‫‪٢٥٣‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي دردورة ﻧﺨﺴﺖ ﻏﺰﻧﻮي‬

‫‪1‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺮ ﻳﻮﺳﻔﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺰاﻧﺔ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺤﻤﻮد و ﻣـﺴﻌﻮد‪،‬‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ درآﻣﺪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺳﺮﺷﺎر از ﺛﺮوت ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن درآﻣﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻬـﻢ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ درآﻣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺧﺮاج اراﺿﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺰﻧﻮﻳـﺎن ﺑـﺎ ﻫﻤﺪﺳـﺘﻲ ﻛـﺎرﮔﺰاران اداري و ﻣـﺄﻣﻮران‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻈﻢ ﺑـﻪ ﺧﺰاﻧـﺔ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬زﻳﺎده ﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﺑﺮ رﻋﺎﻳﺎ و ﻛﺸﺎورزان ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬دوران ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن از ﻧﻈﺮ‬
‫رﻓﺎه و روﻧﻖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن دوره ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬دوران ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي اﻗﺸﺎر ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي ‪ :‬ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎ و ﻧﺘﺎﻳﺞ‪.‬‬

‫وا ر‬ ‫‪ " .١‬ه  و ر دا زاد ا‬

‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٥٤‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺘﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد ‪.‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻧـﻮع و ﻣﺎﻫﻴـﺖ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺮاي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻨﻈـﻴﻢ و ﻧﻈـﻢ و‬
‫ﻧﺴﻖ اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان آن روز ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در دورة‬
‫ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻋﻮاﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و درآﻣﺪﻫﺎي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺘﻨﻮ‪‬ﻋﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آﻧﻬﺎ ﺧﺰاﻧﺔ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻳﺎ ﺧﺰاﻧﺔ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﭘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در رأس درآﻣﺪ داﺧﻠﻲ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت اراﺿﻲ ﻳﺎ ﺧﺮاج زﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺧـﺮاج ﻳـﺎ ﻣﺎﻟﻴـﺎت‬
‫اراﺿﻲ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻮة ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣـﺮدم و ﻧﺤـﻮة‬
‫درﻳﺎﻓﺖ آن ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ و ﻋﻮاﻣﻞ آن‪ ،‬ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺑﻪ دور از ﺗﻌﺪ‪‬ي و ﺳـﺘﻢ و اﺟﺤـﺎف و‬
‫زﻳﺎده ﺳﺘﺎﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ از ﺟﺎﻳﻲ ﺷﺮوع ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻛﺎرﮔﺰاران ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑـﻪ ﺑﻬـﺮه ﻛـﺸﻲ و‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎر و در واﻗﻊ ﻏﺎرت ﻣﺮدم و ﻣﺆد‪‬ﻳﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ درﻳﺎﻓـﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺒـﺔ ﺧـﺮاج و‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ،‬ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻧﻮع ﻧﮕﺎه آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‪،‬ﻣﺮدم‪،‬اﻗﺘـﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺤﻜّﻢ‪،‬زور ﮔﻮﻳﻲ و ﺑﻬﺮه ﻛﺸﻲ و ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول اﻣﻮال و ﺛﺮوت‬
‫و درآﻣﺪﻫﺎ و داراﻳﻲ ﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ آﻓﺮﻳﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣـﺮدم و ﻛـﺸﻮر‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻘﻮط و ﺗﺒﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪.‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ درآﻣﺪ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﻣـﺼﺎدرة‬
‫اﻣﻮال ﺑﺰرﮔﺎن و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺸﻮري و اداري و وزراء ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ اﻧـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫راﺳﺘﺎي ﻫﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي آﻧﺎن اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﺗﻤﺮﻛﺰ و ﺗﺠﻤـﻊ ﺛـﺮوت در‬
‫دﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎ و ﻧﻈﺎرت آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘـﺼﺎدي و ﻧﻴـﺰ ﺗﻮزﻳـﻊ ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧـﻪ و ﻧـﺎﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺛﺮوت ﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎ ﻣﺸﻜﻞ و درد و رﻧﺞ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﻣﺮدم اﻳﺮان در ﻃـﻮل‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن درآﻣﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ داﺷﺘﻪ اﻧـﺪ و ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻗﺘـﺼﺎدي ﺧـﻮد را ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻟﻴﺎت اراﺿﻲ ﻳـﺎ ﺧـﺮاج و‬
‫‪٢٥٥‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﺼﺎدرة اﻣﻮال ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﺣﺎﺿـﺮ ﻋﻤﻠﻜـﺮد و ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻗﺘـﺼﺎدي‬
‫ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻳﺎ ﺧﺮاج اراﺿﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در روﻧﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ وﺿﻌﻴ‪‬ﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه رﻋﺎﻳﺎ و ﻛﺸﺎورزان و ﻳﺎ اﻗﺸﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﻬﻢ ﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻟﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دردوران ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ و ﺧﺰاﻧـﺔ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ آن آﻛﻨﺪه از ﺛﺮوت ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ در ﻃﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان ﺑـﻮد‬
‫)ﺑﺎﺳﻮرث‪1/64 : 1372 ،‬؛ ﻓﺮوزاﻧﻲ ‪ .(395 : 1386 ،‬ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﺮاي ادارة درﺑﺎر ﭘﺮ ﺗﺠﻤ‪‬ﻞ‬
‫)ﮔﺮدﻳﺰي ‪ 1347 ،‬ه‪.‬ق ‪ (82-84 :‬و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺛﺮوت و ﭘـﻮل‬
‫ﻓﺮاوان داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻮال و داراﻳﻲ ﻫﺎي ﺧﺰاﻧﺔ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي آن ﻗـﺪر زﻳـﺎد ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫اوﻗﺎت درﻳﺎﻓﺖ ﻋﻮاﻳﺪ و درآﻣﺪﻫﺎي ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ در ﻣﻲ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ اﻇﻬﺎر‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺣﻜﺎم دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛـﻪ ﻣﺤﻤـﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺎ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه اي ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﻌﺒـﺎس ﻣـﺄﻣﻮن ﺑـﻦ ﻣـﺄﻣﻮن ﺧﻮارزﻣـﺸﺎه‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻫﺪﻳﻪ اي ﺳﺰاوار ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﺪﻳﻪ را ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ‬
‫اﻇﻬﺎر اﻃﺎﻋﺖ و ﻧﻪ ارزش اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻟﻲ آن‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺑﻴﻬﻘـﻲ از‬
‫ﻗﻮل ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ »:‬ﻧﺜﺎري و ﻫﺪﻳﻪ اي ﺗﻤﺎم ﺑﺎﻳـﺪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮر ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ در ﻧﻬﺎن ﻧﺰدﻳﻚ وي ﻓﺮﺳﺘﺎده آﻳﺪ« )ﺑﻴﻬﻘﻲ ‪.(10/1108 : 1371 ،‬‬
‫اﻓﺰوﻧﻲ ﺛﺮوت و داراﻳﻲ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي و اﻧﺒﺎﺷﺖ ذﺧﺎﻳﺮ در ﺧﺰاﻧﺔ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪري زﻳﺎد‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺎ از ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ اﻇﻬﺎر اﻃﺎﻋﺖ‪،‬اﻋﻼم ﻛـﺮد ﻛـﻪ او‬
‫ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺎ ﻧﺪارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از ارﺳﺎل و وﺻﻮل ﻫﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬
‫ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻇﻬﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮآورد ﺷﺪ و آﺷـﻜﺎر ﮔﺮدﻳـﺪ‪،‬آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺨﻔﻲ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﺔ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي در ﭘﻴﻐﺎم ﺧـﻮد‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٥٦‬‬

‫ﺑﻪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺎره و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬ﺑﻴﻬﻘﻲ از ﻗﻮل ﻣﺤﻤـﻮد ﻏﺰﻧـﻮي در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪»:‬ﻣﺎ را ﺑﻪ زﻳﺎدت ﻣﺎل ﺣﺎﺟﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻣـﻴﻦ ﻗﻠﻌﺘﻬـﺎي ﻣـﺎ ﺑﺪردﻧـﺪ از‬
‫ﮔﺮاﻧﻲ ﺑﺎر زر و ﺳﻴﻢ ‪) «. ...‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺛﺮوت ﻫﺎ و ﻧﻔﺎﻳﺲ و ﺟﻮاﻫﺮات و ﻳﺎﻗﻮت و ﻟﻌﻞ وﻣﺮارﻳﺪ ﻫﺎ و ﺟﺎﻣـﻪ ﻫـﺎي‬
‫زرﺑﻔﺖ و ﻋﻮد و ﻋﻨﺒﺮ و ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻫﺎي ﺑﻠﻮر و زرﻳﻦ و ﺳﻴﻤﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎري دروﺳﻌﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮﺳﻨﮓ درﻳﻚ ﻓﺮﺳﻨﮓ در ﺑﺎغ ﻓﻴﺮوزي درروزﻫﺎي ﭘﺎﻳـﺎﻧﻲ ﻋﻤـﺮش ﺑـﻪ ﻧﻤـﺎﻳﺶ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻴﺮت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﺪ و»‪ ...‬ﺟﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه و رﻋﺎﻳﺎي ﺷﻬﺮ ﻏﺰﻧﻴﻦ‬
‫در]ﺑﺎغ[ درآﻣﺪﻧﺪوآن ﺧﺰاﻳﻦ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ ﺑﺪﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺣﻴﺮان ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ )ﺷـﺒﺎﻧﻜﺎره اي‪،‬‬
‫‪.(65 :1363‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي دردورة ﻧﺨﺴﺖ ﻏﺰﻧﻮي‬

‫ﮔﺮدش ﭼﺮخ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﻲ ﻃﻠﺒﻴﺪ‪.‬ادارة ﻣﺆﺛﺮ دوﻟـﺖ و ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ اردو ﻛﺸﻲ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺣﻔﻆ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﻠﺒﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫وﺳﻴﻊ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﮔﻴﺮي و اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﺧﺰاﻧﻪ ﻧﻴﺎز داﺷﺖ‪.‬آﻧﺎن ﺑﺮاي ادارة ارﺗﺶ‪،‬ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫و زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮﺗﺠﻤﻞ درﺑﺎري ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺛـﺮوت داﺷـﺘﻨﺪ )ﺑﺎﺳـﻮرث ‪.(1 / 62-63 :1372 ،‬‬
‫ﺻﺮف ﻣﺨﺎرج ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺎخ ﻫﺎ و ﻋﻤﺎرت ﻫﺎي ﮔﺮان ﺑﻬﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬ﺑﻨـﺎي‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه‪ ،‬ﻣﺪارس دﻳﻨﻲ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻮدﺟﺔ ﮔﺰاﻓـﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺻﺮف ادارة درﺑﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﺷﻜﻮه و ﭘﺮزرق و ﺑـﺮق ﺳـﻠﻄﺎن ﻣـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﻣﺨـﺎرج‬
‫ﺟﺸﻦ ﻫﺎ و اﻋﻴﺎد و ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺸﺶ ﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﺎ ﻟﻴﺎﻗﺖ ‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮان درﺑـﺎري‪،‬‬
‫ﻣﻄﺮﺑﺎن و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ درﺑﺮاﺑﺮ ﺛﺮوت ﻛﻼن ﺳـﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧـﻮي رﻗﻤـﻲ ﺑـﺴﻴﺎر ﻧـﺎﭼﻴﺰ ﺑـﻮد‬
‫)ﻓﺮوزاﻧﻲ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(395 :‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي درﺑﺎر ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﻴﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺮﻳﺪ ]ﻏﻼم[ و ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻮه ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺮاي ارﺗﺶ ﻫـﺎي ﺣﺮﻓـﻪ اي‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮ ارﺗـﺶ‬
‫ﻫﺎي ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻴﺮ ﺗﻜـﺎﻣﻠﻲ ارﺗـﺶ ﻫـﺎ از ﻳـﻚ زﻣﻴﻨـﺔ‬
‫‪٢٥٧‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻳﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ اي‪ ،‬ﺑﻪ ارﺗﺶ ﻫﺎي ﻣﺰدﺑﮕﻴﺮ و ﺣﺮﻓـﻪاي‪ ،‬اﺻـﻮﻻً ﺳـﺒﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨـﺔ‬
‫دوﻟﺖ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨﺔ دوﻟﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫـﺎي ﺗـﺎزه وﺿـﻊ ﻣـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ و‬
‫ﮔﺮدآوري اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﺗﻮاﻧﻤﻨـﺪﺗﺮ ﻧﻴـﺎز داﺷـﺖ‪ ،‬و ﻧﺘﻴﺠـﺔ آن رﺷـﺪ‬
‫ﻗﺪرت ﭘﺎدﺷﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ رﻋﺎﻳﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻗـﺪرت ﭘﺎدﺷـﺎه را ﻣـﻲ ﺗـﻮان درﻣﻴـﺎن‬
‫ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ]زﻳﺮا وﺿﻊ و درﻳﺎﻓﺖ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎي ﺗـﺎزه ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺗﺤﻜّـﻢ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺖ[‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺣﺘﻴﺎﺟﺎت ﻣﺎﻟﻲ ﻓﻮري ﺑﺮاي ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺳﻠﻄﺎن زﻳﺎد ﺑـﻮد ‪ .‬ﺗﺠﻬﻴـﺰ ﻳـﻚ ارﺗـﺶ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ‪،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ آذوﻗﺔ‬
‫ﺳﭙﺎه وﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﺗﺠﻬﻴﺰات وﻳﮋه و ﻏﻴﺮه ﻧﻴﺎز داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬در درﺟﺔ ﺳﻮم‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮ ﺗﺠﻤﻞ در درﺑـﺎر ﻏﺰﻧـﻮي و روﺑﻨـﺎي ]؟[ ﺳـﻨﮕﻴﻦ دﻳـﻮان‬
‫ﺳﺎﻻري وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ آن اﻧﺪازه اﻧﻌﻄﺎف ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ زﻳﺎده روي ﺳﺎﺑﻖ را ﺗﺮك ﮔﻮﻳﺪ‬
‫و اﻣﭙﺮاﺗﻮري را از آن ﻫﻤﻪ ﺗﺒﺬﻳﺮ و اﺳﺮاف ﺑﺎزدارد )ﺑﺎﺳﻮرث ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪.‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ارﺗﺶ ﺑﻮد و »ﺟﻬﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺰﻧﻮي ﺿـﺮورﺗﺎً‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺑﻮد « )ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ ﻋﻤـﺪه اي از درآﻣـﺪﻫﺎ و‬
‫ﻋﻮاﻳﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻪ ﻣﺨﺎرج و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن از‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧﻮي ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫»واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ارﻛـﺎن ارﺗـﺶ ﺗﻜﻴـﻪ داﺷﺖ‪،‬ﺳـﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧـﻮي‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻃﺮ اﻣﺮاي ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﺑﺬل ﻣﺎل ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ درﻳﻎ ﻧﺪاﺷﺖ« )ﻓﺮوزاﻧﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ .(396 :‬وي در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎﻗﺮاﺧﺎﻧﻴﺎن)اﻳﻠﻚ ﺧﺎﻧﻴﺎن = آل اﻓﺮاﺳﻴﺎب(‬
‫در ﻧﺒﺮد ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ »ﻛﺘﺮ« ]ﻟﻜﺘﺮ[ آﻣﺎده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال و ﻫـﺪاﻳﺎﻳﻲ ﭼـﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن‬
‫ﻟﺸﻜﺮي ﺑﺨﺸﻴﺪ )ﺟﺮﻓﺎ دﻗﺎﻧﻲ ‪ 282 : 1357 ،‬؛ ﻧﺎﻇﻢ ‪.(133 : 1318 ،‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﺎن ]ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن[در دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺨﺖ ﺧﻮﺷﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﺒﻌﺶ وﻻﻳﺎت ﭘﺮﻧﻌﻤﺖ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن و دﻳﮕﺮ ﻏﻨﺎﺋﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٥٨‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻠﺶ ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧـﻮي ﻣـﺴﺘﻤﺮي ﻫـﺎي‬
‫)ﺣﻘﻮق( ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن را ﻧﻘﺪاً ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻮﻳﻬﻴﺎن و ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﻧﺎﭼـﺎر ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ ]؟![ ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻋﻄﺎي اﻗﻄﺎﻋﺎت رو آورﻧﺪ‪) .‬ﺑﺎﺳﻮرث ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(1/63 :‬‬
‫ارﺗﺶ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﻴﺘﻲ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻛﻪ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻧـﮋادي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ )ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠـﻚ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ اﻗﺒـﺎل ‪ 124 : 1372 ،‬؛ ﻧﻈـﺎم اﻟﻤﻠـﻚ ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﻫﻴﻮﺑﺮت دارك ‪ 136 : 1372 ،‬؛ ﺑﺎﺳﻮرث ‪ ،(1/95-129 ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻣﻮال و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻏﺎرﺗﻲ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از ﺟﻨﮓ ﻫﺎ و ﻓﺘﻮﺣﺎت از ﺣﻘـﻮق و ﻣﺰاﻳـﺎي ﻧﻘﺪي‪،‬ﻣـﺸﺎﻫﺮه)ﺣﻘـﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧـﻪ(و‬
‫ﺑﻴﺴﺘﮕﺎﻧﻲ )ﺟﻴﺮه و ﻣﻮاﺟﺐ(ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻓﺮوزاﻧﻲ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬دو ﻣﻮرد از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬـﻢ داﺧﻠـﻲ درآﻣـﺪ ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧـﻮي‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت اراﺿﻲ ﻳﺎ ﺧﺮاج و ﻣﺼﺎدرة اﻣﻮال اﻋﻴﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ دوم‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﺼﺎدرة‬
‫اﻣﻮال‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺛﺮوت ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ را ﻧﺼﻴﺐ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي و ﺧﺰاﻧﺔ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ آﻧﺎن ﻣﻲ ﻛﺮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺒﻊ داﺋﻤﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺼﺎدره ﻫﺎ اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﮔﺎﻫﻲ رخ ﻣﻲ داد؛ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رﺳﻢ در ﻧﺰد ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺷﺪه ﺑـﻮد و داﻣـﻦ‬
‫اﻛﺜﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و رﺟﺎل و اﻋﻴﺎن و وزراء را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻳﺎ ﺧﺮاج اراﺿﻲ ﻛﻪ ﺗﺄدﻳﻪ و ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺑﺮﻋﻬﺪة رﻋﺎﻳﺎ و ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم و اﻓـﺮاد‬
‫ﻋﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺸﺎورزان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣـﺪ داﺧﻠـﻲ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺑﻊ درآﻣﺪ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺤﻤﻮد و دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺴﺮش ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎر ﺗﻮﻟﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪:‬‬
‫»دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻮاﻧﺒﻲ دﻳﮕﺮ‪،‬ﺟﻮاﻧﺒﻲ ﺗﺎرﻳﻚ ﺗﺮ ﻧﻴﺰ دارد و ﻫﺰاران ﻫﺰار از اﺗﺒﺎع‬
‫وي‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد و ﺑﺪدﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎي ﺧﺎﻧﻤﺎن ﺑـﺮ ﺑـﺎد ده‬
‫ﺟﺎن ﻣﻲ ﺳﭙﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻫﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاوان ﻧﺼﻴﺐ ﺷﺨﺺ وي‬
‫و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن او و ﻏﺎزﻳﺎن داوﻃﻠﺐ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ از ﻫﺮ ﺳﻮ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻃــﺮف او روي ﻣــﻲ آوردﻧــﺪ‪ ،‬ﻣــﻲ ﮔﺮداﻧﻴــﺪ‪ .‬ﮔــﺎه ﻣﺤﻤـﻮد از ﻣﺤــﻞ آن ﻏﻨــﺎﻳﻢ و ﻧﻘــﻮد‬
‫‪٢٥٩‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬در ﻏﺰﻧﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد؛وﻟﻲ اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻪ ﻧﺎس و اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﺟـﺰ ﻣﻨﺒـﻊ ﻓﻘـﺮ و ﺑـﻲ ﻧـﻮاﻳﻲ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤـﻮد ﺑـﺮاي‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻴﻬﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﻮل ﻧﻴﺎز ﻣﻨﺪ ﺑﻮد ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﺎ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻓﺮﻣﻮد در ﻇﺮف ﻣﺪت دو روز ﻣﺒﻠﻎ ﺿﺮوري را ﮔﺮد آورﻧﺪ و اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺠـﺮي ﺷـﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻣﻮرخ درﺑﺎري‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻫﻤﭽﻮن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﻛﻨﺪﻧﺪ« )ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ‪،‬‬
‫‪.(1/607 : 1366‬‬
‫اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺰاﻧﺔ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از ﺛﺮوت ﻫﺎ و ذﺧـﺎﻳﺮ و‬
‫اﻣﻮال و ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات و ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻴﺎءِ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻴﻤﺘﻲ ﺑﻮد ‪ .‬وﻟﻲ ﺳـﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧـﻮي ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ از ﺧﺰاﻧﺔ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﺎ و ﻧﺒﺮد ﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬زﻳﺮا ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺳﻼﻃﻴﻦ دو ﺧﺰاﻧﻪ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺧﺰاﻧﺔ ﺧﺎﺻـﻪ‪ ،‬و دﻳﮕـﺮ ﺧﺰاﻧـﺔ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ؛ و اﻏﻠﺐ ﻣﻮﻗﻌﻲ از ﺧﺰاﻧﺔ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺰاﻧـﺔ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺗﻬـﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ در دوران ﻏﺰﻧﻮي ﺗﻤﺎﻳﺰ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﺧﺰاﻧﺔ ﺧﺎﺻﻪ‬
‫و ﻋﺎﻣﻪ ﻧﺒﻮد و درﻣﻮﻗﻊ ﻻزم ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺟﻨﮓ ﻫﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺧﺰاﻧﺔ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺮ ذﺧـﺎﻳﺮ و ﺧـﺰاﻳﻦ آن اﻓـﺰوده‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪ )ﺑﺎﺳﻮرث ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(1/64 :‬‬
‫از ﺳﻮي ﺳﻠﻄﺎن و درﺑﺎر ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻼن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ وارد ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫ﺳﻬﻢ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺷﺪت ﺗﻤـﺎم ﮔـﺮد آوري ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ ‪ .‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻼن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮرد ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖ ﻗـﺮار ﻧﮕﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺳـﺨﺖ دﻟـﻲ و‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ را ﺟﻤﻊ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺿﻤﻦ آﻧﻜﻪ ﺳﻬﻢ ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ‬
‫ﻣﺮﻛﺰ را ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮدﺷـﺎن از ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﺤﺮوم داﺷﺘﻨﺪ‪.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﺤﺼﻞ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮدردﺳﺮ و ﺧﻄﺮ آﻓـﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﻮد و اﻳﻨﺎن در زﻧﺪﮔﻲ از اﻣﻨﻴﺖ و آراﻣﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮارد ﺷﺪت ﻋﻤﻞ در اﺧـﺬ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﻮد ‪ .‬در زﻣﺎن وزارت اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﺳـﻔﺮاﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴـﺎت‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٦٠‬‬

‫ﻫﺎي ﺧﺎﻧﻤﺎن ﺳﻮزي وﺿﻊ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺮاﺳﺎن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ وﻳﺮان ﻧﻤﻮد؛ و اﻟﺒﺘـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫وزﻳﺮ ﻣﺴﺌﻮل وﺿﻊ آن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ در ﺧﺮاﺳﺎن »از‬
‫ﻫﻴﭻ روزن دود ﺑﺮ ﻧﺨﻴﺰد و از ﻫﻴﭻ دﻳﻪ ﻛﺲ ﺑﺎﻧﮓ ﺧﺮوس ﻧﺸﻨﻮد و اﻫﻞ ﺣﺮث و زرع‬
‫)ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر(از ﻋﻮارض ﺗﻜﻠﻔﺎت و ﻧﻮازل و اﻗﺴﺎم ﻗﺴﺎﻣﺎت ‪ ،‬وﻃﻦ ﺑﺎز ﮔﺬارﻧﺪ و دﺳﺖ‬
‫از زراﻋﺖ ﺑﻜﺸﻨﺪ و در ﻣﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺳﺎل ﻗﻄﺤﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ ]‪ 401‬ه‪.‬ق[‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻳﺨﺒﻨﺪان زودرس‪ ،‬ﮔﻨﺪم ﻧﺮوﻳﻴﺪ و ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ ﻣﺤﺘﺎج و ﻓﻘﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ؛ و ﺣـﺎل‬
‫آﻧﻜﻪ در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﮔﻨﺪم ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻋﺘﺒـﻲ‪ ،‬روزي ‪ 400‬ﻣـﻦ‬
‫ﻧﺎن ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬در ﺑﺎزار ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر و اﻃﺮاف آن ﻗﺮﻳﺐ ﺻﺪ ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﺳﮕﺎن و ﮔﺮﮔﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻮارد آدم ﺧﻮاري دﻳـﺪه‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺮان و ﻣﺮﺗﻜﺒﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺤﻜـﻮم ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﻫﺎ ﺑﻲ اﺛﺮ ﺑﻮد ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻓﻘﻴﺮ‬
‫ﭘﻮل ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮد« )ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(1/608 :‬‬
‫ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺮي ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﮕﻴﺮان ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺴﻴﺎري از ﻋـﺎﻣﻼن ﺗـﺼﺪي‪،‬‬
‫ﺷﻐﻞ ﻋﺎﻣﻞ را ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﺟﻴﺐ ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻫﺎي ﺳﺨﺖ دﻻﻧﺔ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺘﺤﻤ‪‬ﻞ ﺗﺠﺎوزﻫﺎي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ‪ .‬زﻳﺮا ﺳـﻠﻄﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺳﻬﻤﻴﻪ اش ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﻣﻘﺮر ﺑﻮد ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺨﺸﺸﻲ ﻧﺪاﺷﺖ )ﺑﺎﺳﻮرث ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪.(1/77 :‬‬
‫در دﻫﺔ ‪ 1030-40‬ﻣﻴﻼدي ]ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺷﺮوع ﺣﻤﻼت ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن ﻏﺰ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ[‪ ،‬ﺗﻮده‬
‫ﻫﺎي ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﻫﻨﻮز زﻳﺮ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﻣـﻲ دادﻧـﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن در ﻋﻮض آﻧﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً اﻣﻦ ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و روﺳﺘﺎﻫﺎ از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺧـﺎﻟﻲ ﻣﺎﻧـﺪ ‪،‬‬
‫ارزش زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺑﺎري ﺳﻘﻮط ﻛﺮد )ﻫﻤﺎن ‪.(1/79 :‬‬
‫‪٢٦١‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ و ﺧﻮدﺳﺮي ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮد آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫـﺎ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻛﺸﺎورزان و ﺷﻬﺮ ﻧﺸﻴﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺨﺸﻲ از زﻣﻴﻦ داران را ﻫﻢ ﺑﻲ ﺧﺎﻧﻤﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻪ‬
‫و اﻧﮕﻴﺰة ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي ﺑﺰرگ ﻓﺌﻮدال ﻫﺎي ]؟[ اﻳﺮاﻧﻲ]دﻫﮕﺎﻧﺎن[و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮﻧـﺸﻴﻨﺎن ‪ ،‬از‬
‫ﻏﺰﻧﻮﻳــﺎن ﮔﺮدﻳــﺪ‪.‬ﻧﺎﺧﺮﺳــﻨﺪي دﻫﮕﺎﻧــﺎن در ﮔــﺴﺘﺮش ]اﻓــﺰاﻳﺶ[ ﭘﻴــﺮوي از ﻗﺮﻣﻄﻴــﺎن‬
‫]اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن[‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮرد ﭘﻴﮕﺮد ﺷﺪﻳﺪ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬ﺟﻠﻮه ﮔﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد )ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ ‪،‬‬
‫‪.(34 : 1359‬‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺣﺎﺻﻞ از ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻫﺎ ﻫﺮ ﻗﺪر ﻫﻢ زﻳﺎد ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﺰﻳﻨـﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻫﻨﮕﻔﺖ ﻧﮕﺎﻫﺪاري ﻟﺸﻜﺮ ودرﺑﺎر و اﺷﺘﻬﺎي روز اﻓﺰون ﻣﺤﺎﻓﻞ درﺑﺎري و ﺳﺮان ﻧﻈﺎﻣﻲ را‬
‫ﺟﺒﺮان و ارﺿﺎ ﻛﻨﺪ‪.‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﺎر ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓـﺖ زﻳـﺮا ﺑـﺮاي ﺗـﺪارك ﻣﻘـﺪﻣﺎت‬
‫ﻫﺠﻮم ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن داﻳﻤﺎً ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎي ﻓﻮق اﻟﻌـﺎده اﺧـﺬ ﻣـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ )ﭘﻴﮕﻮﻟﻮﺳـﻜﺎﻳﺎ و‬
‫دﻳﮕﺮان ‪.(263 : 1363 ،‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ روش ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن در ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺧﺸﻦ ﺗـﺮ از ﺷـﻴﻮه ﻫـﺎي ﻋـﺎﻣﻼن‬
‫ﻛﺸﻮري ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺎه ﮔﺎﻫﻲ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺮاي ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺛﺎﺑـﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺻﺪور ﺑﺮات ﺑﺮاي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻋـﻮض درﻳﺎﻓـﺖ ﻣـﺴﺘﻤﺮي از‬
‫دﻳﻮان ‪ ،‬درآﻣﺪ ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً وﺻﻮل ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣـﺴﻌﻮد ]ﻏﺰﻧـﻮي[ در ‪ 426‬ه‪.‬ق‪ 1035 /‬م‪،‬‬
‫در آﻣﻞ از ﺗﻮاﺑﻊ وﻻﻳﺖ ﮔﺮﮔﺎن‪ ،‬و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑـﺎ ﻣـﺮدم ﻫـﺮات و ﻧـﻮاﺣﻲ اﻃـﺮاف‬
‫ﺑﺎدﻏﻴﺲ و ﮔﻨﺞ رﺳﺘﺎق ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺗﺮك ﻛﻤـﻚ ﻛـﺮده اﻧـﺪ ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اي ﻛﺮده ﺑﻮد )ﺑﺎﺳﻮرث ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(1/81 :‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬دردورة ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺎورزي ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ در اﻗﺘﺼﺎد ﻛـﺸﻮر داﺷـﺖ و‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻳﺪات دوﻟـﺖ ﻣﺎﻟﻴـﺎت زراﻋﺘـﻲ ﺑـﻮد )ﻏﺒـﺎر ‪ .(276 : 1375 ،‬ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ در‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺟﺰو ﻗﻠﻤﺮو ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪،‬دردوره ﻫﺎي ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم و ﻗـﺮون‬
‫اوﻟﻴﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﺸﺎورزي و ﻧﻈﺎم آﺑﻴﺎري ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ اي وﺟﻮد داﺷﺖ و اﻳﺠـﺎد ﻛﺎﻧـﺎل ﻫـﺎي‬
‫آب رﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ )ﺳﺪﻫﺎ( ‪ ،‬آﺳﻴﺎب ﻫﺎي آﺑﻲ و ﺑﺎدي و ﭼﺮخ ﻫـﺎي آب ﻛـﺸﻲ‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٦٢‬‬

‫در ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ اي ﻗﺮار داﺷﺖ )ﺣﺒﻴﺒﻲ ‪ ،(465-466 : 1380 ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣـﺎل‪ ،‬اوﺿـﺎع‬
‫ﻛﺸﺎورزي و زراﻋﺖ دردورة ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﻏﻠﻂ ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧـﻮي و در‬
‫اﺛﺮ ﺑﻬﺮه ﻛﺸﻲ و اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ از زارﻋﻴﻦ و ﺣﺘﻲ زﻣﻴﻦ داران‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻊ اﺳﻒ اﻧﮕﻴـﺰ و‬
‫ﻓﻼﻛﺖ ﺑﺎري اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺣﺘﻲ ﻧـﻮاﺣﻲ ‪ ،‬ﺧـﺎﻟﻲ از ﺳـﻜﻨﻪ ﺷـﺪ و‬
‫ﻣﺠﺎري آﺑﻴﺎري وﻳﺮان و ﻣﺘﺮوك ﮔﺸﺖ و ﺳﺒﺐ اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ را ﻓﻘﻂ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان ﺧﺮاج و‬
‫ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎ و رﺷﻮه ﺧﻮاري ﻫﺎ و ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺮي ﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺄﻣﻮران‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﺻﻮل آن ﻣﻌﻤﻮل ﻣـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ‪ .‬ﭘﺪﻳـﺪه اي ﻛـﻪ در ﺗﻤـﺎم ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﻬـﻢ ﻛـﺸﻮر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﻨﺰل ﻓﺎﺣﺶ ﺑﻬﺎي زﻣـﻴﻦ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﭘﺪﻳـﺪه در ﻛـﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در‬
‫آن‪،‬ﻛﺸﺎورزي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ‪ ،‬ﻧﺪرﺗﺎً دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ‪ .‬ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ‬
‫ﻫﺎي ﭘﻲ در ﭘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻣﺮدم ﮔﺮوه ﮔﺮوه در روﺳـﺘﺎﻫﺎ و ﺷـﻬﺮﻫﺎ از ﮔﺮﺳـﻨﮕﻲ‬
‫ﺟﺎن ﻣﻲ ﺳﭙﺮدﻧﺪ )ﭘﻴﮕﻮﻟﻮﺳﻜﺎﻳﺎ و دﻳﮕﺮان ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(262 :‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو داﺳﺘﺎن ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﺴﺘﺨﺮج از ﺑﺨـﺶ ﻣﻔﻘـﻮد]ﺷـﺪة[ ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﺑﻴﻬﻘـﻲ‬
‫درﺑﺎرة ﺑﺎغ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﻮد در ﺑﻠﺦ اﺣﺪاث ﻛﺮده ﺑﻮد‪،‬ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ‪ .‬ﻧﮕﻬـﺪاري ﺑـﺎغ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻋﻬﺪة ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺤﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺤﻤﻮد در اﻳﻦ ﺑﺎغ ﺑﻪ ﺑﺰم وﺳـﺮور ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻛﻼﻧﻲ ﺻﺮف ﻧﮕﻬﺪاري آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬اﺑـﻮ ﻧـﺼﺮ ﻣـﺸﻜﺎن‪،‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد را از ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﻣﺮدم آﮔﺎه ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣـﺮدم در ﻳﻜـﻲ از ﻣﻌـﺎﺑﺮ‬
‫ﺑﻠﺦ ﺳﻠﻄﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻜﻮاﻳﻴﻪ اي ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻮارض ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ وي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻮارض ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺤﻮل ﻛﺮد )ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(1/609 :‬‬
‫دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي در وﻻﻳﺎت در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺪاوﻣﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﻮل ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒـﺎ‬
‫رﻓﺘﺎري ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﺑﻲ رﺣﻤﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﻣﺤﺼﻼن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻳﺎ ﻏﻼﻣﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻧﺪﻳﺸﺔ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﺟﻴﺐ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬اﻣﺎ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي ﻧﻴﺰ رﻓﺘﺎري ﺑﻲ رﺣﻤﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻋﻤـﺎﻟﻲ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺳﻬﻤﻴﺔ ﻣﻘﺮر ﺣﻮزة ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺧﻮد ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻣﻲ ورزﻳﺪﻧـﺪ و ﺧـﻮرده‬
‫‪٢٦٣‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ زور از ﺣﻠﻘﻮﻣﺸﺎن ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ‪ .‬اﺳﻔﺮاﻳﻨﻲ وزﻳﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﺒﻮد ﻛﺴﻮر ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ را از ﺟﻴﺐ ﺧﻮد ﺟﺒﺮان ﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻘﺎم وزارت ﺧﻠﻊ و ﺑﺮﻛﻨـﺎر ورواﻧـﺔ‬
‫زﻧﺪان ﮔﺮدﻳﺪ )ﻓﺮاي ‪ .(4/163 : 1363 ،‬وي ﺑﻌﺪﻫﺎ در اﺛﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ در زﻧﺪان در ﮔﺬﺷـﺖ‬
‫)ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ( و اﻣﻮال وي ﻣﺼﺎدره ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺳﻮري]ﺑﻦ ﻣﻌﺘﺰ[‪ ،‬واﻟـﻲ ﺧﺮاﺳـﺎن‪ ،‬وﻻﻳـﺖ را از‬
‫ﺛﺮوت و ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻬﻲ ﻛﺮد )ﻓﺮاي ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﺟـﺎ(‪ ،‬و ﺧﺮاﺳـﺎن را ﻫﻤﭽـﻮن ﮔـﺎو ﺷـﻴﺮدﻫﻲ‬
‫دوﺷﻴﺪ‪.‬او ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ اﻧﺪﻛﻲ از اﻣﻮال و داراﻳﻲ ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻲ ﮔﺮﻓـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ درﺑﺎر ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد از ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي او ﻣـﻲ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣـﺎرا ﭼﻨـﻴﻦ دو ﺳـﻪ‬
‫ﭼﺎﻛﺮ دﻳﮕﺮ ﺑـﻮدي‪ ،‬ﺑـﺴﻴﺎر ﻓﺎﻳـﺪه ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﺪي )ﺑﻴﻬﻘـﻲ‪530 :1356 ،‬؛ ‪(638 :1371‬؛‬
‫ﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ از روي ﺗﺮس و اﺟﺒﺎر ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺴﻌﻮد را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد و ﺟﺮﺋﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺑﻴﻬﻘـﻲ از ﻗـﻮل او ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪»:‬از رﻋﺎﻳـﺎي‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﺸﺎن ﭼﻨﺪ رﻧﺞ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻒ و وﺿـﻴﻊ ﺗـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻫﺪﻳﻪ ﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻓﺮدا روز ﭘﻴﺪا آﻳﺪ ﻛـﻪ ﻋﺎﻗﺒـﺖ اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺷـﻮد «‬
‫)ﻫﻤﺎن ‪ 531 : 1356 :‬؛ ‪.(639 : 1371‬‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪»:‬ﺳﻮري ﻣﺮدي ﻣﺘﻬﻮ‪‬ر و ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻮد ‪ .‬ﭼﻮن دﺳﺖ او را ﮔﺸﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن‪،‬اﻋﻴﺎن و رؤﺳﺎ را ﺑﺮ ﻛﻨﺪ و ﻣﺎل ﻫﺎي ﺑﻲ اﻧﺪازه ﺳـﺘﺪ و آﺳـﻴﺐ و ﺳـﺘﻢ او ﺑـﻪ‬
‫ﺿﻌﻔﺎ رﺳﻴﺪ و از آﻧﭽﻪ ﺳﺘﺪ از ده درم‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﻠﻄﺎن]ﻣﺴﻌﻮد[را داد‪ ،‬و آن اﻋﻴﺎن ﻣـﺴﺘﺄﺻﻞ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ....‬ﺗﺎ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﺳﺮ ﻇﻠﻢ و دراز دﺳﺘﻲ وي ﺑﺸﺪ« )ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن را از ﻟﺤـﺎظ اﻗﺘـﺼﺎدي‬
‫ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ داد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ اﺣﻮال اﻗﺘـﺼﺎدي دﻳﮕـﺮ‬
‫اﻗﺸﺎر ﻣﺮدم زﻳﺎد ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣـﺮدم در ﻗﻠﻤـﺮو‬
‫ﺳــﻠﻄﺎن ﻣﻘﺘــﺪر و ﺛﺮوﺗﻤﻨــﺪي ﭼــﻮن ﻣﺤﻤــﻮد ﻏﺰﻧــﻮي از رﻓــﺎه و آﺳــﺎﻳﺶ ﺷﺎﻳــﺴﺘﻪ اي‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٦٤‬‬

‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺮص ﺳﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧﻮي در ﺟﻤـﻊ ﻣـﺎل ‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻊ از آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ آن‬
‫ﺛﺮوت ﻫﻨﮕﻔﺖ را در راه ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺻﺮف ﻛﻨﺪ )ﻓﺮوزاﻧﻲ ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪.‬‬
‫ﺑﻴﺰاري ﻋﺎﻣﻪ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي را در ﺑﺨﺶ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻗﻠﻤﺮو او ﻧﻴﺰ ﻣـﻲ ﺗـﻮان اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻛﺮد‪ .‬در ري و ﺟﺒﺎل‪ ،‬ﭼﻮن ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدم وﻋﺪه داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن را از ﺳﺘﻤﮕﺮي و‬
‫ﺧﻮدﺳﺮي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دﻳﻠﻤﻲ ﺑﺮﻫﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬در آﻏﺎز از ﭘﺎره اي ﻣﺤﺒﻮﺑﻴـﺖ در ﻣﻴـﺎن ﺗـﻮدة ﻣـﺮدم‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ اﻫﻞ ري از آﻧﺎن ﺳﺮﺧﻮردﻧﺪ )ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(؛ ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫ﺑﻴﺪاد و ﻗﻬﺮ ﺗﺎش ﻓﺮاش ]واﻟﻲ ﻟﺸﻜﺮي ﻣﺴﻌﻮد[ﭼﻨﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮدم از ﺧﺪاي ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را از ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن و ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن رﻫﺎﻳﻲ دﻫـﺪ‪ .‬ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ري‬
‫وﻳﺮان و ﻧﻔﻮﺳﺶ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )ﺑﺎﺳﻮرث ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،(82 :‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺷـﻜﺎﻳﺎت ﺑـﺎﻻ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻌﻮد ﺣﺎﻛﻤﻲ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ زﻳﺎده ﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﺎي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ در ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻴـﺴﺘﺎن و ﻛﺮﻣـﺎن و‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﺑﺠﺰ آﻧﭽﻪ ﻋﺎﻣﻼن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‬
‫وي در ﺧﺮاﺳﺎن و ري اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬در آﻣﻞ ﺑﻴﺶ از ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻮد و در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺠﻴـﻊ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ اﻋﻤﺎل را ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪﻧﺪ )ﺑﻴﻬﻘﻲ ‪ 678-679 : 1371 ،‬و ‪.(683-687‬‬
‫ﻳﻜﻲ از روش ﻫﺎي ﻛﺴﺐ درآﻣﺪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺗﻤﺎم ﻫﻤـﺮاه ﺑـﻮد‪.‬‬
‫روش ﻣﺼﺎدرة اﻣﻮال و اﻣﻼك ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ زور و اﺟﺤﺎف آن اﻣـﻮال‬
‫را ﺟﻤﻊ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و آن اﻣﻼك را ﺻﺎﺣﺐ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﭼـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻲ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آن ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬اﮔﺮ ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧـﻮي‬
‫اﻣﻮال و اﻣﻼك ﺑﺰرﮔﺎن را ﺑﻪ زور ﻣﺼﺎدره ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬اﻋﻴﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮداران ﺳـﭙﺎه‬
‫و وزﻳﺮان ‪ ،‬آن اﻣﻼك و اﻣﻮال را در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﺑـﻪ زور و اﺟﺤـﺎف و ﻏـﺼﺐ از‬
‫ﻣﺮدم ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺑﺤﺚ اﺷـﺎراﺗﻲ ﺑـﻪ‬
‫آن ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪٢٦٥‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﺰﻧﻮي اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻫﺮ ﻛﺴﻲ‪ ،‬اﻋﻢ از وزﻳﺮ و ﻋﻤـﺎل دﻳـﻮاﻧﻲ و ﻟـﺸﻜﺮﻳﺎن و‬
‫دﻫﻘﺎﻧﺎن و رﺟﺎل و ﺣﺘﻲ ﻋﺎﻣﻼن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ ﻣﻲ دوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ آوردﻧـﺪ‪.‬در دوران ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤـﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻮء ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ اﺑﻮاﻟﻌﺒـﺎس اﺣﻤـﺪ اﺳـﻔﺮاﻳﻨﻲ و ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن وﻳﺮان ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﻘﺮ و ﺑﻲ ﭼﻴﺰي ﺳﺎﻛﻨﺎن‪،‬اﻣﺮ وﺻﻮل ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ﻫﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺸﺖ‪ ،‬و وزﻳﺮ از ارﺿﺎي ﺗﻮﻗﻌـﺎت ﭘـﻮﻟﻲ ﺳـﻠﻄﺎن ﺟـﺪاً ﺳـﺮﺑﺎز زد‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻮﺛﺮﺗﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊ ﻫﺬا‪ ،‬وزﻳﺮ اﻗﺪاﻣﻲ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري ﻣﺒﻠﻎ ﻛﺴﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎورد و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ زﻧﺪان رﻓـﺖ )ﻋﻘﻴﻠـﻲ ‪ ،(15 : 1364 ،‬و ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ ﺧـﺸﻢ ﺳـﻠﻄﺎن ]ﻣﺤﻤـﻮد[ را‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬اﻣﻮال وزﻳﺮ ﺿﺒﻂ و ﻣﺼﺎدره ﺷﺪ و وي را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳـﺎد ﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎﻳﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻜﺮده ]اﺳﺖ[ ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺳـﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪،‬وﺟﻬﻲ را ﻧﺰد ﻳﻜﻲ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﻠﺦ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺳﭙﺮده اﺳـﺖ ‪ .‬ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ‬
‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺷﺪ و وزﻳﺮ ﺑﻲ ﻧﻮا را ﻫﺮ روز ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ آن درﮔﺬﺷـﺖ )ﺑﺎرﺗﻮﻟـﺪ ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪(608-609 :‬؛ و اﻣﻮال و داراﻳﻲ ﻫﺎ و اﻣﻼك ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﻴﻤﻨﺪي‪ ،‬ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺟﺔ ﺑﺰرگ را ﻧﻴﺰ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻣﺼﺎدره ﻛﺮد )ﻣﻨﺸﻲ ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ 43 :1364،‬؛‬
‫ﺳﻠﻴﻢ ‪.(109- 112 :1383 ،‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ وزﻳﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻴﻜـﺎﻟﻲ ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺴﻨﻚ وزﻳﺮ‪ ،‬اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از ﺟﻠﻮس ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ اﺗﻬـﺎم ﻗﺮﻣﻄـﻲ ﺑـﻮدن )ﺑﻴﻬﻘـﻲ ‪: 1371 ،‬‬
‫‪ ،(236‬و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺗﻤﺎم داراﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮع و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻓﺮوﺧـﺖ‪ ،‬اﻋـﺪام‬
‫ﺷﺪ )ﺑﺎﺳﻮرث ‪،‬ﻫﻤﺎن‪ .(68 :‬اﮔﺮ ﭼـﻪ ﺑـﺮدار ﻛـﺸﻴﺪن ﺣـﺴﻨﻚ ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ از ﻣـﺘﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد )ﻳﻮﺳﻔﻲ‪ ،(138 : 1384 ،‬وﻟﻲ ﭼﺸﻢ ﻃﻤـﻊ ﻣـﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧـﻮي در‬
‫اﻣﻮال وي ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻋﻈﻴﻢ در اﻳﻦ واﻗﻌﻪ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﻮاﻟﻲ واﻣﻼﻛﻲ ﻛﻪ ﺣﺴﻨﻚ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﻳﮕـﺮ‬
‫وزراء و رﺟﺎل و ﺑﺰرﮔﺎن و دﻳﻮاﻧﻴﺎن و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ‪ ،‬ﺑﻪ زور و ﻏﺼﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑـﻮد ‪،‬‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٦٦‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮاي وي ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻼي ﺟﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣ‪Ĥ‬ل ﺣﺎل زار و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ]ﻏﻤﻨﺎك[‬
‫و ﻏﻤﺒﺎر ﺣﺴﻨﻚ را از ﻗﻠﻢ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻴﻬﻘﻲ ]ﺑﺰرگ[ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺧﻮاﻧـﺪﻧﻲ اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻴﻬﻘﻲ را درﺑﻲ ﻃﺮف ﺑﻮدن و ﻋﺪم ﺗﻌﺼﺐ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از زﻳـﺎده ﮔـﻮﻳﻲ ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻴﻢ‬
‫)ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺧﺘﺎم اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﻛﻼم و ﮔﻔﺘﺎر زﻳﺒﺎي اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻴﻬﻘﻲ در ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ و ﭘﺮ از ﻋﺒﺮﺗﺶ ﻣﺰﻳ‪‬ﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬وي اﻳﻦ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﻧﮕـﺎرد‪ .... » :‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺣﺴﻨﻚ و روزﮔﺎرش ‪ ....‬اﮔﺮ زﻣﻴﻦ و آب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻏﺼﺐ ﺑﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﺪ و ﻧـﻪ‬
‫آب‪،‬ﭼﻨﺪان ﻏﻼم و ﺿﻴﺎع )ﻣﻠﻚ( و اﺳﺒﺎب و زر و ﺳﻴﻢ و ﻧﻌﻤﺖ ﻫﻴﭻ ﺳﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬او‬
‫رﻓﺖ و اﻳﻦ ﻗﻮم ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻜﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬رﺣﻤﺔ اﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻋﺒﺮت و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﺳﺒﺎب ﻣﻨﺎزﻋـﺖ و ﻣﻜﺎوﺣـﺖ )ﺳـﺘﻴﺰه(از ﺑﻬـﺮ ﺣﻄـﺎم‬
‫)ﻣﺎل(دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮي ﻧﻬﺎدﻧﺪ ‪ .‬اﺣﻤﻖ ﻣﺮدا ﻛﻪ دل در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻨﺪد! ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺘﻲ دﻫﺪ و‬
‫زﺷﺖ ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪ ‪) «...‬ﺑﻴﻬﻘﻲ ‪. (235 :1371 ،‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻋﻤﻠﻜﺮدي ﻣﻨﻔـﻲ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻘـﺎط روﺷـﻦ و ﻣﺜﺒﺘـﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺪون‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ دوﻟﺖ آﻧﺎن ﭼﺮﺑﺸﻲ ﻋﻈﻴﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬آﻧﭽﻪ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺨـﺸﻲ از اﻳـﻦ ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي ﻣﻨﻔـﻲ و ﻧﺎروﺷـﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي اﺳﺖ‪.‬اﮔﺮ از ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻫـﺎي ﻧﺎدرﺳـﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ آن‬
‫ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ آن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫و ارﺗﺶ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺮوه و ﻃﺒﻘﻪ اي ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻲ و‬
‫ارﺗﺶ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادﺑﻴﺎت و ﺷـﻌﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫اﺑﺰاري در راﺳﺘﺎي ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻫﺪاف ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﭼﺮاغ ﻋﻠﻢ و داﻧـﺶ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﻋﻠﻤﻲ و اﺳﺘﻔﺎده از داﻧﺶ و داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﺟﻬـﺖ ﻣﻨـﺎﻓﻊ و‬
‫ﻣﻄﺎﻣﻊ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻧﻴﺰ ﻗﺸﺮﻳﺖ ﮔﺮاﻳﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ رو ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ و اﻓﻮل رﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑـﻴﻦ‬
‫‪٢٦٧‬‬ ‫‪ K‬ا'‪2‬دي در دورۀ "‪AV K‬ي‬

‫ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ و اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺰ‬
‫ﺧﻮي اﺳﺘﺒﺪادي ﺷﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي آﻧﺎن در ﺑﻬﺮه ﻛـﺸﻲ و اﺳـﺘﺜﻤﺎر رﻋﺎﻳـﺎ و ﺗـﻮده‬
‫ﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺒﻌﺎت ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ و دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫داﺷﺖ و آن ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ اﻋﻴﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن و ﺣﺘﻲ وزراء و دﻳﻮاﻧﻴﺎن و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص رﻋﺎﻳـﺎ و‬
‫ﻛﺸﺎورزان از دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻦ و ﺗﺠﺰﻳـﻪ‬
‫و ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻗﻠﻤﺮو ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن از ﻳﻚ ﺳﺮزﻣﻴﻦ وﺳـﻴﻊ‪ ،‬ﺑـﻪ دوﻟﺘـﻲ درﺟـﻪ دوم ﻓـﺮاﻫﻢ آورد ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار ﻋﻠﻢ و ادب و ﺗﺴﺎﻫﻞ و آزاد اﻧﺪﻳﺸﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﺤﻮري و‬
‫ﻧﻮع دوﺳﺘﻲ و رﻋﻴﺖ ﭘﺮوري ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻴﺜﻴﺎت ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄـﻒ در‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﻮرد ﻫﺮ دو ﺣﻜﻮﻣـﺖ و‬
‫ﺷــﻨﺎﺧﺖ روﺷــﻨﺎﻳﻲ ﻫــﺎي ﻳﻜــﻲ و ﻧﺎروﺷــﻨﺎﻳﻲ ﻫــﺎي دﻳﮕــﺮي‪ ،‬از اﻫﻤﻴﺘــﻲ ﺑﻨﻴــﺎدﻳﻦ در‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬
‫‪ .1‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ‪ ،‬واﺳﻴﻠﻲ و ﻻدﻳﻤﻴﺮ وﻳﭻ ‪ ، 1366 .‬ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﻧﺎﻣﻪ)ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن در ﻋﻬﺪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻣﻐـﻮل( ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺮﻳﻢ ﻛﺸﺎورز ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬آﮔﺎه ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎﺳﻮرث‪،‬ﻛﻠﻴﻔﻮرد ادﻣﻮﻧﺪ ‪ ،1372 .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،1371 .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒـﺮ ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻣﻬﺘﺎب ‪.‬‬
‫‪ .4‬ــــــــــ ‪ ،1356 .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ ﻓﻴﺎض‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﻲ ‪.‬‬
‫‪ . 5‬ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ ‪ ،‬اﻳﻠﻴﺎ ﭘﺎوﻟﻮوﻳﭻ ‪ ، 1359 .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳـﻴﺮوس‬
‫اﻳﺰدي و ﺣﺴﻴﻦ ﺗﺤﻮﻳﻠﻲ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬دﻧﻴﺎ ‪.‬‬
‫‪ . 6‬ﭘﻴﮕﻮﻟﻮﺳﻜﺎﻳﺎ ‪ ،‬ﻧﻴﻨﺎ و دﻳﮕﺮان ‪ ، 1363 .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از دورة ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺮﻳﻢ ﻛﺸﺎورز ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﭘﻴﺎم ‪.‬‬
‫"! ‪ /‬ل ‪ % / ٢‬رۀ ‪٨‬‬ ‫‪٢٦٨‬‬

‫‪ .7‬ﺟﺮﻓﺎدﻗﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺸﺮف ﻧﺎﺻﺢ ﺑﻦ ﻇﻔﺮ ‪ ، 1357 .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻤﻴﻨـﻲ ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﺟﻌﻔـﺮ‬
‫ﺷﻌﺎر ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب ‪.‬‬
‫‪ . 8‬ﺣﺒﻴﺒﻲ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻲ ‪ ، 1380 .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﻓﺴﻮن ‪.‬‬
‫‪ .9‬ﺳﻠﻴﻢ ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ‪ ، 1383 .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺳﺮآﻏﺎز واﭘﺲ ﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺑﻠﺦ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺷﺒﺎﻧﻜﺎرهاي ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ، 1363 .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎب ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﻣﻴﺮﻫﺎﺷـﻢ‬
‫ﻣﺤﺪث ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻋﻘﻴﻠﻲ ‪ ،‬ﺳﻴﻒ اﻟﺪﻳﻦ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻦ ﻧﻈﺎم ‪ ، 1364 .‬آﺛﺎر اﻟﻮزراء ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻴﺮ ﺟـﻼل اﻟـﺪﻳﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻨﻲ )ﻣﺤﺪث ارﻣﻮي( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ‪.‬‬
‫‪ .12‬ﻏﺒﺎر ‪ ،‬ﻣﻴﺮ ﻏﻼم ﻣﺤﻤﺪ ‪ ، 1375 .‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ،‬ﻗﻢ ‪ ،‬اﺣﺴﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫‪ .13‬ﻓﺮاي ‪ ،‬رﻳﭽﺎرد ﻧﻴﻠﺴﻮن ‪ ، 1363 .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان از اﺳـﻼم ﺗـﺎ ﺳـﻼﺟﻘﻪ ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪.4‬‬
‫‪ .14‬ﻓﺮوزاﻧﻲ ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ‪ ، 1386 .‬ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ‪.‬‬
‫‪ .15‬ﮔﺮدﻳــﺰي ‪ ،‬اﺑﻮﺳــﻌﻴﺪ ﻋﺒــﺪاﻟﺤﻲ ﺑــﻦ ﺿــﺤﺎك ﺑــﻦ ﻣﺤﻤــﻮد ‪ 1347 .‬ه‪.‬ق ‪ 1928 /‬م ‪ ،‬زﻳــﻦ‬
‫اﻻﺧﺒﺎر)ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺮدﻳﺰي( ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﻇﻢ ‪ ،‬ﺑﺮﻟﻴﻦ ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ‪.‬‬
‫‪ .16‬ﻣﻨﺸﻲ ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ‪ ، 1364 .‬ﻧﺴﺎﺋﻢ اﻻﺳﺤﺎر ﻣﻦ ﻟﻄﺎﺋﻢ اﻻﺧﺒﺎر ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﻣﻴـﺮ‬
‫ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻴﻨﻲ )ﻣﺤﺪث ارﻣﻮي( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ‪.‬‬
‫‪ .17‬ﻧﺎﻇﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ، 1318 .‬ﺣﻴﺎت و اوﻗﺎت ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﻮر اﻣﻴﻨـﻲ ‪،‬‬
‫ﻛﺎﺑﻞ ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪.‬‬
‫‪ .18‬ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ ﻃﻮﺳﻲ ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ‪ ، 1372 .‬ﺳﻴﺮ اﻟﻤﻠﻮك )ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻧﺎﻣـﻪ( ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﻫﻴﻮﺑﺮت دارك ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪.‬‬
‫‪ .19‬ـــــــــ ‪ ، 1372 .‬ﺳﻴﺮ اﻟﻤﻠﻮك ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﺳﺎﻃﻴﺮ ‪.‬‬
‫‪ .20‬ﻳﻮﺳﻔﻲ ‪ ،‬ﺻﻔﺮ ‪ ، 1384 .‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ)ﻗﺼﺔ ﻣﺮگ ﺣﺴﻨﻚ وزﻳﺮ( ‪ ،‬ﮔﻴﻼن‬
‫ﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬ادﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬س‪ ،5‬ش ‪ ، 4‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ ، 20‬رﺷﺖ ‪ ،‬ﮔﻴﻼن‪.‬‬