да
М ухам м ад ибн И см оилдан устун роқ
ҳади с о л и м и й ўкдур!” , - дейдилар.

* * *

Л б у И с о а т -Т е р м и з и й б у н д а й
дейдилар: А л л о ҳ тао л о ул зо тн и н г барча
хоҳи ш и н и м устаж об яратган эди.

* * *

Холид ибн Исмоил ёзади лар: Б а с р а


м аш о й и х л ар и х у су си д а И м ом ал-
Бухорийнинг ф икридан бизнинг ф икрим из
кў п и н ч а ф а р қ қи лар эди. У пайтларда у
ки ш и ҳали ўспирингина бир бола бўлиб,
ҳадисларни сира ёзиб олм ас эдилар. Ўн
олти кун ш у зайлда кечгач, ул зот бизга:
“Эш итган ҳадисларингизни барчасини ёзиб
олдингиз, кан и кўрсатингизчи, қанча ҳадис
ё зи б о л и б с и з ” , - д е д и л а р . Ҳ и с о б л а б
кўрсак, ўн беш мингдан зиёд ҳадисни ёзиб
о л га н э к а н м и з . А л -Б у х о р и й у л а р н и н г
ҳам м асини ёдцан айтиб бердилар, ҳатто
ул зо т н и н г а й т га н л а р и га к а р а б , ёзган
ҳади сл ари м и зд аги к ў п л аб х атоларн и
тузатиб ҳам олдик.
* * *

Абу Закириё Яҳъё ибн Аъён ал-Бухорий


ал-Бойҳандий ш ундай ривоят қиладилар:
“А гарки ўз умримдан олиб М уҳаммад ибн
И см оил ал -Б у х о р и й н и н г умри га қўш иш
им кони бўлганида эди, мен заррача ўйлаб
ўти рм ай ш ундай қи л ар эдим. Ч унки, мен
ваф от этсам , бир ки ш и ҳаётд ан кўз
ю м ади, л ек и н М уҳам м ад ибн И см оил ал-
Бухорий вафот этса, ж ам ийки ил му урфон
барҳам то п ад и ” .
* * *

Абу Умар ал-Хаффоф бундай дейдилар:


“И м ом ал -Б у х о р и й илми ҳадис бобида
А ҳм ад, И с ҳ о қ ва б ош қалард ан йигирм а
м а р т а у с т у н д и р л а р . К и м к и ул к и ш и
хусусларида б и рор н о ҳ а қ гапни айтса,
унга м ен и н г м ин г лаънатим бўлсин! М ен
ҳадис айтиб турган бўлсам -у, ш унда ул
ки ш и бу эш икдан ки р и б кел и б қолсалар,
азбарой и салобатлари босганидан ўзимни
й ў қ о ти б кўй ган бўлур эдим ” .

* * *
Абдуллоҳ ибн Хаммод ал-Айлий: “Мен:
“М уҳам м ад ибн И см оилнинг баданларида
бир тук бўлсайдим !”, - деб орзу қилурман”,
- дейдилар.

* * *

С у ла й м о н ибн М уж оҳид б у н д а й
дейдилар: “Олтмиш йилдан бери Мухаммад
и б н И с м о и л д а н к ў р а ф а қ и ҳ р о қ ва
м утгақийроқ киш ини кўрмадим”.

* * *

Мусо ибн Ҳорун ал-Ҳсшмол ал-Ҳофиз


ал-Багдодий бундай деб айтган эканлар:
“Агар бутун И слом ахли тўпланиб, М ухам­
мад ибн И см оилни илм бобида кураш иб
йиқитм оқчи бўлса, асло йикита олмас!” .

* * *

Ал-Ҳофиз ибн Ҳажар: “А гар И м ом ал-


Б ухор и й ш аъ н л ар и га ул ки ш и дан кей ин
ўтган у л ам о лар айтган м адхлар эш игин и
очиб ю борсам , уларни ёзиш га когоз хам ,
айтиш га н а ф а с ҳам етм ас! Ул м ақтовлар
бир д ен ги з каб и к и м , со ҳ и л и й ўкдур!” ,
- д еган экан лар.

* * *

Аллома Ал-Айний ал-Ҳанафий Имом ал-


Бухорийнинг “А л-Ж ом иъ ас-саҳиҳ” номли
ҳадислар тўплам и хусусида: “И м ом ал-
Бухорийдан ил гари ва кейин ўтган жамики
улам о лар ул ки ш и н и н г “С а ҳ и ҳ ”л ар и н и
якд и л л и к билан қабул қи л ди лар ” , -
дейдилар.

* * *

А л л о м а ибн О бидийн аш -Ш ом ий
бундай дейдилар: “И слом ахли ичра Имом
ал -Б у х о р и й д ек зоти ш ар и ф н и н г дунёга
кел ган л и к л ар и А л л о ҳ тао ло н и н г Ж ан о б
Расулуллоҳ учун й ўллаган
м ў ъ ж и з а с и д и р ! ... Ул к и ш и н и н г
“ С а ҳ и ҳ ”л ар и эса А л л о ҳ т а о л о н и н г
К и т о б и д а н с ў н г э н г ҳ а қ қ о н и й к и то б
б ў ли б, у М у сл и м н и н г “С а ҳ и ҳ ”л ар и д ан
беҳад саҳ и ҳ р о к д у р ”.

* * *
А б у л м а в о ҳ и б а ш -Ш а ъ р о н и й н и н г
ё зи ш л а р и ч а, И м ом а л -Б у х о р и й бундай
деган эк ан л ар : М аддоҳ б илан туҳм атчи
м ен и н г учун б и р г ў р д у р ! М ен А л л о ҳ
т а о л о га ш ундай бир ҳо л д а р ў б ар ў
б ўлм оғим н и орзу қи лурм ан ки , т о к и ул
м ени “Б и р о в н и ғийбат қи л ган сан ” , деб
ж азолам асин!
М У Н Д А Р И Ж А

Имом ал-Бухорий яшаган давр..............................5


Имом ал-Бухорийнинг насаблари......................... 9
Имом ал-Бухорийнинг таваллудлари ва
улғайишлари........................................................... 10
Беназир қобилият соҳиби....................................11
Илм талабида рихлат(сафар)қилганлари 14
Икки ҳарам - Маккаи Мукаррама ва Мадинаи
Мунавварага йўл олганлари................................23
Юртма-юрт кезганлари........................................ 25
Имом Ахмад билан учрашиб ҳамсуҳбат
бўлганлари.............................................................. 27
Устозлари ...............................................................28
Қувваи ҳофизалари...............................................31
Самаркандца имтиҳон қилинганлари................36
Бағдодда имтиҳон қилинганлари ...................... 37
Басрадаги дарслари ..............................................41
Имом ал-Бухорийнинг ўз юртларига
қайтишлари ........................................................... 42
Имом ал-Бухорийнинг вафотлари..................... 45
Шеърлари ...............................................................48
Мусулмонларнинг Имом ал-Бухорийга бўлган
муҳаббатлари......................................................... 49
Асарлари................................................................. 50
“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ” .......................................... 52
“Ал-жомиъ ас-саҳих”нинг ёзилишига туртки
бўлган омиллар........................................................55
Имом ал-Бухорий “Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”ни
қандай ёздилар?.......................................................56
“Ал-жомиъ ас-саҳих"нинг ёзилиш муддати .... 59
“Саҳих”нинг афзалликлари ва одамларнинг
унга нисбатан айтган олқишу мадхлари...........61
“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”нинг олтита “сахих”
китоби орасида тутган ўрни.................................64
Бухородаги буюк устозлари..................................66
Мухаммад ибн Салом Ал-Пойкандий ............. 66
Абдуллох ибн Мухаммад Ал-Муснадий .......... 67
Иброҳим ибн ал-Ашъас ...................................... 68
Шогирдлари ...........................................................69
Имом Муслим ибн ал-Халлож.......................... 69
Имом Абу Исо ат-Термизий...............................71
Имом ан-Насоий ................................................... 73
Ал-Фарабрий..........................................................75
Имом ад-Доримий................................................. 75
Солих ибн Мухаммад Жазара............................76
Имом Мухаммад ибн Наср ал-Марвазий ........ 77
Имом Абу Хотим ар-Розий ................................77
Уламолар Имом ал-Бухорий хусусларида ....... 78
Муҳаррирлар Бахтиер Набихон ўғли
ва Илмия Мелиқулова
Бадиий муҳаррир
ва рассом Асқар Ёкубжонов
Техник муҳаррир Мирзиёд Олимов

Мусаҳҳиҳа Илмия Меликулова.

«Ў збекистон м иллий эн циклопедияси»


Д авлат илм ий наш риёти.
Т ош кен т ш. 700129, Н авоий кўчаси, 30-уй.

Т ериш га берилди 2004.10.10. Босиш га рухсат этилди


2004.20.10. Қ оғоз бичим и 70 x 9 0 V32. Б о с м а т а б о қ 4,1.
Н аш р и ёт ҳисоб табоғи 2,35. Адади 5000.
Бую рма № 386.

Ў збекистон Р еспубликаси М атбуот ва ахборот


а ген тли ги н и н г « 0 ‘qituvchi» наш ри ёт-м атбаа иж одий
уйида чоп эти л ди . 700194, Т о ш к ен т, Ю нусобод даҳаси
М уродов кўчаси , 1-уй.

You might also like