‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬

‫*‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺮاﺑﻲ‬

‫اﺷﺎره‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺳﺮﻳﻊ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺰاﻧﺲ و ﺑﺎﻟﻜﺎن‪ ،‬در اواﻳﻞ ﻗـﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ ﻣـﻴﻼدي در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎدي ﻣﺮﻫﻮن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ارﺗﺒـﺎط ﻣﻌﻨـﻮي‬
‫ﺑﻴﻦ ﺑﻜﺘﺎﺷﻴﻪ و ارﺗﺶ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﻳﻨﻲﭼﺮي« اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﺑﺘﺪاي ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اداري و ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺶ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎري داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﻟﻴـﺎن اﻣـﻮر در ﻳـﻚ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺸﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ‪ ،‬ﻓـﺮق ﺻـﻮﻓﻲﻣـﺴﻠﻚ و‬
‫ﻋﻠﻮﻳﺎن از ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اواﺧـﺮ دورة ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗـﻀﻌﻴﻒ ﻧﻘـﺶ دﻳـﻦ و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞﻫﺎ و ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ اول ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺬﻛﺮات ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ و اﻓﺘﺎدن ﺑﻪ داﻣﻦ اﻧﻮاع ﻓـﺴﺎدﻫﺎ ﺑﺎﻋـﺚ اﻧﻌﻘـﺎد ﻧﻄﻔـﻪ‬
‫ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي در ﺳﺎل ‪ 1501‬در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ در ﺑﺎﻻ ﺑـﺮدن‬
‫روﺣﻴﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎﻃﻨﻲ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم ﺷـﻴﻌﻲ ﻋـﺎﻣﻠﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔـﺬار ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش روزاﻓﺰون ﭼﭙﺎولﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻧﻴﺰ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﻴﺎمﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮق‪ ،‬ﻗﻴﺎمﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ و ﺷـﻴﻌﻲ ﻣﺘﻌـﺪد آن‬
‫دوره ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺻﻮﻓﻴﻪ‬

‫* ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻗﻢ‪.‬‬

 ‫‪/8‬‬

‫در زﻣﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻘـﺖﻫـﺎي آﻫـﻲ‪ ،‬ﺑﺎﺑـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻜﺘﺎﺷـﻲ و ﻣﻮﻟـﻮي دوره‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺧﻮد را ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﻌﺎﻟﻲ داﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ در آن دوره‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ داده ﺑﻮدﻧﺪ )‪ .(Uzunçarşılı, 1988: 1/530‬از ﻗﺮن ﺳﻴﺰده ﺗﺎ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰده ﻣﻴﻼدي ﻃﺮﻳﻘـﺖ‬
‫ﺑﺎﺑﺎﻳﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ﭼﻮن ﻗﻠﻨـﺪري‪ ،‬ﺗﻮرﻧـﺎك‪ ،‬ﺳـﻴﻤﺎوﻧﺎﻟﻲ‪ ،‬اﺷـﻴﻖ و ﺑﺎﺑـﺎﻳﻲ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲِ روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺼﺒﻪﻫﺎ و ﻣﻴـﺎن ﻋـﺸﻴﺮهﻫـﺎ )ﻃﺎﻳﻔـﻪﻫـﺎي ﻋـﺸﺎﻳﺮ( آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد )‪.(Uzunçarşılı, 1988: 1/532‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺗﺮﻛﻤﻦﻫﺎ رواج داﺷﺖ )‪(Cahen, 1979: 255‬؛‪ ١‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﻣﻴﺎن ﻣﻼﻣـﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻨـﺪريﻫـﺎ و‬
‫ﺣﻴﺪريﻫﺎ ﻛﻪ در ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻘـﺶ ﺗﻌﻴـﻴﻦﻛﻨﻨـﺪه داﺷـﺘﻨﺪ‬
‫)‪ .(Turan: 653‬ﺷﻴﻮخ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬاران و ﻣﻌﻤﺎران آداب و رﺳﻮم ﻣﻌﻨـﻮي ﺗـﺮﻛﻤﻦﻫـﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم و ﻫﻢ در ﻗﺼﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧـﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺑﺪال و ﻳﺎ آﻟﭙﺮان در ﺟﺎﻣﻌﻪ داراي ﻧﻘﺶ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢ وﻇﻴﻔﻪ ﺗﺒﻠﻴـﻎ دﻳﻨـﻲ و‬
‫ﻫﻢ ﺟﻬﺎد را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷـﺘﻨﺪ )‪ .(Köprülü, 1988: 78-101‬آﻫـﻲﻫـﺎ ﻛـﻪ رﻳـﺸﻪ در ﺑـﺎﻃﻨﻲﻫـﺎ و‬
‫ﻗﺮﻣﻄﻲﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ وﺣﺪت در ﻣﻴﺎن اﺻﻨﺎف و ﻃﺒﻘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻗـﺼﺒﻪﻫـﺎ‬
‫و ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ و از ﺑﺮوز ﺗﻘﺎﺑﻞ و ﺷﻜﺎف ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ )‪.(Köprülü, 1988: 92‬‬
‫در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫـﺎي ﻣﻠـﻮكاﻟﻄـﻮاﻳﻔﻲ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﻬﺮت ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑـﺎ ﺧﺎﻧـﺪانﻫـﺎي‬
‫ﻛﺎراﻣﺎن و ﮔﺮﻣﻴﺎن داراي ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻮانﺗﺮ و ﺿﻌﻴﻒﺗـﺮي ﺑـﻮد؛‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﺳﺮﻳﻊ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﺑﻴـﺰاﻧﺲ و ﺑﺎﻟﻜـﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ و اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗـﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳـﺖ و ﻳـﺎ ﺟﻨـﮓﺟـﻮﻳﻲ آﻧـﺎن داﻧـﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎنﻏﺎزي‪ ،‬از ﻣﺆﺳﺴﺎن دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻃﺮف ِ ﺗﺨﺖ ﺧـﻮد »دورﺳـﻮن ﻓﻘﻴـﻪ« را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻓﻘﻪ و اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬و در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ »ﺷﻴﺦ ادبﻋﻠﻲ« را ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺑـﻲ‬
‫و ﻣﺮﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻮد ﺟﺎي داده )‪ (Aşıkpaşazade, n.d: 193‬و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ اﻳـﻦ‬
‫دو آﻏﺎز ﻧﻤﻮده ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ وي دو ﻧﻴﺮوي ﻣـﺆﺛﺮ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪9 /‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻤﺎ و دراوﻳﺶ را در ﻛﻨﺎر ﺧﻮد ﺟﺎي داده و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﻘﺐ »ﻏﺎزي« ﺑﺮاي ارﺗﻐﺮول‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎنﺑﻴﮓ و اورﻫﺎنﺑﻴﮓ‪ ،‬از ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاران دوﻟﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺔ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﺒﺎرزات ﺧﻮد را ﻏﺰوه و ﺟﻬﺎد ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻋـﺪل و اﻧـﺼﺎف‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﻳﻦ دوﻟﺖ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزاﻧﺶ ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪه ﺟﻬﺎد و ﻏﺰوه ﭘﺎي در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﻲﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳـﻦ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺘﻚ )‪ (Wittek‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬
‫را ﺟﻨﺒﺶ ﻏﺎزيﻫﺎ ﻣﻲداﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﻴﺦ ادبﻋﻠـﻲ و ﻓﺮزﻧـﺪش ﻣﺤﻤـﻮد‪ ،‬آﻫـﻲ ﺷـﻤﺲاﻟـﺪﻳﻦ‪،‬‬
‫دورﺳﻮن ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺳﻢ ﻗﺮهﺣﺼﺎر و ﺷﻴﻮخ ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﺨـﺼﻴﺖﻫـﺎي ﻣﻤﺘـﺎز‬
‫دﻳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎنﻏﺎزي را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )‪ .(Uzunçarşılı, 1988: 1/561‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﺷـﻴﺦ‬
‫ادبﻋﻠﻲ را ﻛﻪ از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي آﻫﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣـﺄﻣﻮر اﻣـﺮ ﻓﺘـﻮا ﻛـﺮده ﺑـﻮد و ﭘـﺲ از وي‬
‫دورﺳﻮن ﻓﻘﻴﻪ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﮔﻤـﺎرد )‪ .(Gündüz, 1984: 15‬ﺷﺨـﺼﻴﺖﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ در رﺳـﻴﺪن‬
‫ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي داﺷﺘﻨﺪ؛ اورﻫﺎنﺑﻴـﮓ )‪ (Aşıkpaşazade, n.d: 42-43‬و‬
‫ﻣﺮاد دوم از ﺳﻼﻃﻴﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ آﻫﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ رﺳـﻴﺪﻧﺪ )‪(Uzunçarşılı: 1/160-‬‬

‫‪ .161‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻀﻮر ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد و ﺣـﺴﻦ آﻫـﻲ‪ ،‬ﺑـﺮادرزاده ﺷـﻴﺦ ادبﻋﻠـﻲ‪ ،‬در ﻛﻨـﺎر‬
‫اورﻫﺎنﺑﻴﮓ در ﻓﺘﺢ ﺑﻮرﺳﺎ )‪ ،(Nesri, 1983: 1/66‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎز ﻣﻨﺴﻮﺑﺎن ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻘﺖ )ﻃﺮﻳﻘﺖ آﻫﻲ( در دوره ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻏﺰات )ﺟﻨﮓﺟﻮﻳﺎن و ﻣﺠﺎﻫﺪان( ﺑﺎﺑﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ داده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎﻳﻲ در داﻣﻨﻪ ﻛﻮه اوﻟﻮداغ در ﺑﻮرﺳﺎ ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳـﺪ‬
‫)‪ .(Yücel, 1990:11/135‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد اول )‪1362‬ـ‪ (1389‬ﺑﺮاي ﺷﺨـﺼﻲ داراي ﻛﺮاﻣـﺖ از اﻫـﻞ‬
‫ﻃﺮﻳﻘﺖ‪ ِ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺘﻴﻦﭘﻮش‪ ،‬ﻛﻪ از اﻳـﺮان آﻣـﺪه و در ﺑﻮرﺳـﺎ ﺳـﺎﻛﻦ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬در‬
‫ﻳﻨﻲﺷﻬﺮ ﺗﻜﻴﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد )‪.(Sa'dettin Efendi, 1992: 1/30, 348‬‬
‫در اﺑﺘﺪاي ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑـﺎ ﺣﻘـﻮق اﺳـﻼﻣﻲ اﻫﻤﻴـﺖ داده‬
‫ﻣﻲﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼ ﻋﺜﻤﺎنﺑﻴﮓ ﺑﻪ ﻳﻚ ﮔﺮﻣﻴﺎﻧﻲ )ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﮔﺮﻣﻴﺎن( ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎج‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده اﺳـﺖ‪» :‬آﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﻣـﺮ ﺧـﺪا و ﻳـﺎ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ؟« )‪ .(Aşıkpaşazade, n.d: 28‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ــ ﻛﻪ آن را در‬
‫ﺣﻴﻦ وﻓﺎت ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد ــ ﺿﻤﻦ اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻣﺮ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش اورﻫﺎنﺑﻴـﮓ ﭼﻨـﻴﻦ‬
 ‫‪/ 10‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در راه ﻧﺸﺮ اﺳﻼم ﺑﻜﻮش؛ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛـﻦ؛ ﺗﻤـﺎم رﻋﺎﻳـﺎ را ﺑـﺎ ﭼـﺸﻢ‬
‫ﻣﺴﺎوات ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺮار ﺑﺪه« )‪ (Hammer, 1983: 1/88‬و ﺳﭙﺲ ﭼﻨﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﻤﺎ را ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﻦ‪ ،‬ﺗﺎ اﻣﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﻗـﺮار ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان و اﻣـﻮال‬
‫ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﻣﺒﺎش‪ .‬اﻫﻞ ﺷﺮع ﺷﺮﻳﻒ را از ﺧﻮد ﻣﺮان‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪات ﺧﻼف ﺷﺮع اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل آن ﻧـﺮو« )‪ .(Sa'deddin Efendi, 1992: 1/51-52‬اورﻫـﺎنﺑﻴـﮓ )‪ (1362-1324‬ﻧﻴـﺰ وﻗﺘـﻲ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻣﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ از ﻗﺎﺿﻲ ﻗﺮهﺧﻠﻴﻞ ﻓﺘـﻮاي ﻣـﺸﺮوﻋﻴﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎر را اﺧﺬ ﻛﺮد )‪.(Aşıkpaşazade, n.d: 45‬‬
‫ارﺗﺒــﺎط ﻣﻌﻨــﻮي ﺑــﻴﻦ ﺑﻜﺘﺎﺷــﻴﻪ )ﻓﺮﻗــﻪاي ﺻــﻮﻓﻲﻣــﺴﻠﻚ از ﻋﻠﻮﻳــﺎن ﺑــﺎﻃﻨﻲﮔــﺮا(‬
‫و ارﺗﺶ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﻳﻨﻲﭼﺮي« ﺑﻪ زﻣﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ اﻳﻦ ﻧﻴـﺮوي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑﺮﻣـﻲﮔـﺮدد‬
‫)‪ .(Vilayetnâme, n.d : 128‬اورﻫﺎنﺑﻴﮓ ﻧﺰد ﺣﺎج ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ )ﻣﺆﺳﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻜﺘﺎﺷﻴﻪ( رﻓـﺖ و‬
‫از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻨﻲﭼﺮي دﻋﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎج ﺑﻜﺘﺎش ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﺗﺒـﺮك ارﺗـﺶ ﻛـﻼه‬
‫ﭘﺸﻤﻴﻦ ﺳﻔﻴﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻘـﺪﻳﻢ ﻛـﺮد )‪ .(Nesri, 1983: 1/77‬اورﻫـﺎنﺑﻴـﮓ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫ارﺗﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻜﺘﺎﺷﻴﻪ ﺑﻨﺎ ﻧﻬـﺎد‪ ،‬ﭘـﺲ از ﻓـﺘﺢ »ازﻧﻴـﻚ« )‪ (1331‬اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ را در دوره ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ داود ﻗﻴﺼﺮي را ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻣـﺪرس آن ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻛﺮد )‪ (Aşıkpaşazade, n.d: 47‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه اﻫﺘﻤﺎم وي ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤـﺎن و ﺷﺨـﺼﻴﺖﻫـﺎي ﻣﻤﺘـﺎز‬
‫دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻫﺰاده ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮ اورﻫﺎنﺑﻴﮓ‪ ،‬ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﺑـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫روﻣﻠﻲ ﮔﺮﻓﺖ )‪ (1353‬از ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼلاﻟـﺪﻳﻦ روﻣـﻲ اﺟـﺎزه ﺧﻮاﺳـﺖ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻣﻮﻟﻮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻫﺪاي ﻳﻚ ﻛﻼه ﻣﻮﻟﻮي ﺑﻪ وي‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﻴـﺮوزي و‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻘﺶ در ﺟﻨﮓ دﻋﺎ ﻛﺮد )‪.(Sa'dettin Efendi, 1992: 1/192‬‬

‫ﻣﺠﺎﻫﺪان اﻫﻞ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻗﻄﺐﻫﺎ و دروﻳﺶﻫﺎ‬

‫در اﺑﺘﺪاي ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻨﻲ ﺻﻮﻓﻲ در اﻣـﻮر ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬اداري و ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫ﻧﻘﺶ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎري داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻤﺒﻮد ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣـﺪارس دﻳﻨـﻲ ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ رﺳﻴﺪن ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺻﻮﻓﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﻬﻢ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان در ﻛﻨﺎر ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ در دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﻜﺎﻳﺎ و ﺧﺎﻧﻘـﺎهﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺆﺳﺴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲـ دﻳﻨﻲ در زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫ﺳﺎريﺳﺎﻟﺘﻮق و ﺧﻠﻴﻔﻪاش ﺑﺎراكﺑﺎﺑﺎ ﺑﺎ ﻫﺰاران ﻣﺮﻳﺪي ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ در ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻘﺮار اوﺿﺎع‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪11 /‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻣﺮزﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺧـﺪﻣﺎت ﻣﻬﻤـﻲ اﻧﺠـﺎم دادﻧـﺪ )‪.(Öztuna, 1977: 11/253‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺴﻴﺞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎﻃﻨﻲ از ﺗﻮدهﻫﺎي ﺗﺮﻛﻤﻦ و ﺗﺠﻬﻴﺰ آﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻬﺎد‬
‫در راه ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻋﻤﻴﻖ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻴﺮوي ﻣﺤـﺮك ﺟﻬـﺎد در‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن اﻳﻤﺎن ﻗﻠﺒﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢﺑﺴﺘﮕﻲ دراوﻳﺶ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن و اﻧﺠـﺎم ﺧـﺪﻣﺎت و ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬از اﻓﺘﺘﺎح ﺧﺎﻧﻘﺎه و زاوﻳﻪ و ﺑﺨﺸﻴﺪن روﺳﺘﺎ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن درﻳـﻎ ﻧﻤـﻲورزﻳﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺎزه ﻓﺘﺢ ﺷﺪه اﻓﺘﺘﺎح ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬
‫و اﻣﻮر ﺧﻴﺮﻳﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺪﻧﻲ ﭼﻮن ﻣـﺪارس و ﻣـﺴﺎﺟﺪ‬
‫در ﻛﻨﺎر آﻧﻬﺎ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺤﻜﻴﻢ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎ و ﺗﻜﺎﻳﺎ ﻛﻪ در ﻃـﻮل راهﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺗﻘﺎﻃﻊ راهﻫﺎي ﻣﻬﻢ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﺎﻫﺎي دوراﻓﺘﺎده ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ـــ و ﻳـﺎ‬
‫اﺟﺎزه ﺗﺄﺳﻴﺲ آﻧﻬﺎ داده ﻣﻲﺷﺪ ــ ﻋﻼوه ﺑـﺮ اراﺋـﻪ ﺧـﺪﻣﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﺳـﻬﻮﻟﺖ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ و ﻣﻔﻴـﺪي‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآوردﻧﺪ )‪.(Irfan Gündüz, 1984: 20‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻴﺰ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داراي ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮري‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺗﺬﻛﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ و آﻧﺎن را اﻣﺮ ﺑـﻪ ﻣﻌـﺮوف ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻔـﻮذ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻬﺎدت ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ اول‪ ،‬در ﻣﺤﻜﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﻣﺮﺗﺐ وي در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋـﺖ رد ﺷـﺪ )‪ .(Yınanç, n.d: 11/389, 390‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ اول در وﺻﻴﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ او را ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻛﻮﺗـﺎه در آكﺷـﻬﻴﺮ در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻣﺰار ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻴﺮاﻧﻲ )م ‪1224‬م( ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺻﻮﻓﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﻤﻦﻫﺎ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮد دﻓﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ )‪.(Sa'dettin Efendi, 1992: 1/332, 358‬‬
‫ﭘﺎﺷﺎزاده در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه دﻳﻨﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﻛﻪ در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي دوﻟـﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﻣﻬﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﻏﺎزﻳﺎن روم‪ ،‬آﻫﻴﺎن روم‪ ،‬ﺧـﻮاﻫﺮان‬
‫روم و اﺑﺪاﻻن روم )‪(Aşıkpaşazade, n.d: 195‬؛ ﻫﻤـﻪ اﻳﻨﻬـﺎ ﺗـﺸﻜﻞﻫـﺎﻳﻲ ﺟﻬـﺎدي ﺑـﺎ ﻧـﺸﺎن و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر دﻳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻫﻴﺎن روم ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺎﻃﻦﮔﺮا ﺑﻮدﻧﺪ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدي آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳﺲ ﺗﺸﻜﻞ »ﺧﻮاﻫﺮان روم«‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻣﻌﻨﻮي »ﺣﺎج ﺑﻜﺘـﺎش‬
‫وﻟﻲ« ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ )‪ .(Aşıkpaşazade, n.d: 195‬ﻏﺎزﻳﺎن و اﺑﺪاﻻن روم ﻧﻴﺰ دراوﻳﺸﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ دﻳﻨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪/ 12‬‬

‫اﺑﺪاﻻن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در ﺣﻴﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﻛﺘﻔـﺎ ﻧﻜﺮدﻧـﺪ و در ﻓﺘﻮﺣـﺎت ﻧﻴـﺰ ﻋﻤـ ً‬
‫ﻼ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﻓﺮادي ﭼﻮن »ﮔﻪﻳﻜﻠﻲ ﺑﺎﺑﺎ«‪» ،‬اﺑﺪال ﻣﻮﺳﻲ« و »اﺑﺪال ﻣﺮاد« ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ‬
‫از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺑﻜﺘﺎﺷـﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ )‪ (Gölpınarlı, 1991: 270‬در ﻓﺘﻮﺣـﺎﺗﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻓﺘﺢ ﺑﻮرﺳﺎ )‪ (1326‬در ﻛﻨﺎر اورﻫﺎنﺑﻴﮓ ﺑﻮدﻧﺪ )‪» .(Mehmet Paşa, 1983: 111‬ﮔﻪﻳﻜﻠﻲ ﺑﺎﺑﺎ«‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻬﺮ ﺧﻮي ﺑﻮد )‪ .(Mehmet Paşa, 1983: 111; Hammer, 1983: 1/116‬وي از ﻣﺮﻳﺪان‬
‫ﺑﺎﺑﺎ اﻟﻴﺎس از ﺷﻴﻮخ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎﻃﻨﻲ و ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﺑﻮد )‪.(Nesri,1983: 1/83‬‬
‫ﻧﺴﺮي وﻗﺎﻳﻊﻧﻮﻳﺲ )م ‪ 1520‬م( درﺑﺎره »ﮔﻪﻳﻜﻠﻲ ﺑﺎﺑﺎ« ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬وي در زﻣﺎن‬
‫»ﻋﺜﻤﺎنﺑﻴﮓ« ﺑﺎ ﻛﺮاﻣﺖ ﺧﻮد ﺷﻬﺮت ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬وي ﻛﻪ داﺋﻤـﺎً ﻏـﺮق در ﺣـﺎﻻت‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻮد در ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻛﻮه ﻛﺸﻴﺶ در ﻣﻴﺎن آﻫﻮﻫﺎ و در اﻧﺰوا زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛـﺮد و ﺗـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي اورﻫﺎنﺑﻴﮓ دﻋﻮت ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻤـﻲآﻣـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻧﻘـﻞ‬
‫روزي ﺑﺎ ﺷﺎﺧﻪ ﭼﻨﺎري ﺑﺮ دوش وارد ﻗﺼﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺷـﺪ و ﺷـﺎﺧﻪ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻧﻤـﺎدي از‬
‫ﺑﻘﺎي دوﻟﺖ در ﺣﻴﺎط ﻗﺼﺮ ﻛﺎﺷﺖ و ﮔﻔﺖ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭼﻮن اﻳﻦ ﭼﻨﺎر رﻳﺸﻪ ﻣﻲدواﻧـﺪ‬
‫و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﻳﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ« )‪ .(Nesri, 1983: 1/84-85‬ﻫـﺎﻣﺮ از وي ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺳـﻦ ژور و‬
‫روﻻﻧﺪ‪ ٢‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﺳﻠﻄﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ« ﻫﻨﮕﺎم زﻳﺎرت ﻗﺒﺮ ﮔﻪﻳﻜﻠﻲ ﺑﺎﺑـﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻮم ﺷﻤﺸﻴﺮ وي را ﺑﺮﻳﺪه و در ﻛﻨﺎر ﺷﻤﺸﻴﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( و‬
‫ﺧﻠﻔﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ )‪.(Hammer, 1983: 1/116‬‬
‫اﺑﺪال ﻣﻮﺳﻲ ﻣﺪت زﻳﺎدي در ﻣﻴﺎن ﻳﻨﻲﭼﺮي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن در ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺖ )‪» .(Aşıkpaşazade, n.d: 196‬ﺷﻴﺦ دوﻏﻮﻟﻮ ﺑﺎﺑﺎ« در ﺟﺮﻳـﺎن ﻓـﺘﺢ ﺑﻮرﺳـﺎ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺳﺮﺑﺎزان دوغ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﺟﻨﮓﺟﻮﻳﺎن روﺣﻴـﻪ ﻣـﻲداد ‪(Mehmet Paşa, 1983:‬‬

‫)‪ .115‬از ﻧﺎﻣﻪ دورﮔﻮت آﻟﭗ ﺑﻪ ﻋﺜﻤـﺎنﺑﻴـﮓ درﻣـﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي از اﺑـﺪاﻻن و‬
‫ﺷﻴﻮﺧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮرﺳﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ در ﻛﻮه ﻛﺸﻴﺶ ﺷﻬﺮ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ )‪ .(Aşıkpaşazade, n.d: 50‬دورﮔﻮت آﻟﭗ و ﻗﻮﻣﺮال اﺑﺪال از ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑـﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎنﺑﻴﮓ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎنﺑﻴﮓ ﺑﺮاي دورﮔﻮت آﻟـﭗ ﻳـﻚ ﻣـﺴﺠﺪ ﺳـﺎﺧﺖ ‪(Hammer, 1983:‬‬

‫)‪ 1/115‬و ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺮال آﻟﭗ ﻛﻪ داوﻃﻠﺐ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر ﺑﻮد در درﺑﻨﺪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗﻜﻴـﻪاي ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻛﺮد )‪.(Köprülü, n.d: 63‬‬
‫ﺑﺎﻳﺰﻳــﺪ اول )‪ (1402-1389‬ﺑــﺮاي اﺑﻮاﺳــﺤﺎق و دروﻳــﺶﻫــﺎﻳﺶ ﺗﻜﻴــﻪاي ﺑﻨــﺎ ﻛــﺮد‬
‫)‪ .(Aşıkpaşazade, n.d: 66‬اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﺮﻳﻘﺖ اﺳﺤﺎﻗﻴﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎد‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪13 /‬‬

‫اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ )‪ .(Sa'dettin Efendi, 1992: 195, 351‬اﻣﺎ ﮔﻪﻳﻜﻠﻲ ﺑﺎﺑـﺎ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﺷﺨـﺼﻴﺘﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در دوره ﺗﺄﺳـﻴﺲ اﻳـﻦ دوﻟـﺖ در زﻣﻴﻨـﻪ دﻳﻨـﻲ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﺑﺎﺑﺎﻳﻴﻪ‪ ،‬وﻓﺎﻳﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻜﺘﺎﺷـﻴﻪ و ﻗﻠﻨﺪرﻳـﻪ ﺑـﻪ او ﺧـﺘﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺶ ﻋﺜﻤﺎنﺑﻴﮓ ﻗﺒﻪاي ﺑﺮ روي ﻗﺒـﺮ وي ﺑﻨـﺎ ﻛـﺮد و در ﻛﻨـﺎر ﻗﺒـﺮش‬
‫ﺧﺎﻧﻘﺎه و ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺖ )‪ .(Aşıkpaşazade, n.d: 51; Nesri, n.d: 1/85‬اورﻫـﺎنﻏـﺎزي ﭘـﺲ از ﻓـﺘﺢ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻮرﺳﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ و ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﻪ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و در ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺎروانﺳﺮا و‬
‫ﻋﻤﺎرﺗﻲ ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ اﻃﻌﺎم ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﺎﻓﺮان و ﻓﻘﺮا ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ را‬
‫ﻛﻪ در ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺮﻛﺰي ﺷﻬﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد و در اﻃـﺮاف آن ﺣﺠـﺮهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻃﻼب ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد وﻗﻒﻫﺎي ﻣﻬﻢ‪ ،‬درآﻣﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺎن‪ ،‬ﻃﻼب‬
‫و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻋﻤﺎرت ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ اﺧﺘـﺼﺎص داد ‪(Sa'dettin Efendi, 1992: 1/77-‬‬

‫)‪ ،78‬ﻫﺎﻣﺮ ﺑﺎ ﺷﻤﺮدن اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزات ﺑﺮاي اورﻫﺎنﻏﺎزي وي را ﻧﻮﻣﺎس‪ ٣‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ‬
‫)‪.(Hammer, 1983: 1/148‬‬
‫وﺟﻮد ﻳﻜﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺰار ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻴﻮخ ﻃﺮﻳﻘﺖ‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻫﻞ ﺣـﺎل‪،‬‬
‫دوﻳﺴﺖ و دوازده ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺎن‪ ،‬و ﺳﻲ و دو ﻗﺒﺮ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ اﻓـﺮاد ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﺎل ﺗﻘﻮا )‪ (Hammer, 1983: 1/249-250‬در ﺷـﻬﺮ ﺑﻮرﺳـﺎ ـــ ﻛـﻪ در اﺑﺘـﺪاي ﺗﺄﺳـﻴﺲ دوﻟـﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آن دوﻟﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ــ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻫﺘﻤﺎم وﻳﮋه ﺑـﻪ اﺳـﻼم و ﺷﺨـﺼﻴﺖﻫـﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ ﻣﻤﺘﺎز در آن دوره اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً دوﻟﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻣـﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺧـﻮد را از اﻳـﻦ ﮔـﺮوه‬
‫ﻣﺘﺪﻳﻦ و آرﻣﺎنﺧﻮاه ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ »ﺳﺎريﺳﺎﻟﺘﻮق ﺑﺎﺑﺎ« ﻛﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﻲاش ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺨـﺎري اﺳـﺖ‬
‫اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺎري ﺳﺎﻟﺘﻮق ﻛﻪ از ﭘﻴﺮان ﺧﺮاﺳﺎن و از ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺑﻜﺘﺎﺷـﻴﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﺣﺎج ﺑﻜﺘﺎش ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻛﻴﭽﻲ اﺑﺪال و اوﻟﻮ اﺑﺪال ﺑﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻬﺮ ﺳـﻴﻨﻮب ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در دﻋﻮت ﮔﺮﺟﻲﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬وارد دوﺑﺮوﺟـﺎ ﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬
‫او در ﻗﻠﻌﻪ ﻛﺎﻟﻴﮕﺮا ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺧﺎﻧﻘـﺎﻫﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﻮه ﺑﺎﺑﺎ داﻏﻲ دوﺑﺮوﺟﺎ ﺑﻨﺎ ﻛﺮده ﺑﻮد از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ )‪.(Sa'dettin Efendi, 1992: 1/195, 351‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﻨﻲ در اﻣﻮر دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ اول در ﺟﻨﮓ‬
‫آﻧﻜﺎرا )‪ (1402‬ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻼ ﻓﻨﺎري‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺟﺰري و اﻣﻴـﺮ ﺑﺨـﺎري را‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﻮذ ﻣﻌﻨﻮي آﻧﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﻛﺮده ﺑﻮد در ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ﺗﻴﻤـﻮر ﺷﻜـﺴﺖ‬
 ‫‪/ 14‬‬

‫ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺸﺎﻳﺦ اﺳﻴﺮ ﺷﺪ )‪ .(Solak-Zâde, 1989: 1/109‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﺖ اﻳـﻦ ﺷﻜـﺴﺖ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺻﺮﺑﻲ در ارﺗﺶ ﺑﺎﻳﺰﻳـﺪ ﺑـﻮد ;‪(Aşıkpaşazade, n.d: 78‬‬

‫)‪ .Sa'dettin Efendi, 1992: 1/261‬ﺗﻴﻤﻮر ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﻃـﻼع داﺷـﺖ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﺗﺒﻠﻴـﻎ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ارﺗﺶ وي را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ وﻟﻲ در ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻫـﺰاران‬
‫ﺳﺮﺑﺎز ﻛﺎﻓﺮ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻟـﺬا ﻛـﺸﺘﻪﻫـﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﺷـﻬﻴﺪ ﻣﺤـﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﺴﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ در ﺟﻨﮓ ﺷﺪ )‪.(Yınanç, n.d: 11/386‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ و ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ‬

‫ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ اول ﺑﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺬﻛﺮات‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜـﺮ ﻋﻠﻤـﺎي دﻳـﻦ‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ روﺷﻲ ﻏﻴﺮاﺧﻼﻗﻲ و ﻏﻴﺮﻣـﺴﺌﻮﻻﻧﻪ )‪ (Aşıkpaşazade, n.d: 192‬و اﻓﺘـﺎدن در داﻣـﻦ‬
‫اﻧﻮاع ﻓﺴﺎدﻫﺎ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻲﺧﻮارﮔﻲ‪ ،‬ﻟﻮاط و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻟﺒﺎس ﺣﺮﻳﺮ ﺑﺮ ﺳﮓﻫﺎي ﺷـﻜﺎري ﺧـﻮد‬
‫)‪ ،(Hammer, 1983: 1/219‬آن ﻫﻢ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﺎ ﻓﻘـﺮ و ﻓﻼﻛـﺖ دﺳـﺖ و ﭘﻨﺠـﻪ ﻧـﺮم‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ )‪ ،(Hammer, 1983: 1/206-207‬ﺑﺎﻋﺚ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ و ﺑﺮوز ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎي‬
‫اوﻟﻴﻪ آن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اول )‪ (1421-1413‬ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﻮﺋﻴﻞ ــ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤـﺪ اول‬
‫وي را ﭘﺪر ﺧﻮد ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ــ و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺎﻓﺮ ﺻﺮب‪ ،‬ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﺳـﺮﻛﻮب‬
‫ﻛﺮد )‪ (Refik, 1328: 7/378; Hammer, 1983: 11/407‬و ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪ ،‬ﺳـﺒﺐ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫آﻣﺪن ﺧﻮاﻧﻴﻦ )‪ (Doğan, 1977: 80, 344‬و ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ ﺗﺒﻌﻴـﺪ‬
‫ﺷﻴﺦ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻤﻲ ﻣﺠﺎﻫﺪ و ﻣﻌﺮوف ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ ازﻧﻴـﻚ و ﺣـﺒﺲ و ﺷـﻜﻨﺠﻪ‬
‫وي در ﻗﻠﻌﻪ آن ﺷﻬﺮ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ و ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ ﺷـﺪن ﻧﺎرﺿـﺎﻳﺘﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم ﮔﺮدﻳـﺪ‬
‫)‪.(Solak-Zâde, 1989: 1/182‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد از وﺿﻊ ﺣﺎﻛﻢ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻧـﺴﺎنﻫـﺎ در‬
‫زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﺖﻫﺎي ﺳﻨﮕﻲ و ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ وﻟـﻲ در زﻣـﺎن ﻣـﺎ‬
‫ﺑﺖﻫﺎي ﺧﻴﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻃﻼ‪ ،‬ﺷـﻜﻢ و ﻳـﺎ ﺷـﻬﺮت را ﻣـﻲﭘﺮﺳـﺘﻨﺪ و از روي ﺟﻬـﻞ ﺑـﺎز ﺧـﻮد را‬
‫ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻳـﻦ درﺳـﺖ ﻧﻴـﺴﺖ ﻛـﻪ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮ و ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﮔﻔﺘﺎر و ﻛـﺮدار‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎن ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ« )‪ .(Yener, 1994: 112‬ﺷﻴﺦ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﺨﺼﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد و ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪15 /‬‬

‫اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ــ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد آن را ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻮل اﺳﻼم ﻣﻲدﻳﺪ ـــ‬
‫ﻗﻴـﺎم ﻛـﺮد )‪ .(Reşat, 1341: 2/316-317‬وي ﺑـﺎ دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي اﻗﺘـﺼﺎدي و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲاي ﻣـﺸﺎﺑﻪ‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻧﺎمدار‪ ،‬اﺑﻮذر‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑـﻮد و‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ در آن ﻣﻈﻠﻮﻣﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ )رك‪ :‬ﺑﻘﺮه‪ ،(279 :‬ﺣﻘﻮق ﻓﻘﺮا ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و ﻋﺪل و ﻣﺴﺎوات در آن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد )‪ .(Hammer, 1983: 11/420‬ﺷﻴﺦ ﻣﺮدي‬
‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﺷﺌﻮن دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار از ﻓﻀﻞ ﻋﻠﻤﻲ و آﮔﺎه از ﻋﻠﻮم ﻇـﺎﻫﺮي‬
‫و ﺑﺎﻃﻨﻲ راﻳﺞ در آن زﻣﺎن ﺑﻮد )‪ .(Solak-Zâde, 1989: 1/182‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻃﺮﻓﺪاران ﺷﻴﺦ از ﻃﺒﻘﻪ ﻓﻘﻴﺮ‬
‫و ﻣﺤﺮوم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )‪ ،(Sa'dettin Efendi, 1992: 11/112‬وﻟﻲ ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻣﺘﻜـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻲرﺣﻤﺎﻧﻪ ﺳﺮﻛﻮب و رﻫﺒﺮاﻧﺶ را اذﻳﺖ و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺮد‪.(Hammer, 1983: 11/421) ٤‬‬

‫ﻗﻴﺎم ﺷﺎهﻗﻠﻲ‬
‫در دوره ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬دﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ‬ﻓﺮﻋﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦ اﺻـﻞ ﺗﻠﻘـﻲ ﻣـﻲﺷـﺪ‬
‫)‪ ،(Kazıcı, 2000: 743‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﻫﺸﺪارﻫﺎ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌـﺮوف رﺟـﺎل ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ دﻳـﻦ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺟﺪي ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺣﺘﺮام ﺧﺎص ﺣﻜﻮﻣﺖ در دوره ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬اورﻫـﺎن و ﻣـﺮاد اول ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎﻃﻨﻲ و دﻳﮕﺮ ﺷﻴﻮخ و ﻣﺪرﺳﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫـﺎي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻓﻮاﻳﺪ زﻳﺎدي ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺎﺑﺎﻳﻲﻫـﺎ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‪1240‬‬
‫ﻣﻴﻼدي ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺳﻼﺟﻘﻪ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻗﻴﺎم ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﻣـﻴﻼدي‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﻣﺆﺛﺮي در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧـﺪ درﺳـﺖ ﻧﻴـﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن اﻣﻮر در ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻣﺸﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﻴـﺰ از ﻧﻈـﺎم‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪ اول ﺑـﻴﻦ اﺑـﺪاﻻن روم ـــ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎﺑﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد ــ و ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻴﭻ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺬﻫﺒﻲاي ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪ )‪(Ocak, 1994: 1205‬؛ وﻟﻲ ﭘﺲ از ﺣﺬف اﺻﻞ »ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻮدن دﻳﻦ و ﻓﺮع ﺑﻮدن ﻧﻈﺎم«‬
‫ــ ﻛﻪ در دوره ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻤﻞ ﺑﻮد ــ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ اﺻﻞ ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ »ﻋﻴﻨﻴـﺖ‬
‫دﻳﻦ و ﺣﻜﻮﻣﺖ« )اﺳﻼم و ﺳﻠﻄﻨﺖ( ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ )‪ (Tursun Bey, 1979: 1206‬ﻧﻘﺶ دﻳﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ واﮔﺬار و ﻗﻴﺎم ﺑﺮ ﺿﺪ دوﻟﺖ‪ ‬ﻗﻴﺎم ﺿﺪدﻳﻨﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪ )ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎر ﺗﻮﺳﻌﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺮف ــ ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺟﻪ دوم ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ اﺳـﺖ ـــ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ‬
 ‫‪/ 16‬‬

‫ﺑﺮداﺷـﺘﻲ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ از اﺳـﻼم ﺑـﻮد )‪ (Ocak, 1979: 1207‬ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﻘـﺪس ﺑﺨـﺸﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺣﻜﻮﻣﺖ و اﻧﻌﻄﺎفﻧﺎﭘﺬﻳﺮﺷﺪن آن ﺷﺪ(‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي ﺑﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪن‬
‫واﻛﻨﺶﻫﺎ و ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﺷﺪ و ﺿﻌﻒ و اﻧﺤﻄﺎط ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﻚ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ ﻗﻴﺎمﻫﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي در اﻳـﺮان‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در ﺳﺎل ‪1501‬م ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻣﺬﻫﺐ اﺛﻨﻲﻋﺸﺮي )اﻣﺎﻣﻴـﻪ( ﻣـﺬﻫﺐ‬
‫رﺳﻤﻲ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺷﺪ )‪ .(Süleyman Nevar, 1973: 222‬ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺘـﻲ ﺷـﻴﻌﻲ در ﻫﻤـﺴﺎﻳﮕﻲ‬
‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ روﻳﺪاد ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤـﻲ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ آﺳـﻴﺎي ﻧﺰدﻳـﻚ و‬
‫آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ در ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺳﻨﻲﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ در دوﻟﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ـــ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫روي ﻛﺎر آﻣﺪن ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد )‪ (Babur, 1987: 99‬ــ و ﻫـﻢ در‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن روﺣﻴﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎﻃﻨﻲ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﺰاﻳﻲ داﺷـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺴﺘﺮش روزاﻓﺰون ﭼﭙﺎولﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻇﻠـﻢ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي ﻧﻴـﺰ از‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻗﻴﺎم ﺷﺎهﻗﻠـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ از ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﺑـﺎﻃﻨﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬در‬
‫دوره ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ دوم )‪ (1512-1481‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ آﻧﺘﺎﻟﻴﺎ روﻳـﺪادي ﺗـﺼﺎدﻓﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻧﻤـﻲرود‪.‬‬
‫ﺷﺎهﻗﻠﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ زﻫﺪ و ﺗﻘﻮاﻳﺶ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣـﺮدم ﺑـﻪوﻳـﮋه ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺑﻮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﺎدﺷﺪه در درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻔﻮذ و‬
‫اﻋﺘﺒﺎر داﺷﺖ )‪ .(Uzunçarşılı, 1988: 2/230‬روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن و ﻛﺸﺎورزاﻧﻲ ﻛﻪ زﻣـﻴﻦﻫﺎﻳـﺸﺎن ﻏـﺼﺐ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ وي را ﻣﻨﺠﻲ ﺗﻠﻘـﻲ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و در ﻗﻴـﺎﻣﺶ‬
‫ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ )‪ .(Altundağ, n.d: 10/426‬ﻣﻼ ﺳﻌﺪاﻟﺪﻳﻦ از ﻣﻮرﺧﺎن رﺳﻤﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺣﺎﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ را اﻓـﺮاد ﺑـﻲﻛـﺎر‪ ،‬ﺑـﻲﭼـﺎره و ﺑـﻲﺳـﺮوﭘﺎ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ« )‪.(Sa'dettin Efendi, 1992: 4/46-49‬‬
‫ﺷﺎهﻗﻠﻲ ﻛﻪ داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﺶ را ﻋﻼوه ﺑـﺮ درﻳـﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ و آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ ﻣﺮﻛـﺰي ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ روﻣﻠﻲ ﮔﺴﺘﺮش داده ﺑﻮد )‪ ،(Uzunçarşılı, 1988: 2/253‬ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﻗﻴﺎم ﺧﻮد را ﻣﺒـﺎرزه‬
‫ﺑﺎ ﻇﻠﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ و ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛـﺮد )‪ .(Hammer, 1983: 4/1022-1023‬در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن‬
‫ﮔﺮوﻳﺪن ﻣﺮاد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﻫﺰاده اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ وي ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺷـﺎهﻗﻠـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ده ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز )‪ (Avcıoğlu, 1982: 5/245‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻗﻴـﺎم ﻧـﻮرﻋﻠﻲ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ ﻣﺮﻛـﺰي )‪(Sa'dettin Efendi, 1992: 4/84; Solak-Zâde, 1989: 1/461-462‬‬
‫‪٥‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻠﻤﻮﺳﻲ از ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ رﻫﺒﺮان ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎﻃﻨﻲ در ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞﺑﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪17 /‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ دوم ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ دوﻟﺖ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻮﻳﺎن آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﺪهاي از ﻋﻠﻮﻳﺎن را ﺑﻪ روﻣﻠﻲ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد و ﻃﻲ ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﻤﻠﻮك ﻛﺎﻧﺴﻮ ﮔﺎوري‪ ،‬درﺑﺎرة ﺧﻄﺮ ﺷﻴﻌﻪ ﻫﺸﺪار داد‪.‬‬
‫ﻳﺎووز )ﺳﻠﻴﻢ اول( ﭼﻬﻞﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻮﻳﺎن آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ را ﺑﻪ ﺟﺮم اﻣﻜـﺎن ﺧﻄﺮآﻓﺮﻳﻨـﻲ از‬
‫دم ﺗﻴﻎ ﮔﺬراﻧﺪ )‪ .(Altundağ, n.d: 426‬ﺳﻮﻻقزاده اﻳﻦ ﻛـﺸﺘﺎر وﺣـﺸﻴﺎﻧﻪ ﻳـﺎووز را اﻳـﻦﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪» :‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﺎ ﺗﻔﺘـﻴﺶ ﺗﻤـﺎم وﻻﻳـﺖﻫـﺎي آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ ﻫﻤـﻪ ﻛـﺴﺎﻧﻲ را‬
‫ﻛــﻪ ﻗﺰﻟﺒــﺎش ﺑﻮدﻧــﺸﺎن ﺛﺎﺑــﺖ ﻣــﻲﺷــﺪ از دم ﺗﻴــﻎ ﻣــﻲﮔﺬراﻧــﺪ« )‪.(Solak-Zâde, 1989: 2/88‬‬
‫ﻳﺎووز ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳـﻚ ﺗـﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺠـﺎرت ﺑـﺎ اﻳـﺮان را ﻣﻤﻨـﻮع ﻧﻤـﻮد و ﺗـﺎﺟﺮاﻧﻲ را‬
‫ﻛﻪ از اﻳﻦ دﺳﺘﻮر ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺼﺎدره اﻣـﻮال ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﻛـﺮد‪ .‬او ﻓﺘـﻮاﻳﻲ ﻧﻴـﺰ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎي درﺑﺎري ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻬـﺎد ﺑـﺎ ﺷـﻴﻌﻪ از ﺟﻬـﺎد ﺑـﺎ ﻛﻔـﺎر ﻣﻬـﻢﺗـﺮ اﺳـﺖ‬
‫)‪ .(Altundağ n.d: 426‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻳﺎووز ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻴﺪ )‪(1566-1520‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﻴﺎمﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧـﻪ وﺟـﻮد ﺻـﻔﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫـﺮ ﺣﺮﻛﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫دوﻟﺖ ﺧﻄﺮﺳﺎز ﻣﻲدﻳﺪ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم زﻧﺪﻗـﻪ‪ ،‬اﻟﺤـﺎد و ﻳـﺎ راﻓـﻀﻲﮔـﺮي ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ .‬وي‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻜﻴﻢ ﭘﺎﻳـﻪﻫـﺎي ﻧﻈـﺎم ﻫﻤـﻮاره از دو ﺣﺮﺑـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛـﺮد؛ ﺣﺮﺑـﻪ اول ﺑـﺮاي‬
‫ﻋﻠﻤــﺎ‪ ،‬رﻫﺒــﺮان ﺻــﻮﻓﻴﻪ و روﺷــﻦﻓﻜــﺮان و ﺣﺮﺑــﻪ دوم ﺑــﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠــﻪ ﺑــﺎ ﻣــﺮدم اﺳــﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ )‪ .(yaşar ocak, 1994: 1209‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫـﺮ ﺣﺮﻛﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻠﻲ ﺑـﺎ ﻓﻜـﺮ ﻣﺘـﺪاول‬
‫اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري داﺷـﺖ‪ ،‬از ﺳـﻮي ﻫـﺮ ﻛـﺴﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان زﻧﺪﻗـﻪ و اﻟﺤـﺎد‬
‫ﺳــﺮﻛﻮب ﻣــﻲﺷــﺪ‪ .‬ﻋﻠــﻲرﻏــﻢ ﻫﻤــﻪ اﻳــﻦ ﻓــﺸﺎرﻫﺎ ﺷــﻴﺦ ﺟــﻼل )‪،(Akdağ, 1975: 117‬‬
‫ﻛــﻪ ﻣــﺪﺗﻲ ﻃــﻮﻻﻧﻲ از ﻋﻤــﺮ ﺧــﻮد را در ﻏــﺎر ﺑــﻪ زﻫــﺪ و ﻋﺒــﺎدت ﺳــﭙﺮي ﻛــﺮده ﺑــﻮد‪،‬‬
‫ﺑــﻪ ﻫﻤــﺮاه ﺑﻴــﺴﺖ ﻫــﺰار ﻧﻔــﺮ ﻛــﻪ اﻏﻠــﺐ آﻧــﺎن ﻓﻘــﺮا و ﺑــﻲﭼﺎرﮔــﺎن ﺑﻮدﻧــﺪ در اﻃــﺮاف‬
‫ﺷﻬﺮ ﻳﻮزﮔـﺎت ﻗﻴـﺎم ﻛـﺮد )‪ .(Sa'dettin Efendi, 1992: 4/347‬ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﭘـﺲ از ﻛـﺸﺘﺎر‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف دﺳﺘﻮر ﺷـﺮع‪ ،‬زﻧـﺎن اﻳـﺸﺎن را اﺳـﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ )‪.(Sa'dettin Efendi, 1992: 4/349‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺟـﻼل ﻛـﻪ زﻧـﺪه دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺪﻧﺶ ﻗﻄﻌـﻪﻗﻄﻌـﻪ ﺷـﺪ و ﺑـﺎ ﺷـﻜﻨﺠﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺘــﻞ رﺳــﻴﺪ )‪ ،(Solak-Zâde, 1989: 2/88‬وﻟــﻲ ﻧــﺎم ﺷــﻴﺦ ﺟــﻼل در ﻣﻴــﺎن ﻣــﺮدم ﺑــﻪﻋﻨــﻮان‬
‫ﻧﻤﺎد ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ و ﻗﻴـﺎم وي ﺳﺮﻣـﺸﻖ ﺣﺮﻛـﺖﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫)‪.(Paşa, 1979: 1/88‬‬
 ‫‪/ 18‬‬

‫ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻗﻠﻨﺪري‬
‫ﺑﺮوز ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﻣﺘﻌﺪد در دوره ﺳﻠﻄﺎن ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬اﻳـﻦ ادﻋـﺎ را ﻛـﻪ اﻳـﻦ دوره‪ ،‬دوره‬
‫ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻣﺨﺪوش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎمﻫـﺎي »ﺑﺎﺑـﺎ ذواﻟﻨـﻮن« )‪،(1527‬‬
‫»ﻗﺎﺿﻲ ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺎﺑﺎ«‪» ،‬ﺷﻴﺦ وﻟﻲ« )‪ (Uzunçarşılı, 1988: 2/346‬و ﻗﻴﺎم »ﻗﻠﻨﺪر« )‪ (1528‬در آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي رخ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺷﻮه ﮔﻴﺮي آﺷﻜﺎر از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧـﻪ ﺗﻤﺪﻳـﺪ اﻋﺘﺒـﺎر اﺳـﻨﺎد اراﺿـﻲ‪ ،‬ﻇﻠـﻢ روزاﻓـﺰون‬
‫ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن اﻣﺮ ﻗﻀﺎوت )‪ ،(Mizancı, 1328: 3/289‬ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﺑﺎ ذواﻟﻨﻮن و دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺗـﺮﻛﻤﻦ‬
‫و ﺗﺮاﺷﻴﺪن رﻳﺶ ﻣﻌﺘﺮﺿﺎن ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﺣـﺎﻛﻢ )‪ ،(Peçevî, 1981: 1/91‬ﺷـﻮرش ﻣـﺮدم و ﻗﺘـﻞ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺖ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺸﺎن را رﻗـﻢ زد )‪ .(Solak-Zâde, 1989: 2/151‬ﻫـﻢزﻣـﺎن ﻣـﺮدم ﺣﻠـﺐ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ و داروﻏﻪ ﺷﻬﺮ را ﺟﻠﻮ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺘﻚ زدﻧﺪ و زﻳﺮ ﭘﺎ ﻟﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو اﻏﻠﺐ ﻣﺮدم‬
‫ﺣﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ ﺟﺰاﻳﺮ رودوس ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ )‪ .(Peçevî, 1981: 1/98‬ﻗﻴـﺎم ﺑﺎﺑـﺎ‬
‫ذواﻟﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪ )‪ .(Solak-Zâde, 1989: 2/152‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧـﻮد در ﻣﺠﺎرﺳـﺘﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ و ﻣﺮدم رخ داد‪ .‬در اﺛﺮ اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ دهﻫﺎ ﻫﺰار اﻧﺴﺎن ﻣﻈﻠﻮم‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﻴﻞ ﺧﻮن ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل( ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻌـﺮض واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ رﻓﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﺑـﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ اﺣﺘﻤـﺎل ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺳﺎرقﻫﺎ اﻓﺮاد ﺑﻲﻛﺎر و ﻓﻘﻴﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺸﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ را از ﻣﻴﺎن اﻗﺸﺎر ﺿﻌﻴﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻧﻮا‪،‬‬
‫ﻫﻴﺰمﺷﻜﻦ‪ ،‬ﻣﻮمﺳﺎز و ﻏﻴـﺮه از ﻛﻮﭼـﻪ و ﺑـﺎزار ﺟﻤـﻊ ﻛـﺮد و در ﻣﻴـﺪان ﺷـﻬﺮ ﮔـﺮدن زد‬
‫)‪ (Peçevî, 1981: 1/98‬ﺗﺎ ﺑﻪاﺻﻄﻼح درس ﻋﺒﺮﺗﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻓﻘﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ دده ﻣﻨﺠﻢﺑﺎﺷﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻲاﺳﺎس و دﻟﻴﻞ را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮع داﻧﺴﺖ و ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﺷـﻮرش‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ )‪.(Müneccimbaşı Tarihi, 1/529-530‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﻬﻢ در اﻳﻦ دوره )‪ (1528‬ﻗﻴﺎم ﻗﻠﻨﺪر ﭼﻠﺒـﻲ )‪ ،(Peçevî, 1981: 1/192‬ﻧـﻮه‬
‫ﺣﺎج ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺠـﺎت اﺳـﻼم و ﺧﻼﻓـﺖ‪ ،‬و ﻛﻮﺷـﺶ ﺑـﺮاي اﻋـﺘﻼي آﻧﻬـﺎ ﺑـﻮد‬
‫)‪ .(Mizancı, 1328: 3/290‬وي ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺷﻴﻖﻫﺎ و اﺑـﺪاﻻن‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد )‪ .(Peçevî, 1981: 1/93‬ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﻮد را دﺳﺖ دادﻧـﺪ و ﻣـﺮدم ﻏﻨـﺎﻳﻢ ﺑـﺴﻴﺎري ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‬
‫)‪.(Solak-Zâde, 1989: 2/155‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪19 /‬‬

‫ﺳﻮﻻقزاده ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم را ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﻓﻘﺮﺷـﺎن ﻣـﻮرد ﺗﺤﻘﻴـﺮ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺷﻮرﺷﻴﺎن اﻓﺮادي ﻋﺮﻳـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و در وﺿـﻌﻲ ﭘﺮﻳـﺸﺎن ﻗـﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن اﻣﻮال ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دوﻟﺖ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻓﺎﺧﺮ ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ« ‪(Solak-Zâde,‬‬

‫)‪ .1989: 2/155‬ﺻﺪراﻋﻈﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﭘﻲ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﻠﻨﺪر‪ ،‬از راه ﺣﻴﻠﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن وي‬
‫را ﻓﺮﻳﺐ داد و ﻗﻴﺎم ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد )‪ .(Peçevî, 1981: 1/94‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻗﻠﻨﺪر ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ رﻣـﻖ‬
‫ﻣﺮداﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دوﻟﺖ ﺟﻨﮕﻴﺪ )‪ .(Solak-Zâde, 1989: 2/156-157‬ﭘﺲ از ﻗﻴﺎم ﺷـﻴﺦ ﺑﺪراﻟـﺪﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻗﻴﺎم ﻗﻠﻨﺪر دوﻣﻴﻦ ﻗﻴﺎم ﻓﺮاﮔﻴﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد )‪.(Mizancı, 1328: 3/294‬‬
‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ازدﻳﺎد ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﺧﻮد ﻣﻲاﻓـﺰود در ﺳـﺎل ‪ 1576‬ﺑـﺎ ﺻـﺪور‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ رﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري ﻛﺘﺐ راﻓﻀﻪ و دﺳﺘﮕﻴﺮي و ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫را در دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﻗﺮار داد )‪ .(Savaş, n.d: 196‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛـﺴﺎﻧﻲ از راه‬
‫ﺗﻘﻴﻪ ﺧﻮد را ﻣﺨﻔﻲ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺨﻔﻲاي را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﻴﻌﻪﻫﺎ و ﺑـﺎﻃﻨﻲﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﺰام ﻛﺮد و ﺟﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﺑـﻲﮔﻨـﺎه را ﻣـﻮرد ﺗﻌـﺮض ﻗـﺮار داد‬
‫)‪ .(Sa'dettin Efendi, 1992: 4/347‬در ﺳﺎل ‪ ،1581‬ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮران‪ ،‬ﻓﻀﺎي ارﻋﺎب و ﺗﺮور در‬
‫ﺳﻄﺢ ﻛﺸﻮر اﻳﺠﺎد ﺷﺪ )‪ ،(Savaş, n.d: 191‬وﻟﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎ‪ ،‬ارﻋﺎبﻫـﺎ و ﺗﻌـﺼﺐﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻗﻴﺎمﻫﺎ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺸﻴﺮه داوداوﻏﻠﻮ ﻛـﻪ در ﺗﻮرﮔﻮﺗﻠـﻮ ﻣـﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻇﻠـﻢ و‬
‫ﺑﻴﺪادﮔﺮي و اﻧﺤﺮاف ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ از راه ﺻﺤﻴﺢ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧـﺪ )‪ .(Savaş, n.d: 188‬در ﺳـﺎل ‪1593‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎهﺑﺎغ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ در ﺣﻤﻠﻪ ﺑـﻪ اﻳـﺮان‬
‫ﺟﻴﺮهاش ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﺷﺎه اﻳﺮان ﺷﻮرش ﻛﺮد‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺷﺎه اﻳـﺮان‬
‫از ﻧﺴﻞ اﻫﻞﺑﻴﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﺑﺠﻨﮕﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ )‪.(Savaş, n.d: 189-190‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮاﻧﻪ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده‪ ،‬از ﺳﺎل ‪ 1592‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻧﺤﺮاﻓـﺎت‬
‫اﺳﺎﺳﻲ از اﺻﻮل اﺳﻼﻣﻲ و ﻧﺒﻮد ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻮرشﻫﺎ اﺑﻌﺎد ﮔـﺴﺘﺮدهﺗـﺮي ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1610‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺑﺮوز ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻗﺮه ﻳﺎزﻳﺠﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻠﻴﻢ‬
‫)‪ (Mizancı, 1328: 3/266‬ﻛﻪ ﻣﺮاﻛﺰ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ و رﺟﺎل دوﻟﺘﻲ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲداد و از‬
‫ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت دوري ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﺪف ﻗﻴﺎم ﺧﻮد را ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛـﺮد‪:‬‬
‫»دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﺻﻞ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻻن از ﻣـﺴﻴﺮ اﺻـﻠﻲ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن آن ﺑﻪ راه اﺻﻠﻲ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﺮدم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻌﺮض ﻇﺎﻟﻤﺎن ﻗﻴﺎم ﻛﺮدهاﻳﻢ« )‪(Mizancı, 1328: 3/367-368‬؛ وﻟﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻛـﻪ‬
 ‫‪/ 20‬‬

‫اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﻘﺒﻮل ﺳﻨﺘﻲ را ﻛﻪ »ﻣﺮدم در دﺳﺖ ﺣﺎﻛﻢ و ﺳﻠﻄﺎن اﻣﺎﻧﺖاﻧﺪ« زﻳـﺮ ﭘـﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﻼم و ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﻴﺎم ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻨﺪ و ﺗﭙـﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫ﺳﺮﻫﺎي ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن درﺳﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ )‪ .(Tarih-i Naima, 1969: 2/548‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﻳـﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧـﺎت‬
‫ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ اﻓﻨﺪي‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ روﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﺮط‬
‫ﺑﻮدن ﻋﺪاﻟﺖ در اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﻛـﺸﻮر ﻓﺘـﻮا داد‪ .‬او ﻗﺎﺋـﻞ‬
‫ﺑﻮد ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻋـﺪاﻟﺖ را در ﻛـﺸﻮر ﺑﺮﻗـﺮار ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺷـﺮط ﻋـﺪاﻟﺖ را ﻧـﺪارد‬
‫)‪.(Nusretnâme, 1966: 2/142‬‬

‫آﻏﺎز دوره ﻏﺮبﮔﺮاﻳﻲ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﺎط ﻋﻄﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﺟﺮﻳﺎن ﻏﺮبﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »دوره ﻻﻟﻪ« در ﻧﻴﻤﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ آن اﺳﺖ‪ .‬دوره ﻋﻠـﻢ‬
‫و روﺷﻨﮕﺮي در اروﭘﺎ در اﺛﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬رﻧﺴﺎﻧﺲ و‬
‫ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪن ﻧﻈـﺎم ﻓﺌﻮداﻟﻴﺘـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺳﺎﺳﻲ در اﺑﻌﺎد ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪات اﮔﻮﺳﺒﻮرگ )‪1598‬م( و ﻓﺴﺘﻔﺎﻟﻴﺎ )‪1648‬م( ﻛﻪ در ﭘﻲ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﺪ ﺳـﺎﻟﻪ و ﺳـﻲ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و آزادي ﻋﻘﻴﺪه در اروﭘﺎ ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫وﻟﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﺪون ﻃﻲ ﻧﻤﻮدن ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﻛﻪ ﻏﺮﺑﻲﻫﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻴـﺎل‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آﻧﭽﻪ در ﻏﺮب رخ داده ﺑﺎ زور اﺳﻠﺤﺔ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﺻـﻼﺣﺎت را از‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈـﻮر از ﻣـﺮدم ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﺑﻴـﺸﺘﺮي ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻃﺮز زﻧﺪﮔﻲ ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ و ﺑـﺎ ﺣﺮﻛـﺖ از‬
‫رأس ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺑـﺮ ﻣـﺮدم ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬در آﻏـﺎزِ دوره ﻻﻟـﻪ )‪1730-1718‬م( ﻛـﺎخﻫـﺎي‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻴﺎﺷﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﻗﺼﺮ دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و در آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻫﺎن و رﺟﺎل دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻲﮔﺴﺎري‪ ،‬ﺧﻮشﮔـﺬراﻧﻲﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺌﻮن اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬و ﺑﺎزي ﺑﺎ ﺳﮓ و ﺣﻴﻮاﻧﺎت دﻳﮕﺮ ﻣـﺸﻐﻮل ﺷـﺪﻧﺪ ‪(Refik Altınay,‬‬

‫)‪ .n.d: 92; Cevdet Paşa, n.d: 1/96‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﺧﺎن درﺑﺎره ﺧﻮشﮔﺬراﻧﻲﻫﺎي درﺑﺎرﻳـﺎن در اﻳـﻦ‬
‫دوره ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻓﻨﺪقﻫﺎي ﻃﻼﻳﻲ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻋﻠﻨﺎً اﺟﺎزه ﻓﺴﻖ‬
‫و ﻓﺠﻮر در ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺪآﺑﺎد را داد« )‪ .(Aktepe, 1976: 1/3-4‬ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم و ﻫﻤـﺮاﻫﺶ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪21 /‬‬

‫)‪.(Refik Altınay, n.d 56-57‬‬‫ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر اﻋﻼن ﺣﻠﻮل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺮدم در اﺛﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺘﺎﻧﺪاران در وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻼﻛـﺖﺑـﺎري ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﻗﺸﺮ ﻓﻘﻴﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺣﺘﻴﺎجﻫﺎي ﺿﺮوري ﺧﻮد ﻧﺒﻮدﻧﺪ ;‪(Abdi Efendi, 1999: 26‬‬

‫)‪.Refik Altınay, n.d: 99‬‬

‫اوﻟﻴﻦ ﻗﻴﺎم ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﮓﺑﺎران ﺷﺒﺎﻧﺔ ﻗﺼﺮ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﻲ و ﻓﺤﺸﺎ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪ )‪ (Refik Altınay, n.d: 60) (1730‬و در ﭘﻲ آن ﻗﻴﺎﻣﻲ ﮔﺴﺘﺮده ﺑـﺎ رﻫﺒـﺮي ﺷﺨـﺼﻲ از‬
‫ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎﺗﺮون ﺧﻠﻴﻞ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻫﺪاف ﻗﻴﺎم ﺧﻮد را ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻏﻴﺮت دﻳﻨﻲ و ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺷﺮع ﻣﺘﻴﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻄﻊ ﺳﺮِ رﺋـﻴﺲ‬
‫ﺧﺎﺋﻨﺎن را دارﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺆﻣﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻘﻴﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺘﻞ ﺧﺎﺋﻦ ﺑﻪ دﻳﻦ و دوﻟـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻮﻫﻦ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ را ﺧﻮاﻫﺎﻧﻴﻢ‪ .«...‬اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎم ﻧﺘﻴﺠـﻪ داد و ﻣﺘـﺼﺪﻳﺎن ﺧـﺎﺋﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺰاي اﻋﻤﺎل ﺧﻮد رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻛﺎﻣﻞ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد ;‪(Şemdani zâde, n.d: 1/10-11‬‬

‫)‪ Abdi Efendi, 1999: 40/41‬و در اﺛﻨﺎي آن ﻫﻴﭻ ﻣﻐﺎزه ﻳﺎ ﻣﺤﻞ ﻛﺎري ﻣﻮرد ﺗﻌـﺮض ﺷﻮرﺷـﻴﺎن‬
‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻴﺎﺷﻲ و ﺑـﻲﺑﻨـﺪوﺑﺎري‪ ،‬و ﻧـﻪ در ﺟﻬـﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ‬
‫اﺳــــﺘﻔﺎده از ﭘﻴــــﺸﺮﻓﺖﻫــــﺎي ﺗﻜﻨﻮﻟــــﻮژي و ﻓــــﻦآوري‪ ،‬ﺻــــﻮرت ﮔﺮﻓــــﺖ‬
‫)‪ ،(Refik Altınay, n.d: 123‬درﺳﻲ ﺑﺮاي رواجدﻫﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﻚ اوج ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ دوره ﻻﻟﻪ ﻗﻴﺎم ﺷـﻴﺦ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻋﻴﺎﺷـﻲ‪ ،‬اﺳـﺮاف‪،‬‬
‫وﻟﺨﺮﺟﻲ و ﺑﺪﻫﻲﻫﺎي ﺳﺮﺳﺎمآور درﺑﺎرﻳﺎن ﻛﻪ ﺑـﺎ اﻋـﻼن ﻣـﺸﺮوﻃﻴﺖ و ﭘـﺬﻳﺮش دﺳـﺘﻮر‬
‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ )‪1861-1839‬م( ﺷﺮوع ﺷﺪ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺮدم را‬
‫ﭘﺮﻳﺸﺎنﺗﺮ از ﭘﻴﺶ ﻛﺮد‪ .‬در ﺧﺎرج ﻧﻴﺰ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﻋﺪم ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺷـﻴﺦ ﺷـﺎﻣﻞ‪ ،‬رﻫﺒـﺮ ﻗﻴـﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﻏﺴﺘﺎن‪ ،‬و اﻳﺠﺎد ارﺗﺒﺎط دوﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺑـﺎ ﺳـﻼﻃﻴﻦ روس )‪ (Karal, 1983: 4/96‬ﻧﻔـﺮت‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬در اﺛﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﻣﻨﻜـﺮ در ﭼـﺎرﭼﻮب ﺷـﺮع‪،‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺨﻔﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺪاﻳﻴﺎن ﺗﻮﺳﻂ »ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪاي« ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪ ‪(Zafer Tunaya,‬‬

‫)‪ .1969: 54‬ﻫﺪف اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﻋﻤـﺎل ﻣﻐـﺎﻳﺮ ﺑـﺎ اﺳـﻼم در دوﻟـﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺣﻜﺎم ﺷﺮع ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن ﺑـﻮد )‪ .(Đğdemir, 1937: 31‬اﻏﻠـﺐ ﻓـﺪاﻳﻴﺎن از‬
‫ﻣﺪرﺳﺎن و ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺑﻮدﻧﺪ )‪ .(Celaleddin Paşa, 1979: 1/139‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺑـﺎ ﻧﻔـﻮذ ﻣﻴﺮﻟـﻮا ﺣـﺴﻦ‬
‫ﭘﺎﺷﺎ از ﺳﻮي دوﻟﺖ در اﻳﻦ ﮔﺮوه و ﮔﺰارش ﻣﺮﻛﺰ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت آﻧﺎن ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪ‬
‫)‪.(Đğdemir, 1937: 32‬‬
 ‫‪/ 22‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ دوم و ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺗﺤﺎد اﺳﻼﻣﻲ‬

‫در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﭘﺎنﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺴﻢ‪ ،‬ﭘﺎنﺗﺮﻛﻴـﺴﻢ‬
‫و ﻏﺮبﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺳﻌﻲ ﻛﺮد اﺳﻼمﮔﺮاﻳﻲ را ﻫﻢ‬
‫در اداره اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮر و ﻫﻢ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧـﺎرﺟﻲ ﺑـﻪ اﺟـﺮا ﺑﮕـﺬارد‪ .‬از اﻳـﻦ رو در‬
‫داﺧﻞ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از وﺣﺪت ﻛﺸﻮر در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺟﺮﻳـﺎنﻫـﺎي ﻣﻠـﻲﮔﺮاﻳـﻲ‪ ،‬و در ﺧـﺎرج‬
‫ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد اﺗﺤﺎد اﺳﻼﻣﻲ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗـﻼش ﻛـﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴـﺪ اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺖ وي را اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ٦‬ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﺧـﻮد را رﻫﺒـﺮ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ )‪ (Karal, 1983: 7/543, 289‬و ﺧﻼﻓﺖ را ﺟﺰﺋﻲ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻛﺮد‬
‫)‪ .(Avcıoğlu, 1979: 1/52‬وي ﺑـﺮاي ﮔـﺴﺘﺮش ﻧﻔـﻮذ و اﻳﺠـﺎد ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﻫـﺎي‬
‫دوراﻓﺘﺎده ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﻓﺮﻳﻘﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ ،‬ژاﭘﻦ و اﻧﺪوﻧﺰي )‪ (Karal, 1983: 7/547‬ﻣﺒﻠﻎ دﻳﻨـﻲ اﻋـﺰام‬
‫ﻛﺮد‪ .‬در ﺟﻮاب وي از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن ﺗﻠﮕﺮاف ﻫﻢﺑﺴﺘﮕﻲ و وﻓﺎداري ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷـﺪ و‬
‫ﻫﻴﺌﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺳـﻔﺮ ﻛﺮدﻧـﺪ )‪ .(Karal, 1983: 7/384‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴـﺪ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖ‬
‫در ﺳﺎﺧﺖ راهآﻫﻦ ﺣﺠﺎز )‪ (Nevar, 1973: 207‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ رﺳـﻤﻴﺖ ﺑﺒﺨـﺸﺪ‬
‫)‪.(Karal, 1983: 7/403‬‬
‫وي ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻼﻓﺖﮔﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻗﻮﻣﻴـﺖﮔـﺮا‪ ،‬در اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫ﻣﺪرﺳﻪاي ﺧﺎص ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻜﺘﺐ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و در آن ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻓﺮزﻧﺪان رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ از‬
‫ﻗﻮﻣﻴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﻴﺮ ﻋﺮب‪ ،‬ﻛﺮد و آﻟﺒﺎﻧﻲﺗﺒـﺎر ﻫﻤـﺖ ﮔﻤـﺎرد ‪(Osman ergin, 1940: 3/97‬‬

‫)‪(Kodaman, 1983: 98-100‬؛ ﺣﺘﻲ از ﺟﺎوه )اﻧﺪوﻧﺰي( ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ در اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺤﺼﻞ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ )‪ ،(Avcıoğlu, 1979: 3/1087‬وﻟﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺗﻼشﻫـﺎ ﻧﺎﻛـﺎم ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺳﺴﺎت دﻳﻨﻲ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻋﻠﻤﺎ ﻳﺎ ﺷـﻴﻮخ ﺻـﻮﻓﻴﻪ و دراوﻳـﺶ‪ ،‬در ﺗﺄﺳـﻴﺲ و‬
‫ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﻲ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺣﺎﻛﻤﺎن و ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺑﺎ رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ در دوﻟﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‬
‫و دﻳﺪﮔﺎه آﻧﺎن درﺑﺎره ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﺑﻮدن دﻳـﻦ و‬
‫ﻓﺮع ﺑﻮدن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺎس ﺣﻤﺎﻳـﺖ از دﻳـﻦ و اﺣﻜـﺎم آن از‬
‫وﻇﺎﻳﻒ اﺻﻠﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻـﺤﺖ و اﺳـﺘﻮاري ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪23 /‬‬

‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻋﻘﻴـﺪه و ﻋﻤـﻞ‪ ،‬وارث‬
‫ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻋﺒﺎﺳﻲ و اﻣﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ رﺳﻮم‪ ،‬ﻋﺎدات و‬
‫ﺷﻴﻮه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﺎن ﺑﺎ ﻇﻮاﻫﺮ اﺳﻼم درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ و ﺑﻘﺎﻳﺶ ﻣﺮﻫـﻮن اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ ﻇـﻮاﻫﺮ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺳﻴﺎﺳـﺖ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ارزﺷﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ دﻳﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ را اﺻﻞ و دﻳﻦ را ﻓـﺮع‬
‫ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﻧﺤﺮافﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ از دﻳﻦ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﻣﺆﺳـﺴﺎت دﻳﻨـﻲ را از‬
‫دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﻲ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﻘﺶ ﺣﺎﻣﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷـﺘﻨﺪ ﺑـﺮاي دﻓـﺎع از‬
‫ارزشﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي زدﻧﺪ؛ ﻗﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺗﺰﻟﺰل ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺳﻘﻮط آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲﺗـﻮان دﻳـﻦ‬
‫و ﻣﺆﺳﺴﺎت دﻳﻨﻲ را ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ و ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار در ﻫﺮ ﺳﻪ دوره ﺗﺄﺳـﻴﺲ‪،‬‬
‫∗‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫∗ از آﻗﺎي ﺑﺎﻛﺮ ﻳﻜﻴﺸﺘﻴﺮان ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم را ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎل ﺗﺸﻜﺮ را دارم‪.‬‬
 ‫‪/ 24‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ .1‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﺰارشﻫﺎ وﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪» ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ« در اﺻﻞ ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻘـﺖ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و از‬
‫زﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺴﻨﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ وي ﺑـﺎ ﻛـﺸﺘﻦ ﭘـﺪر و ﻛﻮدﺗـﺎ در دوﻟـﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺳﺎﺳﻲاي در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻪ وﺟﻮد آورد )رك‪.(zeybek, 2008 :‬‬
‫‪ .2‬ﺳﻦ ژور ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ وي را در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺣﺎﻣﻲ ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﺧﻮد ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و روﻻﻧﺪ ﺟﻨﮓﺟﻮي ﻣﻌﺮوف ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬دوﻣﻴﻦ ﻗﻴﺼﺮ روم )‪ 271-214‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖورزي ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺷﻴﺦ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦﻗﺎﺿﻲ ﺳﻤﺎواﻧﺎ )‪1358‬ﻳﺎ ‪1420– 1365‬م( از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺻﻮﻓﻲﻣﺴﻠﻚ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ .‬وي در ﺷﻬﺮ ادرﻧﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺮﻣﺮه واﻗﻊ در ﻏﺮب ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻓﻌﻠﻲ ﺑﻪ‬
‫دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧﻮد را ﻧﺰد ﭘﺪر ﺧﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﺮاي ﺗﺤـﺼﻴﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺎﻫﺮه رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻫﻤﺮاه ﻣﻴﺮﺳﻴﺪﺷﺮﻳﻒ ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ ﻧﺰد ﻣﺪرس ﻣﺒﺎركﺷﺎه ﻣﻨﻄﻘﻲ )وﻓﺎت ‪ (1413‬ﺗﻠﻤﺬ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ اﺧﻼﻃﻲ دﻳﺪار ﻧﻤﻮد و در اﺛﺮ اﻳﻦ دﻳﺪار و ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ وي ﺑﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺳﻔﺮ ﻛـﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ ﮔﺮوﻳﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﻮد وﻣﺪﺗﻲ اﻣﺮ ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬در ﻛﻨﺎر ﻓﻘﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن‬
‫و ﺗﺼﻮف روي آورد و ﻧﻈﺮات ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺧـﻮد را در ﻛﺘـﺎب واردات ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮد‪ .‬ﻧﻈـﺮات ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ او‬
‫دﺳﺖآوﻳﺰي ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ وي در درﮔﻴﺮي ﺑـﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴـﺎن ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪاﻣﺶ را‬
‫ﺻﺎدر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺣﺪت وﺟﻮد را ﺑـﻪ او ﻧـﺴﺒﺖ دادهاﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﮔﻔﺘـﻪﻫـﺎي او در واردات‬
‫درﺑﺎرة اﺗﺤﺎد ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺣﻖ ﺑﺎ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ از ﻣﻌﻨـﺎي ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻴـﻪِ آن ﻓﺮاﺗـﺮ ﻧﻤـﻲرود‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن وي‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﻴﺮوان او در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻲﮔﺴﺎري و ﻏﻴﺮه‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫روش را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻓﻘﻬـﻲ ﻣﻌﺘﺒـﺮ و ﺗـﺼﺮﻳﺤﺎﺗﺶ درﺑـﺎره ﺳـﻴﺮ و‬
‫ﺳﻠﻮك در ﻛﺘﺎب واردات وﺟﻮد اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و ﻋﻤﻠﻲ در وي ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻوﺟـﻪ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در رأس ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن وي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﻴﺦاﻻﺳﻼم اﺑﻮاﻟﺴﻌﻮد اﻓﻨـﺪي اﺷـﺎره‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻃﺮﻓﺪاران ﺷﻴﺦ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻓﺘﻮا داده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛـﺮد ﭘﻴـﺮوان ﺷـﻴﺦ‬
‫ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ را ﻋﻠﻮﻳﺎن و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ــ اﻣﺮي ﻛﻪ در ﮔﺰارشﻫﺎي رﺳﻤﻲ درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ آن‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه ــ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﻓﺘﺎواي ﺷـﻴﺦاﻻﺳـﻼم اﺑﻮاﻟـﺴﻌﻮد اﻓﻨـﺪي ﺑـﺮ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺐ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻓﺘﻮا داده اﺳﺖ‪ .‬رك ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪Abdülbaki Gölpınarlı-Đsmet Sungurbey, 1966; M.Ertuğrul Düzdağ, 1983; Halil bin Đsmail bin Şeyh‬‬
‫‪Bedrüddin Mahmud, 1967.‬‬
‫‪ .5‬ﺷﺎهﻗﻠﻲ‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬و ﺧﺎدمﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻫﺮ دو در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان ﺷﺎهﻗﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك اﻳﻦ ﻗﻴـﺎم‬
‫ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﺷﻴﺦ ﺟﻼل ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎل ‪1519‬م آﻏﺎز ﺷﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺮ دو ﻗﻴﺎم در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﻤﻦﻫﺎي ﻋﻠﻮي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﺷﺎهﻗﻠﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ از ﺳـﻮي دوﻟـﺖ‬
‫ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ درﺑﺎرة ﻗﻴﺎم ﺷﻴﺦ ﺟﻼل ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻬﺎﻣﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ ﺑﻪ ﻧﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( ﻣﺨﺼﻮص اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( اﺳﺖ و‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي آن ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮان ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺤﺮاف اﺳﺖ‪.‬‬
25 / ‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
Abdi Efendi (1999), Tarih-i Abdi, Haz: F. R. Unat, Ankara: TTKY.
Abdülbaki Gölpınarlı, Đsmet Sungurbey (1966), Simavna Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin, Đst.
Ahmet Refik (1328), Büyük Tarih-i Umumî, Đstanbul.
Ali Reşat (1341), Yeni Tarih-i Umumî, Đst: Yeni Mat.
Aşıkpaşazade (n.d), Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz:A.N.Atsız, KBY.
Avcıoğlu (1979), Millî Kurtuluş Tarihi, Đst: Tekin y.
Cahen, C. (1979), Osmanlıdan önce Anadoluda türkler, Đstanbul: Trk.Y. Moran, e yayınları.
Cevdet Paşa, A. (n.d), Tarih-i Cevdet, Sabah Gzt.y.
Destârî Salih Tarihi (1962), Haz: B.S.Baykal, Ankara: TTKY.
Doğan Avcıoğlu (1982), Türklerin Tarihi, Đstanbul: Tekin Yay.
Enver Ziya Karal (1983), Osmanlı Tarihi, Ankara: TTKY.
Fuat Köprülü (1988), Osmanlı devletinin kuruluşu, Ankara: TTKY.
Gölpınarlı (1991), 100 Soruda Türkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, Kum: Ensariyan yay.
Halil bin Đsmail bin Şeyh Bedrüddin Mahmud (1967), Simavna kadısıoğlu şeyh bedreddin
manakıbı, Đst: Yay. A. Gölpınarlı-Đ. Sungurbey.
Hamid Đnayet (1988), Çağdaş Đslâmî Siyasî Düşünce, Đstanbul: Yöneliş yayınları.
Hammer (1983), Osmanlı Devleti Tarihi, Đstanbul: Üçdal Neş.
Hayreddin Karaman (n.d), "Efganî", Islam Ansiklopedisi, T D V Y.
Hoca Sadettin Ef. (1992), Tacü't-Tevarih, Haz: Đ. Parmaksızoğlu, Ankara: KBY.
II.A.Hamid (1976), Devlet ve Memleket Görüşlerim, Haz: A.A. Çetin- R.Yıldız, Đst: Çığır
yay.
Đ. Hakkı Uzunçarşılı (1988), Osmanlı Tarihi, Ankara: TTKY.
Đ.Goldzıher (1993), "Cemaleddin Efganî", Đslam Ansiklopedisi, Đstanbul: MEBY yayınları.
Đrfan Gündüz (1984), Osmanlılarda Devlet, Tekke Münasebetleri, Ankara: Seha Neş.
Jaschke, G. (1972), Yeni Türkiye'de Đslâmlık, çev: H. Örs, Đstanbul: Bilgi Yayınevi.
Kodaman, B. (1983), A.Hamid'in Doğu Anadolu Politikası, Đstanbul: Orkun y.
Köprülü, F. (n.d), "Abdâl", Đslam Ansiklopedisi, TDVY.
M. Akdağ (1975), Celali Đsyanları, Đstanbul: Bilgi yayınevi.
M. Ertuğrul Düzdağ (1983), Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları, 2.b., Đst.
M. H. Yınanç (n.d), "I. Bayezid", Đslam Ansiklopedisi, MEBY.
M. Nuri Paşa (1979), Netayicü'l Vukuat, haz. N. Çağatay, Ank: TTKY.
Mahmud CelÂleddin Paşa (1979), Mir'at'ı Hakikat, Đst: Tercüman 1001 Temel Eser.
Mehmat Nesri (n.d), Tarih-i Nesrî, Haz: M.A. Köymen, Ankara: KBY.
Mehmet Doğan, D. (1977), Tarih ve Toplum, Ankara: Dergah yay.
 / 26

Mizancı Murat (1328), Tarih-i Ebu'l Faruk, Đst.

Muhammed Nakavî (1992), Batılılaşma Sosyolojisi, çev: A.Özgür, Đstanbul: Kevser yayınları.
Mürit-Tevarih (1976), Haz.: M.Aktepe, Đst: Fen-Ed. Fak yay.
Namık Kemal Zeybek (2008), Radkal Gazetesi.
Nisanci Mehmet Paşa (1983), Hadisât, Đstanbul: Kamer Nes.
Nusretnâme (1966), Đstanbul: MEBY.
Osman Ergin (1940), Türkiye Maarif Tarihi, Đst.
Osman Turan (n.d), Selçuklular zamanında Türkiye.
Peçevî Đbrahim Efendi (1981), Tarih-i Peçevî, Ankara: KBY.
Refik Altınay (n.d), LÂLE Devri.
Rodolph Peters (1989), Đslam ve Sömürgecilik, Đstanbul: Nehir yayınları.
S.Altundağ (n.d), "I.selim", Đslam Ansiklopedisi, MEBY.
Saim Savaş (n.d), XVI. Asırda Safevilerin Anadolu'daki Faaliyetleri ve Osmanlı Devletinin
Buna Karşı Aldığı Tedbirler, Kuruluşunun 700. Yıldönümünde Bütün Yönleriyle...,
Selçuk Ünv.y.
Solak-Zâde Mehmet Hemdemî (1989), Solak-zâde Tarihi, Haz: V. Çubuk, Ankara: KBY.
Sultan II. A. Hamid (n.d), Devlet ve Memleket Görüşlerim.
Süleyman Nevar, A. (1973), Tarihu'Şah Đsmail-Şuubi'l Đslamiyye, Beyrut: Daru Nehzeti'l
Arabiyye.
Şahrun Ahâvî (1990), Đran'da Din ve Siyaset, çev: S.Ayaz, , Đstanbul: Yöneliş yayınları.
Şemdani zâde (n.d), Müri't-Tevarih.
T.Zafer Tunaya (1969), Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku, Đstanbul.
Tahsin Yazıcı (n.d), "Şah Đsmail", Đslam Ansiklopedisi, MEBY.
Tarih-i Naima (1969), Đstanbul.
Tursun Bey (1206), Tarih-i Ebu'l Feth, Tercüman 1001 Temel Eser.
Uluğ Đğdemir (1937), Kuleli Vakası Hakkında Bir Araştırma, Ankara: TTKY.
Varidât (1994), Đst: Kitabevi y.
Vilayet-Nâme (n.d), Haz: A. Gölpınarlı, Đst: Đnkılap Kitabevi.
Y.Yücel-A. Sevim (1990), Türkiye Tarihi, Ankara: TTKY.
Yaşar Ocak, A. (1994), XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmi Đdeolojisi ve Buna Muhalefet
Problemi, XI. Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Ankara: TTKY.
Yılmaz Öztuna (1977), Büyük Türkiye Tarihi (BTT), Đstanbul: Ötüken Yayınları.
Z. M. Babur (1987), Vekayi, Çev: R.R.Arat, Ankara: TTKY.
Ziya Kazıcı (1999), Yıldönümünde bütün yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, Selçuk Ünv.y.
Konya-2000.