ჟან-პოლ სარტრი - ემოციის თეორიის მონახაზი

Jean-Paul Sartre - Esquisse d'une théorie des émotions

ქვეყნდება შპს iBooks-ის მიერ

ვაჟა-ფშაველას მე-3 კვ., მე-7 კ.
0186 თბილისი, საქართველო
www. iBooks.ge

ქართული თარგმანი ეკუთვნის თამარ ქავთარაძეს

©
iBooks 2020 ყველა უფლება დაცულია.

მოცემული პუბლიკაციის არც ერთი ნაწილი არ შეიძლება იქნას რეპროდუცირებული, გავრცელებული ან

გადაცემული ნებისმიერი ფორმითა და ნებისმიერი საშუალებით, მათ შორის ელექტრონული, მექანიკური,
კოპირების, სკანირების, ჩაწერის ან რაიმე სხვა გზით გამომცემლის წინასწარი წერილობითი თანხმობის
გარეშე. გამოქვეყნების უფლების შესახებ გთხოვთ მოგვმართოთ შემდეგ მისამართზე: info@iBooks.ge
სარჩევი

ფსიქოლოგია, ფენომენოლოგია და ფენომენოლოგიური ფსიქოლოგია

ფიზიოლოგია
ფსიქოანალიზი
ფენომენოლოგია
ფენომენოლოგიური თეორიის მონახაზი
შენიშვნები
 1

ფსიქოლოგია, ფენომენოლოგია და ფენომენოლოგიური ფსიქოლოგია

ფსიქოლოგია არის დისციპლინა, რომელსაც იმის პრეტენზია აქვს, რომ იყოს პოზიტიური, ანუ
სურს, რომ წყაროდ მხოლოდ გამოცდილება გააჩნდეს.
შედეგად გამოდის, რომ ფსიქოლოგიას, რამდენადც ის საკუთარ თავს მეცნიერებად მიიჩნევს,
შეუძლია მოგვცეს მრავალგვარ ფაქტთა ერთგვარი ჯამი, რომლებიც უმეტესწილად სრულებით არ
არიან ერთმანეთს დაკავშირებულნი. რა შეიძლება მეტად განსხვავებული იყოს ერთმანეთისგან,
ვიდრე მოძღვრება სტრობოსკოპური ილუზიებისა და არასრულფასოვნების კომპლექსის შესახებ? ეს
უწესრიგობა შემთხვევითი არ არის, ის თვით ფსიქოლოგიური მეცნიერების პრინციპებიდან
გამომდინარეობს. მოელოდე ფაქტს - ეს განსაზღვრების თანახმად ნიშნავს მოელოდე რაღაც
იზოლირებულს, პოზიტივისტური მიდგომის თანახმად ეს ნიშნავს შემთხვევითს ანიჭებდე
უპირატესობას არსებითთან შედარებით, შესაძლებელს - აუცილებელთან, უწესრიგობას - წესრიგთან.
ეს ნიშნავს პრინციპულად მოისროლო არსი მომავალში: „შემდეგ, როდესაც საკმარისი რაოდენობის
ფაქტებს შევკრებთ“. ფსიქოლოგები მართლაც არ უწევენ საკუთარ თავს ანგარიშს იმაში, რომ
შემთხვევითობათა დახვავებით ისევე შეუძლებელია არსის წვდომა, როგორც ერთის მიღება, თუ
მარჯვნიდან უსასრულოდ დავამატებთ ციფრებს 0.99-ს. თუკი მათ მიზანს კერძო ცოდნის დაგროვება
წარმოადგენს, ამაზე ვერაფერს ვიტყვით; უბრალოდ ის არ ჩანს, რა არის საინტერესო კოლექციონერის
ასეთ სამუშაოში.
რას მოგვცემს ფსიქოლოგიის პრინციპები და მეთოდები კერძო შემთხვევასთან, მაგალითად,
ემოციათა შესწავლასთან მიმართებით? უპირველეს ყოვლისა, ემოციათა ჩვენეული ცოდნა გარედან
დაემატება სხვა ცოდნას ფისოქლოგიური მყოფობის შესახებ. ემოცია წარმოდგება, როგორც რაღაც
ახალი, რისი დაყვანაც შეუძლებელია ყურადღების, მეხსიერების, აღქმის და ა.შ. მოვლენებზე. (...) რაც
შეეხება ემოციის შესაძლებლობათა პირობების შესწავლას, თუკი საკუთარ თავს ჰკითხავს, აქცევს თუ
არა შესაძლებლად ემოციას ადამიანური რეალობის თვით სტრუქტურა და როგორ აღწევს ამას,
ფსიქოლოგს ეს უსარგებლოდ და აბსურდულად მოეჩვენებოდა: რა საჭიროა იმის კვლევა,
შესაძლებელია თუ არა ემოცია, ის ხომ უეჭველად არსებობს. და ფსიქოლოგი ისევ გამოცდილებას
მიმართავს, რათა ემოციურ მოვლენათა საზღვრები და მათი განსაზღვრება დაადგინოს. სიმართლეს
თუ ვიტყვით, მას აქ შეეძლო შეემჩნია, რომ უკვე აქვს ემოციის იდეა, რამდენადაც ფაქტების
გამოკვლევის შემდეგ ის მიჯნას გაავლებს ემოციურ ფაქტებსა და იმ ფაქტებს შორის, რომლებიც
ასეთებს არ წარმოადგენენ: და მართლაც, როგორ მიაწვდიდა მას გამოცდილება გამმიჯნავ პრინციპს,
მას რომ უკვე არ ფლობდეს? მაგრამ ფსიქოლოგი ამჯობინებს, თავისი რწმენის ერთგული იყოს, რომ
ფაქტები მისი მზერის ქვეშ დაჯგუფდნენ.
სწორედ ფსიქოლოგიისა და ფსიქოლოგიზმის ნაკლოვანებებზე რაქციის წყალობით წარმოიშვა
დაახლოებით 30 წლის წინ ახალი დისციპლინა - ფენომენოლოგია. მისი ფუძემდებელი ჰუსერლი
თავიდან გაოცებული იყო არათანაზომადობით არსისა და ფაქტის, იმით, რომ ის, ვინც გამოკვლევას
ფაქტებით იწყებს, ვერასოდეს მივა არსთან. თუკი მე ვეძებ ფსიქიურ ფაქტებს, რომლებიც
არითმეტიკული გამოთვლების საფუძვლად დევს, მე ვერასოდეს შევძლებდი ერთეულის, რიცხვისა და
ოპერაციის არითმეტიკულ არსთა რეკონსტრუირებას. თუმცა, არ უარვყოფთ რა გამოცდილების იდეას
(ფენომენოლოგიის პრინციპია „თვით საგნებისკენ“ მოძრაობა, მისი მეთოდის საფუძველია ეიდეტური
ინტუიცია), ის უნდა ვაქციოთ, სულ ცოტა, მეტად მოქნილად და ადგილი გამოვათავისუფლოთ არსისა
და ღირებულების გამოცდილებისთვის; ისიც კი უნდა ვაღიაროთ, რომ მხოლოდ არსი გვაძლევს
ფაქტების კლასიფიცირებისა და გამოკვლევის საშუალებას. ჩვენ რომ იმპლიციტურად არ
მივმართავდეთ წარმოდგენას ემოციის არსის შესახებ, ჩვენთვის შეუძლებელი იქნებოდა ფსიქიურ
ფაქტთა მთელ მასაში ემოციურობის ფაქტების განსაკუთრებული ჯგუფის გამოყოფა. შესაბამისად,
ფენომენოლოგია, ვინაიდან იმპლიციტურად ჩვენ უკვე მივმართეთ ემოციის არსს, ადგენს, მივმართოთ
მას ასევე ექსპლიციტურადაც და ერთხელ მაინც დავაფიქსიროთ ცნების მეშვეობით ამ არსის
შემადგენელი.
ჩვენთვის ახლა გასაგები ხდება ფენომენოლოგიისადმი ფსიქოლოგის უნდობლობის მიზეზი.
ფსიქოლოგის იმთავითი სიფრთხილე მართლაც მდგომარეობს ფსიქიური მდგომარეობის იმგვარ
 2

განხილვაში, რომ ის ყოველგვარ მნიშვნელობას კარგავს. ფსიქიური მდგომარეობა მისთვის

ყოველთვის არის ფაქტი და, როგორც ასეთი, ის ყოველთვის შემთხვევითია. სწორედ ეს შემთხვევითი
ხასიათია ის, რასაც ფსიქოლოგი ყველაზე მეტადაა ჩაფრენილი. თუკი მეცნიერს ჰკითხავენ: „რატომ
იზიდავენ სხეულები ერთმანეთს ნიუტონის კანონის შესაბამისად?“, ის უპასუხებს: „მე ამის შესახებ
არაფერი ვიცი; იმიტომ, რომ ეს ასეა“. ხოლო თუ მას ჰკითხავენ: „რას ნიშნავს მიზიდულობა?“, ის
უპასუხებს: „ის არაფერს ნიშნავს, ის არის“. ამიტომაც ფსიქოლოგი, რომელსაც ემოციის შესახებ
დაუსვეს კითხვა, ამაყად პასუხობს: „ის არის. რატომ? მე ამის შესახებ არაფერი ვიცი, მე მხოლოდ
კონსტატირებას ვახდენ. მე მისი მნიშვნელობის შესახებ არა მსმენია“. და პირიქით,
ფენომენოლოგისთვის ნებისმიერი ადამიანური აქტი თავისი არსით მნიშვნელოვანია. თუკი თქვენ მას
მნიშვნელობას ჩამოართმევთ, ამით ჩამოართმევთ ადამიანური ფაქტის ბუნებას. შესაბამისად,
ფენომენოლოგის ამოცანაა ემოციის მნიშვნელობის შესწავლა. რა უნდა გავიგოთ ამის ქვეშ?
აღნიშნო - ნიშნავს მიანიშნო რაღაც სხვაზე, თანაც იმგვარად, რომ სწორედ მნიშვნელობის
გაშლისას აღმოვაჩენთ აღნიშნულს. ფსიქოლოგისთვის ემოცია საერთოდ არაფერს ნიშნავს, რადგან ის
მას სწავლობს, როგორც ფაქტს, ანუ სხვა ყველაფრისგან მოხლეჩით. შესაბამისად, ის თავიდანვე
უმნიშვნელო იქნება, მაგრამ თუ სინამდვილეში ყოველი ადამიანური ფაქტი მნიშვნელობის მქონეა,
ემოცია, როგორც მას ფსიქოლოგი განიხილავს, არსებითად არის მკვდარი, არაფსიქიური, არა-
ადამიანური. თუკი, ფენომენოლოგთა მაგალითების მსგავსად, შევეცდებით ემოციიდან ცნობიერების
ჭეშმარიტი მოვლენა შევქმნათ, პირიქით, საჭირო იქნება, განვიხილოთ იგი, როგორც მნიშვნელობის
მქონე! ანუ ჩვენ იმის მტკიცებას მოვყვებით, რომ ის მხოლოდ იმ მკაცრი ოდენობით არსებობს, რა
ოდენობითაც მნიშვნელობა გააჩნია. ჩვენ არ დავიკარგებით ფიზიოლოგიურ ფაქტთა შესწავლაში,
რადგან სწორედ თავისთავად და იზოლირებულად განხილულნი არ წარმოადგენენ ისინი თითქმის
არაფერს: ისინი არის, მორჩა და გათავდა. და პირიქით, ვადგენთ რა ქცევისა და აღელვებული
ცნობიერების მნიშვნელობას, ჩვენ მინიშნებულის აღმოჩენას შევეცდებით.
ჩვენს მიზანს აქ ემოციის ფენომენოლოგიური შესწავლა არ წარმოადგენს. ასეთი შესწავლის
მონახაზი რომ გაგვეკეთებინა, ის მიმართებაში იქნებოდა ეფექტურობასთან, როგორც ადამიანური
რეალობის ეგზისტენციალურ მოდუსთან. მაგრამ ჩვენ ნაკლების პრეტენზია გვაქვს: ჩვენ გვსურს, რომ
ზუსტი და კონკრეტული მაგალითით, კერძოდ კი ემოციის მაგალითით, ვცადოთ განვიხილოთ
საკითხი იმის შესახებ, შეუძლია თუ არა წმინდა ფსიქოლოგიას მეთოდისა და დანაწესების გამოყვანა
ფენომენოლოგიიდან.

ფიზიოლოგია

უილიამ ჯეიმსი[1] ემოციაში ორი ჯგუფის ფენომენებს ასხვავებს: ფიზიოლოგიურ და

ფსიქოლოგიურ ფენომენებს, რომლებსაც ჩვენ მის კვალდაკვალ ცნობიერების მდგომარეობებს
ვუწოდებთ; მთავარი მის თეზისში ის არის, რომ ცნობიერების მდგომარეობები, რომლებსაც
„სიხარული“, „რისხვა“ და ა.შ. ეწოდებათ, სხვა არაფერია, თუ არა ფიზიოლოგიურ გამოვლინებათა
ცნობიერება - თუ გნებავთ, მათი პროექცია ცნობიერებაში. მაგრამ ჯეიმსის ყველა კრიტიკოსს,
თანმიმდევრულად განიხილავს რა „ემოციას“, როგორც ცნობიერების მდგომარეობას, და თანამდევ
ფიზიოლოგიურ გამოვლინებებს, არ სურს, პირველებში აღიაროს მხოლოდ პროექცია ანუ ჩრდილი,
რომელსაც უკანასკნელნი ქმნიან. ისინი მათში მეტს და (აცნობიერებენ ამას თუ არა) განსხვავებულს
პოულობენ. უფრო მეტს, რადგან რამდენადაც არ უნდა ვეცადოთ წარმოსახვაში უკიდურესობამდე
მივიყვანოთ სხეულებრივი ცვლილებები, მაინც აუხსნელი რჩება, რატომ იქცეოდა მისთვის შესაბამისი
ცნობიერება უეცრად თავზარდამცემ ცნობიერებად. თავზარი არის უკიდურესად მძიმე მდგომარეობა,
გაუსაძლისიც კი, და წარმოუდგენელია, რომ სხეულებრივი მდგომარეობა, თავისთვის და თავის
თავში აღებული, ცნობიერებას წარმოუდგეს ასეთი თავზარდამცემი სახით. ხოლო, განსხვავებული,
რადგან თუ ემოცია, ობიექტურად აღქმული, მართლაც შეიძლება წარმოდგეს, როგორც
ფიზიოლოგიურ ფუნქციათა ერთვარი დარღვევა, მაშინ, როგორც ცნობიერების ფაქტი ის სრულებით
არ წარმოადგენს, არც მოუწესრიგებლობასა და არც წმინდა ქაოსს; მას აზრი აქვს, ის რაღაცას ნიშნავს.
 3

ესაა სახელდობრ ის, რაც კარგად გაიგო, მაგრამ არცთუ კარგად გადმოსცა ჟანემ[2], როდესაც
თქვა, რომ ჯეიმსმა ემოციის აღწერისას ფსიქიურს გვერდი ჩაუარა. დგას რა მარტოოდენ ობიექტურ
ნიადაგზე, ჟანეს სურს დააფიქსიროს ემოციის მხოლოდ გარეგანი გამოვლინებები. მაგრამ მხოლოდ
ორგანული მოვლენების განხილვის დროსაც კი, რომელთა აღწერა და აღმოჩენა გარედან შეიძლება, მას
მიაჩნია, რომ ეს მოვლენები შეიძლება მყისვე დაიყოს ორ კატეგორიად: ფსიქიურ ფენომენებად ანუ
ქცევად, და ფიზიოლოგიურ მოვლენებად. ემოციათა თეორიას, რომელიც ფსიქიურის პრიორიტეტის
აღდგენას ისურვებდა, ემოციიდან ქცევა უნდა შეექმნა. მაგრამ ჟანე, ისევე, როგორც ჯეიმსი,
მიუხედავად ყველაფრისა, მგრძნობიარეა უწესრიგობის მოჩვენებითობისადმი, როგორსაც ყოველი
ემოცია წარმოადგენს. შესაბამისად, ემოციიდან ის ქმნის ნაკლებად შეგუებულ ქცევას, ან, თუ გნებავთ,
შეუგუებლობის ქცევას, მარცხის ქცევას. როდესაც ამოცანა მეტისმეტად რთულია და როდესაც ჩვენ არ
შეგვიძლია ქცევის უმაღლესი ფორმების შეკავება, რომლებიც მისადმი შეგუებული იქნებოდნენ, ასეთ
დროს გამოთავისუფლებული ფსიქიური ენერგია სხვა გზით იხარჯება: ჩვენ ქცევის შედარებით
დაბალ ფორმებს მივდევთ, რომლებიც ნაკლებ ფსიქოლოგიურ დაძაბულობას მოითხოვენ. აი,
მაგალითად, გოგონა, რომელსაც მამამ ეს-ესაა აუწყა, რომ ხელში ტკივილს გრძნობს და დამბლის შიში
აქვს. გოგონა მიწაზე დაგორავს, ბობოქარი ემოციის მიერ შეპყრობილი, რომელიც რამდენიმე დღის
შემდეგ იმავე ძალით ბრუნდება და საბოლოოდ აიძულებს მას, ექიმს მიმართოს დახმარებისთვის.
მკურნალობისას ის აღიარებს, რომ აზრი მამის მოვლისა და ბებიაქალის მკაცრი ცხოვრების შესახებ მას
უეცრად გაუსაძლისად წარმოუდგა. შესაბამისად, ემოცია აქ წარმოადგენს მარცხის ქცევას, ესაა
ჩანაცვლება „ბებიაქალის ქცევისა, რომლის შეკავება შეუძლებელია“. ზუსტად ასევე თავის შრომაში
„აკვიატებული იდეები და ფსიქასტენია“ ჟანეს მოაქვს მრავალრიცხოვანი შემთხვევები, როდესაც
მასთან სააღსარებოდ მისული ავადმყოფები ვერ ახერხებენ ბოლომდე ამოთქმას და საბოლოოდ
ქვითინს იწყებენ, ზოგჯერ კი ნერვული შეტევაც ხდება. და აქაც ქცევა, რომელიც უნდა მივიღოთ, ასევე
მეტისმეტად რთულია. ცრემლი, ნერვული შეტევა, წარმოადგენენ მარცხის ქცევას, რომელიც
პირველის ადგილს გადახრის მეშვეობით იკავებს. ამის დაჟინების აუცილებლობა არ არსებობს -
მაგალითები მრავლადაა. ვის შეიძლება არ ახსოვდეს, რომ მეგობართან ხუმრობისას სიმშვიდეს
ინარჩუნებთ მანამ, სანამ მდგომარეობა თანაბარია, მაგრამ გაღიზიანება სწორედ იმ მომენტში
გიპყრობთ, როდესაც აღარაფერი გაქვთ საპასუხო. ამგვარად, ჟანეს შეუძლია თავი მოიწონოს იმით,
რომ კვლავ შემოიტანა ფსიქიური ემოციაში: ცნობიერება, რომლითაც ჩვენ ემოციას აღვიქვამთ,
ცნობიერება, რომელიც, სხვათა შორის, აქ მხოლოდ მეორად ფენომენს წარმოადგენს, აღარ არის
ფიზიოლოგიურ გაღიზიანებათა უბრალო კორელატი; ის არის მარცხისა და მარცხის ქცევის
ცნობიერება. თეორია ხიბლს შეიცავს: ის ფსიქოლოგიურია და იმავდროულად მექანისტურ
სიმარტივეს ინარჩუნებს. გადახრის ფენომენი სხვა არაფერია, თუ არ გზის ცვლილება ნერვული
ენერგიის გამოთავისუფლებისთვის.
და მაინც, რამდენი გაურკვევლობაა ერთი შეხედვით ესოდენ ცხად რამდენიმე ცნებაში. თუ
ყურადღებით დავაკვირდებით, შესაძლოა შევამჩნიოთ, რომ ჯეიმსის გადალახვას ჟანე ახერხებს
მხოლოდ სასრული მიზნის შესახებ წარმოდგენის ფარული გამოყენების წყალობით, წარმოდგენისა,
რომელსაც მისი თეორია ცხადად უარყოფს. (...) იმისათვის, რომ ემოციას ფსიქოლოგიური მარცხის
მნიშვნელობა ჰქონდეს, აუცილებელია, რომ ჩაერიოს ცნობიერება და აუწყოს მას ეს მნიშვნელობა,
აუცილებელია, რომ მან შესაძლებლობის სახით შეიკავოს უმაღლესი ქცევა და ჩაწვდეს ამ ემოციას
სახელდობრ მარცხის სახით ამ უმაღლესი ქცევის მიმართ. მაგრამ ეს იქნებოდა ცნობიერებისთვის
მაკონსტიტუირებელი როლის მინიჭების ტოლფასი, რაც ჟანეს ასე არ სურს.
მაგრამ თავის მრავალ აღწერაში ჟანე ცდილობს გაგვაგებინოს, რომ დაავადებული დაბალ
ქცევაში იმისათვის „ეშვება“, რომ უმაღლესი არ მიიღოს. აქ თვით დაავადებული აღიარებს თავის
მარცხს, არც კი მიმართავს რა ძალისხმევას ბრძოლისკენ, ემოციური ქცევა კი ნიღბავს შესაძლებლობას,
მიღებულ იქნას ადაპტირებული ქცევა. კვლავ ის მაგალითი განვიხილოთ, რომელიც ზევით
მოვიტანეთ: ავადმყოფი მიდის ჟანესთან, სურს მას თავისი დარღვევის საიდუმლო გაანდოს,
დეტალურად აღუწეროს მას თავისი აკვიატებული იდეები. მაგრამ ამას ვერ ახერხებს, ეს მისთვის
მეტისმეტად რთული სოციალური ქცევაა. და ის ცრემლს უშვებს. მაგრამ ნუთუ იმის გამო ქვითინებს,
რომ არაფრის თქმა არ ძალუძს? წარმოადგენს თუ არა მისი ქვითინი მოქმედების ფუჭ ძალისხმევას,
 4

დიფუზურ შეძვრას, რომელიც მეტისმეტად რთული ქცევის დაშლა იქნებოდა? ან იქნებ სახელდობრ
იმისათვის მოთქვამს, რომ არაფერი თქვას? ერთი შეხედვით ამ ორ განმარტებას შორის სხვაობა
თითქოს უმნიშვნელოა: ორივე ჰიპოთეზა გულისხმობს ქცევას, რომლის მიღება შეუძლებელია, ორივე
ჰიპოთეზა გულისხმობს ქცევის ჩანაცვლებას დიფუზური გამოვლინებებით. ამის გამოისობით ჟანე
იოლად გადადის ერთიდან მეორეზე: სწორედ ეს აქცევს მის თეორიას ორაზროვნად. სინამდვილეში კი
ამ ორ ინტერპრეტაციას შორის უფსკრული დევს. პირველი მართლაც მექანისტურია და, როგორც უკვე
ვიხილეთ, არსით საკმაოდ ახლოსაა ჯეიმსის თეორიასთან. მეორეს კი, პირიქით, რაღაც სიახლე
შემოაქვს: მხოლოდ ის იმსახურებს ემოციის ფსიქოლოგიური თეორიის სახელს, მხოლოდ ის ქმნის
ემოციიდან ქცევას. საქმე იმაშია, რომ, მართლაც, თუკი ჩვენ კვლავ შემოვიტანთ ფინალობის იდეას,
მაშინ შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ ემოციური ქცევა სულაც არ არის სულიერი მღელვარება: ესაა
საშუალებათა ორგანიზებული სისტემა, რომელიც მიზნისკენაა მიმართული. ის მოწოდებულია
შენიღბოს, ჩაანაცვლოს და გადახაროს ქცევა, რომლის მიღება არ შეუძლიათ ან არ სურთ. ამგვარად,
ემოციათა სხვაობის განმარტება იოლდება: თითოეული მათგანი წარმოადგენს სირთულისთვის თავის
არიდების განსხვავებულ საშუალებას, განსაკუთრებულ ხრიკს, თავისებურ თაღლითობას.
ჟანემ მოგვცა ის, რაც შეძლო: ის მეტისმეტად განუსაზღვრელია, გაორებულია სტიქიურ
ფინალიზმსა და პრინციპულ მექანისტურობას შორის. ამდენად, ჩვენ არ მოვითხოვთ მისგან ემოციის
თეორიის გადმოცემას, როგორც ქცევისა წმინდა სახით. მის მონახაზს ჩვენ კელერის მოწაფეებთან
ვხვდებით, კერძოდ კი ლევინსა და დემბოსთან. აი რას წერს ამასთან დაკავშირებით პ. გიიომი თავის
ნაშრომში „ფორმის ფსიქოლოგია“:
„ავიღოთ ყველაზე მარტივი მაგალითი: სუბიექტს სთავაზობენ აიღოს საგანი, რომელიც სკამზე
დევს, მაგრამ ისე, რომ არ გასცდეს იატაკზე მოხაზულ წრეს: მანძილი ისეა გათვლილი, რომ ამის
უშუალოდ გაკეთება უკიდურესად რთული ან შეუძლებელია, მაგრამ ამოცანის გადაწყვეტა გვერდითი
გზით შეიძლება. აქ ობიექტისკენ მიმართული ძალა ცხად და კონკრეტულ მიმართულობას იძენს.
მეორეს მხრივ, ამ ამოცანებში მოქცეულია დაბრკოლება მოქმედების უშუალო შესრულებისთვის;
დაბრკოლება შესაძლოა იყოს მატერიალური ან მორალური, როგორც მაგალითად, წესი, რომლის
დაცვა თავს იდვეს. ამგვარად, ჩვენს შემთხვევაში წრე, რომლის გადაბიჯება დაუშვებელია, სუბიექტის
აღქმაში ქმნის ბარიერს, საიდანაც მომდინარეობს ძალა, მიმართული პირველის საპირისპირო მხარეს.
ორი ძალის კონფლიქტი ფენომენთა ველში დაძაბულობას ქმნის. (...) შესაბამისად, სუბიექტი
გარკვეული გაგებით ყველა მხრიდან შეზღუდულ სივრცეშია მოქცეული: არსებობს ერთადერთი
პოზიტიური გამოსავალი, მაგრამ ის თავისებური დაბრკოლებითაა აღკვეთილი. მოცემული სიტუაცია
შემდეგ დიაგრამას შეესაბამება:

ნახ. 1. O - სუბიექტი; (+) - მიზანი; ერთმაგი ხაზი - გარეშე დაბრკოლება; ორმაგი ხაზი - შიდა
დაბრკოლება.
 5

გაქცევა ოდენ უხეშ გამოსავალია, რადგან ამ დროს გვიწევს ზოგადი დაბრკოლების დანგრევა
და შედარებით დაბალი თვითშეფასების მიღება. კაფსულში ჩაკეტვა, რაც დაპირისპირებულ ველსა და
ეგოს შორის დამცავ ბარიერს ქმნის, სხვა გადაწყვეტილებას წარმოადგენს, მაგრამ ასევე უფერულს.
ცდის გაგრძელებამ ამ პირობებში შესაძლოა მიგვიყვანოს ემოციურ დეზორგანიზებასა და
დაძაბულობის გამოთავისუფლების სხვა, კიდევ უფრო პრიმიტიულ ფორმებთან. რისხვის შეტევები,
რომლებიც დროდადრო მეტისმეტად მწვავეა, კარგად არის შესწავლილი ტ. დემბოს შრომებში.
სიტუაცია სტრუქტურულ გამარტივებას განიცდის. რისხვისას და, ასევე, უეჭველად, ყველა ემოციის
დროს, სახეზე გვაქვს დაბრკოლებათა დასუსტება, რომლებიც, მიჯნავენ რა ეგოს სიღრმისეულ და
ზედაპირულ შრეებს, ჩვეულებრივ, პიროვნების უფრო ღრმა შრეთა მხრიდან მოქმედებასა და
საკუთარი თავის ფლობაზე კონტროლს უზრუნველყოფენ; აშკარაა დაბრკოლებათა დასუსტება
რეალურსა და ირეალურს შორის. პირიქით, ვინაიდან მოქმედება დაბლოკილია, შინაგანსა და
გარეგანს შორის დაძაბულობა მატულობს: უარყოფითი ხასიათი თანაბრად ვრცელდება ველის ყველა
ობიექტზე, რომლებიც კარგავენ საკუთარ ღირებულებას. ვიანიდან მიზნის პირვილეგირებული
მიმართულობა გამქრალია, ველისათვის თავსმოხვეული დიფერენცირებული სტრუქტურა
ნადგურდება“.
ამ გრძელი ციტატის დასასრულს ბოლოს და ბოლოს მივუახლოვდით რისხვის
ფუნქციონალურ კონცეფციას. რასაკვირველია, რისხვა არც ინსტინქტია, არც ჩვევა და არც ფხიზელი
გათვლა. ის კონფლიქტის უეცარი გადაწყვეტაა, გორდიას კვანძის გახსნის საშუალება. აქ ჩვენ,
რასაკვირველია, ისევ ვხვდებით ჟანეს მიერ შემოღებულ გამიჯვნას ქცევის უმაღლეს და უმდაბლეს
ანუ გადამხრელ საშუალებებს შორის, იმ განსხვავებით მხოლოდ, რომ აქ ეს განსხვავება თავის სრულ
აზრს იძენს: ჩვენ თვითონ მიგვყავს ჩვენი თავი სრული არასრულფასოვნების მდგომარეობამდე,
რადგან ამ უკიდურესად დაბალ საფეხურზე ჩვენი მოთხოვნები მცირეა, შესაბამისად, ნაკლები
დანახარჯებით ვკმაყოფილდებით. არ გაგვაჩნია რა შესაძლებლობა, მაღალი დაძაბულობის
მდგომარეობაში პრობლემის ნატიფი და ზუსტი გადაწყვეტილების პოვნისა, ჩვენ საკუთარ თავზე
ვმოქმედებთ, „ვეშვებით“ და ჩვენს თავს ისეთ არსებად ვაქცევთ, რომელსაც უხეში და ნაკლებად
ადაპტირებული (მაგალითად, დახევა ფურცლისა, რომელზეც ამოცანის პირობებია მოცემული)
გადაწყვეტილებებით დაკმაყოფილება შეუძლია. ამგვარად, რისხვა აქ გაქცევის სახით მოქმედებს:
განრისხებული სუბიექტი ჰგავს ადამიანს, რომელსაც, არ გააჩნია რა მისი მბოჭავი თოკის კვანძის
გახსნის შესაძლებლობა, იკლაკნება და იგრიხება. და „რისხვის“ ქცევა, რომელიც ნაკლებადაა
მორგებული პრობლემას, ვიდრე ქცევის უმაღლესი - და შეუძლებელი - საშუალებები, რომლებიც მის
გადაწყვეტას შეძლებდნენ, იმავდროულად ზუსტად და სრულიადაა მორგებული დაძაბულობის
მოხსნის მოთხოვნილებას, ტყვიის ამ საბურველის გადაგდებისა, რომელიც ჩვენს მხრებს აწვება.
ამიერიდან გასაგები გახდება მაგალითები, რომლებიც ზევით მოვიტანეთ. ფსიქასტენიით
დაავადებული პაციენტი ეწვევა ჟანეს, რათა აღსარება ჩააბაროს. ამოცანა მეტისმეტად რთულია. ის
ვიწრო და დამაფრთხობელ სამყაროში აღმოჩნდება, რომელიც მისგან ზუსტ მოქმედებას მოელის და
იმავდროულად უარყოფს მას. თავისი დამოკიდებულებით ჟანე უჩვენებს, რომ უსმენს და ელის.
მაგრამ, იმავდროულად, თავისი პრესტიჟით, პიროვნებითა და ა.შ. ის ხელს ჰკრავს ამ აღსარებას.
პაციენტმა თავი უნდა აარიდოს ამ გაუსაძლის დაძაბულობას, ხოლო ამის გაკეთება შეუძლია მხოლოდ
საკუთარი სისუსტისა და შეცბუნების გადაჭარბებით, მიაქცევს რა ყურადღებას მოქმედებიდან,
რომელიც უნდა შეასრულოს, საკუთარი თავისკენ („რაოდენ უბედური ვარ“), და თვით ქმედებით
აქცევს ჟანეს მსაჯულიდან მანუგეშებლად, ახდენს რა ექსტერიორიზებასა და თამაშობს, თითქოს
საუბარიც არ შეეძლოს, და აქცევს ცხად აუცილებლობას ამა თუ იმ ცნობების მოწოდებისა მძიმე და
არადიფერენცირებულ წნეხად, რომელსაც ის სამყაროს მხრიდან განიცდის. სწორედ ასეთ დროს იჩენს
თავს ქვითინი, ისტერია და ნერვული შეტევა.
მაგრამ იმ წერტილში, რომელსაც ამ გზით მივაღწიეთ, დაკმაყოფილებას ვერ ვიპოვიდით.
თეორია ემოციის, როგორც ქცევისა, სრულყოფილია, მაგრამ მის სიწმინდესა და თვით
სრულყოფილებაში ჩვენ მის უკმარობას ვამჩნევთ. ჩვენს მიერ მოტანილ ყველა მაგალითში ემოციის
ფუნქციონალური როლი უდავოა. მაგრამ ამდენადვეა ის გაუგებარი. ჩემთვის გასაგებია, რომ
გეშტალტფსიქოლოგებისთვის გადაწყვეტილების პოვნის მცდელობიდან რისხვის მდგომარეობაზე
 6

გადასვლა აიხსნება ერთი გეშტალტის ნგრევითა და მეორის წარმოქმნით. მე ჯერ კიდევ შემიძლია
ფორმის გაგება, როგორც „გადაუჭრელი ამოცანისა“, მაგრამ როგორღა შემიძლია ახალი ფორმის
წარმოქმნის დაშვება? უნდა ვიფიქროთ, რომ ის მეძლევა პირველი ფორმის ჩანაცვლების სახით. ის
მხოლოდ პირველთან მიმართებით არსებობს. შესაბამისად, არსებობს ერთადერთი პროცესი, რომელიც
ფორმის გარდაქცევას წარმოადგენს. მაგრამ ამ გარდაქცევის გაგება არ შემიძლია, თუ წინდაწინ
ცნობიერებას არ შემოვიტან. მხოლოდ მას ძალუძს თავისი სინთეტური აქტიურობის მეშვეობით
ფორმების განუწყევეტელი დამსხვრევა და აღდგენა. მხოლოდ ის უწევს საკუთარ თავს ანგარიშს
ემოციის საბოლოო მიზანთან მიმართებით.

ფსიქოანალიზი

ფსიქოანალიტიკური თეორია

ემოციის გაგება მხოლოდ ისე შეიძლება, თუ მასში მნიშვნელობას მოვძებნით. თავისი ბუნებით
ასეთი მნიშვნელობა ფუნქციონალური რიგისაა. შესაბამისად, ჩვენ იმასთან მივდივართ, რომ ემოციის
ფინალურობის შესახებ ვისაუბროთ. მის მოხელთებას ერთობ კონკრეტულად ვახერხებთ ემოციური
ქცევის ობიექტური კვლევის მეშვეობით.
ფსიქოანალიტიკური ფსიქოლოგია პირველი იყო, რომელმაც მახვილი ფსიქიურ ფაქტთა
მნიშვნელობაზე გააკეთა ანუ მან პირველმა დაიჟინა ის ფაქტი, რომ ცნობიერების ნებისმიერი
მდგომარეობა ნიშნავს რაღაცას, განსხვავებულს იმისგან, რაც ის თავისთავად არის. მაგალითად,
უნიჭო ძარცვა, განხორციელებული სექსუალური მანიაკის მიერ, - ეს უბრალოდ „უნიჭო ძარცვა“ არ
არის. ის ჩვენ იმისგან განსხვავებულისკენ გვამისამართებს, რასაც თავისთავად წარმოადგენს იმ
წუთიდან, რა წუთიდანაც ფსიქოანალიტიკოსებთან ერთად განვიხილავთ მას, როგორც თვითდასჯის
ფენომენს. ასეთ შემთხვევაში ის გვამისამართებს პირველად კომპლექსთან, რომელშიც დაავადებული
საკუთარი თავის გამართლებას ცდილობს და სჯის საკუთარ თავს. ჩვენ ვხედავთ, რომ ემოციის
ფსიქოანალიტიკური თეორია შესაძლებელი იქნებოდა. მაგრამ ნუთუ ის საერთოდ არ არსებობს?! ამ
ქალს დაფნის ხის ფობია აქვს. საკმარისია დაფნის ხე იხილოს, რომ გონებას ჰკარგავს.
ფსიქონალიტიკოსი მის ბავშვობაში პოულობს მძიმე სექსუალურ ინციდენტს, რომელიც დაფნის
ბუჩქთან არის კავშირში. რა იქნება აქ ემოცია? უარყოფის, ცენზურის ფენომენი. არა დაფნის ხის
უარყოფისა. უარყოფა იმისა, რომ კიდევ ერთხელ იქნას განცდილი მოგონება, რომელიც დაფნის ხეს
უკავშირდება. ემოცია აქ წარმოადგენს მხილებისგან გაქცევას, რომელიც საკუთარი თავის მიმართ
უნდა განახორციელო, როგორც სიზმარი წარმოადგენს ზოგჯერ მისაღები გადაწყვეტილებისგან
გაქცევას, როგორც ზოგი გოგონას დაავადება (შტეკელის მიხედვით) წარმოადგენს გაქცევას
ქორწინებისგან. რასაკვირველია, ემოცია ყოველთვის გაქცევა არ იქნება. უკვე ფსიქოანალიტიკოსებთან
ვხვდებით რისხვის ინტერპრეტირებას, როგორც სექსუალურ ლტოლვათა სიმბოლური
დაკმაყოფილებისა. რასაკვირველია, არც ერთ ამ ინტერპრეტაციას არ შეიძლება, რომ ხელი ვკრათ.
არანაირი ეჭვი არ არის იმაში, რომ რისხვა შესაძლოა სადიზმს ნიშნავდეს, გონების დაკარგვა პასიური
შიშისგან - გაქცევას, თავშესაფრის ძიებას - ეს ყველაფერი ასეა, ჩვენ კი ამის მიზეზების ჩვენებას
შევეცდებით. ის რაც აქ კითხვის ნიშნის ქვეშაა, - თვით ფსიქოანალიტიკურ განმარტებათა პრინციპია.
სწორედ მისი განხილვა გვსურს აქ.
ფსიქოანალიტიკური ინტერპრეტაცია წარმოადგენს ცნობიერ ფენომენს, როგორც ცენზურის
მიერ უარყოფილი სურვილის სიმბოლურ განხორციელებას. შევნიშნავთ, რომ ცნობიერებისთვის
ასეთი სურვილი არ არის მოქცეული მის სიმბოლურ რეალიზაციაში. იმ ოდენობით, რომლითაც იგი
არსებობს ჩვენი ცნობიერების მეშვეობით და მასში, ის მხოლოდ ის არის, რადაც თავს ასაღებს: ემოცია,
სურვილი დაძინებისა, ძარცვა, დაფნის ხის ფობია და ა.შ. სხვაგვარად რომ იყოს, თუნდაც მცირე
ოდენობით ჩვენ რომ იმპლიციტურად მაინც ვაცნობიერებდეთ ჩვენს ჭეშმარიტ სურვილს,
ვიქნებოდით ადამიანები ბინძური სინდისით, მაგრამ ფსიქოანალიტიკოსი ასე არ თვლის. აქედან
გამომდინარეობს, რომ ჩვენი ცნობიერი ქცევის მნიშვნელობა სრულად გარეშეა თვით ამ ქცევისთვის,
 7

ან, თუ გნებავთ, აღნიშვნადი სრულადაა გამიჯნული აღმნიშვნელისგან. (...) ერთი სიტყვით, ცნობიერი
ფაქტი აღნიშვნადთან მიმართებით რაღაც იმის მსგავსია, რასაც რაიმე მოვლენის ეფექტი წარმოადგენს
ამ მოვლენისადმი: როგორც, მაგალითად, მთაზე დანთებული ცეცხლის კვალი ადამიანთა მიმართ,
რომლებმაც დაანთეს ეს ცეცხლი. ადამიანური მყოფობა არ არის შენარჩუნებული ნაცარში, რომელიც
ცეცხლის შემდეგ რჩება. ნაცართან ის მიზეზობრივი დამოკიდებულებითაა დაკავშირებული: ის
გარეშედ რჩება, ცეცხლის კერის კვალი პასიურია ამ კაუზალური დამოკიდებულებისადმი, როგორც
ნებისმიერი მოქმედება - თავისი მიზეზის მიმართ. ცნობიერება, რომელიც აუცილებელ ტექნიკურ
ცოდნას ვერ მიიღებდა, ვერ შეძლებდა ამ კვალის გაგებას, როგორც ნიშნებისა. მეორეს მხრივ, კვალი
არის ის, რაც არის, ანუ ის თავის თავში არსებობს აღმნიშვნელი ინტერპრეტაციისგან სრულიად
დამოუკიდებლად: ის არის ხის სანახევროდ დამწვარი ნაჭრები, და მეტი არაფერი.
იმდენად, რამდენადაც ცნობიერება თვით ქმნის საკუთარ თავს, ის არასოდეს წარმოადგენს
განსხვავებულს იმისგან, რადაც საკუთარ თავს წარმოუდგება. თუკი მას აქვს მნიშვნელობა, ის მას
საკუთარ თავში უნდა შეიცავდეს, როგორც ცნობიერების სტრუქტურას. ეს სრულებით არ ნიშნავს, რომ
ასეთი მნიშვნელობა სრულიად ექსპლიციტური უნდა იყოს. არსებობს კონდენსირებისა და სიცხადის
მრავალი შესაძლო ხარისხი. ეს მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ ცნობიერებას გარედან კი არ უნდა
დავეკითხოთ, როგორც ცეცხლის კერას უსვამენ კითხვებს, არამედ შიგნიდან, მასში უნდა ვეძებოთ
მნიშვნელობა. ცნობიერება, თუკი cogito შესაძლებელი უნდა იყოს, თვით არის ფაქტი, მნიშვნელობა და
აღნიშვნადი.
ნებისმიერი ფსიქოანალიზის ღრმა წინააღმდეგობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ერთსა და
იმავე დროს წარმოადგენს, როგორც მიზეზობრივ კავშირს, ისე იმ ფენომენთა შორის გაგების კავშირს,
რომლებსაც ის სწავლობს. კავშირის ეს ორი სახეობა არათავსებადია. ამიტომ ფსიქოანალიზის
თეორეტიკოსი მკაცრ ტრანსცენდენტულ მიზეზობრივ კავშირებს აყალიბებს შესასწავლ ფაქტებს
შორის (ნემსების ბალიში სიზმრად ყოველთვის ქალის მკერდს ნიშნავს, ვაგონში ასვლა - სექსუალური
აქტის განხორციელებას), მაშინ, როდესაც პრაქტიკოსი უპირველეს ყოვლისა წარმატებას აღწევს
ცნობიერების ფაქტების შესწავლით აღქმაში, ანუ მარჯვედ ეძებს შიდაცნობიერებისეულ
დამოკიდებულებას სიმბოლიზებასა და სიმბოლოს შორის.
თავის მხრივ, ჩვენ არც ფსიქოანალიზის შედეგებს უარვყოფთ, როდესაც ისინი აღქმის
მეშვეობითაა მიღებული. ჩვენ ვიფარგლებით ფსიქიური მიზეზობრიობის თეორიის ყოველგვარი
მნიშვნელობისა და გაგებადობის უარყოფით. სხვათა შორის, ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ იმ ოდენობით, რა
ოდენობითაც ფსიქოანალიტიკოსი აღქმას იყენებს ცნობიერების ინტერპრეტირებისთვის, უმჯობესი
იქნებოდა ღიად აღიარება იმისა, რომ ყოველივე ის, რაც ცნობიერებაში ხდება, შესაძლოა თავის ახსნას
იღებდეს მხოლოდ იმავე ცნობიერებიდან. და აი, საბოლოოდ, საწყის წერტილს დავუბრუნდით:
ემოციათა თეორია, რომელიც ემოციური ფაქტების აღმნიშვნელ ხასიათს ამტკიცებს, ამ მნიშვნელობას
თვით ცნობიერებაში უნდა ეძებდეს. სხვა სიტყვებით, ცნობიერება თვით აქცევს საკუთარ თავს
ცნობიერებად, არის რა აღგზნებული შინაგანი მნიშვნელობის მოთხოვნილებით.

ფენომენოლოგია

ახლა ჩვენ უკვე შეგვიძლია იმის გაგება, თუ რას წარმოადგენს ემოცია. ესაა სამყაროს
გარდაქცევა. როდესაც დასახული გზა მეტისმეტად რთულდება ან როდესაც ჩვენ საერთოდ ვერ
ვხედავთ გზას, მაშინ ამ საყაროში დარჩენა, რომელიც ესოდენ მომთხოვნი და რთულია, აღარ
შეგვიძლია. ასეთ დროს ჩვენ სამყაროს შეცვლას ვცდილობთ, ანუ მის განცდას, თითქოს საგანთა
დამოკიდებულება მათი პოტენციური თვისებებისადმი არა დეტერმინისტული პროცესებით იყოს
რეგულირებული, არამედ მაგიით. უნდა გავიგოთ, რომ საუბარი თამაშს არ ეხება: ჩვენ ჩიხში ვართ
მოქცეულები, ამ ახალ დამოკიდებულებას კი მთელი იმ ძალით ვნებდებით, რომელიც გაგვაჩნია. ასევე
უნდა გავიგოთ, რომ ეს მცდელობა, როგორც ასეთი, არ არის ცნობიერი, რადგან ასეთ შემთხვევაში ის
განსჯის ობიექტი იქნებოდა. უპირველეს ყოვლისა ის არის ახალი დამოკიდებულებებისა და ახალი
მოთხოვნების მიღება. უბრალოდ იმ მიზეზით, რომ ობიექტის აღიარება შეუძლებელია ან ის
 8

გაუსაძლის დაძაბულობას იწვევს, ცნობიერება აღიარებს მას ან ცდილობს მის აღიარებას

განსხვავებულად, ანუ ის საკუთარ თავს სახელდობრ იმისთვის გარდაქმნის, რომ ობიექტი
გარდაქმნას. (...) ემოციური ქცევა იმავე სიბრტყეში არ ძევს, რომელშიც ყველა სხვა სახის ქცევა, ის
ეფექტური არ არის. მის მიზანს არ წარმოადგენს ობიექტზე, როგორც ასეთზე, რეალური ზემოქმედება
განსაკუთრებულ საშუალებათა მეშვეობით. ის ცდილობს ობიექტს საკუთარი თავის მეშვეობით, მისი
რეალური სტრუქტურის შეუცვლელად, მიანიჭოს სხვა თვისება, ნაკლები არსებობა ან ნაკლები
მყოფობა (ან მეტი არსებობა და ა.შ.). ერთი სიტყვით, ემოციაში სახელდობრ სხეული, რომელსაც
ცნობიერება ხელმძღვანელობს, ცვლის თავის დამოკიდებულებას სამყაროსადმი, რათა სამყარომ
შეიცვალოს თავისი თვისებები. თუ ემოცია თამაშია, ესაა თამაში, რომლისაც გვჯერა.

ფენომენოლოგიური თეორიის მონახაზი

ჩვენი კვლევისთვის შესაძლოა სასარგებლო იყოს ერთი წინასწარი შენიშვნა, რომელიც ალბათ
ზოგადი კრიტიკული შენიშვნა იქნებოდა ემოციათა ყველა თეორიისთვის, რომლებსაც დღემდე
შევხვედრილვართ (შესაძლოა, დემბოს თეორიის გარდა): ფსიქოლოგთა უმრავლესობისთვის
ყველაფერი ისე ხდება, თითქოს ემოციათა ცნობიერება იმთავითვე რელფლექსური ცნობიერება იყოს,
ანუ თითქოს ემოციის, როგორც ცნობიერების ფაქტის პირველსაწყისი ფორმა იყოს ისეთი, რაც
ჩვენთვის ჩვენი ფსიქიური მყოფობის ცვლილება იქნებოდა ან, უფრო მარტივად რომ ვთქვთ, თითქოს
ემოცია თავიდანვე იყოს მოხელთებული, როგორც ცნობიერების მდგომარეობა. ამასთანავე,
რასაკვირველია, ემოცია ყოველთვის შეიძლება იქნას გაცნობიერებული, როგორც ცნობიერების
აფექტური სტრუქტურა, თქმით იმისა, რომ მე განრისხებული ვარ, მე მეშინია და ა.შ. მაგრამ შიში
იმთავითვე არ არის შიშის ცნობიერება, ისევე, როგორც წიგნის აღქმა არ არის წიგნის აღქმის
ცნობიერება. (...) ემოციური ცნობიერება იმთავითვე არის სამყაროს ცნობიერება. სულაც არ არის
საჭირო ცნობიერების თეორიის წარმოდგენა, რათა ცხადად ჩავწვდეთ ამ პრინციპს. რამდენიმე
მარტივი დაკვირვება საკმარისია, ნიშანდობლივი კი ის არის, რომ ემოციათა მკვლევარებს არასოდეს
უცდიათ მათი განხორციელება. სინამდვილეში, ცხადია, რომ ადამიანს, რომელსაც ეშინია, ეშინია
რაღაცის. თუნდაც საუბარი ეხებოდეს ერთ-ერთ იმ განუსაზღვრელ შიშს, რომელსაც სიბნელეში
განიცდიან, ან ავისმომასწავებელ და ცარიელ ქუჩაში და ა.შ., ისევ და ისევ ეშინიათ ღამის
კონკრეტული ასპექტებისა, ეშინიათ სამყაროსი. უდავოა, ყველა ფსიქოლოგმა აღნიშნა, რომ ემოცია
გამოწვეული იყო აღქმით, წარმოდგენა-სიგნალითა და ა.შ. მაგრამ შემდეგ ემოცია მათთვის თითქოს
შორდება ობიექტს იმისათვის, რომ ბოლოს და ბოლოს საკუთარ თავში ჩაიძიროს. არ არის დიდი
განჯსა საჭირო, რათა საპირისპირო გავიგოთ: რომ ემოცია ყოველ წამს კვლავ უბრუნდება ობიექტს და
იქ იკვებება. მაგალითად, აღწერენ გაქცევას, გამოწვეულს შიშით, თითქოს გაქცევა არ იყოს გაქცევა
რაიმე ობიექტისგან, თითქოს, ობიექტი, რომელსაც გაურბიან, გამუდმებით არ მყოფობდეს თვით
გაქცევაში, როგორც მისი საფუძველი, მისი არსებობის მიზეზი, როგორც ის, რასაც გაურბიან. როგორღა
ვისაუბროთ რისხვის შესახებ იმ შემთხვევაში, როდესაც ცემენ, შეურაცხყოფენ, ემუქრებიან ადამიანის
ხსენების გარეშე, რომელიც ასეთი შეურაცხყოფის, მუქარისა და დარტყმების ობიექტურ ერთობას
წარმოადგენს? ერთი სიტყვით, აღგზნებული სუბიექტი და აღმგზნები ობიექტი განუშორებელ
სინთეზში იმყოფებიან. ემოცია არის სამყაროს შეცნობის ერთგვარი მეთოდი.
მარტივი მაგალითი დაგვეხმარება ამ ემოციური სტრუქტურის გაგებაში: მე ხელს ვიწვდი,
რათა ყურძნის მტევანი ავიღო. მე ვერ ვწვდები მას, ის ჩემი წვდომის ფარგლებს გარეთაა. მე მხრებს
ვიჩეჩავ, ვუშვებ ხელებს, ვბურდღუნებ, რომ ის „მეტისმეტად მწვანეა“, და მივდივარ. ეს
ჟესტიკულაცია, ყველა ეს სიტყვა და ქმედება თვით მათთვის არ არის განხორციელებული. საუბარი
ეხება მცირე კომედიას, რომელსაც მე ვთამაშობ, რათა ყურძენს მისი მეშვეობით მივანიჭო
თავისებურება: „მეტისმეტად მწვანე“, რომლის დანიშნულებაა, ჩაანაცვლოს ქცევა, რომლის მიღება მე
არ შემიძლია. თავიდან ყურძნის მტევანი წარმოდგა, როგორც „მოსაწყვეტი“. მაგრამ ჩემდამი ასეთი
დაჟინებული მოთხოვნით მომართული თვისება მალე გაუსაძლისი ხდება, რადგან შეუძლებელია
პოტენციური შესაძლებლობის რეალიზება. ასეთი გაუსაძლისი დაძაბულობა კი, თავის მხრივ, იქცევა
 9

მოტივად ყურძენში ახალი თვისების - „მეტისმეტად მწვანე“ - მიგნებისა, რომელიც წყვეტს

კონფლიქტს და სპობს დაძაბულობას. თუმცა, საქმე იმაშია, რომ მე ვერ შევძლებ მივანიჭო ყურძენს ეს
თვისება ქიმიური გზით, მე არ შემიძლია მტევანზე ზემოქმედება ჩვეული საშუალებებით. ასეთ
შემთხვევაში მეტისმეტად მწვანე ყურძნის სიმწარეს სიძულვილის ქცევით აღვიქვამ. მე მაგიურად
ვანიჭებ ყურძენს სასურველ თვისებას. აქ ეს კომედია მხოლოდ სანახევროდაა წრფელი. მაგრამ
იმისათვის, რომ სიტუაცია უფრო მაღალი ხარისხით იყოს გარდუვალი, იმისათვის, რომ ჯადოსნობა
სერიოზულად განხორციელდეს - აქ არის ემოცია.
ან, მაგალითად, პასიური შიში. მე ვხედავ, რომ მტაცებელი ცხოველი მიახლოვდება, ფეხები
მეკვეთება, გული სულ უფრო სუსტად მიცემს, ვფითრდები, ვეცემი და გონებას ვკარგავ. არაფერი
მეჩვენება უფრო ადაპტიურად, ვიდრე ეს ქცევა, რომელიც დაუცველად მიუგდებს ჩემს თავს
საფრთხეს. და მაინც, ასეთი გაქცევა, გონების დაკარგვა - ეს თავშესაფარია. მაგრამ ნურავინ იფიქრებს,
რომ ეს არის თავშესაფარი ჩემთვის, რომ მე საკუთარი თავის ხსნას ვცდილობ, ვცდილობ აღარ
დავინახო მტაცებელი ცხოველი. მე არ გამოვსულვარ ირეფლექსიური სიბრტყიდან, მაგრამ, არ
გამაჩნია რა საფრთხისთვის ჩვეული გზებით თავის არიდებისა და სიტუაციის თანმიმდევრული
დეტერმინისტული გარდაქმნის შესაძლებლობა, მე მას უარვყოფ. მე მისი განადგურება მსურს.
საფრთხის გარდუვალობა იქცა მოტივად განადგურების ასეთი განზრახვისთვის, რომლითაც მაგიური
ქცევაა ნაკარნახევი. მართლაც, მე ის შეძლებისდაგვარად გავანადგურე. სწორედ აქაა სამყაროზე ჩემი
მაგიური ზემოქმედების საზღვრები: მე შემიძლია გავანადგურო ის, როგორც ცნობიერების ობიექტი,
მაგრამ ამის გაკეთება მხოლოდ ცნობიერების განადგურებით ძალმიძს (ან, სულ ცოტა, მისი შეცვლით:
გონების დაკარგვა არის გადასვლა ძილის მსგავს მდგომარეობაში ანუ არარეალიზებად
ცნობიერებაში).
პასიური მწუხარება, როგორც ვიცით, დათრგუნული ქცევით ხასიათდება, კუნთის ტონუსის
დაკარგვით, სიფერმკრთალით, კიდურებში სიცივის შეგრძნებით. კუთხისკენ ბრუნდებიან და ასე
სხედან უძრავად, მინიმუმამდე ამცირებენ რა სამყაროს ზემოქმედებას. შუქს ბინდს ამჯობინებენ,
ხმაურს - სიჩუმეს, საზოგადოებას - მარტოობას. როგორც იტყვიან ხოლმე: „რათა საკუთარ ტკივილთან
დამარტოხელდე“. ეს მთლად მართებული არ არის. მართლაც კარგ ტონად ითვლება, ღრმად იყო
ჩაფიქრებული შენი მწუხარების შესახებ. მაგრამ უკიდურესად იშვიათია შემთხვევები, როდესაც
სინამდვილეში აფასებენ საკუთარ ტკივილს. მიზეზი სრულიად განსხვავებულია: ვინაიდან ჩვენი
მოღვაწეობის ერთ-ერთი ჩვეულებრივი პირობა გამქრალია, სამყარო მოითხოვს ჩვენგან, რომ მასში და
მასზე ამ პირობის გარეშე ვიმოქმედოთ. დიდი ნაწილი პოტენციური მიზნებისა, რომლებითაც არის
გადავსებული სამყარო (სამუშაო, რომელიც შესასრულებელია, ადამიანები, რომლებიც უნდა ნახო,
ყოველდღიური საქმეები, რომლებიც უნდა მოაწესრიგო), არ შეცვლილა. მხოლოდ მისი რეალიზაციის
საშუალებები, გზები, რომლებიც ჩვენს „ჰოდოლოგიურ სივრცეს“ კვეთენ, არის შეცვლილი.
მაგალითად, თუ საკუთარი გაკოტრების შესახებ შევიტყე, მე აღარ გამაჩნია უწინდელი საშუალებები
მათ მისაღწევად (საკუთარი მანქანა და ა.შ.). აუცილებელია, რომ ისინი ახლებით ჩავანაცვლო
(მგზავრობა ავტობუსით და ა.შ.). მაგრამ ეს არის სახელდობრ ის, რაც მე არ მსურს. მწუხარება იქით
არის მიმართული, რათა მოისპოს ვალდებულება ამ ახალი გზების ძიებისა, გარდაიქმნას სამყაროს
სტრუქტურა სამყაროს არსებული კონსტიტუციის ჩანაცვლებით სრულიად არადიფერენცირებული
სტრუქტურით. საბოლოოდ საუბარი იმის შესახებაა, რომ სამყაროსგან შეიქმნას აფექტურად
ნეიტრალური რეალობა, სისტემა, რომელიც სრულ აფექტურ წონასწორობაში იმყოფება, განიმუხტოს
ობიექტები ძლიერი აფექტური განმუხტვით, ყველა მათგანი აფექტურ ნულზე იქნას დაყვანილი.
აქტიურმა მწუხარებამ შესაძლოა განსხვავებული ფორმები მიიღოს. მაგრამ ის, რომლის
შესახებ ჟანე საუბრობს (ფსიქასტენიით დაავადებული, რომელსაც ისტერიის შეტევა იპყრობს, რადგან
აღიარება არ სურს), შესაძლოა დახასიათებულ იქნას, როგორც უარი. უპირველეს ყოვლისა, საუბარია
უარყოფითი ქცევის შესახებ, ქცევისა, რომელიც ზოგი პრობლემის დაჟინებულობისა და სხვებით მათი
ჩანაცვლების უარყოფისკენაა მიმართული. ავადმყოფს ჟანეს გულის აჩუყება სურს. ეს კი ნიშნავს, რომ
მას სურს ნეიტრალური მოლოდინის დამოკიდებულება, რომელიც ჟანეს აქვს მიღებული, ჩაანაცვლოს
გულითადი თავაზიანობის დამოკიდებულებით. მას ასე სურს და თავის ქცევას იყენებს, რათა ჟანეც
მიიყვანოს აქამდე. იმავდროულად, მიჰყავს რა საკუთარი თავი მდგომარეობამდე, როდესაც აღიარება
 10

შეუძლებელი იქნებოდა, ის აუცილებელ აქტს მიუწვდომელ მანძილზე მოისვრის. ახლა, სანამ ის

მოთქვამს და გოდებს, საუბრის ყოველგვარი შესაძლებლობა წართმეული აქვს. შესაბამისად,
პოტენციური შესაძლებლობა აქ აღმოფხვრილი არ არის, აღიარება ჯერ კიდევ იმად რჩება, რისი
„გაკეთებაც აუცილებელია“. მაგრამ ის დაავადებულის წვდომის საზღვრებს გასცდა, მას უკვე აღარ
შეუძლია, სურდეს ამის გაკეთება, შეუძლია მხოლოდ ის ისურვოს, რომ ოდესმე გააკეთოს მომავალში.
ამგვარად, დაავადებული განთავისუფლდა მძიმე გრძნობისგან, რომ აქტი მის ძალაუფლებაშია, რომ
მას აქვს თავისუფლება, განახორციელოს ან არ განახორციელოს ის. ემოციური ვარდნა აქ -
პასუხისმგებლობისთვის თავის არიდებაა. აქ ადგილი აქვს სამყაროს სირთულეთა მაგიურ
გადაჭარბებას. შესაბამისად, სამყარო ინარჩუნებს დიფერენცირებულ სტრუქტურას, მაგრამ ახლა
წარმოდგება, როგორც უსამართლო და მტრულად განწყობილი, რადგან მეტისმეტად ბევრს მოითხოვს
ჩვენგან, ისეთს, რაც ჩვენს ადამიანურ ძალებს აღემატება. ამგვარად, აქტიური მწუხარების ემოცია ასეთ
შემთხვევაში არის უძლურების მაგიური კომედია. დაავადებული იმ მსახურებს ჰგავს, რომლებიც, მას
შემდეგ, რაც მძარცველები შეუშვეს სახლში, საკუთარი თავის შებოჭვის უფლებას აძლევენ, რათა
ცხადი იყოს, რომ ისინი ძარცვას ხელს ვერ შეუშლიდნენ. (...) სიხარულის შესახებ რაღა უნდა ითქვას?
არის თუ არა ის მოქცეული ჩვენს აღწერაში? ერთი შეხედვით თითქოს ასე არ არის, რადგან მას, ვინც
ხარობს, არ აქვს აუცილებლობა, თავი დაიცვას დანაკარგის ან საფრთხისგან. მაგრამ უპირველეს
ყოვლისა, უნდა განვასხვაოთ სიხარული, როგორც გრძნობა, რომელიც წონასწორობას, ადაპტირებულ
მდგომარეობას წარმოადგენს, და სიხარული, როგორც ემოცია. ეს უკანასკნელი ხომ უფრო ახლო
განხილვისას ერთგვარი მოუთმენლობით ხასიათდება. ის, ვინც ხარობს, ისევე იქცევა, როგორც
მოუთმენელი ადამიანი. მას არ შეუძლია ერთ ადგილზე გაჩერება, აგებს ათასობით პროექტს,
სხვადასხვა მოქმედებებს იწყებს, რომლებსც მყისვე ანებებს თავს და ა.შ. სინამდვილეში საქმე იმაშია,
რომ მისი სიხარული გამოწვეული იყო მისი სურვილების ობიექტის გამოჩენით. მას აუწყებენ, რომ
მნიშვნელოვანი თანხა მოიგო ან რომ მალე იხილავს შეყვარებულს, რომელიც დიდი ხანია არ უნახავს.
და თუმცა ეს ობიექტი „გარდუვალია“, ის ჯერ კიდევ არ არის აქ, ჯერ კიდევ არ არის მისი.
ობიექტისგან მას გარკვეული დრო აშორებს. (...) სიხარული - ეს არის მაგიური ქცევა, რომელიც
მიისწრაფის ჯადოსნობის მეშვეობით განახორციელოს სასურველი ობიექტის ფლობა, როგორც
მყისიერი მთლიანობისა. ასეთ ქცევას თან ახლავს რწმენა, რომ ფლობა ადრე თუ გვიან რეალიზებული
იქნება, მაგრამ ის ეძებს შესაძლებლობებს, წინასწარ განჭვრიტოს ასეთი ფლობა. (...) ასე მაგალითად,
მამაკაცმა, რომელსაც ქალმა ეს-ესაა უთხრა, რომ უყვარს, შესაძლოა ცეკვა და სიმღერა დაიწყოს. ასეთი
ქმედებით ის ზურგს აქცევს ფრთხილ და რთულ ქცევას, რისთვისაც უნდა მიემართა, რათა
დაემსახურებინა სიყვარული და გაეძლიერებინა ის, რათა სასურველი ობიექტის ფლობა
განეხორციელებინა თანდათან და ათასობით წვრილმანის გათვალისწინებით (ღიმილი, მინიშნებები
და სხვა). ის ზურგსაც კი აქცევს ქალს, რომელიც, როგორც ცოცხალი რეალობა, წარმოადგენს კიდეც
ყველა ასეთი დელიკატური ქცევის პოლუსს. ის საკუთარ თავს გადავადებას სთავაზობს: შემდეგში ის
მიიღებს ასეთ ქცევას. სანამ ის ობიექტს მაგიურად ფლობს, მიმიკურად წარმოიდგენს მის ფლობას.
უნდა აღვნიშნოთ, რომ ის რამდენიმე მაგალითი, რომელიც აქ მოვიტანეთ, სრულებით არ
ამოწურავს ემოციათა მთელ მრავალფეროვნებას. შესაძლოა არსებობდეს მრავალი სხვაგვარი შიში და
ნაღველი. ჩვენ მხოლოდ იმას ვამტკიცებთ, რომ ყველა მათგანი მაგიური სამყაროს კონსტრუირებაზე
დაიყვანება ჩვენი სხეულის, როგორც ჯადოსნობის საშუალების მეშვეობით. ყველა შემთხვევაში,
როდესაც სხვა პრობლემაა - ქცევის საშუალებებიც განსხვავებულია. მათი მნიშვნელობის, მათი
ფინალობის შესაცნობად აუცილებელია ცალკეული შემთხვევების ანალიზი. (...) თუმცა, არსებობს ცრუ
ემოციები, რომლებიც მხოლოდ ქცევის ფორმებს წარმოადგენენ. თუკი მე მიძღვნიან საჩუქარს,
რომელიც მხოლოდ ნაწილობრივ მაინტერესებს, შესაძლოა გარეგნულად დიდი სიხარული
გამოვხატო. ტაშს შემოვკრავ, ვიხტუნებ და ვიცეკვებ. მაგრამ ეს მხოლოდ კომედიაა. ნაწილობრივ მე
დავრთავ მას ჩემი შეპყრობის ნებას, და უმართებულო იქნებოდა თქმა, რომ მე არ მიხარია. მაგრამ ჩემი
სიხარული ჭეშმარიტი არ არის, მე მას მივატოვებ, განვიშორებ, როგორც კი ჩემი სტუმარი წავა. ეს არის
სწორედ ის, რისთვისაც შევთანხმდით, რომ ცრუ სიხარული გვეწოდებინა, გვახსოვს რა
იმავდროულად, რომ სიცრუე არა ზოგიერთი გამონათქვამის ლოგიკური მახასიათებელია, არამედ
ეგზისტენციალური თვისება. ზუსტად ასევე შეიძლება გამაჩნდეს მე ცრუ შიში და ცრუ ნაღველი.
 11

ასეთი მდგომარეობები განსხვავდება მსახიობთა მდგომარეობის შესაბამისად. მსახიობი მიმიკურად

წარმოადგენს სიხარულსა და ნაღველს, მაგრამ ის არც მხიარულია და არც ნაღვლიანი, რადგან ქცევის
ეს ფორმები ფიქტიური სამყაროსკენაა მიმართული. ის მიმიკურად წარმოადგენს ქცევას, მაგრამ ასე არ
იქცევა. ცრუ ემოციათა განსხვავებულ შემთხვევებში, რომლებიც მე ახლახან მოვიტანე, ქცევის
განსხვავებულ ფორმებს არაფერი უმყარებს ზურგს, ისინი თავისთავად არსებობენ და
ნებაყოფლობითნი არიან. მაგრამ სიტუაცია ნამდვილია, ჩვენ კი მას აღვიქვამთ, როგორც მომთხოვნს
ქცევათა ასეთი ფორმებისა. ამიტომაც ქცევის ამ ფორმების მეშვეობით ჩვენ მაგიურად ვაკუთვნებთ
ზოგ თვისებას ნამდვილ ობიექტებს. მაგრამ ეს ცრუ თვისებებია.
ნამდვილი ემოცია - სრულიად განსხვავებული რამ არის. მას დამაჯერებლობის განცდა ახლავს
თან. ობიექტებისთვის მიკუთვნებული თვისებები აღიქმება, როგორც ჭეშმარიტი. რა უნდა
ვიგულისხმოთ ამის ქვეშ? ის, რომ ხდება ემოციის გამოვლა. მისგან საკუთარი ნებით ვერ გამოხვალთ,
მან თვით უნდა ამოწუროს საკუთარი თავი, ჩვენ მას ვერ შევაჩერებთ. გარდა ამისა, ქცევის ფორმებს,
აღებულთ თავისთავად, მხოლოდ სქემატურად გადააქვთ ობიექტზე ემოციური თვისება, რომელსაც
ჩვენ ვანიჭებთ მას. გაქცევა, რაც მხოლოდ სირბილი იქნებოდა, არ იქნებოდა საკმარისი ობიექტის,
როგორც თავზარდამცემის კონსტიტუირებისთვის. ან, უმალ ის თავზარდამცემის ფორმალურ
თვისებას მიანიჭებდა, მაგრამ არა ამ თვისების მატერიას. იმისათვის, რომ ჭეშმარიტად აღვიქვათ
თავზარი, არა მარტო მიმიკურად უნდა წარმოვიდგინოთ იგი, არამედ მოჯადოებულნი უნდა ვიყოთ
მისით, გადავსებულნი ჩვენი საკუთარი ემოციით, აუცილებელია, რომ ქცევის ფორმალური ჩარჩოები
რაიმე გაუმტარითა და მძიმეთი იყოს შევსებული, რაც მისთვის მატერიად გამოდგებოდა. ჩვენ გვესმის
აქ წმინდად ფიზიოლოგიური მოვლენების როლი, ისინი ემოციას სერიოზულობას და
დამაჯერებლობას ანიჭებენ. (...) შესაბამისად, მხედველობაში უნდა მივიღოთ, რომ ემოციას არა
მხოლოდ გაითამაშებენ, რომ ის მხოლოდ ქცევა კი არ არის, არამედ ესაა ქცევა სხეულისა, რომელიც
გარკვეულ მდგომარეობაში იმყოფება. მხოლოდ მდგომარეობა ქცევას ვერ გამოიწვევდა, ქცევა
შესაბამისი მდგომარეობის გარეშე - კომედიაა. ემოცია ჩნდება ძვრაგანცდილ სხეულში, რომელიც
გარკვეულ ქცევას აღიარებს. შეძვრამ შესაძლოა ქცევაზე მეტხანს გაძლოს, მაგრამ ქცევა ახდენს შეძვრის
ფორმისა და მნიშვნელობის კონსტიტუირებას. მეორეს მხრივ, ასეთი შეძვრის გარეშე ქცევა იქნებოდა
წმინდა მნიშვნელობა, აფექტური სქემა. ჩვენ აქ საქმე სწორედ რომ სინთეტურ ფორმასთან გვაქვს:
იმისათვის, რომ ქცევის მაგიური საშუალებების გწამდეს, შეძრული უნდა იყო.
ემოციური პროცესის ცხადად გასაგებად ცნობიერებიდან გამომდინარე, სხეულის ეს ორმაგი
ხასიათი უნდა გვახსოვდეს, რომელიც, ერთის მხრივ, არის ობიექტი სამყაროში, მეორეს მხრივ კი
ცნობიერების უშუალოდ განცდილი მოცემულობა. ამიერიდან ჩვენ ძალგვიძს მთავარის გაგება: ემოცია
არის ის, რისიც სწამთ. ცნობიერება იმით არ შემოიფარგლება, რომ აფექტური მნიშვნელობების
პროეცირებას ახდენს მის გარემომცველ სამყაროზე: ის განიცდის ახალ სამყაროს, რომელიც მან ეს-ესაა
შექმნა. ის მას უშუალოდ გადაისვრის, ის დაინტერესებულია მისით, ის განიცდის თვისებებს,
რომლებიც ქცევის აქტებმა მოხაზეს. ეს ნიშნავს, რომ, როდესაც ყველა გზა დახურულია, ცნობიერება
ემოციათა მაგიური სამყაროსკენ მიისწრაფის, ის მიისწრაფის იქით სრულიად დეგრადირებული; ახალ
ცნობიერებად ის ახალ სამყაროს წარმოუდგება... აღელვებული ცნობიერება საკმაოდ ჰგავს
ცნობიერებას, რომელიც ჩაძინებულია. ერთიცა და მეორეც ეშვება ახალ სამყაროში და გარდაქმნის
საკუთარ სხეულს, როგორც სინთეტურ მთლიანობას იმგვარად, რომ მისი მეშვეობით იყოს
შესაძლებელი ახალი სამყაროს ცხოვრება და გაგება.
ემოციათა მოცემული თეორია არ განმარტავს თავზარისა და აღტაცების ზოგ უეცარ რეაქციას,
რომლებიც დროდადრო გვიპყრობენ მოულოდნელად წარმოშობილი ობიექტების წინაშე. მაგალითად,
უეცრად ჩნდება გრიმასით შეცვლილი სახე და ფანჯარას აეკრობა; მე ვგრძნობ, რომ თავზარი მეცემა.
აქ, როგორც ჩანს, არ არსებობს ქცევა, რომელიც უნდა მივიღოთ. აქ ემოცია თითქოს არ ფლობს
ფინალობას. სხვათა შორის, თავზარი, რომელიც კონკრეტულ სიტუაციებში ან კონკრეტულ
პიროვნებათა ხილვისას დაგვეცემა ხოლმე, ზოგადად წარმოადგენს რაღაც უშუალოს და, ჩვეულებრივ,
მას არ ახლავს გაქცევა ან გონების დაკარგვა, მეტიც, არც ბიძგი გაქცევისკენ. თუმცა, თუ ამას
ჩავუფიქრდებით, აღმოჩნდება, რომ აქ საქმე ეხება ერთობ თავისებურ მოვლენებს, რომელთა ახსნა
შესაძლებელია იმ ფარგლების დატოვების გარეშე, რომლებიც ჩვენ ეს-ესაა გადმოვეცით. ჩვენ
 12

ვიხილეთ, რომ ემოციაში ცნობიერება დეგრადირდება და უეცრად გარდაქმნის მაგიურ სამყაროდ

მიზეზობრივ კავშირთა იმ სამყაროს, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ. მაგრამ პირიქითაც ხდება: ხანდახან
თვით სამყარო უცხადდება ცნობიერებას, როგორც მაგიური. მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ მის
მიზეზობრიობას ველოდით. არ უნდა ვიფიქროთ, რომ მაგიური არის რაიმე ეფემერული თვისება,
რომელსაც ჩვენ სამყაროს ვანიჭებთ ჩვენი გუნება-განწყობილების შესაბამისად. არსებობს სამყაროს
ისეთი ეგზისტენციალური სტრუქტურა, რომელიც მაგიურს წარმოადგენს. ჩვენ არ გვსურს ამ
საკითხზე მეტად შეჩერება. ვიტოვებთ უფლებას, ეს სხვა ადგილას გავაკეთოთ. თუმცა, უკვე
შეგვიძლია იმის აღნიშვნა, რომ მაგიურის კატეგორია მართავს ადამიანთა ინტერფსიქიურ
დამოკიდებულებას საზოგადოებაში, უფრო ზუსტად კი ჩვენს მიერ სხვათა აღქმას. (...) ამგვარად,
არსებობს ემოციის ორი სახეობა, იმის შესაბამისად, ჩვენ თვით ვახდენთ სამყაროს მაგიურობის
კონსტატირებას, რათა ჩავანაცვლოთ ობიექტურად დეტერმინირებული მოღვაწეობა, რომელიც
თვითონ რეალიზებას ვერ ახერხებს, თუ თვით სამყარო გვიცხადდება ჩვენ უეცრად, როგორც მაგიური.
ასე მაგალითად, თავზარის მდგომარეობაში ჩვენ უეცრად შევიგრძნობთ დეტერმინისტული
ბარიერების რღვევას: სახეს, რომელიც ფანჯრის მიღმა გამოჩნდება, ჩვენ თავიდან არ აღვიქვამთ,
როგორც ადამიანისთვის კუთვნილს, რომელსაც კარი უნდა გაეღო და ოცდაათამდე ნაბიჯი გადაედგა,
რათა ჩვენამდე მოეღწია. თუმცა, პირიქით, არის რა ჭეშმარიტად პასიური, ის საკუთარ თავს აღიარებს,
როგორც დისტანციურად მოქმედს. ფანჯრის მიღმა ყოფნით ის უშუალო კავშირშია ჩვენს სხეულთან,
ჩვენ განვიცდით და გამოვცდით მის მნიშვნელობას, და სახელდობრ ჩვენი სხეული წარმოადგენს იმას,
რაც ამ მნიშვნელობის კონსტიტუირებას ახდენს, მაგრამ იმავდროულად მნიშვნელობა არ არის ჩვენს
თავს მოხვეული, ის უარყოფს მანძილს და შემოდის ჩვენში. ცნობიერება, რომელიც ამ მაგიურ
სამყაროშია ჩაძირული, სხეულსაც იზიდავს, რადგან სხეული არის რწმენა. ცნობიერებას სწამს მისი.
ქცევა, რომელიც ემოციას მნიშვნელობას ანიჭებს, ჩვენი აღარ არის: სახელდობრ სახის
გამომეტყველება, სხვა ადამიანის სხეულის მოძრაობა ქმნის სინთეტურ მთლიანობას ჩვენი
ორგანიზმის შეძვრით. გამოდის, რომ აქაც კვლავ იმ ელემენტებსა და სტრუქტურებს ვხვდებით,
რომლებიც ახლახან აღვწერეთ. განსხვავება იმაშია, რომ ემოციის იმთავითი მაგია და მნიშვნელობა
მოდის სამყაროსგან და არა ჩვენგან.
ყოველ შემთხვევაში, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ემოცია არ წარმოადგენს ემოციის შემთხვევით
ცვლილებას, რომელიც ამ დროს თითქოს უცვლელ სამყაროშია ჩაძირული. იოლი შესამჩნევია, რომ
დამაფრთხობელი ან გამაღიზიანებელი, მწუხარების მომგვრელი და ა.შ. ობიექტის ყოველი აღქმა
შესაძლოა ხდებოდეს მხოლოდ სამყაროს სრული ცვლილების ფონზე. იმისათვის, რომ ობიექტი
მართლაც საშიშად წარმოდგეს, აუცილებელია, რომ ის რეალიზდეს, როგორც უშუალო და მაგიური
მყოფობა ცნობიერების წინაშე. მაგალითად, საჭიროა, რომ სახე, რომელიც ჩემგან 10 მეტრის
მანძილითაა დაშორებული, განცდილ იქნას, როგორც უშუალოდ მყოფი ჩემთვის თავისი საფრთხით.
მაგრამ ეს მხოლოდ ცნობიერების აქტშია შესაძლებელი, რომელიც ანგრევს სამყაროს ყველა იმ
სტრუქტურას, რომელსაც უნარი შესწევს უკუაგდოს მაგიური და მყოფობა დაიყვანოს მის ჭეშმარიტ
ზომებამდე. აუცილებელია, მაგალითად, რომ ფანჯარა, როგორც „ობიექტი, რომელიც ჯერ
ჩამსხვრეულ უნდა იქნას“, და 10 მეტრი, როგორც „მანძილი, რომელიც ჯერ უნდა განვლო“,
განადგურდეს. (...) სინამდვილეში კი ფანჯარაცა და მდგომარეობაც ერთდროულად აღიქმება აქტში,
რომლის მეშვეობით აღიქვამს ცნობიერება ფანჯრის მიღმა არსებულ სახეს. მაგრამ სახის აღქმის თვით
აქტში ფანჯარაცა და მანძილიც მოისაკლისებს აუცილებელ საშუალებათა ხასიათს. მათი აღქმა
სხვაგვარად ხდება. მანძილი აღარ აღიქმება, როგორც მანძილი, რადგან ის უკვე აღარ აღიქმება,
როგორც „ის, რაც ჯერ უნდა განვლო“. ის აღიქმება, როგორც თავზარდამცემის ერთიანი ფონი. ფანჯარა
აღარ აღიქმება, როგორც ის, რაც „თავდაპირველად უნდა გაიღოს“. ის აღიქმება, როგორც საზარელი
სახის ჩარჩო. საერთოდაც, ჩემს გარშემო იქმნება სივრცეები, საიდანაც თავზარდამცემი აცხადებს
საკუთარ თავს; იმ მიზეზით, რომ თავზარდამცემი შეუძლებელია საშუალებათა დეტერმინისტულ
სამყაროში.
თავზარდამცემმა თავი შესაძლოა იჩინოს მხოლოდ ისეთ სამყაროში, რომელშიც ყოველივე
არსებული მაგიური იქნებოდა თავისი ბუნებით და სადაც შესაძლო საშუალებები ამ არსებულის
წინააღმდეგ ასევე მაგიური იქნებოდა. ამას ჩინებულად გვიჩვენებს სიზმრის სამყარო, რომელშიც კარი,
 13

ბოქლომი, კედელი და იარაღი არ წარმოადგენენ მძარცველის ან მხეცის წინააღმდეგ დამცავ

საშუალებებს, რადგან ისინი თავზარდამცემის ერთიან აქტშია აღქმული. ხოლო ვინაიდან აქტი,
რომელიც მათ ქმნის და ანადგურებს, ერთი და იგივეა, ჩვენ ვხედავთ, როგორ გაივლიან მკვლელები
ასეთ კედლებსა და კარებს, ჩვენ ფუჭად ვაწვებით ჩვენი რევოლვერის სასხლეტს, გასროლა არ
ხორციელდება. ერთი სიტყვით, რომელიმე ობიექტის აღქმა, როგორც თავზარდამცემისა, ნიშნავს მის
აღქმას ფონზე სამყაროსი, რომელიც ისე ვლინდება, თითქოს ის უკვე იყოს თავზარდამცემი.
ამგვარად, ცნობიერება შესაძლოა „სამყაროდ-მყოფი“ იყოს ორგვარად. სამყარო შესაძლოა მის
წინაშე წარმოდგეს, როგორც საშუალებათა ორგანიზებული კომპლექსი, ისეთების, რომ თუ
კონკრეტული შედეგის მიღწევა სურთ, უნდა იმოქმედონ ამ კომპლექსის კონკრეტულ ელემენტებზე.
(...) მაგრამ სამყარო ცნობიერებისთვის შესაძლოა ასევე წარმოადგენდეს ერთგვარ არაარსენალურ
მთლიანობას, ანუ ისეთს, რომლისთვისაც დასაშვებია უშუალო და ფართომასშტაბიანი ცვლილებები.
ასეთ შემთხვევაში სამყარო ცნობიერებაზე იმოქმედებს უშუალოდ, სამყარო მყოფობს
ცნობიერებისთვის დისტანციური დაშორების გარეშე. მაგალითად, სახე, რომელიც ფანჯრის მიღმა
დავინახეთ, ჩვენზე უშუალოდ მოქმედებს. არ არის იმის საჭიროება, რომ ფანჯარა გაიღოს, რომ
ადამიანი ოთახში შემოხტეს და გაიაროს. და პირიქით, ცნობიერება მიზნად ისახავს, რომ შეებრძოლოს
ამ საფრთხეებს ან შეცვალოს ეს ობიექტები დისტანციურად და ყოველგვარი შუალობის, სამყაროს
აბსოლუტური და მასიური ცვლილების გარეშე. სამყაროს ეს პლანი აბსოლუტურად შებოჭილია, ეს
მაგიური სამყაროა. ემოციას ჩვენ ვუწოდებთ ცნობიერების უცაბედ ვარდნას მაგიურში. ან, თუ
გნებავთ, ემოციას ადგილი აქვს, როდესაც საშუალებათა სამყარო (შებოჭილი მიზეზობრივი
დამოკიდებულებით) უეცრად უჩინარდება, მის ადგილს კი მაგიური სამყარო იკავებს. შესაბამისად, არ
არის საჭირო, ემოციაში ორგანიზმის ან გონების დროებითი მოშლილობა დავინახოთ, რომელიც
თითქოს გარედან არღვევს ფსიქიურ ცხოვრებას. პირიქით, ეს არის ცნობიერების დაბრუნება მაგიური
ქცევისკენ, ქცევის ერთ-ერთი უძირითადესი ფორმისკენ, რომელიც ცნობიერებისთვის არის
დამახასიათებელი შესაბამისი სამყაროს, მაგიური სამყაროს გამოჩენასთან ერთად. ემოცია არ არის
შემთხვევითობა, ეს არის ცნობიერების არსებობის საშუალება, ერთ-ერთი საშუალება, რომლის
მეშვეობით ის იგებს (ჰაიდეგერისეული „Verstehen“-ს აზრით) თავის „სამყაროდ-მყოფობას“.
რასაკვირველია, ემოციისკენ ყოველთვის შესაძლოა მიიმართებოდეს რეფლექსიური
ცნობიერება. ასეთ შემთხვევაში ემოცია წარმოდგება, როგორც ცნობიერების სტრუქტურა. ის არ არის
წმინდა და გამოუხატავი თვისება, როგორც, მაგალითად, აგურის წითელი ფერი ან ტკივილით
მოგვრილი წმინდა შთაბეჭდილება, - როგორიც უნდა იყოს ის ჯეიმსის თეორიის თანახმად. მას აზრი
აქვს, ის რაღაცას ნიშნავს ჩემი ფსიქიური ცხოვრებისთვის. ფენომენოლოგიური რედუქციის განმწმენდ
რეფლექსიას ემოციის აღქმა იმდენად შეუძლია, რამდენადაც ემოცია სამყაროს კონსტიტუირებს
მაგიური ფორმით. „მე ის საძულველად მიმაჩნია, რადგან განრისხებული ვარ“.
მაგრამ ასეთი რეფლექსია იშვიათ შემთხვევებში წარმოიქმნება და განსაკუთრებულ
მოტივაციას საჭიროებს საამისოდ. ჩვეულებრივ კი ჩვენ ემოციურ ცნობიერებაზე ისეთ გამგებ
რეფლექსიას მივმართავთ, რომელიც, რასაკვირველია, აღიქვამს ცნობიერებას, როგორც ცნობიერებას,
მოტივირებულს ობიექტით: „მე განრისხებული ვარ, რადგან ის საძულველად მიმაჩნია“. სწორედ ამ
რეფლექსიის შესაბამისად მოხდება ვნების კონსტიტუირება.
 14

შენიშვნები

1. უილიამ ჯეიმსი (1842-1910) - ამერიკელი ფილოსოფოსი და ფსიქოლოგი, პრაგმატიზმისა და

ფუნქციონალიზმის ერთ-ერთი დამფუძნებელი და თვალსაჩინო წარმომადგენელი.
2. პიერ ჟანე (1859-1947) - ფრანგი ფსიქოლოგი, ფსიქიატრი და ფილოსოფოსი.

სხვა ელექტრონული წიგნებისათვის გთხოვთ ეწვიოთ

ჩვენს ინტერნეტ-მაღაზიას: www.iBooks.ge