ENCYKLOPEDIA

„BIAŁYCH PLAM ”

TOM
I
U zupełniony o e r ra tę W ydawcy [przyp. SiEC].

ABAKANOWICZ PIOTR — ARMIA LUDOWA

Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne

 Komitet naukowy
prof. Henryk Kiereś - przewodniczący
dr Jacek Bartyzel, ks. prof. Stanisław Kowalczyk, dr Stanisław Majdański,
prof. Jerzy Robert Nowak, prof. Mieczysław Smoleń,
dr Andrzej Leszek Szczęśniak, ks. prof. Zygmunt Zieliński

Redakcja
Marzena Korytkowska, Jolanta Koziej, Joanna Warecka,
Krzysztof Warecki, Artur Winiarczyk (redaktor naczelny)

Autorzy haseł
ks. prof. Czesław Stanisław Bartnik, dr Jacek Bartyzel, dr Waldemar Bednarski,
dr Marek Czachorowski, Paweł Gondek, Jan JózefKasprzyk, Barbara Kiereś,
prof. Henryk Kiereś, ks. prof. Stanisław Kowalczyk,
Jan Marszałek, Wojciech Jerzy Muszyński, prof. Jerzy Robert Nowak, Zbigniew Pańpuch,
ks. dr Aleksander Posacki SJ, dr Robert Potocki, prof. Edward Prus, dr Robert Ptaszek,
Arkadiusz Robaczewski, dr Tadeusz P. Rutkowski, prof. Mieczysław Smoleń,
prof. Ryszard Szawłowski, dr Andrzej Leszek Szczęśniak, dr Stanisława Tucholska,
dr Bohdan Urbankowski, ks. prof. Zygmunt Zieliński, Leszek Żebrowski

Opracowanie graficzne i skład komputerowy

Wydawnictwo POLIHYMNIA Sp. z o.o.
Al. Róż 17, 20-809 Lublin, tel/fax. (0-81) 746-97-17
 SPIS HASEŁ TOMU I

ABAKANOWICZ PIOTR ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH

ABAKUMOW WIKTOR SIEMIONOWICZ WSCHODNICH (1939-41)
ABBEVILLE ANTYSEMITYZM
ABORCJA ANTYSEMITYZM A HOLOCAUST
ABSOLUTYZM ANTYSEMITYZM W POLSCE
ABSTRAKCJONIZM ANTYSOWIECKIE POWSTANIA:
ABSURDU TEATR —POLSKA
ACTION FRANÇAISE -Z SR R
ADENAUER KONRAD “ UKRAINA
ADMINISTRACJA ZASTĘPCZA ARMII -FINLANDIA
KRAJOWEJ “ LITWA
AGITATORZY STALINOWSCY W POLSCE —NRD
(1939-41) -WĘGRY
AGRESJA ANTYSZTUKA
AGRESJA ZSRR NA POLSKĘ (17 IX 1939) ANTYUTOPIA
AIDS APARAT PARTYJNY
AKCJA AB APEC
AKCJA „ANTYK” APOKALIPTYKA
AKCJA „N” APOLITYCZNOŚĆ
AKCJA NA ŚW. PIOTRA I PAWŁA ARCISZEWSKI TOMASZ
AKCJA SPECJALNA NARODOWYCH SIŁ ARENDTHANNAH
ZBROJNYCH ARMIA CZERWONA
AKCJA „WISŁA” ARMIA CZERWONA NA ZIEMIACH POLSKICH
ALASKA (1944-47)
ALCAZAR DE TOLEDO ARMIA KONNA
ALCHEMIA ARMIA KRAJOWA
ALIENACJA ARMIA LUDOWA
ALTER WIKTOR
ALTERNATYWNE METODY I RUCHY
ALTRUIZM
AMBICJA
ANARCHIZM
ANARCHIZM ROSYJSKI
ANDROGYNIZM
ANIOŁOWIE
ANTROPOZOFIA
ANTYCHRYST
ANTYESENCJALIZM
ANTYFASZYZM
ANTYKLERYKALIZM
ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT
ANTYKOMUNIZM
ANTYKONCEPCJA
ANTYKOŚCIELNA POLITYKA WŁADZ PRL
(1944-56)
ANTYKOŚCIÓŁ
ANTYPEDAGOGIKA
ANTYPOLONIZM
 Wykaz skrótów

adm. administracyjny fiz. fizyczny

afr. afrykański flam. flamandzki
alb. albański franc. francuski
amer. amerykański
analog. analogiczny gat. gatunkowy, gatunek
ang. angielski germ. germański
anglik. anglikański gosp. gospodarczy
antropol. antropologiczny got. gotycki
arab. arabski gr. grecki
aram. aramejski
archeol. archeologiczny handl. handlowy
argent. argentyński hebr. hebrajski
art. artystyczny hind. hinduski
arystokr. arystokratyczny hist. historyczny
arystot. arystotelesowski hiszp. hiszpański
atom. atomowy hitler. hitlerowski
austr. austriacki hoi. holenderski
austral. australijski human. humanistyczny
azjat. azjatycki
bałk. bałkański ideol. ideologiczny
barok. barokowy ind. indyjski
belg. belgijski indonez. indonezyjski
białor. białoruski irl. irlandzki
bibl. biblijny islam. islamski
bizant. bizantyjski ¡zrael. izraelski
bolszew. bolszewicki
braz. brazylijski jap. japoński
bryt. brytyjski j?z. językowy, język
bułg. bułgarski jug. jugosłowiański

ces. cesarski, cesarz kanad. kanadyjski

chiń. chiński kapł. kapłański
chorw. chorwacki katol. katolicki
chrześc. chrześcijański komun. komunistyczny
czes. czeski konserw. konserwatywny
kośc.. kościelny
dawn. dawny, dawniej krak. krakowski
demokr. demokratyczny król. królewski
duń. duński klas. klasyczny

egip. egipski liber. liberalny

ekonom. ekonomiczny liter. literacki
etn. etniczny litew. litewski
europ. europejski log. logiczny
lotn. lotniczy
filol. filologiczny lud. ludowy
filoz. filozoficzny
fiń. fiński łac. łaciński
łot. łotewski
 rum. rumuński
maced. macedoński rzym. rzymski
mat. matematyczny
mech. mechaniczny serb. serbski
metafiz. metafizyczny skand. skandynawski
mist. mistyczny słow. słowiański
mit. mityczny słowac. słowacki
mong. mongolski socjalist. socjalistyczny
mor. moralny socjol. socjologiczny
muz. muzyczny sow. sowiecki
społ. społeczny
nacjonalist. nacjonalistyczny Stalin. stalinowski
nar. narodowy staroż. starożytny
nast. następnie szkoc. szkocki
nauk. naukowy szlach. szlachecki
niderl. niderlandzki szwaj c. szwajcarski
niem. niemiecki szwedz. szwedzki
norw. norweski
nowoż. nowożytny średnio w. średniowieczny
świat. światowy
oświeć. oświeceniowy
teatr. teatralny
teol. teologiczny
panc. pancerny teor. teoretyczny
państw. państwowy totalit. totalitarny
pap. papieski, papież tow. towarzystwo
patriot. patriotyczny trad. tradycyjny
pedag. pedagogiczny tur. turecki
piat. platoński
pocz. początkowy, początek ukr. ukraiński
poet. poetycki
poi. polski warsz. warszawski
polit. polityczny węg. węgierski
portug. portugalski wewn. wewnętrzny, wewnętrznie
powsz. powszechny wł. włoski
pozytywist. pozytywistyczny właśc. właściwy, właściwie
prakt. praktyczny woj. wojewódzki,województwo
praw. prawniczy wojsk. wojskowy
prawosł. prawosławny współcz. współczesny, współcześnie
protest. protestancki wyd. wydany
prus. pruski
przyr. przyrodniczy zał. założony
psych. psychiczny zewn. zewnętrzny, zewnętrznie
psychol. psychologiczny zwł. zwłaszcza
publ. publiczny
żyd. żydowski
radz. radziecki
rei. religijny
renes. renesansowy
republ. republikański
rom. romański
romant. romantyczny
ros. rosyjski
 WSTĘP
Słowo „encyklopedia” ma grecki źródłosłów. Składa się ono z przedrostka en, oznaczającego
znajdowanie się czegoś „w” (wewnątrz, w środku), słowa kyklos - krąg, koło, oraz terminupaideia -
kształcenie, wychowanie, co w sumie tworzy słowo enkyklopaideia, które oznacza wiedzę ogólną,
ważną dla wykształcenia i wychowania człowieka. Pisze się różne encyklopedie, od ogólnych (po­
wszechnych), które gromadzą ważną wiedzę o całej kulturze, po specjalistyczne, np. medycyny, pra­
wa czy nauki. Jaki charakter ma E ncyklopedia,, Białych Plam ”? Jest ona encyklopedią powszechną,
dotyczy bowiem dorobku wszystkich dziedzin kultury - nauki, religii, moralności i sztuki, ale zara­
zem posiada charakter jakby specjalistyczny, gdyż ujmuje ten dorobek pod kątem tzw. białych plam.
Co kryje się za tą metaforą? Plama występuje na czymś, ale nie należy do tego czegoś, coś sobą
przesłania; biała plama to puste miejsce. Metafora białych plam pojawiła się dość niedawno w dys­
kursie społecznym, a oznacza ona to wszystko z dorobku kulturowego, co zostało celowo wymazane;
chodzi o ważne słowa i ich źródłowe znaczenia, o osoby i fakty historyczne. Źródłem białych plam
nie jest zapomnienie czy zaniedbanie, lecz działanie świadome i celowe, które zniekształca znaczenia
i retuszuje fakty albo je po prostu eliminuje z kultury. Jednym słowem, usuwa się prawdę lub wpro­
wadza się w jej miejsce tzw. półprawdę, czyli fałsz, a tym samym zubaża się i wypacza dorobek
minionych pokoleń.
Polska przynależy do cywilizacji łacińskiej, zwanej także cywilizacją personalistyczną, będącej
oryginalną syntezą dorobku starożytnej Grecji w zakresie filozofii i Rzymu w dziedzinie prawa, doko­
naną na gruncie chrześcijaństwa. To ostatnie nie wchodzi w strukturę cywilizacji łacińskiej, ale swą
integralną wizjączłowieka, obejmującąjego życie od narodzin aż po naturalną śmierć w perspektywie
zbawienia, dało asumpt do ponownego przemyślenia problemu świata, a nade wszystko człowieka.
Człowiek ukazał się nie tylko jako byt rozumny {animal rationale) i byt społeczny {animal sociale), ale
właśnie jako persona - OSOBA - motyw i cel życia rozumnego oraz wszelkiego życia społecznego. I
dlatego celem cywilizacji łacińskiej, jej dobrem wspólnym {bonum communae) jest konkretny człowiek
i t y l k o człowiek, a jest to niezależne od jego rasy, płci, uzdolnień, pozycji społecznej, stanu zdrowia
i cech charakteru. Jednakże człowiek ten, jeśli chce rozumnie i odpowiedzialnie uczestniczyć w życiu
społecznym, musi - jest to warunek sine qua non - spełnić następujące warunki: wydawane przez niego
sądy muszą być wewnętrznie niesprzeczne oraz prawdziwe, czyli zgodne z ich przedmiotem; powinien
on przewidywać praktyczne konsekwencje własnych sądów o świecie i człowieku, a także powinien
znać dorobek własnej tradycji cywilizacyjnej oraz innych cywilizacji. Wymienione warunki są zarazem
kiyteriami oceny sensowności dialogu społecznego i celowości działania, czyli postępowania i wytwa­
rzania. Polska tradycja cywilizacyjna nie jest tradycją plemienną; obce jej są mity, utopie oraz ideolo­
gie. Jest to tradycja zakorzeniona w theoria - nauce, w prawdzie o świecie i człowieku; wyjaśnia ona
fakt ludzki, a także roztropnie integruje działanie człowieka - co nie jest łatwe! - po to, by mógł on na
miarę własnych talentów i pracy zaktualizować się w poznaniu, w miłości, wolności i odpowiedzialno­
ści, aby był podmiotem prawa, nie tracił suwerenności i godności religijnej. Jeśli twórca cywilizacji
personalistycznej jest ponadto chrześcijaninem, bierze on na swe barki dobrowolnie dodatkowy obo­
wiązek służenia i poświęcania się dla innych ludzi - bliźnich - z racji powinowactwa dzieci Bożych;
solidarność jest chrześcijańską cnotą miłości społecznej.
Na pniu tradycji łacińskiej zaszczepiła się kilkaset lat temu supercywilizacja socjalizmu, za­
właszczając kluczowe pojęcia cywilizacji personalistycznej. Jest ona jednak zarazem jakby chrześci­
jaństwem a rebours, posiada bowiem własną „eschatologię” (ideologię), a więc wizję „zbawienia”
człowieka. Filarem tej wizji jest teza, według której dobrobyt materialny to jedyne skuteczne narzę­
dzie do wyplenienia zła społecznego, czyli metamorfozy moralnej człowieka, ale kontekstem tego
życia musi być superpaństwo: narodowe lub ponadnarodowe. Fałszywość tej tezy została dobitnie
potwierdzona przez różnorodnie realizowany eksperyment socjalizmu. Eksperyment ten trwa nadal.
Socjalizm - jak mitologiczna Hydra - odradza się, transformuje, prowadzi także wewnętrzną walkę i
nadal - jak mitologiczny Leviathan - pożera własne dzieci, budując cywilizację śmierci. I właśnie
chcąc się usprawiedliwić, wykazać własną „konieczność dziejową”, kradnie ważne słowa i podmie­
nia ich znaczenia, preparuje historię i zohydza wszystko, co tworzy depozyt ideowy tradycji persona­
listycznej. Terror i propaganda - to dwa narzędzia polityki i pedagogii społecznej socjalizmu, za
pom ocą których - w imię mirażu „świetlanej przyszłości” - dialektycznie miesza się prawdę z fa­
łszem, prawdę z fikcją, prawdę z wishful thinking, dobro ze złem i piękno z brzydotą. Uderzenie w
zmysły i rozum podcina korzenie tożsamości cywilizacyjnej Polaka, uczy go nienawiści do własnej
tradycji i siebie samego, wymusza bezwolną akceptację absurdu cywilizacyjnego socjalizmu. A prze­
cież wiemy z doświadczenia, że odkryta prawda nie starzeje się i że historia jest nauczycielką życia;
wiemy, że dialektyczne lekceważenie prawdy jest samooszustwem i że bez tradycji staczamy się w
nicość. Na negacji prawdy i historii nie zbuduje się dobra, dobro bez prawdy jest dobrem złudnym.
Współautorzy Encyklopedii „Białych Plam ” są dalecy od suponowania tzw. spiskowej teorii
dziejów. Ludzkie działanie jest obrazem naszej wiedzy o świecie, a wiedza ta jest albo prawdziwa,
albo fałszywa. Jeśli jest prawdziwa, prawda zabezpiecza dobro-cel działania; jeśli jest fałszywa, jej
fałsz owocuje złem w działaniu, czyni je bezsensownym. Od tej zależności nie ma odwołania! Socja­
lizm jest rezultatem błędów poznawczych Europejczyka i jego niecierpliwości, ale także skutkiem
naiwnego naśladowania obcych wzorów cywilizacyjnych. Jest on fałszem, a fałsz ma swe źródło w
błędzie, któiy jest z kolei skutkiem różnorodnych uwarunkowań naszego poznania. Nikt nie chce
błądzić, ale można trwać w błędzie. Tak jest właśnie z twórcami i admiratorami socjalizmu. W naszej
tradycji taki przypadek nosi miano ignorancji - niewiedzy, braku świadomości, że głoszony pogląd
ma swe źródło w błędzie poznawczym. Chociaż błądzi konkretny człowiek, współautorzy Encyklo­
p ed ii „ Białych Plam ” nie uderzają w ludzi, lecz w ich poglądy. Człowiek jest dobrem wspólnym, a
jeśli błądzi, winniśmy mu tolerancję, ale także bezpardonowość wobec fałszu i nieustępliwość wobec
kłamstwa. Zmaganie się personalizmu z socjalizmem jest faktem historycznym i kulturowym. Socja­
lizm żyje wyłącznie na koszt tradycji łacińskiej, czerpie własne siły z negacji lub zawłaszczania jej
dorobku, ale kiedy trawi go kryzys, chroni się taktycznie pod jej skrzydłami, aby przejść transforma­
cję. Wynika z tego, że gdyby socjalizm doprowadził do unicestwienia tradycji personalistycznej,
musiałby - jak każdy pasożyt - sam zginąć, jest on bowiem bezpłodny poznawczo i cywilizacyjnie.
Takie jest tło ideowe Encyklopedii „Białych P la m ”, w związku z czym zamierza ona przywrócić
naszemu dyskursowi kulturowemu ważne słowa i ich źródłowe znaczenia, oczyścić fakty zniekszta­
łcone i przypomnieć wymazane, wskazać na źródła i skutki błędnych koncepcji świata i człowieka.
Autorzy Encyklopedii „ Białych Plam ” są świadomi, że zadanie nie jest łatwe. Zniszczono wiele
źródeł historycznych, skażono placówki naukowe myśleniem ideologicznym. Odzwyczailiśmy się od
tradycji, żyjemy opiniami i fałszami, łatwo ulegamy fatamorganie konsumpcjonizmu i relatywizmu.
Na szczęście przychodzi z pomocąpokaźna ilościowo i nieoceniona pod względem jakości naukowej
i trafności interpretacji literatura polska i światowa. Autorzy tych publikacji, nierzadko współautorzy
Encyklopedii „Białych Plam ”, odważnie i rzetelnie tropią błąd i fałsz, a tym samym demaskują fan­
tomy myślowe. Ich praca i przywiązanie do prawdy i dorobku tradycji łacińskiej jest wzorem i źró­
dłem motywacji. Encyklopedia „ Białych Plam ” nawiązuje do tego nurtu, a także integruje jego dzia­
łania i syntetyzuje rozproszony, mało znany (niskie nakłady) i często cenzurowany dorobek. Jest ona
również apelem skierowanym do wszystkich, którym tradycja personalistyczna jest bliska i którzy
chcieliby swym autorytetem wesprzeć dzieło przywracania języka i pamięci. Hasła zamieszczone w
Encyklopedii „Białych Plam ” są hasłami autorskimi, opartymi na kompetencji i odpowiedzialności
ich twórców; ich autorzy liczą na pomoc, na dyskusję i uzupełnienia. Redakcja Encyklopedii „ Bia­
łych Plam ” zaprasza do współpracy.
Redakcja
 ABAKANOWICZ PIOTR
ABAKANOWICZ PIOTR (ur. 21 VI 1890 w
Warszawie, zm. 1 VI 1948 we Wronkach) - ppłk pilot
WP, płk i Szef Sztabu ->Nar. Sił Zbrojnych (NSZ).
Był synem oficera gwardii carskiej; po ukończe­
niu gimnazjum (1910) wstąpił do Korpusu Kadetów
w Petersburgu, który opuścił 1912 w stopniu ppor.;
służbę wojsk, pełnił w Wołyńskim Pułku Gwardii, z
którym 1914 wyruszył na front do Prus Wsch.; pod
koniec 1914 został ranny i przebywał na leczeniu do
poł. 1915; za zasługi bojowe został awansowany do
stopnia kpt.; VIII 1916 na własną prośbę został prze­
niesiony do służby w lotnictwie; XII 1916 ukończył
Wojenną Szkołę Pilotów i został wytypowany do dal­
szego szkolenia na kursie pilotów instruktorów w
Anglii; I 1918 (już w stopniu ppłk.) zgłosił się do I
Korpusu Pol. gen. J. Dowbór-Muśnickiego, gdzie pe­
łnił służbę w oddziałach piechoty i odznaczył się w
walkach z bolszewikami pod Bobrujskiem; oddział
dowodzony przez A. zdobył wówczas transport kole­
jowy z 16 samolotami i silnikami lotn., z których sfor­
mowano eskadrę lotn., której został dowódcą; dzięki
jego wysiłkom I Korpus był jedyną formacją poi. na
wschodzie, która posiadała własne lotnictwo, z poi.
personelem technicznym i latającym; gdy IV 1918 re­
jon Bobrujska opanowały oddziały niem., I Korpus
nie mając możliwości przebicia się na tereny pd. Ro­
sji, został zmuszony do złożenia broni; A. nie chcąc
oddać samolotów Niemcom, rozkazał spalić wszyst­
kie maszyny.
Po demobilizacji I Korpusu A. usiłował przedo­
stać się do Francji, do formującej się tam armii gen. J.
Hallera, został jednak aresztowany przez bolszewików;
po interwencji kolegów pilotów zwolniono go, ale pod
warunkiem wstąpienia do lotnictwa sow.; wiosną 1919
eskadra, w której A. pełnił służbę została skierowana
do Smoleńska na front poi.; A., który już od dawna
planował ucieczkę, 1 V 1919 zrealizował swój zamiar;
po wystartowaniu z lotniska odłączył się od grupy,
przeleciał przez linię frontu i wylądował na poi. lotni­
sku wojsk. k. Mołodeczna; wyczyn ten stał się sławny
w Polsce, jego opis i zdjęcie A. obok uprowadzonego
samolotu obiegły całą prasę; po rozpatrzeniu sprawy
A. przez Oficerski Trybunał Orzekający 1921 został
on przyjęty do Wojska Pol. w stopniu ppłk. i odzna­
czony Krzyżem Virtuti Militari.
1921 -30 A. pełnił wiele odpowiedzialnych funk­
cji w poi. lotnictwie, m.in. kierował Wyższą Szkołą
Lotn. w Grudziądzu, dowodził 11, a nast. 5 pułkiem
lotn.; 1930 z powodów zdrowotnych został przenie­
siony do rezerwy (wg komisji lekarskiej po przeży­
tych 2 katastrofach lotn. A. utracił 66% zdrowia); na
decyzji tej zaważyły także in. względy; znane były jego
krytyczne poglądy na temat stanu poi. sprzętu i posu­
11
nięć władz lotnictwa; spowodowało to niechęć decy­
dentów wojsk, do jego osoby, blokowało mu awans i
sprawiło, że nie był honorowany; w kampanii wrze­
śniowej nie wziął udziału, ponieważ gdy udało mu się
dotrzeć na miejsce przydziału, lotnisko zastało znisz­
czone przez samoloty niemieckie.
Udział A. w pocz. fazie działalności konspira­
cyjnej nie jest znany; z zachowanych dokumentów
wiadomo, że V 1944 znalazł się on w szeregach NSZ;
był to moment, gdy w NSZ doszło do rozłamu na tle
scalenia z -> Armią Krajową; A. związał się z tą czę­
ścią organizacji (NSZ-Związek Jaszczurczy), która nie
chciała podporządkować się AK; w konspiracji uży­
wał pseudonimów „Barski”, „Grey” i „Grządziel”; od
1 VI 1944 do wybuchu powstania warsz. pełnił funk­
cję Komendanta Okręgu I-B (Warszawa-powiaty),
obejmującego okolice stolicy; w czasie powstania nie
brał udziału w walkach, pełniąc obowiązki szefa szta­
bu dywizji, która miała składać się z członków NSZ;
tragiczna sytuacja militarna Warszawy uniemożliwiła
realizację tych planów; po upadku powstania otrzy­
mał rozkaz opuszczenia miasta razem z ludnością cy­
wilną; przedostał się do Częstochowy i w dalszym cią­
gu pozostawał czynny w konspiracji NSZ-ZJ.
X 1944 powierzono A. funkcję szefa sztabu NSZ;
wszystkie opracowywane wówczas plany i instrukcje,
mające dostosować tę organizację do nowych warun­
ków konspiracyjnych, walki z okupantem sow. i ko­
mun. aparatem bezpieczeństwa, powstawały przy jego
współudziale; przewodniczył on także sądowi oficer­
skiemu przy Dowództwie NSZ oraz należał do komi­
sji weryfikującej awanse oficerskie; 20 XII 1944 zo­
stał odznaczony Krzyżem Nar. Czynu Zbrojnego II
klasy za „wybitne zasługi dla Narodu i Państwa Pol­
skiego położone w szeregach Narodowych Sił Zbroj­
nych, wybitnie ofiamąi ideową pracę organizacyjną”;
15 I otrzymał awans do stopnia płk. NSZ, nadany przez
dowódcę NSZ, gen. dyw. Z. Broniewskiego (pseud.
„Bogucki”); 1945 pełnił funkcję komendanta Obsza­
ru Południe NSZ.
X 1945 A. został aresztowany przez funkcjona­
riuszy Urzędu Bezpieczeństwa (UB); proces, tzw. „ki-
blówka”, odbył się przy drzwiach zamkniętych przed
Wojsk. Sądem Rejonowym w więzieniu na Mokotowie;
wydany wówczas wyrok śmieci zamieniony został nast.
na karę dożywotniego więzienia; po amnestii 1947 wy­
rok zmieniono ostatecznie na 15 lat więzienia; A. zmarł
w więzieniu we Wronkach po pobiciu przez strażnika;
oficjalnie nie podano przyczyny zgonu.
Dopiero IV 1991 nastąpiła ekshumacja zwłok A.
z kwatery więziennej cmentarza we Wronkach; przy
pomocy oficerów Departamentu Wychowania MON i
Dowództwa Wojsk Lotn. i Obrony Powietrznej zorga-
I1 A D A I W \m U W I L Z . r i U I K - M O ^ U / V I U W
nizowano godny pogrzeb płk. A.; urna z prochami prze­
wieziona została z Poznania śmigłowcem wojsk, do
Warszawy; pogrzeb odbył się na Cmentarzu Powąz­
kowskim z udziałem Kompanii Reprezentacyjnej Woj­
ska Pol., delegacji lotników i kombatantów NSZ; był
to pierwszy pogrzeb żołnierza i dowódcy NSZ z asy­
stą honorową żołnierzy Wojska Pol.; tym samym od­
dano hołdNSZ jako organizacji zbrojnej Pol. Państwa
Podziemnego, walczącej z dwoma okupantami Rze­
czypospolitej; mogiła A. na Powązkach była kilkakrot­
nie profanowana przez „nieznanych sprawców”.
T. Krząstek, Ppłk pilot Piotr Abakanowicz - oficer lot­
nictwa i Narodowych Sił Zbrojnych, maszynopis (zbiory wła­
sne); Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury; personalia
III, Warszawa 1996.
Wojciech Jerzy Muszyński
ABAKUMOW WIKTOR SIEMIONOWICZ
(1908-54) - sow. wojskowy, generał pułkownik (1945),
zastępca lud. komisarza spraw wewn. ZSRR (1941-
44), zastępca przedstawiciela Rady Komisarzy Lud.
przy PKWN w Lublinie (VIII-XI 1944), szef Gł. Za­
rządu Kontrwywiadu „Smiersz” i zastępca lud. ko­
misarza obrony (1944-46), pełnomocnik NKWD
przy 3 Froncie Białor. (1945), minister bezpieczeń­
stwa państw. ZSRR (1946-51).
Wstąpił do NKWD 1932 i przez kilka lat spe­
łniał w nim podrzędną funkcję kuriera; w latach „wiel­
kiej czystki” awansował na śledczego, wykazując się
wyjątkową gorliwością i talentami; po upadku M. Je­
żowa i przejęciu przez Ł. -> Berię zwierzchnictwa nad
NKWD nieoczekiwanie został jego współpracowni­
kiem i odtąd jego kariera potoczyła się błyskawicznie;
1940 prawdopodobnie był zamieszany w sprawę ka­
tyńską (-> katyńska zbrodnia); 1941 po agresji Nie­
miec na ZSRR na wniosek Berii został pierwszym za­
stępcą szefa NKWD; wkrótce po objęciu tej funkcji
zorganizował śledztwo w sprawie grupy wyższych ofi­
cerów sow., których większość rozstrzelano X 1941;
zbierał także materiały przeciwko G. Żukowowi;
NKWD, niezależnie od swojego przeznaczenia jako
aparatu bezpieczeństwa wewn. i nadzoru nad takimi
służbami jak straż pożarna, więziennictwo, służby kar­
tograficzne, stanowiło wielki kompleks wojskowo-
przemysłowy; dysponując złożonąz więźniów ogrom­
ną armią pracy, kompleks ów realizował własne zada­
nia gosp. i w związku z tym utrzymywał własne siły
zbrojne do ochrony tej działalności (w chwili agresji
Niemiec na ZSRR podstawowe siły NKWD liczyły
ponad 200 tys. żołnierzy); oprócz tego do zadań
V V IM U K s i c m i u m u w i t i
NKWD należała także ochrona granic państwa, stąd
w jego składzie znajdowały się również oddziały stra­
ży granicznej, które tworzyły pierwszą linię obrony w
przypadku agresji z zewnątrz; NKWD działał również
wewnątrz Armii Czerwonej, zwł. w czasie wojny;
były to tzw. „oddziały specjalne”, które z jednej stro­
ny penetrowały nastroje żołnierzy za pomocą rozbu­
dowanej siatki informatorów, a z drugiej strony two­
rzyły „oddziały zaporowe” do zwalczania dezercji i
zapobiegania nieplanowemu wycofywaniu się żołnie­
rzy i całych oddziałów z pozycji bojowych; IV 1943
„oddziały specjalne” zostały usunięte z armii, z wyjąt­
kiem „oddziałów zaporowych”, i przekształcone w
samodzielną organizację kontrwywiadu podległą bez­
pośrednio Państw. Komitetowi Obrony (PKO), na któ­
rego czele stał sam J. Stalin; w praktyce przejął on
na czas wojny funkcję Rady Komisarzy Lud.; w na­
stępstwie tych zmian powstał oddział kontrwywiadu
lud. komisariatu obrony, któremu nadano nazwę
„Śmierć szpiegom” (ros. Smiert' szpionam - w skró­
cie „Smiersz” ); na czele tej instytucji postawiono wła­
śnie A., co świadczyło o pełnym zaufaniu do jego oso­
by członków najwyższego kierownictwa państwa;
„Smiersz” została więc złączona z aparatem wojsk., a
poprzez lud. komisariat obrony podporządkowana
PKO; w ten sposób usunięto z armii jeden organ nad­
zoru NKWD, lecz go nie zlikwidowano; biura „Smier-
szy” ulokowano przy każdym sztabie i ich faktycznym
zadaniem miało być sprawowanie kontroli nad wszyst­
kimi dowódcami; metody pracy tych komórek uległy
jednak radykalnej zmianie - inaczej niż NKWD, mia­
ły one tak działać, by nie naruszać przyjętej w pierw­
szej fazie bitwy stalingradzkiej zasady jednoosobowe­
go dowodzenia wojskiem.
Sprawowanie nadzoru nad armią nie było jedy­
nym zadaniem „Smierszy” kierowanej przez A.; o wiele
ważniejsze było organizowanie komórek zajmujących
się zwalczaniem zdrajców i szpiegów; jednak z upły­
wem czasu „Smiersz” coraz bardziej nabierała charak­
teru organizacji ofensywnej; dlatego w chwili, kiedy
armie sow. wkroczyły do Polski i in. państw, „Smier­
szy” powierzano coraz więcej zadań czysto polit.; jesz­
cze przed wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie
poi. w ramach „Smierszy” utworzono specjalne grupy
operacyjne, na których czele stali oficerowie mówią­
cy po polsku; gł. w tym celu, aby „z bliska” kierować
ich działalnością, już po wkroczeniu wojsk sow. na
ziemie poi. A. „ulokowano” przy Pol. Komitecie
Wyzwolenia Nar. w Lublinie; zadaniem tych grup miało
być ściganie agentów niem. i kolaborantów, ale w Pol­
sce zadanie to interpretowano nadzwyczaj szeroko; w
ten sposób obok prawdziwych kolaborantów likwi­
 ABAKUMOW WIKTOR SIEMIONOWICZ
dowano tysiące ludzi, którzy nie będąc komunistami,
podczas okupacji wykazywali wrogość do hitleryzmu;
samowola „grup operacyjnych” przybrała szczególnie
jaskrawe formy na terenach poi. Ziem Odzyska­
nych zarówno jeszcze w czasie wojny, jak i po jej za­
kończeniu; właśnie po zakończeniu wojny na Dolnym
Śląsku zorganizowano kilka obozów koncentracyj­
nych, m.in. w Złotym Stoku k. Kłodzka, gdzie poi.
więźniowie pracowali przy wydobywaniu rud arsenu;
także w Lubiążu k. Brzegu Dolnego istniał obóz we­
ryfikacyjny dla powracających z Niemiec byłych żo­
łnierzy sow. -jeńców niem., jak również dla żołnierzy
„armii” Własowa; „grupy operacyjne” A. działały rów­
nież na in. terenach Polski właśc. aż do 1946; szcze­
gólnie intensywnie operowały one w rejonach pn.-
wsch., dokonując grabieży majątku, aresztowań, wy­
syłek do ZSRR i egzekucji na miejscu wielu działaczy
podziemia niepodległościowego i in. „wrogów ludu”;
funkcjonariusze „Smierszy”, zwł. ci na stanowiskach
dowódczych z A. na czele, zgromadzili wielki mają­
tek na „wyzwolonych” terenach Polski i in. krajów
Europy Środkowo-Wschodniej.
1946 „Smiersz” została rozwiązana; nastąpiło to
w rezultacie przekształceń lud. komisariatów w mini­
sterstwa, zaś Rady Komisarzy Lud. - w Radę Mini­
strów ZSRR; w ramach tych przekształceń, 15 III 1946,
NKWD przyjęło nazwę MWD (Ministerstwo Spraw
Wewn.), aNKGB (Naczelny Komisariat Bezpieczeń­
stwa Państw.) nazywał się odtąd MGB (Ministerstwo
Bezpieczeństwa Państw.); w związku z tymi zmiana­
mi w tym samym roku w obydwu ministerstwach za­
szły także zmiany personalne; już w styczniu mini­
strem spraw wewn. w miejsce Berii (któremu jako
wicepremierowi powierzono nadzór nad zbrojeniami
atomowymi) został gen. S. Krugłow, natomiast mini­
strem bezpieczeństwa państw., po odwołaniu 18 XI
1946 W. Mierkułowa, został A.; wszystkie te zmiany
podyktowane zostały nowymi zadaniami; Stalinowi
chodziło przede wszystkim o stłumienie nadziei nie­
podległościowych wśród ujarzmionych narodów ży­
jących w granicach ZSRR (m.in. likwidacja antysow.
partyzantki w republikach nadbałtyckich i na Ukra­
inie oraz przeciwdziałanie „wpływom zach.”); istotną
sprawą było również nadzorowanie uzależnionych
państw Europy Środk.-Wsch., w których na wzór sow.
powstawały ministerstwa bezpieczeństwa publ.; nie
mając zaufania do tamtejszych partii komun., Moskwa
postanowiła przekształcić te ministerstwa w instrument
polityki sow.; zatem jednym z gł. zadań MGB pod kie­
rownictwem A. było w zasadzie kontynuowanie dzia­
łalności rozwiązanej „Smierszy” zarówno w ZSRR,
jak i w krajach leżących wzdłuż zach. granicy ZSRR,
tj. - jak to wówczas eufemistycznie nazywano - „po­
13
maganie narodom wyzwolonych krajów w ustanawia­
niu i utrwalaniu wolnych, własnych form rządzenia”.
Obejmując kierownictwo MGB, A., z jednej stro­
ny „umocnił szpiegowskie i represyjne zadania MGB”,
a z drugiej wprowadził oparty na brutalności i korup­
cji styl rządzenia tą instytucją; dominującymi cechami
charakteru ministra bezpieczeństwa były pijaństwo,
rozpusta i łapówkarstwo; jego otoczenie często skar­
żyło się, że awans na wyższe stanowisko bądź wyjazd
na placówkę zagraniczną najczęściej zależały od tego,
ile i czego zainteresowany był w stanie mu wręczyć;
pewien uciekinier z MGB wspominał, Jak kupował
dla szefa w Wiedniu wózek i ubranka dziecięce o łącz­
nej wartości 100 tys. rubli”; właśnie „niemoralność i
korupcja” zostały podane jako jedne z oficjalnych po­
wodów aresztowania i stracenia A.; w pamięci swoich
podwładnych zapisał się jeszcze tym, iż z klubu ofi­
cerskiego MGB polecił usunąć z honorowego miejsca
maskę pośmiertną, kukłę i kurtkę mundurową F. ->
Dzierżyńskiego, ponieważ rzekomo nie lubił symboli
i tradycji WCzeKa.
Powołanie przez Stalina 1947 Komitetu Infor­
macji (powstał z połączenia wywiadu zagranicznego
MGB i GRU, aczkolwiek pod koniec 1948 tzw. „wy­
dział doradców dla krajów demokracji lud.” powrócił
do MGB) i wyłączna pozycja A. jako szefa resortu
bezpieczeństwa zaczęły przeszkadzać Berii, tym bar­
dziej, że A. był ormiańskim Żydem; Beria podjął więc
zakulisowe działania w celu zmiany tego niekorzyst­
nego dla siebie stanu rzeczy; jednak Stalin, traktując
A. jako przeciwwagę wobec rosnących wpływów Be­
rii, nie przyjmował żadnych argumentów w tej mate­
rii; minister bezpieczeństwa mógł zatem spokojnie re­
alizować swoje zadania tym bardziej, że zarówno w
kraju, jak i w państwach tzw. demokracji lud. przystę­
powano do szeroko zakrojonych operacji przeciwko
wyimaginowanym wrogom; 1949 A. osobiście zaan­
gażował się w tzw. sprawę leningradzką, doprowadza­
jąc do skazania i stracenia pierwszych sekretarzy i in.
działaczy Komitetu Miejskiego i Obwodowego partii
w tym mieście - A. Kuźniecowa, P. Popkowa i M.
Wozniesieńskiego; osobiście też nadzorował, pod
pseud. „gen. Biełkin”, przesłuchania L. Rajka na Wę­
grzech (-> sprawa Rajka), żądając zastosowania tor­
tur, aby uzyskać przyznanie się do winy Rajka i jego
„współpracowników”;jeszcze podczas pobytu w Bu­
dapeszcie A. (i M. Rśkosi) naciskał na czechosłowac.
wiceministra spraw wewn. i szefa służby bezpieczeń­
stwa K. Svaba, aby natychmiast rozpoczęli areszto­
wania i przesłuchania.
Pomimo tak, zdawałoby się, mocnej pozycji A.,
podkreślonej „sukcesami” w zwalczaniu „wrogów
ludu” w kraju i państwach zależnych, Beria nie usta­
 n o n iv u jv it / v v v y ii\ i u n jit ( v ii\ 7 H u v v iv .iL — n o u iw ^ jn
wał w swoich wysiłkach zmierzających do zdyskredy­
towania ministra; jednak dopiero 1951 udało mu się do­
starczyć „niepodważalnych dowodów” na istnienie spi­
sku przeciwko Stalinowi, którego inspiratorem miał być
A. (-> „spisek lekarzy kremlowskich”); pierwszym
symptomem pocz. końca kariery A. było przejęcie przez
Stalina osobistego nadzoru nad sprawą Slansky’ego w
Czechosłowacji; wkrótce, jesienią 1951, A. został
aresztowany za nadużycie władzy, korupcję, niemo­
ralne prowadzenie się, a przede wszystkim za rzeko­
mą opieszałość w wykryciu „spisku leningradzkiego”;
po śmierci Stalina, kiedy Beria już 15 III 1953 po­
nownie połączył MGB i MWD w jedno ministerstwo
spraw wewn. pod własnym kierownictwem, w swej
hipokryzji natychmiast podjął akcję „w imię prawo­
rządności” przeciwko „nadużyciom” poprzedniej eki­
py; pierwszym jego pociągnięciem było zwolnienie
lekarzy kremlowskich, w tym zamieszanego w tę spra­
wę A., którego postawił na czele wydziału śledczego
ministerstwa; jednak po upadku Berii A. ponownie
został aresztowany pod zarzutem korupcji oraz „fa­
brykowania dowodów w sprawie leningradzkiej”;
publ. proces A. i 5 byłych wyższych urzędników mi­
nisterstwa bezpieczeństwa państw, odbył się 19 XII
1954; egzekucja A. i jego współpracowników miała
być dowodem, że reżim zdecydował się skończyć raz
na zawsze z polityką fałszerstw, konstruowania oskar­
żeń oraz samowolą organów bezpieczeństwa.
R. Miedwiediew, Pod osąd historii II, Warszawa 1990;
M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, War­
szawa 1994; Ch. Andrew, O. Gordijewski, KGB, Warszawa 1997.
Mieczysław Smoleń
ABBEVILLE - miasto w pn, Francji, u ujścia
Sommy, symbol nielojalności aliantów (Francji i An­
glii) w stosunku do Polski IX 1939.
Wobec niem. zagrożenia V 1939 zostały przepro­
wadzone w Paryżu rozmowy między poi. ministrem spraw
wojsk. gen. T. Kasprzyckim a gen. M.G. Gamelinem, w
wyniku których 19 V 1939 podpisany został protokół o
współpracy wojsk, między Polskąa Francją; wykonanie
klauzuli protokołu strona franc, uzależniła od dodatko­
wej umowy polit. określającej casus belli; umowa ta zo­
stała podpisana 4 IX 1939 po wypowiedzeniu przez Fran­
cję wojny Niemcom (3 IX); zgodnie z umową, w 15.
dniu powsz. mobilizacji (czyli faktycznie 18 IX) armia
franc, miała podjąć akcje lotn. na Niemcy i działania ofen­
sywne na lądzie, odciążające front polski.
17-21 VII 1939 przebywający w Warszawie bryt.
gen. W. Ironside, przewidywany na szefa bryt. Sztabu
Imperialnego, potwierdził wcześniejsze bryt. zobowią­
zania udzielenia Polsce pomocy i zapewnił, że bryt. siły
lądowe wysłane do Francji z chwilą przystąpienia Wiel­
kiej Brytanii do działań wojennych wezmą udział we
franc. ofensywie przeciwko Niemcom; zobowiązania te
zostały potwierdzone w sojuszu polit.-wojsk. zawartym
między Polskąa Wielką Brytanią 25 VIII 1939.
12 IX 1939 na posiedzeniu Rady Najwyższej
Sprzymierzonych w A. zapadła ostateczna decyzja, że
Polsce nie zostanie udzielona pomoc, zagwarantowa­
na w układach; Rada Najwyższa zatwierdziła też de­
cyzję gen. Gamelina o wstrzymaniu natarcia franc.;
Polaków o tym nie powiadomiono; nie wiedzieli oni
także i o tym, że już przed wojną zapadły decyzje stra­
tegiczne, w myśl których natychmiastowa pomoc mi­
litarna dla Polski nie wchodziła w rachubę; Anglia i
Francja konsekwentnie realizowały założenia, że w 1.
fazie wojny państwa zach. będą prowadziły tylko obro­
nę strategiczną; rozpoczęła się „dziwna wojna” ze
wszystkimi tego skutkami.
22 V 1940 A. zostało zdobyte przez niem. zagon
panc. z korpusu H. Guderiana; umożliwiło to Niem­
com wyjście nad kanał La Manche, doprowadziło do
rozcięcia wojsk franc., ułatwiło wykonanie manewru
w kierunku Dunkierki oraz zniszczenie wojsk franc.-
bryt.-bełg. we Flandrii; dywizja panc. gen. Ch. de
Gaulle’a podjęła próbę odzyskania A.; po pocz. po­
wodzeniu kontrofensywa załamała się, ponieważ do­
wództwo alianckie zrezygnowało z udzielenia dywizji
wsparcia lotn. i lądowego.
S. Boratyński, Dyplomacja okresu U wojny światowej,
Warszawa 1957; J.F.C. Fuller, Druga wojna światowa 1939-
1945, Warszawa 1958; H.A. Jacobson, Dünkitvhen, Neckarge-
miind 1958; A. Goutard, Wojna straconych okazji, Warszawa
1959.
Andrzej Leszek Szczęśniak
ABORCJA - dobrowolne i bezpośrednie zabój­
stwo człowieka na etapie jego życia przed urodzeniem
(nazywane niekiedy - z rozmaitych powodów - „prze­
rywaniem ciąży”, „sztucznym poronieniem”, „inter-
rupcją”).
A. należy odróżnić od samorzutnego poronienia
oraz od niezamierzonego dopuszczenia do śmierci
dziecka przed narodzeniem, spowodowanego działa­
niem przyczyn niezależnych od sprawcy (abortus in-
directus); niektóre środki aborcyjne (np. wkładki do-
macicznie, „pigułki antykoncepcyjne”, pigułki „after
morning11) określa się niekiedy jako środki antykon­
cepcyjne (-> antykoncepcja), maskując w ten sposób
także poronny mechanizm ich działania.
 ABORCJA
Problematyka a. stała się szczególnie aktualna w
XX w. (przedmiot potężnego światopoglądowego i fi-
loz. sporu) zarówno z powodu rozwoju i dostępności
technik ułatwiających jej dokonanie jak i z racji roz­
powszechnienia się mentalności i praw aprobujących
jej dopuszczalność; najbardziej podstawową warstwą
sporu o a. jest spór o jej mor. ocenę (z racji jej nad­
rzędnej pozycji w stosunku do in. ocen); aspekty: me­
dyczny (a. pociąga bardzo poważne negatywne skutki
zdrowotne), psychol. (powikłania psych, po dokona­
niu a., tzw. syndrom poaborcyjny), socjol. (poglądy
na temat a. i praktyki aborcyjne społeczeństw) i in. są
wtórne.
Mor. ocena a. (podobnie jak in. czynów) jest nie­
zależna od przekonań opartych na wierze rei.; od etycz­
nego rozwiązania sporu o a. winno zależeć stanowi­
sko na gruncie prawa tworzonego przez państwo; roz­
powszechnianie się w XX w. mentalności aprobującej
a. jest skutkiem oddziaływania wielu czynników.
I. HISTORIA POGLĄDÓW I UREGULOWAŃ
PRAWNYCH
1. W s t a r o ż y t n o ś c i gr.-rzym. znanowykazującego
praktykowano a. (w Rzymie praktyki aborcyjne naj­
bardziej rozpowszechniły się u schyłku Republiki),
natomiast Żydzi i chrześcijanie jednoznacznie i po­
wszechnie jąpotępiali; do III w. po Chr. prawo państw,
nie zabraniało tych praktyk; wg obyczaju i prawa gr.,
a zwł. wczesnego prawa rzym. (mniej więcej do cza­
sów cesarstwa), ojcu rodziny przyznawano prawo do
życia dziecka; zabicie noworodka przez ojca nie było
przestępstwem; spędzanie płodu było uważane jedy­
nie za czyn przeciwko ojcu, zamach najego własność.
Później zaczęto karać rodziców za zabójstwo dziecka;
od Septimusa Severa (ok. 200 po Chr.) karze za a.
podlegała także matka; prawo Justyniana I Wielkiego
ganiło stosowanie przez ojców prawa życia i śmierci
nad własnymi dziećmi.
Hipokrates w swojej Przysiędze zabronił leka­
rzowi dokonywać a.; dzięki temu niektórzy staroż. le­
karze (np. Galen) nigdy nie praktykowali a., uważa­
jąc, że jest to sprzeczne z zadaniem medycyny; Hipo-
kratesowi przypisuje się jednak niekiedy (tak sądził
Soranus z Efezu) pracę O naturze dziecka, sprzeczną
z treścią przysięgi, która wskazywałaby, że dopusz­
czał on w pewnych sytuacjach a.; tekst ten jednak nie
jest jego autorstwa, a nawet pochodzi z in. szkoły le­
karskiej w staroż. Grecji (szkoła z Knidos; stąd też już
Galen miał wątpliwości co do autorstwa tego dzieła);
natomiast Soranus (najsłynniejszy ginekolog starożyt­
ności) był przeciwny a. służącej ukryciu cudzołóstwa
i zachowaniu urody przez kobietę, dopuszczał jednak
a. w celu ratowania zdrowia i życia matki.
15
Seneka (De ira) odnotował jako powsz. - i uwa­
żany za właściwy - zwyczaj uśmiercania i topienia
nienormalnych czy „ułomnych i niekształtnych” „nowo
narodzonych płodów oraz dzieci”, uważając to za
właśc. decyzję, skoro „istoty chore wyłączamy od zdro­
wych”; w liście do swojej matki jednak negatywnie
ocenił a.; z uznaniem bowiem przywołał fakt, że wbrew
panującym obyczajom jego matka „nie udaremniła
poczętych w swoich wnętrznościach nadziei potom­
stwa” (Opocieszeniu do matki Hełwii); Platon dopusz­
czał a. - tak jak i dzieciobójstwo - dla celów zarówno
eugenicznych, jak i kontroli liczebności idealnego pań­
stwa: „żeby najlepiej ani jeden owoc takiego stosunku
(nieuznanego przez władze) nie ujrzał światła dzien­
nego, jeżeliby się zalągł, a gdyby jednak na świat przy­
szedł jakoś wbrew usiłowaniom, to położyć go gdzieś
tak, żeby nie było pożywienia dla takiego” (Państwo);
w Prawach Platon jednak uznawał jedynie koloniza­
cję - a nie a. i dzieciobójstwo - za ostateczny środek
uniknięcia przeludnienia; wydaje się, że Arystoteles
także usprawiedliwiał a.; twierdził, że „winno obowią­
zywać prawo, by nie wychowywać żadnego dziecka
i kalectwo (...) liczbę urodzin prawem
ograniczyć, jeśli ponad miarę to spowodować poro­
nienie, zanim jeszcze czucie i życie w nie wstąpi” (Po­
lityka); uczynione zastrzeżenie, iż można to poronie­
nie spowodować tylko do czasu „wstąpienia czucia i
życia”, przemawia jednak za tym, że nie uważał tego
czynu w tym okresie czasu za zabójstwo człowieka;
zgoda Arystotelesa na zabijanie kalekich dzieci zakła­
dajednak, że zabijania takich dzieci przed urodzeniem
nie uważał on za czyn niewłaściwy; Cyceron w jednej
z mów (Pro Cluuentio), opisującej przypadek kobiety
przekupionej przez dalszych spadkobierców męża, aby
dokonała poronienia, potępił taki czyn jako uderzają­
cy w nadzieję przyszłego ojca na kontynuację rodu oraz
pozbawiający państwo obywateli; Filon z Aleksandrii
natomiast uważał zabójstwo własnych potomków za
morderstwo największego rodzaju; Tacyt wspomina,
że Neron przy rozwodzie z Oktawią zarzucił jej m.in.
a. (Dzieła F); wielu poetów rzym. (Owidiusz, Juwena-
lis) piętnowało kobiety dokonujące a. dla zachowania
urody czy uniknięcia kłopotów macierzyństwa.
2. Ś r e d n i o w i e c z e . Klemens Aleksandryj­
ski twierdził, że chrześcijanie nie dokonują a. (Peda-
gogus); Atenagoras także potępił wyraźnie a. (Lega-
tio pro christianis); Tertulian twierdził, że „uniemoż­
liwienie porodzenia jest przyspieszeniem zabójstwa. I
nie ma różnicy, czy ktoś uśmierca życie już narodzo­
ne, czy dopiero rodzące się” (Apologetyk); św. Hiero­
nim i św. Augustyn, deklarując niewiedzę odnośnie
do tego, kiedy następuje moment animacji (uducho­
wienia płodu), negatywnie oceniali a. - nie wspomi-

nająć nawet wieku płodu - jako zabójstwo dziecka;
Augustyn potępił „zabicie przed narodzeniem” „po­
czętego płodu w łonie” (De nuptiis et concupiscen-
tiis); św. Bazyli Wielki określił jako mordestwo a.,
niezależnie od rozróżnienia pomięcby płodem „ufor­
mowanym” i „nieuformowanym” (Listy).
Sentecje Piotra Lombarda zakładające, że udu­
chowienie płodu ma miejsce dopiero wtedy, gdy jest
on uformowany, uznawały za zabójstwo spowodowa­
nie a., kiedy płód jest uduchowiony; tekst jednak nie
podawał oceny mor. zabójstwa płodu „nieuformowa-
nego”; w komentarzach do Sentecji św. Tomasz z
Akwinu traktuje stosowanie środków poronnych jako
grzechy „przeciwko naturze”; w Sumie teologicznej
komentując Księgę Wyjścia (21,22), określa jako „za­
bójstwo przypadkowe” spowodowanie poronienia pło­
du przez uderzenie kobiety ciężarnej; zarówno Tomasz,
jak i Albert Wielki uważali współżycie seksualne we
wczesnym okresie ciąży za poważne mor. zło (grzech
ciężki) z powodu możliwości poronienia; Tomasz od­
rzucał również dopuszczalność a., uważając, że dla
wiecznego dobra dziecka nie wolno „rozszczepić mat­
ki”, aby w ten sposób wydobyć dziecko i móc go
ochrzcić - niedopuszczalne jest zabicie dziecka przed
urodzeniem, aby oszczędzić mu jakichś ziemskich nie­
szczęść (np. z powodu niedorozwoju); Tomasz odwo­
łał się do zasady „cel nie uświęca środków”, czyli nie
należy czynić zła, aby wynikło z niego dobro; dostar­
czył również zasad niezbędnych dla mor. oceny tzw.
a. terapeutycznej, czyli zabójstwa płodu w celu urato­
wania życia matki, i odróżnienia tego czynu od abor­
tus indirectus; jego zdaniem należy uznać za dopusz­
czalne zabójstwo we własnej obronie, jeśli śmierć ko­
goś drugiego jest skutkiem niezamierzonym działania
zmierzającego do ocalenia własnego życia.
3. N o w o ż y t n o ś ć . Pierwszą aprobatę dla a.(Klasa
filozofii europ, przyniosła dopiero książka Markiza de
Sade (Laphilosophie dam le boudoir), który zaatakował
ograniczenia a, jako rezultat rei. zakazów; Sade z jednej
strony usprawiedliwiał a. względami kontroli populacji,
z drugiej zaś taki pogląd odpowiadał obecnej w jego pi­
smach apoteozie żądzy i przemocy; Wielka rewolu­
cja franc. zapoczątkowała aborcyjne prawodawstwo w
Europie; uchwalony przez Konstytuantę (25 IX 1791)
kodeks kamy zniósł całkowicie odpowiedzialność kobiety
za a.; dekryminalizacja a - zdaniem dzisiejszychjej apo­
logetów - „pozostawała w ścisłym związku z głoszony­
mi w trakcie rewolucji hasłami równości i wolności i była
wyzwaniem rzuconym Kościołowi”;chociaż kodeks kar­
ny z 1810 przywrócił odpowiedzialność kamą kobiety
za a., to jednak począwszy od rewolucyjnego ustawo­
dawstwa franc. nastąpiło na blisko 140 lat zmniejszenie jednym moskiewskim szpitalu w ciągu roku dokony­
kary za dokonanie tego czynu.
sse
Dopiero jednak w XX w. nastąpiło rozpowszech­
nienie się poglądów proaborcyjnych, praktyk aborcyj­
nych oraz chroniących je praw; najwcześniej stało się
to w ZSRR i nazistowskich Niemczech, gdzie legalna
a. stała się środkiem realizacji przyjętych ideologii
(mitu rasy i mitu klasy); skoro również a. odpowiada
wizji ludzkiej seksualności służącej określonym do­
znaniom (uwolnienie się przez a. od trudu odpowie­
dzialności za poczęte dziecko, stanowiące tylko
„uboczny” i nieporządany skutek zabawy drugą oso­
bą, traktowaniajej jako środka do osiągnięcia własnych
przeżyć), to rozpowszechnienie a. idzie w parze z roz­
powszechnieniem takiej wizji seksualności; stąd też
S. Freud - orędownik tej koncepcji ludzkiej płciowo-
ści - opowiedział się 1907 za legalizacją aborcji.
Kościół katol. w swoim nauczaniu zawsze mo­
ralnie negatywnie oceniał a., niezależnie od rozma­
itych historycznie zmiennych opinii na temat czasu
animacji płodu; od oceny mor. odróżnia się jednak
ocenę prawną która w zależności od zmieniających
się okoliczności hist. przewidywała odmienną sank­
cję prawną za dokonanie a.; Kodeks Prawa Kanonicz­
nego przewiduje karę ekskomuniki za to przestępstwo
wobec ludzkiego życia: „kto powoduje przerwanie cią­
ży, po zaistnieniu skutku, podlega ekskomunice wią­
żącej mocą samego prawa”; szczególnym obrońcą ży­
cia nie narodzonych stał się Jan Paweł II, który nie
tylko wiele uwagi poświęca tej sprawie (wydał osob­
ną encyklikę dotyczącą tego tematu - Evangelium vi-
tae)y ale i określił się jako „Papież Życia”.
4. L e g a 1i z a cj a a b o r c j i w Z S R R .
Jednym z powodów dokonywania a. jest oczekiwanie
korzyści ekonom, z nieurodzenia dziecka; pierwszym
krajem, który zagwarantował ochronę prawną takim
oczekiwaniom był ZSRR; 1913 W.l. Lenin stwierdził
w robotnicza a maltuzjanizm) - zgodnie z mark­
sistowską koncepcją prawa - prawny zakaz a. spełnia
rolę środka ekonom, panowania nad klasą robotniczą
z tego też powodu zakaz ten jest „wielką obłudą klas
panujących”; powołując się na „ochronę praw demo­
kratycznych obywatelek i obywateli” wypowiedział się
już wtedy za bezwarunkowym zniesieniem ustaw za­
kazujących a.; po przejęciu władzy przez bolszewi­
ków wprowadzono w życie owe idee w ramach „dyk­
tatury proletariatu”, posługującej się narzędziem pra­
wa; już w pierwszych dniach rewolucji zniesiono fak­
tycznie karalność a., a 8 XI 1920 dokonano jej legali­
zacji; w Postanowieniu Narodowego Komisariatu
Ochrony Zdrowia oraz Sprawiedliwości uzasadniono
zmianę prawodawstwa m.in. koniecznością „ochrony
zdrowia kobiet przed chciwymi zdziercami”; tylko w
wano (na pocz. lat 20.) 50 tys. a.; 1924 ich ogólną
 ABORCJA
liczbę szacowano na 750 tys.; otwierano wówczas
wydzielone oddziały do tego tylko celu; 1934 stosu­
nek a. do urodzeń żywych wynosił w ZSRR 270:100;
1926 ograniczono dopuszczalność a. tylko do 3. mie­
siąca z powodu częstego stosowania a. w czasie ciąży
zaawansowanej (5-6 miesięcznej); zmianę tę uzasad­
niono wyłącznie troską o zdrowie kobiety.
W ZSRR ograniczono prawną dopuszczalność
a. 27 VI 1936; niekiedy twierdzi się, że ograniczenie
a. przez J. Stalina świadczy o totalitarnym, antyludz-
kim charakterze wszelkich prawnych zakazów a.; tym­
czasem Stalin nie zniósł a. całkowicie, a ponadto wpro­
wadzając pewne ograniczenia, kierował się względa­
mi militamo-ekonomicznymi (pozostawiono jako le­
galne wskazania medyczne i eugeniczne); do plano­
wanego podboju świata potrzebna była potężna armia,
a legalizacja a. spowodowała gwałtowny spadek przy­
rostu naturalnego i starzenie się społeczeństwa; Stalin
miał rzekomo dostrzegać, iż „ze wszystkich kapitałów
najcenniejszy jest człowiek”; w latach 50. zmieniono
jeszcze raz sytuację prawną; 1954 zniesiono karalność
kobiety, a w ustawie z 28 XI 1955 uchylono całkowi­
cie ustawę z 1936 i powrócono do rozwiązań z lat 20.;
w konsekwencji zmiany prawa w ZSRR przeprowa­
dzono najwięcej a. na świecie (5-6% ogółu), a prawie
poł. ginekologów i położników zajęta była wyłącznie
tą działalnością; na jednego lekarza przypadały 2-3
„zabiegi” dziennie; blisko 1/3 łóżek zajęta była przez
kobiety skierowane na a.; w latach 90. sytuacja w dal­
szym ciągu nie uległa zmianie; na kolejnych konfe­
rencjach ONZ Rosja (tak jak i pozostałe kraje wcho­
dzące w skład Federacji) sygnalizowały swoją kata­
stroficzną sytuację demograficzną i ogromne rozpo­
wszechnienie aborcji,
5. Legalizacja aborcji w innych
k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h . W ramach miec wybrano enerdowską- bardziej liberalną- usta­
realizacji świat, rewolucji proletariackiej rozpowszech­ wę. Pierwszym krajem komun, pozaeurop., który za­
niono również proaborcyjne prawa; zapoczątkowano
to już w Katalonii XII 1936 podczas wojny domo­
wej w Hiszpanii, kiedy zalegalizowano a. do 3. mie­
siąca ciąży; sow. nowe prawo w okresie międzywo­
jennym zostało przychylnie ocenione przez niektóre
zach. środowiska lekarskie i praw. (np. pewne kręgi w
Austrii, Niemczech, Polsce); ślady inspiracji sow. wi­
dać wyraźnie w ogłoszonym 20 V I1929 kodeksie kar­
nym estońskim; sow. ustawę aborcyjną- uwalniającą
społeczeństwo od „piekła kobiet” - pozytywnie oce­
niał w okresie międzywojennym także T. -> Żeleński
Boy (Piekło kobiet).
Kroki w kierunku pełnej legalizacji a. w krajach
socjalist. były podejmowane od 1947; najpierw wpro­
wadzono dopuszczalność a. z powodu szeroko rozu­
mianych wskazań lekarskich (Czechosłowacja -1950,
17
Bułgaria - 1951); 2 7 IV 1956 peerelowski Sejm zale­
galizował a. z racji medycznych, społ.-ekonom. i praw­
nych.
W kolejnych dokumentach Episkopat Polski sy­
gnalizował katastrofalne skutki demograficzne istnie­
jącej ustawy aborcyjnej, która miała prowadzić samym
swoim istnieniem do niewłaściwej świadomości społ.
i „nieobliczalnych strat moralnych”.
Ponieważ legalizacja a. dla ekonom, dobrobytu
stanowi typowo komun, ideę, od samego początku
odejścia od systemu komun, w Polsce podjęto (czę­
ściowo skuteczną) próbę zniesienia wskazań społ.-eko-
nom. dla dokonywania a.; równolegle jednak nadzieje
na integrację z Unią Europ, środowiska lewicowe
wiązały z jej pomocą w przywróceniu dopuszczalno­
ści a. na żądanie; poi. debata parlamantama dotycząca
a. zainteresowała Radę Europy już 1991, ponieważ
Polska została „zadenuncjowana” przez niektórych
parlamentarzystów, zwolenników dopuszczalności a.;
aż 2 deklaracje pisemne przedłożone Zgromadzeniu
Parlamentarnemu Rady Europy nawiązywały wprost
do projektu poi. ustawy o ochronie dziecka poczętego
(Doc. 208 i 212 - w kilku wersjach); deklaracja nr
208 z 25 IV 1991 (Doc. 6425) stwierdza, że zakaz a.
jest „archaiczny” i „nie respektujący praw człowieka”,
nie przystający do współcz. Europy; zamiast zmiany
ustawy proaborcyjnej 19 europ, parlamentarzystów
wskazało na -> edukację seksualną i antykoncepcję
jako właściwe rozwiązania. W NRD sytuacja była nie­
co inna, ponieważ na terenie sow. strefy okupacyjnej
dokonywano a. już 1947-49; 1950 ograniczono to pra­
wo i dopiero 1972 ponownie legalizowano; za tym wol­
niejszym trybem postępowania w NRD stały względy
demograficzne: stopa urodzeń była tam znacznie niż­
sza niż w in. krajach socjalist.; po zjednoczeniu Nie­
legalizował a. była Chińska Republika Lud.; wydany
tam 1979 kodeks kamy (jako jedyny z wówczas obo­
wiązujących) nie zawierał żadnego przepisu odnoszą­
cego się do nielegalnej aborcji. Po II wojnie świat,
socjalist. Jugosławia przez pewien czas (i pod pewny­
mi względami) wyprzedzała nawet ZSRR w zagwa­
rantowaniu wszystkim obywatelom legalnej a.; już od
1951 (1952 wydanie ogólnozwiązkowej ustawy) roz­
poczęto tam legalizację a.; był to pierwszy kodeks kra­
jów demokracji lud., który po II wojnie świat, przyjął
dopuszczalność a.; państwo to jako pierwsze w świe­
cie wpisało do swej konstytucji (artykuł 191 konstytu­
cji z 1974) prawo do „planowania rodziny”, co ozna­
czało prawo do a.; jedynie w Kosowie nie przyjęto
tych rozwiązań, dlatego był tam wtedy najwyższy
wskaźnik płodności w Jugosławii (4,12) i najmniejszy
lö
wskaźnik a.; jeśli w Serbii dokonywano 220 a. na 100
żywych urodzeń, to w Kosovie - 20 a. (i to w zasadzie
wśród nielicznych tam Serbów). Również Albania była
pod tym względem unikatem w powojennej komun.
Europie, bo dopiero 1991 wprowadziła (dzięki pomo­
cy Funduszu Ludnościowego ONZ) ustawę aborcyj­
ną; aktualnie dokonuje się tam 35S a. na 1000 żywych
urodzeń.
6. Ma r k s i s t o w s k i p o s t u l a t „ z n i e s i e ­
ni a r o d z i n y ”. Legalizacja i rozpowszechnienie a.
w ZSRR znajdowało swoje teor. uzasadnienie w myśli
klasyków marksizmu, a zwł. w ich wizji rodziny jako
instytucji służącej tylko ekonom, korzyści; a. wpisuje
się w logikę zapowiedzianego w Manifeście komuni­
stycznym „zniesienia” instytucji małżeństwa i rodziny;
legalna a. - na etapie zdążania do ustroju mającego spe­
łniać w sposób nieograniczony pragnienie używania
dóbr materialnych - przedstawia się jako środek ko­
nieczny wyzwolenia kobiety od ekonom, wyzysku ze
strony męża, wyzysku pogłębianego coraz bardziej przez
urodzenie kolejnego dziecka; zagwarantowanie a. spe­
łnia obietnicę F. Engelsa uwolnienia kobiety od obawy
„następstw”, „która stanowi dzisiaj najistotniejszy mo­
ment społeczny - moralny i ekonomiczny - powstrzy­
mujący dziewczynę od bezwzględnego oddania się uko­
chanemu mężczyźnie”; ponadto rodzicielstwo wg En­
gelsa zawsze stanowi zagrożenie dla ekonom, sytuacji
kobiety, ponieważ,jeśli spełnia ona swe obowiązki w
prywatnej służbie rodziny, pozostaje wyłączona z pro­
dukcji publicznej, nie może zarobkować. Jeśli zaś ko­
bieta chce wziąć udział w produkcji społecznej i samo­
dzielnie zarobkować, to nie jest w stanie spełniać obo­
wiązków rodzinnych”; stąd też - wyciągając wnioski
normatywne z takich przesłanek - „pierwszym warun­
kiem wyzwolenia kobietyjest wprowadzenie na powrót
rodzaju kobiecego do produkcji społecznej”, co jednak
wymaga wpierw „odciążenia” kobiet od rodzicielstwa;
idąc tym szlakiem myślowym Lenin postulował uwol­
nienie kobiety od „rondli i pieluch” - co konkretnie
dokonuje się także przez a. - aby „zmniejszyć i znieść
nierówność, jaka zachodzi między niąa mężczyznąpod
względem roli w produkcji społecznej i w życiu spo­
łecznym”.
Obecna sytuacja prawna odnośnie do a. w tych już bowiem na pocz. XX w. opowiadano się w Niem­
rejonach świata, gdzie panuje ideał społeczeństwa
konsumpcyjnego, to konsekwencja także i tego szlaku
myślowego, który ludzkość przeszła w praktyce - naj­
wcześniej w totalitaryzmie komun. - wychodząc od
typowo nowoż. wizji człowieka ukierunkowanego tyl­
ko na własny (ekonom.) interes; ktokolwiek zatem sta­
nie na przeszkodzie tego interesu, musi jawić się jako
wróg, którego należy zniszczyć (także na drodze a.).
A D U K tJA
II. ABORCJA EUGENICZNA
Praktyka a. eugenicznej, rozumianej jako uspra­
wiedliwiany środek uniemożliwiający urodzenie się
ludzi uznanych za mniej wartych życia (czy niewar­
tych życia) z racji jakiejś swojej ułomności cielesnej,
ograniczenia zdrowia, niesprawności umysłowej czy
też przynależności do rasy uznanej za „bezwartościo­
wą”, „gorszą”, była znana w staroż. Grecji i Rzymie;
Platon zalecał, aby liczyć się z zawodnością metod ste­
rylizujących i ustanowić w idealnym państwie dla do­
bra „higieny rasowej” także prawo zezwalające na dzie­
ciobójstwo i a.; również Arystoteles twierdził, że „win­
no obowiązywać prawo, by nie wychowywać żadnego
dziecka wykazującego kalectwo (...) liczbę urodzin
prawem ograniczyć, jeśli ponad miarę to spowodować
poronienie, zanim jeszcze czucie i życie w nie wstąpi”
(Polityka); w świecie staroż. Grecji i Rzymu takie po­
glądy dostosowane były do panujących obyczajów;
Seneka odnotował jako powsz. i uważany przez Rzy­
mian za właśc. obyczaj uśmiercania i topienia nienor­
malnych czy „ułomnych i niekształtnych” płodów oraz
narodzonych dzieci; było to wg niego usprawiedliwio­
ne, skoro „istoty chore wyłączamy od zdrowych”; wg
Cycerona te obyczaje sankcjonowało prawo, które
utrzymało się do czasów Walentyna I; Swetoniusz
wspomina o porzucaniu dzieci przez rodziców, co po­
zostawiano wyłącznie ich woli.
Współcz. dopiero w nazistowskich Niemczech z
chwilą dojścia Hitlera do władzy najpierw dopuszczo­
no a. z racji medycznych (w ustawie z 14 VII 1933 O
zapobieganiu urodzeniu dziedzicznie chorego potom­
stwa); a. mogła być dokonana u kobiety, co do której
właściwy sąd orzekł potrzebę jej ubezpłodnienia; wy­
magana wprawdzie była zgoda ciężarnej, ale również
decyzję mógł podjąć - wbrew jej woli - specjalny sąd
dla osób obciążonych dziedzicznie; a. terapeutyczną
rozumiano tam jako dokonaną przez lekarza, a poję­
cie zagrożonego „zdrowia” (któiym posługiwano się
dla usprawiedliwienia a.) było tak szerokie, że obej­
mowało także sytuację społ. i ekonom, kobiety; te de­
cyzje nazistów zrealizowały wieloletni wysiłek leka­
rzy niem., którzy od pocz. tego stulecia wyróżniali się
wśród in. środowisk medycznych swym zaangażowa­
niem w dokonywanie a. i dążeniem do jej legalizacji;
czech za dopuszczalnością a., także z racji eugenicz-
nych (np. E. Höckel); 1921 dr H. Poll twierdził, że
lekarze powinni przekonać społeczeństwo, iż urodze­
nie chorego dziecka jest zbrodnią; w studium Berliń­
skiego Uniwersyteckiego Szpitala dla Kobiet na temat
a. twierdzono (1916), iż 89% zarejestrowanych tam
poronień było celowo wywołanych; 1921 wykonano
400 tys. a.; jednocześnie Vollman zgłosił propozycję
 ABORCJA
legalizacji „przerywania ciąży”; 1926 Prus. Rada Zdro­
wia Publ. wyraziła zaniepokojenie z powodu ogrom­
nej liczby zgonów kobiet z powodu a.; 1931 dr J. Wolf
określił niem. prawo zakazujące a. mianem „barba­
rzyńskiego”; oficjalne czasopismo medyczne „Deu-
tsches Aerzeblatt” twierdziło - niezgodnie z prawdą -
że większość a. jest dokonywanych przez „znacho­
rów”, co miało spowodować śmierć 16 tys. kobiet;
1931 grupa niem. lekarzy opowiedziała się za dopusz­
czalnością a. z racji eugenicznych; wszystkie te wy­
powiedzi i podejmowane w Niemczech działania skru­
pulatnie odnotowywane były w amer. prasie medycz­
nej („Journal of the American Medical Association”,
1925, 1926, 1927, 1931, 1935).
Względy eugeniczne po raz pierwszy dopuszczo­
no w III Rzeszy w ramach wprowadzonej 1933 usta­
wy O zapobieganiu urodzeniu dziedzicznie chorego
potomstwa; drogą nazistowskich Niemiec w okresie
międzywojennym poszły później niektóre państwa Eu­
ropy; wskazania eugeniczne do a. przewidywał kodeks
kamy rum. (1936), duń. (1937), szwedz. (1938).
„Deutsches Aerzeblatt” podawał, że w Niem­
czech 1935 (65-67 min mieszkańców) dokonywanych
było rocznie 500 tys. a., z których większość wykony­
wana była pod pretekstem zachowania „zdrowia mat­
ki” (rozumianego bardzo szeroko); być może nawet
tych przypadków było więcej, ponieważ wiele a. kla­
syfikowanych było oficjalnie jako poronienia.
Uwzględnienie wskazań eugenicznych do a. od­
powiadało ideologii nazistowskiej realizowanej przez
Hitlera; w Mein Kampf nie ukrywał on planu nadania
„prawa do prokreacji”, które zabraniałoby prokreacji
„dziedzicznie obciążonym”; zgodnie z ideą walki ras
zamierzał to nowe „prawo” uczynić regułą urządzenia
całego świata; zapowiedział jeszcze pod wojną opra­
cowanie „techniki depopulacyjnej”; pomysł ten znaj­
dował się w centrum nazistowskich planów, które prze­
widywały na pierwszym etapie eliminację Aryjczyków
słabszego zdrowia, zniknięcie Żydów i Cyganów oraz
ograniczenie liczebności Słowian.
A. była w III Rzeszy częściowo ograniczona pra­
wem - dotyczyło to kobiet niem. - zwł. od 1943, kiedy
to z powodu trwającej wojny wydano specjalne rozpo­
rządzenie O ochronie małżeństwa, rodziny i macierzyń­
stwa, zaostrzające kaiy za nielegalne poronienia, co
uzasadniono względami militarnymi; nie stawiano na­
tomiast żadnych ograniczeń kobietom in. narodowości;
w ramach „negatywnej polityki demograficznej” Niemcy
rozpowszechniali (oprócz masowych zabójstw, steryli­
zacji i środków antykoncepcyjnych) legalną a. wśród
podbitych narodów, zwł. na terenie Polski; 19 X 1941
wprowadzono a. na żądanie na terenie okupowanej Pol­
ski; Hitler (22 VII 1942) przedstawił a. jako niezbędną
19
metodę traktowania nieniemieckiej ludności: „może nas
tylko zadowalać, jeśli dziewczęta i kobiety majątak wiele
aborcji, jak to tylko jest możliwe”; oznajmił, że osobi­
ście zastrzeli „tego idiotę”, który spróbuje ograniczyć
dopuszczalność a. na terenach okupowanych na Wscho­
dzie; następnego dnia M. Bormman wysłał instrukcję
do A. Rosenberga, aby rozszerzyć proaborcyjną polity­
kę; V I1943 wydano rozkaz dla SS, SD oraz policji mó­
wiący, że w przypadku pracownic ze Wschodu powin­
no się ciążę przerywać na życzenie; najwcześniejsze roz­
porządzenia na ten temat - zebrane w materiałach z pro­
cesów niem. zbrodniarzy wojennych w Norymberdze -
pochodzą z 25 XI 1939; wg memoriału dr. E. Wetzla i
G. Heckta (Urząd ds. Polityki Rasowej NSDAP) w spra­
wie traktowania ludności Polski „spędzanie płodu musi
być na pozostałym obszarze Polski niekaralne. (...) Środ­
ki służące do spędzenia płodu i środki zapobiegawcze
mogą być w każdej formie publicznie oferowane, przy
czym nie może to pociągać za sobąjakichkolwiek poli­
cyjnych konsekwencji. (...) Przeciwko instytucjom i
osobom, które trudnią się zawodowo spędzaniem pło­
du, nie powinny być wszczynane policyjne dochodze­
nia”; podczas konferencji w Ministerstwie Spraw Wewn.
Rzeszy (27 V 1941) uznano a. za środek redukcji nad­
wyżki ludności: Jeśli kobiety na okupowanych teryto­
riach dokonują aborcji, możemy tylko to popierać, w
każdym razie niemieccy prawnicy nie powinni się temu
przeciwstawiać”; instrukcja z 11 III 1943, wyd. przez
dr. L. Conti, Przewodniczącego Lekarza Rzeszy, wska­
zywała na możliwość dokonywania a. u wszystkich
kobiet ze Wschodu, jeśli tylko one sobie tego zażyczą;
okólnik dr. E. Kaltenbrunera z 9 VI 1943 zawierał in­
formację na temat proceduralnych aspektów realizacji
rozporządzenia Przerywanie ciqży u robotnicze Wscho­
du; przewidywał dopuszczalność a., jeśli potomstwo nie
byłoby „rasowo wartościowe”; w jednym z dokumen­
tów z Norymberg! przedłożonym w Gł. Biurze Rasy i
Osadnictwa jest mowa, że musi się eliminować „raso­
wo niższe potomstwo” robotnic ze Wschodu i Polek
(chodziło tu też o przymusowe stosowanie a.); wg jed­
nego z dokumentów Rasowego i Kolonizacyjnego De­
partamentu SS (X 1943) „reakcyjni katoliccy lekarze”
odmawiali udziału w legalnych a.; SS podjęło działania
prawne przeciwko nim; a. dokonywano u więźniarek
zatrudnionych przymusowo w fabryce koncernu che­
micznego I.G. Farben na terenie -> Auschwitz; jeden z
dokumentów z Norymbergii (z 1 VIII 1944) zawiera
listę robotnic, które IV-VI 1944 były przyjęte na od­
dział dla chorych I.G. Farben w celu „przerwania cią­
ży”.
W swoich zeznaniach komendant Auschwitz R.
Hóss wskazywał, że jednym z rutynowych obowiąz­
ków obozowych lekarzy SS było „przerywanie ciąży”
20 ABORCJA
do 5. miesiąca; świadkowie zeznawali, że niektórzy z
nich szczególnie upodobali sobie dokonywanie a. jesz­
cze późniejszych.
Jednym z zarzutów stawianych A. Eichmanno-
wi, oskarżonemu o „zbrodnie przeciwko narodowi
żyd.”, było to, iż „wydał zakaz rodzenia dzieci i nakaz
przerywania ciąży dotyczący kobiet żydowskich w
Terezinie”.
Tuż po zakończeniu II wojny świat, zniesiono w
RFN wskazania eugeniczne do „przerywania ciąży”,
jako spuściznę po okresie rządów nar.-socjalist.; po­
wrócono jednak do tego w obowiązującej w RFN od
1976 ustawie dopuszczającej a., Jeżeli istnieje obawa
co do genetycznego uszkodzenia embrionu” (dopusz­
czalność do 22. tygodnia); Rosjanie wprowadzili 1947-
49 na terenach okupacyjnych Niemiec a. motywowu-
jąc to także racjami eugenicznymi (tym samym uza­
sadnieniem posłużyły się USA, legalizując a. w Japo­
nii podczas okupacji 1948-49).
Po II wojnie świat, wiele in. krajów wprowadzi­
ło dopuszczalność a. z racji eugenicznych; m.in. Ju­
gosławia (1960), Czechosłowacja, Bułgaria (1956) i
Rumunia (1957), gdzie ograniczając ustawę aborcyj­
ną 1966, pozostawiono jednak wskazania eugeniczne
(ale także medyczne i prawne oraz przekroczenie pew­
nego wieku i ustalonej liczby dzieci).
W okresie międzywojennym silny ruch na rzecz
kontroli urodzeń z racji eugenicznych działał również
w USA; pionierem amer. eugeniki był M. Harmon
(1830-1910), wolnomyśliciel, rzecznik seksualnej
emancypacji kobiet; był aresztowany czterokrotnie
1886-1905 za wydawanie „Lucífera”, czasopisma za­
chwalającego m.in. kontrolę urodzeń i „poprawienie
rasy”; po opuszczeniu więzienia Harmon zmienił na­
zwę pisma na „American Journal of Eugenics”; jego
działalność kontynuowała M. Sanger; propagująca eli­
minowanie urodzeń „gorszych” rasowo; 1921 Odbyła
się pierwsza amer. Konferencja Kontroli Urodzeń, po­
święcona lansowaniu kontroli urodzeń jako skutecz­
nego środka eliminacji chorób umysłowych w społe­
czeństwie; na pocz. XX w. amer. towarzystwa euge­
niczne zrzeszały wielu wpływowych członków amer.
„dynastii”; byli wśród nich m.in. J.D. Rockefeller, J.D.
Rockefeller Jr., M. Harriman, F. Osbom, C. Gamble;
fundacja Rockefellera przeznaczyła w latach 20. fun­
dusze na pewną budowlę dla E. Rüdina, autora hitle­
rowskiej ustawy zezwalającej na sterylizację „dzie­
dzicznie obciążonych”; Rüdin był współzałożycielem
(wraz z A. Plótzem)Niem. Towarzystwa Eugeniczne-
go; ruchy eugeniczne wywarły wpływ na legalizację
a. w USA (1973); eugeniczna argumentacja na rzecz
a. pojawiła się tam w poł. lat 50.; 1955 podczas jednej
z konferencji dotyczącej a. uczestnicy w swojej rezo- .
lucji zawarli postulat wprowadzenia „eugenicznych
wskazań” dla jej dokonywania.
Legalizacja a. z bezpośrednim i wyraźnym po­
woływaniem się na względy eugeniczne dokonana
została w Polsce po raz pierwszy mocą ustawy z 1993
O planowaniu rodziny; ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży; euge­
niczne myślenie zakłada praktyka stosowania badań
prenatalnych w celu identyfikacji choroby dziecka,
ukierunkowanych na zadanie mu śmierci, jeżeli rodzi­
ce wyrażą takie życzenie; ustawa z 1956 nie precyzu­
jąc „trudnych warunków życiowych kobiety ciężar­
nej” (bowiem - jak mowa w komentarzu do ustawy -
„wyliczenie wszystkich przypadków zdarzających się
w życiu jest niemożliwe”), pozostawiała również taką
możliwość; zdaniem niektórych warunki te obejmo­
wały wskazania lekarskie, o czym świadczy komen­
tarz do ustawy, wg którego wolno „przerwać ciążę”,
jeśli lekarz stwierdzi, że dziecko po urodzeniu nie bę­
dzie zdolne do życia lub nie będzie mogło się prawi­
dłowo rozwijać.
W sprawie a. eugenicznej wypowiedział się też
pap. Jan Paweł II, podkreślając, że jest ona akcepto­
wana „przez opinię publiczną o szczególnej mental­
ności” i twierdząc, że „mentalność ta przyjmuje życie
tylko pod pewnymi warunkami, odrzucając ułomność,
kalectwo i chorobę” {Evangelium vitae); jego zdaniem
eugeniczne wskazania do a. zakładają mentalność „ha­
niebną i w najwyższym stopniu naganną ponieważ
rości sobie prawo do mierzenia wartości ludzkiego
życia wyłącznie według kryteriów »normalności« i
zdrowia fizycznego”.
III. ABORCJA A NEOKOLONIALIZM
W XX w. a. traktowana jest także jako środek
ograniczenia populacji in. krajów w celu ich wyzysku
ekonom.; prekursorem tezy o zwiększeniu korzyści
ekonom, ze zmniejszenia populacji społeczeństwa jest
Th. Malthus; uważał on, że przyrost ludności dokonu­
je się w postępie geometrycznym, a przyrost żywności
-arytmetycznym; nie postulował jednak kontroli przy­
rostu populacji metodami antykoncepcyjnymi i a.; le­
galna a. jest najskuteczniejszym środkiem ogranicza­
jącym przyrost naturalny (co odnotowano we wszyst­
kich krajach, w których przyjęto to rozwiązanie, m.in.
w Japonii - po wprowadzeniu 1948 podczas amer.
okupacji ustawy aborcyjnej doprowadzono do ograni­
czenia aż o poł. ilości narodzin), a poprzez to osłabia­
jącym sytuację ekonom, z uwagi na istniejącą zależ­
ność rozwoju ekonom, od dobrej sytuacji demogra­
ficznej (odpowiedniej proporcji liczby ludności w wie­
ku produkcyjnym i poprodukcyjnym); prędzej czy
później społeczeństwo stare przestaje być partnerem
 ABORCJA
»
wymiany ekonom., a przemienia się w posłuszne na­
rzędzie zewn. nacisków; wpływ czynnika demograficz­
nego na siłę państwa potwierdzająhistorycy cesarstwa
rzym., którzy podkreślają fakt jego gwałtownej depo-
pulacji, zwł. klasy rządzącej, ale być może i niewolni­
ków, co ostatecznie doprowadziło do jego słabości i
upadku; Tacyt ok. 116 po Chr. odnotował, iź prawa
Augusta (mające skłaniać do prokreacji) nie odnoszą
sukcesu i bezdzietni przeważają wśród Rzymian (An-
nales); Pliniusz Młodszy wspominał, iż nawet jedno
dziecko uważane jest przez jego współcz. za ciężar
(Epistolarum libri decem)\ konsekwencją tej sytuacji
była najpierw rekrutacja barbarzyńców w celu uzupe­
łnienia armii (ces. Hadrian), a nast. (111 w.) upadek
miast imperium, nawet w Brytanii; w IV w. nastąpił
wyraźny krysys uprawy roli w Italii i Afryce oraz osie­
dlanie się tam barbarzyńców.
1. T o t a l i t a r y z m k o m u n i s t y c z n y .
Wprawdzie klasycy marksizmu wprost potępili idee
maltuzjańskie, to jednak niejednokrotnie zakładane one
były w prowadzonej przez kr a j e ko muni s t y c z ne
polityce; K. Marks nazwał dzieło Malthusa „pamfle­
tem sensacyjnym, w dodatku plagiatem od początku
do końca”; Lenin określił neomaltuzjanizm jako „re­
akcyjną i tchórzliwą teorię”, „prąd dobry dla miesz­
czańskiej parki, zaskorupiałej i samolubnej, która mam­
rocze z przerażenia: daj Boże, żebyśmy sami jakoś
przetrwali, a dzieci to już lepiej nie trzeba” (Klasa ro­
botnicza a maltuzjanizm); stąd też w komun, państwach
ukrywano prowadzoną politykę neomaltuzjańską z wy­
korzystaniem legalnej a.; fakty jednak wskazują, źe
posługiwano się taką polityką; zainteresowania demo­
graficzne widoczne sąjuż w powrocie ZSRR (1936 i
1944) do prawnego zakazu a., obowiązującego do
1955; za przyczynę tych zmian nie możnajednak uwa­
żać -ja k wielokrotnie się twierdzi - „początku nie-
chwalebnego okresu stalinowskiego”, ale wyłącznie
oczekiwanie na pozytywne zmiany demograficzne;
Stalin wiedział, że mając ustawę proaborcyjną-jak i
in. elementy komun, „walki z rodziną” - nie sposób
myśleć o silnym państwie i realizacji planów podboju
świata; uwzględnianie w ZSRR demograficznych skut­
ków legalizacji a. widoczne jest we wprowadzeniu
proaborcyjnego prawa w sow. strefie okupacyjnej na
terenie Niemiec.
2. Tę samą politykę demograficznąZSRR stoso­
wał w pozostałych krajach obozu socjalist., również
w P o l s c e , gdzie zalegalizowano a. 27 IV 1956;
Prymas Polski kard. Stefan Wyszyński wielokrotnie
podkreślał zaistniałe w ten sposób negatywne skutki
demograficzne; w Memoriale Episkopatu Polski do
Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w sprawie
zagrożeń biologicznych i moralnych narodu polskie­
21
go (18 VI 1970) zwrócono uwagę, że w ciągu 15 lat
nastąpił w Polsce spadek przyrostu naturalnego z 532,2
do 268,5 tys. osób rocznie; współczynnik przyrostu
naturalnego zmalał z 19,5 do 8,5, i osiągnął poziom
najniższy od chwili zakończenia wojny; udział ludno­
ści w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie miesz­
kańców 1955-69 wzrósł z 7% do 11%; dlatego bisku­
pi Kościoła katol. ostrzegali, że „narodowi polskiemu
zagraża depopulacja przy radykalnym nienadążaniu za
przeciętnym tempem rozwoju ludności w skali świa­
towej”; ich zdaniem „niezmiernie doniosłą rolę w
wywołaniu kryzysu demograficznego miało wprowa­
dzenie ustawy z 27 IV 1956 O warunkach dopusz­
czalności przerywania ciąży; niekiedy domniemuje się,
że ZSRR, dokonując w latach 50. legalizacji a. na ob­
szarze swojego panowania, nie działał samodzielnie,
ale być może na zasadzie przetargów polit. wypełniał
życzenie zza „żelaznej kurtyny”.
Po 1989 Polska stała się także obiektem demo­
graficznego zainteresowania krajów rozwiniętych i roz­
maitych organizacji, zajmujących się kontrolą popu­
lacji (np. Funduszu Ludnościowego ONZ UNFPA),
które popierają inicjatywy mające prowadzić do dal­
szego pogłębienia negatywnej sytuacji demograficz­
nej Polski (pod zasłoną programów edukacyjnych, pro­
mocji m.in. „praw reprodukcyjnych”, „praw seksual­
nych”).
3. Polityka antynatalistyczna
k r a j ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h . Od lat 60. kraje
rozwinięte coraz wyraźniej włączyły się w globalną
politykę antyurodzeniową, nakierowaną na kraje roz­
wijające się; już na pocz. lat 40. amer. politycy plano­
wali kontrolę demograficzną in. krajów (z reguły nie
określając rodzaju środków zamierzanej „kontroli uro­
dzeń”, ponieważ istniały wtedy bariery prawne nawet
dla stosowania antykoncepcji); wiele tych planów za­
wiera tajny projekt Studia amerykańskich zaintereso­
wań wojną i pokojem, który był sfinansowany przez
Fundację Rockefellera, a kierowany przez Council on
Foreign Relations for the U.S. State Department; gł.
troska twórców tego dokumentu skierowana była na
dostęp do surowców naturalnych na terenach kolonial­
nych i na znalezienie rynków zbytu dla amer. produk­
tów; F. Notestein, wpływowy eugenik, był autorem
rozdziału projektu dotyczącego zagadnień populacyj­
nych; twierdził on, że gwałtowny wzrost populacyjny
na terenach kolonialnych spowoduje problemy, m.in.
głód i wojny, co utrudni kontrolę tych terenów; przed­
stawił nast. program modernizacji kolonii, obejmują­
cy „propagandę popierającą kontrolę płodności jako
integralnączęść publicznego programu zdrowotnego”;
1944 amer. ekonomista J. Viner napisał pracę, w któ­
rej wykazywał, iż niższy wskaźnik urodzeń w „zaco-
y) A D U K L JA
fanych rejonach” świata bardzo leży w interesie USA;
na niekorzystną sytuację demograficzną USA w sto­
sunku do reszty świata zwrócił uwagę już 1948 G.
Kennan, urzędnik Departamentu Stanu USA: „Mamy
około 50 procent światowego bogactwa, ale tylko 6,3
procent jego populacji. (...) Naszym głównym celem
w nadchodzącym czasie jest obmyślenie wzoru rela­
cji, które pozwolą nam utrzymać tę sytuację bez
uszczerbku dla naszego narodowego bezpieczeństwa.
Aby to osiągnąć, (...) powinniśmy odłożyć mówienie
o (...) nierealnych tematach, takich jak prawa człowie­
ka, podnoszenie standardów życia i demokratyzacja”.
4.
M it p r z e l u d n i e n i a . Świat, polityka
antypopulacyjna w interesie krajów rozwijających się
(lub elit ekonom, tych krajów) prowadzona jest zwł.
pod pretekstem walki z zagrażającym światu przelud­
nieniem („bomba P”); pogląd o przeludnieniu świata
(obecny wielokrotnie w historii) jest szeroko rozpo­
wszechniany zwł. od lat 50.; głosiło go wielu świat, sła­
wy intelektualistów (B.Russell,A. Huxley, H. Arendt)
obawiających się nadejścia w ten sposób nowego syste­
mu totalitarnego; tezę o „bombie P” jako nawiększym
zagrożeniu współcz. świata stawiali też najbardziej
wpływowi politycy; zdaniem J. Kennedy’ego, „pierw-
sząz przyczyn” powiększającej się nierówności krajów
rozwiniętych w stosunku do krajów rozwijających się
jest „szybka, przytłaczająca, nie mająca precedensu,
światowa eksplozja ludności”; 1968 były prezydent
USA D. Eisenhower wyznał, że pomylił się podczas
swej prezydentury, negatywnie ustosunkowując się do
kontroli urodzeń i uważa teraz eksplozję populacyjną
za najbardziej kiytyczny świat, problem;jego zdaniem,
niezajęcie się nim sprawi, iż potępi nas przyszłe poko­
lenie; także prezydent L. Johnson 1965 wezwał wszyst­
kich do stawienia czoła „najbardziej podstawowemu
wyzwaniu dla przyszłości świata”, którym jego zda­
niem jest „pomnażająca się populacja”; R. Nixon, w
swoim przemówieniu w Kongresie VII 1969, przyłą­
czył się do zgodnego głosu swoich poprzedników; rów­
nież zdaniem B. Clintona (przemówienie na forum
Zgromadzenia Ogólnego ONZ) „po to, by zapewnić
światu zdrowie i obfitość, musimy po prostu zahamo­
wać eksplozję wzrostu liczby jego ludności”; takie
poglądy lansuje od lat 60. również ONZ; przyjęty pod­
czas konferencji demograficznej w Bukareszcie (1974)
Świat. Populacyjny Plan Działania wezwał do stawie­
nia czoła mnożącej się populacji; zadanie to 10 lat
później potwierdzono w deklaracji z konferencji de­
mograficznej ONZ w Meksyku; już jednak w Buka­
reszcie niektóre delegacje oficjalnie zakwestionowały
istnienie „bomby P”; zdaniem przedstawiciela Stolicy
Apostolskiej organizatorzy tego spotkania (ONZ) pro­
blemy demograficzne mieli widzieć „zbyt często w
sposób jednostronny i wąski”; delegacja watykańska
opowiedziała się za tezą iż „wzrost demograficzny nie
stanowi głównej przyczyny problemów rozwoju”, zaś
kłopoty ekonom, krajów rozwijających się są raczej
spowodowane przez „egoizm bogatych niż rozrodczość
biednych”; faktycznie bowiem „istnieją możliwości
stworzenia nowych zasobów żywnościowych i ener­
getycznych dla populacji znacznie większej niż tą którą
pozwalają przewidzieć najdokładniejsze obliczenia”;
przedstawiciele Brazylii stwierdzili, iż „dostępne dane
wskazują że Brazylia będzie mogła wchłonąć przewi­
dziany wzrost demograficzny, a także, że ten wzrost
należy nawet uważać za czynnik konieczny dla roz­
woju ekonomicznego, dla bezpieczeństwa narodowe­
go i dla włączenia rozległych pustynnych obszarów
terytorium kraju do krajowej produkcji”; dlatego też
ogłoszono, iż „rząd brazylijski nie zgodzi się na żadną
obcą ingerencję ani urzędową ani prywatną w swoją
politykę demograficzną”; delegacja Argentyny uznała
zaś „stosunek zależności i systematycznego wyzyski­
wania krajów ubogich przez bogate” za „znacznie
większą groźbę dla przetrwania ludzkości aniżeli
zwiększenie się populacji”; postulowano zatem: „nie
wolno domagać się, by kraje ubogie ograniczały u sie­
bie eksplozję demograficzną po to, by kraje już wzbo­
gacone mogły utrzymać swój poziom życia, przewyż­
szający tę stopę życiową na jaką pozwalają obecne
zasoby świata”; również podczas konferencji ONZ w
Kairze (1994) abp Renato Martino - reprezentujący
Stolicę Apostolską- zwrócił uwagę na istniejącąprak-
tykę „fałszywej prezentacji danych demograficznych,
co budziło lęk i niepokój o przyszłość”.
Po latach prowadzenia propagandy o przeludnie­
niu świata - i szerokim rozpowszechnieniu a. dla od­
wrócenia tego „zagrożenia” - pod koniec lat 90. (nie
rezygnując jednak z mitu „bomby P”) oficjalnie mówi
się, że przed ludzkością pojawiło się realne widmo jej
gwałtownego wyludnienia i starzenia się; ONZ szacu­
je, że do 2025 liczba ludzi starych zwiększy się 6-krot-
nie w porównaniu z 1950 (z 200 do 1200 min osób); w
najgorszej sytuacji demograficznej sąjednak gwałtow­
nie wymiarające kraje Europy (zarówno zach., jak i post­
komun.) i Japonia; kłopoty tych krajów rozpoczęły się
od momentu legalizacji a.; liczba mieszkańców Japo­
nii (mającej najstarsze społeczeństwo wśród krajów
rozwiniętych) powyżej 65. roku życia 2015 osiągnie
aż 25%, a 2050 - 32%; to jest także przyczyną tego, iż
Japonia nie zagrozi amer. dominacji na świecie: „szcze­
gólnie poważne niebezpieczeństwo dla długotermino­
wych możliwości tego kraju stwarza dynamika demo­
graficzna. Ocenia się, że około roku 2010 w Japonii
więcej ludzi niż w Ameryce znajdzie się w wieku nie­
produkcyjnym, to jest powyżej 65 lat, co spowoduje
 ABORCJA
dramatyczne zmniejszenie się tempa wzrostu oszczęd­
ności i inwestycji” (Z. Brzeziński).
5.
D z i a ł a l n o ś ć ONZ. Wantynatalistycz-
ną politykę wobec krajów rozwijających się zaanga­
żowała się również ONZ (zwł. za pośrednictwem Fun­
duszu Ludnościowego ONZ, UNFPA), o czym świad­
czą zarówno prowadzone na całym świecie działania,
jak i przebieg kolejnych konferencji tej organizacji;
wprawdzie podaje się rozmaite powody owych usiło­
wań (m.in. respektowanie „praw człowieka”, do któ­
rych zalicza się od 1986 „prawo do a.”, prawo do „zdro­
wia reprodukcyjnego”, „zdrowia seksualnego” itp.),
to faktycznie stanowią one nade wszystko element glo­
balnej antynatalistycznej polityki demograficznej, którą „przeludnieniem”; dzięki koalicji katolicko-muzułmań-
pewne agendy ONZ prowadzą w interesie swoich gł.
donorów (zarówno państwowych - nąjwięks^m z nich
są USA, jak i prywatnych); skoro legalną i „bezpiecz­
ną” a. zalecono podczas konferencji demograficznej
w Kairze (1994) w projekcie dokumentu końcowego
przygotowanego przez Fundusz Populacyjny ONZ i
przy przyjętym założeniu, że rozwój świata zależy od
ograniczenia liczby jego mieszkańców, to log. jest, że
rozstrzygnięcia prawne pomyślane zostały jako śro­
dek realizacji celów demograficznych; te bowiem sta­
nowią statutowe zadania Funduszu; stąd też zdaniem
Jana Pawła II „wnikając w motywy projektu dokumen­
tu przygotowanego na konferencję w Kairze, można
bez trudu odkryć właśnie próbę nadania sankcji praw­
nej takiej niesprawiedliwości kosztem najuboższych
warstw społecznych tzw. Trzeciego Świata. Zamiast
przedsięwziąć działalność zmierzającą do sprawiedliw­
szego podziału dóbr i do integralnego rozwoju, usiło­
wano zaproponować, a poniekąd nawet narzucić spo­
łeczeństwom biedniejszym i rozwijającym się rozwią­
zania, których kluczowym elementem jest aborcja”;
działalność niektórych agend ONZ (m.in. także WHO,
UNICEF, UNDP) rozpoczęła się w poł. lat 60. po ofi­
cjalnym przystąpieniu USA do polityki antynatalistycz-
nej poza własnymi granicami; już 1968 ONZ uznała
możliwość określania liczby dzieci i odstępu pomię­
dzy ich narodzinami za prawo człowieka; polityka ta
została zaprezentowana po raz pierwszy podczas kon­
ferencji demograficznej w Bukareszcie (1974); dele­
gacja Watykanu wyraziła sprzeciw wobec przyjętego
programu działania; jednym z powodów był fakt, iż
przyjmując ten plan społeczność międzynar. wyraziła
zgodę na promocję „niewłaściwego stosunku (...) do
życia oraz dopuszczenie, bez żadnych rozróżnień, środ­
ków zapobiegających urodzeniom”; ostatecznie zaś -
w zaaprobowanym programie - „zapomniano o sza­
cunku dla życia”; w oświadczeniu Stolicy Apostolskiej
podkreślono bowiem, że przyjęty plan „może otwie­
rać drogę do legalizacji aborcji”; w latach 70. proabor­ nie udzielać kredytów rozwojowych krajom Trzeciego
23
cyjne prawo zaczynało dopiero zwyciężać w krajach
Zachodu; z tego powodu postulaty globalnej legaliza­
cji a. były raczej przemycane w ogólnikowych sfor­
mułowaniach (jak miało to miejsce w Bukareszcie) niż
wprost formułowane; również konferencja demogra­
ficzna w Meksyku (1984) - dzięki wspólnemu stano­
wisku delegacji watykańskiej i amer. (za prezydentuiy
R. Reagana) - zobowiązała rządy do podjęcia kroków
mających pomóc kobietom uniknąć a., która w żad­
nym przypadku nie powinna być traktowana jako me­
toda planowania rodziny; od tego stanowiska próbo­
wano jednak odejść w dokumencie przygotowanym
na konferencję w Kairze, również na rzecz walki z
skiej oddalono jednak - przynajmniej częściowo - te
plany i w dokumencie z Kairu umieszczono zapis, iż
a. nie powinna być traktowana jako środek planowa­
nia rodziny.
6. W p ł y w U S A . Zaangażowanie ONZ w
„kontrolę urodzeń” rozpoczęło się dopiero po oficjalnym
przystąpieniu USA (1965) do tej kampanii; 13 VII1959
ogłoszony został raport Prezydenckiej Komisji do Bada­
nia Programu Pomocy Wojsk. USA (pracującej pod kie­
runkiem gen. W. Drappera), który stwierdzał, że „wysi­
łki rozwojowe w wielu obszarach świata zostają niwe­
czone przez coraz większy przyrost ludności”; zalecono,
aby USA „tym państwom, z którymi współpracują w ra­
mach pomocy ekonomicznej, pomogły w układaniu, w
razie ich życzenia, planów wynikających z szybkiego
przyrostu ludności”; prezydent Eisenhower, wykluczył
możliwość zajmowania się tą działalnością przez USA;
oświadczenie Eisenhowera było reakcją na głos bisku­
pów amer., którzy odpowiedzieli na raport komisji Drap­
pera dokumentem potępiającym „kampanię propagandy”,
która wywarła wpływ na „międzynarodową narodową i
osobistąopinię na korzyść programów zapobiegania uro­
dzeniom”; biskupi przypomnieli katolikom o obowiązku
nieudzielania poparcia „żadnej akcji społecznej w kraju
czy za granicą która propagowałaby bezpośrednio lub
przez organizacje międzynarodowe sztuczne zapobiega­
nie urodzeniom, poronienia czy sterylizację”; zdaniem
amer. biskupów, rozwój ludności winien być kontrolo­
wany tylko godziwymi środkami; jednak senator J.F.
Kennedy wypowiedział sięjuż wtedy (wbrew biskupom)
za włączeniem się USA do pomocy in. krajom w prowa­
dzeniu przez nie „kontroli urodzeń”; po objęciu prezy­
dentury i oficjalnym przystąpieniu USA do tej działalno­
ści, Kennedy stworzył przy ambasadach USA w krajach
słabo rozwiniętych „ataszaty kontroli urodzeń”; 30 IX
1968 Sekretarz Obrony USA, Robert S. McNamara, prze-
jąwszy kierownictwo-^ Banku Świat., w swej mowie na
otwarcie XXXIII Sesji Banku wystąpił z wnioskiem, by
2 4 A D U H I.J A
Świata, jeśli nie wprowadzą u siebie kontroli urodzeń;
wyraźny sprzeciw krajów rozwijających się wobec na­
rzucanej im polityki demograficznej spowodował ko­
nieczność utajnienia kampanii antynatalistycznej prowa­
dzonej przez ONZ (Raport Kissingera); od 1973 obo­
wiązuje w USA zakaz finansowania przez Amer. Agen­
cję Rozwoju Międzynar. (USAID - United States Agen­
cy for International Development) działań związanych z
a.; podczas przygotowań do konferencji demograficznej
ONZ w Meksyku okazało się też, że amer. delegacja nie
reprezentuje już tego samego antynatalistycznego punk­
tu widzenia co w przeszłości; Biały Dom wystosował wte­
dy oświadczenie, że „wzrost populacyjny”jest „neutral­
nym fenomenem (...) niekoniecznie dobrym lub złym (...)
Więcej ludzi niekoniecznie oznacza mniejszy rozwój”;
w dokumencie tym potępiono również a., przymusową
kontrolę płodności i finansowanie przez USA tych prak­
tyk; stanowisko to - z drobnymi modyfikacjami - przed­
stawiono w Meksyku, gdzie m.in. ogłoszono, że „Stany
Zjednoczone nie uważają aborcji za akceptowalny ele­
ment programów planowania rodziny”; po objęciu rzą­
dów przez Clintona (1993) odstąpiono jednak od tej po­
lityki (co było jednym z pierwszych aktówjego admini­
stracji), a prezydent nawet wyraził swoje poparcie dla
„reprodukcyjnego wyboru”; pozostało jednak prawne
ograniczenie finansowania a. w in. krajach, co jednak
próbuje się zmienić.
Jednym z najważniejszych dokumentów prowa­
dzenia przez USA antyurodzeniowej polityki demogra­
ficznej poza własnymi granicami jest tzw. Raport Kis­
singera z XII 1974 (stworzony po konferencji ONZ w
Bukareszcie), będący dokumentem Rady Bezpieczeń­
stwa Nar. USA; został on odtajniony 1990; wyraża się
w nim obawę, iż dobra sytuacja demograficzna w kra­
jach Trzeciego Świata stanowi zagrożenie dla bezpie­
czeństwa USA; w celu likwidacji tego niebezpieczeń­
stwa rekomenduje się rządowi realizację programu ob­
niżenia świat, poziomu płodności; autorzy raportu ra­
dzą, aby dla uniknięcia podejrzeń o imperialistyczne
motywacje należy tak sprawy populacyjne przedstawiać,
by sprawić wrażenie, że działania USA są wynikiem
troski o respektowanie prawajednostki do określenia w
sposób wolny i odpowiedzialny liczby i odstępu po­
między urodzeniami dzieci; zaproponowano również
połączenie polityki antynatalistycznej z programami
zdrowotnymi; administracja amer. miała nadzieję, iż
przepływ funduszów przez ONZ „uwolni USA od za­
rzutów imperializmu, rasizmu i ludobójstwa”; w Ra­
porcie Kissingera ujawniono rolę rządowej agencji
USAID dla depopulacji krajów rozwijających się w celu
zabezpieczenia interesów ekonom. USA; jako krok w
realizacji planu opracowanego w tym raporcie (rozpo­
wszechnienia na całym świecie do 2000 modelu rodzi­
ny z dwójką dzieci) AID zainicjował International De­
velopment and Food Assistance Act z 1978 (przyjęty
przez Kongres), w którym postanawia się, iż amer. po­
moc zagraniczna powinna być udzielana tak, aby
uwzględnić szczególnie wpływ wszystkich programów,
projektów i działalności na rozwój populacyjny:
„wszystkie (...) przedstawione do finansowania działa­
nia (...) powinny stworzyć motywację do posiadania
mniejszych rodzin”; zdaniem C. Vance’a, byłego sekre­
tarza stanu, „planowanie populacji” to „drugi najwięk­
szy przedmiot zainteresowania AID”; do pocz. lat 70.
dyrektorzy Biura Populacji AID nie ukrywali, iż dostęp
do a. stanowi istotny element efektywnego planowania
rodziny; agenda ta finansowała też badania nad prosta-
glandyną (służącą do zabijania dzieci w późniejszych
okresach ciąży) i in. technikami aborcji.
W świat, polityce antyurodzeniowej (z wykorzy­
staniem a.) widoczny jest również ogromny wpływ
wielkich prywatnych fundacji (np. Fundacje Rocke­
fellera, Forda, Turnera, Gatesa, Sorosa) i organizacji
(m.in. IPPF, Międzynar. Federacja Planowanego Ro-
dziciestwa; Population Council; Rotary International
Fellowship on Population and Development).
Również kraje Unii Europ, włączone sąw polity­
kę antyurodzeniową; Zgromadzenie Parlamantame Rady
Europy zobligowało „państwa członkowskie Rady Eu­
ropy do zintensyfikowania wsparcia finansowego i po­
litycznego dla programów planowania rodziny dla
państw rozwijających się” (dok. 6647 z 20 VII 1992);
również przebieg konferencji ONZ w Kairze i Pekinie
pokazał, iż Unia Europ, jest wiernym sojusznikiem USA
w antynatal¡stycznych poczynaniach wobec krajów roz­
wijających się; twierdzi się niekiedy, że USA zaintere­
sowane są Europą słabą demograficznie.
Kraje rozwinięte legalizując a. niekiedy odwo­
ływały się do konieczności kontroli w ten sposób wła­
snej populacji (tak miało miejsce np. w Wielkiej Bry­
tanii); sygnalizowano niekiedy potrzebę dania w ten
sposób „dobrego przykładu” krajom rozwijającym się.
Politykę antyurodzeniową (z wykorzystaniem le­
galnej, „bezpiecznej a.” prowadzi się również pod za­
słoną „praw kobiet” (co widoczne się stało od czasu
konferencji ONZ w Bukareszcie i Raportu Kissinge­
ra), ochrony środowiska naturalnego (konferencja
ONZ ds. środowiska naturalnego w Rio de Janerio,
1992; przeludnienie obciąża się odpowiedzialnością
za niszczone środowisko naturalne).
IV. OCENA MORALNA
Uzależniona jest ona z jednej strony od określe­
nia ontycznego statusu człowieka przed narodzeniem,
z drugiej zaś - od rodzaju przyjmowanego kryterium
mor. oceny.
 ABORCJA
1. Ontyczny status embrionu i płodu. W starożyt­
ności i średniowieczu istniało kilka różnych stanowisk
odnośnie do pocz. ludzkiego bytu; Platon - wg Tertu­
liana - uważał, że uduchowienie człowieka następuje
dopiero w momencie urodzenia: „pierwszym oddechem
dziecka zostaje w jego organizm wprowadzona z ze­
wnątrz, spoza matczynego łona dusza” (O duszy); Ter­
tulianjednak twierdził, że Platon przyjmować miał tak­
że in. koncepcję: „Teraz już doprawdy nie wiem, które­
mu z dwóch poglądów Platona mam wierzyć, skoro
przecież w tym ostatnim daje on wyraźnie do poznania,
że dusza nie bywa wprowadzana w noworodka dopiero
wraz z pierwszym jego oddechem, lecz zostaje mu prze­
kazana razem z nasieniem”; Platon nakazywał jednak
otaczać szczególną opieką dzieci nie narodzone (Pra­
wa); zdaniem Tertuliana również stoicy (Enezydemos)
sądzili, że dusza „dopiero po wydaniu płodu na świat
zostaje wprowadzana z zewnątrz w nieżyjące jeszcze
dziecko” (O duszy); szczególnie wpływowy (aż do końca
średniowiecza) był pogląd Arystotelesa, iż płód staje
się ludzki 40 dni po poczęciu, jeżeli jest to płód męski,
a 90 dni po poczęciu w przypadku płodu żeńskiego (O
rodzeniu się zwierząt); uważa się jednak, że terminów
tych Arystoteles nie traktował jako momentów uducho­
wienia płodu (pojawienia się duszy intelektualnej); nie
miał on pewności, czy ten problem jest rozwiązywalny
i nie określał, kiedy dusza intelektualna wchodzi w cia­
ło; Arystoteles wyróżniał ponadto pierwszych 7 dni po
poczęciu od późniejszego okresu życia płodu i uważał,
że wtedy nie można mówić o poronieniu (Historiazwie­
rząt); Filon z Aleksandrii przyjął za Księgą Wyjścia (21,
22), że płód jest człowiekiem, jeśli jest uformowany,
natomiast Tertulian twierdził, że embrion ma duszę od
poczęcia, ponieważ zarówno „substancja ciała” jak i
„substancja duszy” „powstają równocześnie poczęte,
utworzone i ukształtowane”;jego zdaniem uznanie po­
częcia ciała „za wcześniejsze od poczęcia duszy” pro­
wadziłoby do konieczności „odróżnienia i czasu ich
zapładniania”; ponadto „odróżniając czas zapłodnienia,
trzeba by także przyjąć dwie różne materie zapładniają-
ce”; poza tym zdawał się uważać płód za potencjalną
osobę ludzką twierdząc, że „człowiekiem jest i ten, kto
ma nim być. Przecież wszelki owoc istnieje już w na­
sieniu” (Apologetyk); św. Hieronim twierdził, że „za­
rodki są stopniowo formowane w macicy” (Epistoles);
św. Hieronim i św. Augustyn deklarowali także niewie­
dzę co do tego, kiedy rozumna dusza jest dana przez
Boga; Augustyn wprawdzie przyjmował za Septuagin-
tą rozróżnienie „płodu uformowanego” i „płodu nie-
uformowanego”, ale nie utożsamiał uformowania pło­
du z jego uduchowieniem; dopuszczał możliwość, że
płody nieuformowane obdarzone sąduszą rozumną; nie
rozstrzygnął jednak, czy uduchowienie ma miejsce w
25
momencie poczęcia, czy wtedy, gdy płód przybierze
ludzkie kształty, czy też w momencie wystąpienia jego
pierwszych ruchów.
Św. Tomasz z Akwinu znał pogląd Arystotelesa
o późniejszej animacji i z racji jego autorytetu nauk.
niekiedy go przyjmował, twierdząc, że „skoro tylko
ciało jest przystosowane, Bóg wlewa w nie rozumną
duszę” (Summa theołogiae); wg tej teorii embrion prze­
chodził przemiany substancjalne: najpierw posiadał
formę substancjalną będącą duszą wegetatywną, na jej
miejsce wkracza dusza zmysłowa, tę zaś zastępuje
dusza rozumna; stanowisko Tomasza interpretuje się
w ten sposób, że te kolejne etapy „dokonują się na
jakimś niezmiernie małym odcinku czasowym lub zgo­
ła pozaczasowo, a ściślej w momencie czasowym in
instanti. Zgodnie z tą ewentualnością teoria kolejnych
przemian substancjalnych w embrionie mogłaby się w
zupełności zgadzać z tezą, że dusza obdarzona umy­
słem bywa stwarzana przez Boga w momencie poczę­
cia, a więc w chwili pierwszego uformowania się ludz­
kiego zarodka” (S. Swieżawski); uwzględnienie dzi­
siejszych wyników badań przyr. nie pozwala jednak
podtrzymywać poglądu o zachodzeniu przemian sub­
stancjalnych w trakcie życia płodowego człowieka.
Współczesna filoz. argumentacja odnośnie do
początku ludzkiego osobowego bytu odwołuje się do
danych nauk przyr., które wskazują, że wraz z połącze­
niem się plemnika z jajem zostaje utworzona pierwsza
ludzka żywa komórka, która posiada ludzki kod gene­
tyczny, kierujący całym nieprzerwanym psychofiz. roz­
wojem człowieka; tożsamość systemu działania czło­
wieka od samego poczęcia wskazuje najedno i to samo
źródło tych działań, które zwane jest „duszą”; odrzucić
zatem należy stanowisko, że ludzka dusza pojawia się
dopiero w momencie odpowiedniej oiganizacji ciała.
Wskazuje się też, że te koncepcje początku ludz­
kiego istnienia, które lokujągo w jakimś późniejszym
momencie niż moment poczęcia, nie respektują ele­
mentarnych zasad bytu i myślenia; skoro bowiem ży­
cie człowieka jest ciągłym, a zarazem jednorodnym
(tożsamym) procesem (na fakt ten wskazują nauki
przyr.) ijego punktem dojścia jest człowiek, to wszyst­
kie in. próby umiejscowienia w czasie początku zaist­
nienia człowieka (niż w momencie poczęcia) mają
przeciw sobie zasadę racji dostatecznej, a wraz z nią
zasadę niesprzeczności i tożsamości (T. Styczeń); po­
nadto, wszelkie teorie późniejszego niż w momencie
poczęcia początku ludzkiego istnienia (np. oparte o
kryterium momentu narodzin, zdolności do samodziel­
nego istnienia, posiadania świadomości, rozwoju tkan­
ki nerwowej, zdolności do ruchu) z jednej strony wy­
bierają arbitralnie jakiś człon w ludzkim rozwoju jako
decydujący o byciu człowiekiem, z drugiej zaś prowa-
dządo absurdalnych konsekwencji konieczności nie-
uznania za ludzi tych, którzy z pewnością są ludźmi.
We współcz. medycynie niektórzy umiejscawia-
jąpoczęcie człowieka nie w momencie fertylizacji (za­
płodnienia), ale w momencie implantacji; historia tej
teorii początku ludzkiego istnienia rozpoczęła się w
USA 1964 na II Międzynar, Konferencji na temat „we-
wnątrzmacicznej antykoncepcji” i stanowiła jeden z
dobrze wykalkulowanych elementów przygotowania
opinii publ. na legalizację a.; wkrótce potem bowiem
Amer. Kolegium Położników i Ginekologów stworzyło
nową definicję poczęcia w momencie implantacji, która
zadomowiła się w wielkich medycznych słownikach
tego kraju.
Na poparcie tego ostatniego stanowiska niekie­
dy przywoływane sąniektóre wyniki embriologii, np.
fakt, że do czasu implantacji z jednego zarodka mogą
wyłonić się 2 lub więcej organizmów lub też 2 zygoty
mogą scalić się w jedego osobnika; skłania to niektó­
rych do przyjęcia teorii sukcesywnej animacji, udu­
chowienia (np. K. Rahner, W. Ruff, T. Ślipko); uważa
się jednak tę teorię tylko za „bardziej prawdopodob­
ną” niż teorię animacji równoczesnej (T. Ślipko); nie­
którzy wskazują, że fenomen bliźniąt jednojajowych
wcale nie wystarcza do odrzucenia teorii animacji rów­
noczesnej (w momencie poczęcia); w przypadku bliź­
niąt jednojajowych może być tak, iż w momencie po­
częcia po prostu obecne są 2 dusze, które związane są
z tym materiałem, a nie tylko jedna; inną możliwą in-
terpretacjąjest podzielenie się tego samego materiału
z jednoczesną infuzją drugiej duszy; natomiast fakt jest człowiekiem, zawsze w takiej sytuacji jest zobo­
stopienia się 2 komórek może być interpretowany jako
związany ze śmiercią jednego z osobników, a więc
opuszczeniem ciała przez duszę; również z powodu
niewystarczających środków technicznych nie można
wykryć, jak wiele osobników jest obecnych w momen­
cie poczęcia; ponadto, szczególny charakter epistemo-
logiczny i metodologiczny tych twierdzeń - są to twier­ na temat czasu animacji.
dzenia z zakresu nauk eksperymentalnych, a zatem
przysługuje im tylko hipotetyczny charakter - powo­
duje, iż ich etyczne konkluzje byłyby te same, co przy
założeniu animacji równoczesnej.
2. O c e n a m o r a l n a z a b ó j s t w terialnymi)
d z i e c k a przed narodzeniem zależy także od rodzaju
przyjmowanego kryterium mor. oceny (normy moralno­
ści); stanowiska, które w rozmaity sposób subiektywi-
zująową normę (dokonywanie oceny mor. w zależności
od zgodności działania nie z obiektywną rzeczywisto­
ścią, ale z jakimiś ostatecznie subiektywnymi czynnika­
mi), ze swej istoty nie wykluczająpozytywnej oceny a.,
jeśli w jakiejś sytuacji opowiedziałby się za niąnp. „ra­ przed narodzeniem w celu uratowania życia matki (w
chunek przyjemności” (etyczny -> hedonizm); jeśli jed­
nak dla mor. oceny jest istotne to, że jest ona oparta na od przypadku, kiedy obowiązek ratowania bezpośred­
odczytaniu prawdy o obiektywnej rzeczywistości, w
której znajduje się podmiot działający (zwł. zaś praw­
dy o tym, kim jest w swej ontycznej i aksjologicznej
strukturze podmiot i adresat działania), to a. jest ode­
braniem życia niewinnej i bezbronnej osobie ludzkiej,
a zatem czyn ten należy ocenić jako zawsze i wszędzie
mor. niesłuszny (nierespektujący tego, kim jest adre­
sat tego działania); życie bowiem jest fundamental­
nym dobrem dla człowieka, warunkującym wszelkie
in. jego dobra; stąd też pozbawienie kogoś życia ozna­
cza nierespektowanie ontycznej i aksjologicznej rangi
adresata działania, którym jest osoba ludzka; czyn ten
jest moralnie niesłuszny, ponieważ z istoty swej nie
jest możliwa realna kolizja tego dobra dla osoby, któ­
rym jest życie (jego respektowanie jest koniecznym
warunkiem afirmacji wartości osoby), z jakimkolwiek
in. wyższym dobrem (jego respektowanie jest również
warunkiem afirmacji wartości osoby). Niewłaściwejest
ujęcie a. jako sytuacji tzw. obrony przed niesprawie­
dliwym agresorem, kiedy to dopuszczalne jest zasto­
sowanie proporcjonalnych środków dla uchronienia się
od czyjegoś aktu agresji; dziecko przed narodzeniem
- z racji jeszcze braku spełniania czynności rozum­
nych i wolnych - nie może być uznane za agresora.
Wszelkie ewentualnie deklarowane wątpliwości
odnośnie do człowieczeństwa płodu nie zmieniająmor.
kwalifikacji a., ponieważ podjęcie działania, które
może być zabójstwem człowieka, oznacza faktycznie
zgodę na możliwe zabójstwo; np. ktokolwiek jest na
polowaniu i ma wątpliwości, czy poruszający się obiekt
wiązany zaniechać strzelania; z tych właśnie powo­
dów mor. ocena a. w średniowieczu (inaczej niż ocena
prawna, wymagająca orzeczenia kaiy na korzyść oskar­
żonego, którą to karę dostosowywano do ówczesnych
poglądów przyr., ukształtowanych przez autorytet Ary­
stotelesa) była niezależna od przyjmowanego poglądu
Usprawiedliwianie a. oczekiwaniem osiągnięcia
w ten sposób jakichś dóbr (np. uratowania życia czy
zdrowia matki, uwolnienie jej od cierpień psych, spo­
wodowanych gwałtem, czy trudnymi warunkami ma­
a oznacza niedopuszczalne potraktowanie
osoby dziecka jako tylko środka do celu in. osoby;
tymczasem osoba ludzka z racji swej ontycznej i akso-
logicznej rangi (osoba jako dobro samo w sobie, bo-
num honestum) - rangi niezależnej od sposobu poczę­
cia czy warunków życiowych - nie powinna być trak­
towana jako środek do celu.
Sytuację bezpośredniego zabójstwo dziecka
przypadku kolizji tych dóbr) należy jednak odróżnić
 ABORCJA
nio zagrożonego życia kobiety usprawiedliwia inter­
wencję medyczną {abortus indirectus), której ubocz­
nym skutkiem, niechcianym, ale nieuniknionym, jest
śmierć dziecka (np. wycięcie fragmentu chorego jajo­
wodu w przypadku identyfikacji tzw. ciąży pozama­
cicznej, bezpośrednio zagrażającej życiu matki i dziec­
ka, zagrożenia sygnalizowanego krwotokiem); od tego
dopuszczenia śmierci nie narodzonego dziecka należy
jednak odróżnić bezpośrednie zadanie mu śmierci w
celu ratowania życia matki; w tym ostatnim wypadku
traktuje się dziecko jako tylko środek do celu in. oso­
by, co jest tak samo moralnie nieusprawiedliwione, jak
potraktowanie matki jako tylko środek dla dobra dziec­
ka; ponieważ osoby nie należy traktować jako tylko
środek do celu, nie należy jej tak traktować również w
przypadku zagrożenia życia i zdrowia matki; jeśli wol­
no zabić dziecko przed urodzeniem w celu uratowania
życia, wolno je z tego samego powodu zabić i po uro­
dzeniu; własne życie nie jest najwyższą wartością, któ­
rej należy podporządkować wszystkie in. wartości
(włącznie z życiem drugiej osoby).
Moralnie nieusprawiedliwione jest również za­
bójstwo nie narodzonego dziecka w sytuacji, jeżeli jest
ono upośledzone w swoim rozwoju psychofiz. (tzw. a.
eugeniczna); wartość osoby i fundującego jążycia nie
są zależne od stanu zdrowia (niezależnie od rodzaju i
stopnia swej choroby człowiek chory nie przestaje być
osobą ludzką równą w swej godności z in. osobami),
dlatego stan zdrowia osoby ludzkiej nie ma istotnego
wpływu na mor. ocenę jej zabójstwa; zakładając mor.
dopuszczalność zabójstwa dziecka przed narodzeniem
z racji jego stanu zdrowia (upośledzenie psychofiz.),
konsekwentnie trzeba by uznać za moralnie wartościo­
we zabójstwo chorego człowieka po urodzeniu.
Skoro dziecko poczęte w wyniku gwałtu (czy in.
przestępstwa) niczym nie różni się od każdego in.
dziecka, wartość jego życia domaga się takiego same­
go sposobu traktowania; jeśli zatem wolno dziecko
zabić z tego powodu, że przysparza ono jakiś cierpień
psych, (poczęcie w wyniku gwałtu), to należałoby
uznać za moralnie pozytywne zabójstwo każdego in.
człowieka, jeśli w ten sposób moglibyśmy się uwolnić
od jakichś cierpień.
Mor. waga a. spowodowana jest również tą oko­
licznością że jest to zabójstwo w obrębie rodziny, nisz­ ne do samej tylko siły większości, a nie do obiektyw­
czące zatem najbliższe więzy międzyludzkie, na któ­
rych oparte są wszelkie in. relacje społeczne.
3.
A s p e k t p r a w n y . W XX w. zabijanie
dzieci przed narodzeniem znalazło ochronę prawa sta­
nowionego, chroniącego tych, co zabijają a nie zabija­
nych; regulacje prawne w sprawie a. winny jednak za­
leżeć od mor. oceny tego czynu; niektórzy twierdzą ina­
czej, uważając, że prawo stanowione winno zgadzać się
27
z przekonaniami większości obywateli; stanowisko to
jest szeroko rozpowszechnione we współcz. kulturze i
uznawane niekiedy jako zgodne z podstawowymi zasa­
dami demokracji; twierdzi się, że zasady te powinny
w stanowionym prawie utrwalać tylko przekonania
większości obywateli; zakłada się w ten sposób, że pra­
wodawca nie powinien kierować się własnym rozumem
we właściwej mu działalności (stanowieniu prawa), ale
jedynie ślepo dostosowywać się do panujących obycza­
jów, co z konieczności oznacza gwałt na jego własnej
rozumności; wynikają z tego stanowiska nast. konse­
kwencje: trzeba by odmówić miana zbrodni np. ludo­
bójstwu, jeśli tylko miałoby ono za sobą zgodę więk­
szości; wiadomo jednak, że przynajmniej część XX-
wiecznych zbrodni miała za sobąspoł. aprobatę, skoro
np. A. Hitlera popierała większość Niemców; również
wyrok na Sokratesa oraz wyrok na Jezusa Chrystusa
miały większościowe poparcie; ta koncepcja stanowie­
nia prawa zakłada zatem zasadnicze idee pozytywi­
zmu prawnego, uważającego prawo stanowione za wy­
twór arbitralnej (niekierowanej rozumem) woli człowie­
ka, a nie działalności rozumu, pozostającego w zależ­
ności od obiektywnej rzeczywistości normatywnej
(-> prawa naturalnego); stanowisko to implikuje osta­
tecznie etyczny subiektywizm, czyli redukcję moral­
ności do subiektywnych przeżyć podmiotu.
Tymczasem wartość wszystkich ludzkich opinii
(również opinie na temat prawnych regulacji w kwe­
stii a.) należy mierzyć ich zgodnością z obiektywną
rzeczywistością moralności (obiektywną mor. warto­
ścią a.); wprawdzie prawo stanowione nie powinno
zakazywać wszystkich moralnie złych czynów, to jed­
nak nie może być sprzeczne z prawami mor. negatyw­
nymi absolutnie ważnymi (zakazującymi spełniania
czynów zawsze i wszędzie moralnie złych); taka zaś
sprzeczność zawsze zachodzi w przypadku prawnego
dopuszczenia zabójstwa niektórych członków społe­
czeństwa; prawo stanowione (które ze swej istoty ma
służyć realizacji dobra wspólnego przez jakąś społecz­
ność) nie może dopuszczać zabijania kogokolwiek; w
przeciwnym wypadku staje się pseudoprawem, które
bezwzględnie domaga się swego nieprzestrzegania.
Nie tylko jednak prawo stanowione staje się wła­
sną karykaturą (pseudoprawem), jeśli jest dostosowa­
nej rzeczywistości moralności; całe życie społ. regu­
lowane takim „prawem” opiera się wtedy na ślepej sile;
konsekwentnie państwo - którego narzędziem działa­
nia jest prawo - zmienia swoje oblicze; państwo, wy­
łączając spod ochrony prawnej niektórych obywateli,
przemienia się ze wspólnoty służącej przede wszyst­
kim człowiekowi w „bandę zbójecką” (Cyceron); wy­
łączając niektórych spod prawnej opieki narusza pod­
stawową zasadę demokracji, jaką jest „równość wo­
bec prawa”, czy też troska o wszystkich w państwie, a
nie tylko o niektórych; u podstaw demokracji leży
bowiem nie tylko zasada większości, ale przede wszyst­
kim - oparta na rzetelnej trosce o poznanie prawdy -
zasada sprawiedliwości; sprawiedliwość bowiem uza­
sadnia postulat udziału wszystkich w sprawowaniu
władzy w państwie; zasada sprawiedliwości każe za­
tem liczyć się z dobrem każdego obywatela; jeśli wy­
łącza się spod ochrony prawnej niektóiych (np. nie
narodzonych), to takie państwo przestaje być państwem
demokr.; ponieważ owo wyłączenie dotyczy osób słab­
szych (a nawet najsłabszych w ludzkiej społeczności),
państwo służące interesom silniejszych w szczególny
sposób kwestionuje swoją sprawiedliwość, skoro do
istoty sprawiedliwości należy nade wszystko troska o
„tych, co najmniej mogą” (Wincenty Kadłubek); dla­
tego w dokumentach Kościoła katol. wielokrotnie
zwraca się uwagę, że państwa, które wyłączają spod
prawnej ochrony życie dzieci przed narodzeniem, prze­
stają być państwami demokr., ponieważ realizacja
wartości demokracji zależy od chronienia godności
każdej osoby (zwł. najsłabszych) i tego wszystkiego,
co jest fundamentem owej godności (Jan Paweł II,
Evangelium vitae); nauka społ. Kościoła katol. pod­
kreśla, że stanowienie prawa na użytek silniejszych
prowadzi do tego, że „demokracja, sprzeniewierzając
się własnym zasadom, przeradza się w istocie w sys­
tem totalitarny. Państwo nie jest już »wspólnym do­
mem«, gdzie wsżyscy mogą żyć zgodnie z podsta­
wowymi zasadami równości, ale przekształca się w
państwo tyrańskie, uzurpujące sobie prawo do dyspo­
nowania życiem słabszych i bezbronnych (...), w imię
pożytku społecznego, który w rzeczywistości oznacza
jedynie interes jakiejś grupy” {Evangelium vitae, por.
Centesimus annus).
Podporządkowanie stanowionego prawa w kwe­
stii a. ślepej sile panujących przekonań, a nie obiektyw­
nej prawdzie o rzeczywistości, zgodnie z klas. tezą o
wychowaniu (Platon, Arystoteles, św. Tomasz z Akwi­
nu), prowadzi do poważnego kiyzysu mor. współcze­
snych społeczeństw, ponieważ wychowuje do bezpra­
wia (utrudnia własne rozeznanie mor. i osłabia wolę w
dążeniu do dobra).
Prawna ochrona nie narodzonych nie może jed­
nak wykluczać kogokolwiek; jeśli nie jest moralnie
dopuszczalne zabicie własnego dziecka w celu rato­
wania tego dobra, którym jest zagrożone własne życie
(tym bardziej i in. dobra, np. zdrowie, sytuacja eko­
nom.), to również prawo stanowione nie może prze­
stać chronić i w tej skrajnie trudnej sytuacji życia nie­
winnego człowieka; prawo stanowione nie może rów­
nież w tej sytuacji chronić kogokolwiek przed zada­
niem śmierci własnemu dziecku (Sokrates „szczęśliw­
sza ofiara mordu niż jej oprawcy”).
V. SYTUACJA W POLSCE
Kodeks kamy z 1932 dopuszczał a., jeśli ciąża
była wynikiem przestępstwa oraz w sytuacji zagroże­
nia życia i zdrowia kobiety; już 1921 Episkopat nazy­
wał praktykę uśmiercania nie narodzonych zbrodnią
przeciwko Bogu i zdradą ziemskiej ojczyzny; 1934
biskupi ponownie upominali, a 1936 na pierwszym
ogólnopol. synodzie zaprotestowali przeciwko nowym
regulacjom prawnym; w sprawie tych „wyjątków” w
prawie do życia wypowiedział się Episkopat Polski
pod przewodnictwem Prymasa Stefana Wyszyńskie­
go, także 1952 w Liście pasterskim; zaprotestował
wówczas przeciwko zabijaniu dzieci z racji tzw. wska­
zań eugenicznych i „względów lekarskich”, bo „me­
dycyna nie jest po to, by uśmiercała, lecz, by ratowała
życie”.
2 7 IV 1956 Sejm - wypełniając życzenie ZSRR
- wprowadził ustawę o warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży; przemawiając w Sejmie poseł J.
Dobraczyński oskarżył twórców ustawy o neomaltu-
zjański sposób myślenia; Polska miała wtedy najwyż­
szy przyrost naturalny w Europie; zwolennicy legali­
zacji a. twierdzili jednak w debacie sejmowej, że zmia­
na ustawy nie ma wpływu na sytuację demograficzną
a co najwyżej „zmniejszy się ilość cherlaków” (poseł
E. Osmańczyk); ustawa ta została uchwalona niemal
jednogłośnie (przeciw głosował tylko Dobraczyński,
A. Wojtkowski, Frankowski, D. Horodyński, K. Łu­
bieński); delegacja senatu akademickiego KUL prze­
słała posłowi A. Wojtkowskiemu oświadczenie (z proś-
bąo przedstawienie Sejmowi), w którym zarówno se­
nat jak i młodzież studiująca zajęli stanowisko prze­
ciwne „przeiywaniu ciąży z jakichkolwiek powodów”;
Prymas Wyszyński (i Episkopat Polski) od samego
początku wielokrotnie potępiał bardzo ostro zarówno
ustawę, jak i rozpowszechniającą się za jej przyczyną
praktykę zabijania nie narodzonych dzieci; potępienie
to zawarte było m.in. w Jasnogórskich Ślubach Naro­
du Polskiego (1956), Prawie nie narodzonych do ży­
cia (Komańcza 1956), Memoriale Sekretarza Episko­
patu Polski do Sejmowej Komisji Wymiaru Sprawie­
dliwości (25 XI 1968), Memoriale Episkopatu Polski
do Rządu (18 VI 1970), Oświadczeniu Konferencji
Episkopatu Polski (22 I 1977) w sprawie zagrożenia
demograficznego Polski, Magistralnym piśmie Kon­
ferencji Episkopatu Polski do Rządu na ręce premiera
P. Jaroszewicza (8 II 1978) o rodzinie poi., jej kryzy­
sie i proponowanych drogach wyjścia, corocznych
Listach Pasterskich Episkopatu Polski na uroczystość
Świętej Rodziny. Spośród świeckich działaczy sprze­
 ABORCJA
ciwiających się także w szeregu swoich publikacji usta­
wie proaborcyjnej wyróżniał się m.in. Walenty Maj­
dański, jeszcze przed wojną dostrzegający eskalację
zjawiska poparcia dla aborcji.
Ówcześni marksistowscy prawnicy poparli nowo
wprowadzoną ustawę (jedynie w środowisku prawni-
ków-kamistów odzywały się pojedyncze głosy krytycz­
ne); ustawa ta spotkała się z silniejszym sprzeciwem
w niektórych środowiskach lekarzy; przeciwni „prze­
rywaniu ciąży” lekarze pisali, że ich „opór jest opo­
rem lekarza, który nie chce szkodzić - i człowieka,
który nie chce zabijać”; powoli jednak sprzeciwy tego
środowiska wobec legalizacji zabijania dzieci nie na­
rodzonych zanikały; 1958 Stowarzyszenie PAX zor­
ganizowało ogólnopol. naradę poświęconą programo­
wej akcji odnowy mor., której uczestnicy zaapelowali
do Sejmu PRL o uchylenie ustawy.
Przepisy wykonawcze do ustawy władze wkrót­
ce uznały za zbyt rygorystyczne i zastąpiono je no­
wym rozporządzeniem ministra zdrowia (19 XII1959),
zgodnie z którym a. mogła być dokonana na żądanie
kobiety; komun, politycy (W. Gomółka) zaczęli w
swych wypowiedziach akcentować potrzebę ograni­
czania przyrostu naturalnego, ujemnie wpływającego
na tempo industrializacji; kodeks kamy uchwalony
1969 przyjął z pewną modyfikacją normy prawnokar-
ne z ustawy 1956; dziecko poczęte (nawet chciane)
nie było wtedy w ogóle objęte prawną ochroną.
Na pocz. lat 70. (być może skutkiem ostrzeżeń
Episkopatu Polski w związku z alarmującą sytuacją
demograficzną kraju) władze komun, podjęły pewne
działania pronatalistyczne (przedłużenie uropu macie­
rzyńskiego, bezpłatny urlop wychowawczy), ale nie
przedsięwzięto żadnych kroków w kierunku ograni­
czenia praktyki a.; wobec pogłębiania się starzenia
społeczeństwa wprowadzono do Konstytucji (1976)
zasadę ochrony macierzyństwa i powołano radę ds.
rodziny (1978).
W związku z reformą prawa karnego (1980-81)
zauważono w dyskusjach konieczność zwiększenia
prawnokamej ochrony płodu ludzkiego; w powstałym
1981 projekcie zmian kodeksu karnego (Komisji Ko­
dyfikacyjnej powołanej przez I Ogólnopolskie Forum
Pracowników Wymiaru Sprawiedliwości NSZZ „So­
lidarność”) opowiedziano się za „pełną ochroną życia
ludzkiego przepisami prawa karnego”, jednak a. mia­
łaby być dopuszczona dla ratowania życia lub zdro­
wia kobiety.
XI 1980 lekarze krak. opublikowali odezwę Do
pracowników służby zdrowia, w której żądano uchy­
lenia ustawy z 1956; uchwałą Komisji Zakładowej
NSZZ „Solidarność” przy Pomorskiej Akademii Me­
dycznej w Szczecinie wydano Memoriał w sprawie
29
planowania rodziny w Polsce, gdzie pojawiło się to
samo żądanie (utworzono w Szczecinie Tow. Odpo­
wiedzialnego Rodzicielstwa, które postawiło sobie za
jeden z celów realizację tego postulatu); podczas 1
Krajowego Zjazdu Lekarzy (XII1989) podjęto uchwa­
łę domagającąsię uchylenia ustawy z 1956 „o dopusz­
czalności przerywania ciąży”; zobowiązano też Naczel­
ną Radę Lekarską do podjęcia działań zmierzających
do opracowania nowej ustawy o ochronie prawnej ży­
cia ludzkiego od momentu poczęcia; zjazd powołał
Komisję Etyki przy Naczelnej Radzie Lekarskiej i za­
lecił jej opracowanie Kodeksu etyki lekarskiej; projekt
Kodeksu przedstawiono na II Nadzwyczajnym Zjeź-
dzie Lekarzy XII 1991 (Bielsko Biała); projekt ten
wykluczał dopuszczalność bezpośredniego zabójstwa
dziecka nie narodzonego w jakiejkolwiek sytuacji;
istotną różnicę pomiędzy „dopuszczeniem” a „zada­
niem” śmierci (pomiędzy abortus directus i abortus
indirectus) wyrażono zaś w subtelnym sformułowa­
niu art. 38 : „Działania lekarskie, które niosą ze sobą
ryzyko utraty życia płodu są dopuszczalne tylko dla
ratowania życia matki”; w wyniku burzliwego głoso­
wania - przy braku merytorycznej dyskusji - odrzu­
cono jednak przedstawiony projekt; większość zgro­
madzonych zmodyfikowała go decydując, iż powoła­
niem lekarza jest zabicie dziecka, lub w celu ratowa­
nia życia i zdrowia kobiety; jeżeli zostało ono poczęte
w wyniku gwałtu oraz; przeszedł bowiem zapis: „Dzia­
łania lekarskie, które niosą ze sobą ryzyko bądź wiążą
się z ryzykiem utraty życia płodu są dopuszczalne tyl­
ko dla ratowania życia i zdrowia matki oraz w przy­
padkach, gdy ciąża jest skutkiem przestępstwa”; w
wyniku tego faktu 200 delegatów zgłosiło wobec tych
zmian votum separatum; zwolennicy a. nie byli zado­
woleni z nowego Kodeksu; Sekcja Praw Kobiet Unii
Demokr. uznała, że ograniczeniem praw kobiet jest nie-
zezwolenie lekarzom na zabicie dziecka z tzw. wska­
zań społ. i eugenicznych; Rzecznik Praw Obywatel­
skich (prof. E. Łętowska) zaskarżyła Kodeks do Try­
bunału Konstytucyjnego, argumentując, że jest to do­
kument niezgodny z obowiązującym prawem stano­
wionym; Trybunał nie wydał jednak w tej sprawie orze­
czenia, twierdząc, że Kodeks Etyki Lekarskiej jest zbio­
rem norm etycznych, a nie norm prawnych, stąd też
nie poddają się one orzecznictwu Trybunału Konsty­
tucyjnego; po Zjeździe w Bielsku Białej zespół redak-
cyjny („wobec narastającej fali ataków prasowych na
Kodeks i dezinformacji opinii publicznej” - dr J. Umia-
stowski, członek zespołu redakcyjnego Kodeksu) po­
stanowił opracować projekt nowelizacji Kodeksu; przy­
gotowany projekt przedstawiono na III Zjeździe Le­
karzy w Warszawie (XII 1993); na Zjeździe jednak
nie dopuszczono do merytorycznej prezentacji stano­
 A D U K L JA
wiska; w wyniku głosowania nad Kodeksem w przy­
rzeczeniu lekarskim pozostała tylko formuła, że lekarz
winien „służyć życiu i zdrowiu ludzkiemu”; wykre­
ślono natomiast słowa, źe lekarz winien służyć życiu i
zdrowiu człowieka „od chwili poczęcia”; oprócz tego
wprowadzono niebezpieczny zapis akceptujący „po­
średnio przechowywanie przez nieokreślony czas ludz­
kich komórek rozrodczych”.
W latach 80. aktywnie działało w Polsce wiele
katol. organizacji dążących do zmiany „ustawy abor­
cyjnej”; przygotowano Wstępny projekt tez do prac
ustawodawczych Katołicko-Społecznego Koła Posel­
skiego Znak w zakresie ochrony poczętego dziecka oraz
ochrony macierzyństwa z 17IX 1980; a także Projekt
ustawy o ochronie poczętego dziecka i ochronie ma­
cierzyństwa (V I1982), Zarys projektu ustawy o ochro­
nie dziecka poczętego, macierzyństwa i rodziny (1983),
Memoriał do Sejmu Rzeczpospolitej Lud. w sprawie
zniesienia ustawy o warunkach dopuszczalności prze­
rywania ciąży z dnia 2 7 IV 1956 (Gdańsk, 9 IX 1986),
Wniosek Szczecińskiego Klubu Katolików o podjęcie
inicjatywy ustawodawczej w sprawie zastąpienia prze­
pisów legalizujących sztuczne poronienia ustawą o
ochronie rodzicielstwa (2 7 IV 1987); w latach 80, za­
częły się jednak ujawniać pęknięcia w stanowisku nie­
których środowisk katoL; 1984 Komisja Episkopatu
ds. Rodziny opublikowała list wyrażający niepokój
wobec zamieszczonego w „Tygodniku Powszechnym”
artykułu sprzecznego z Dekalogiem, ponieważ „każ­
de przerwanie ciąży jest naruszeniem piątego przyka­
zania”.
Na pocz. 1989 zespól ekspertów Komisji Epi­
skopatu Polski do Spraw Rodziny przygotował pro­
jekt ustawy o ochronie prawnej dziecka poczętego,
który wpłynął do Sejmu (podpisany przez 74 posłów)
28 II 1989; przewidywał on w przypadku zagrożenia
życia kobiety ciężarnej „możliwość poświęcenia ży­
cia dziecka poczętego”; rzecznicy projektu tłumaczyli
to znanym prawu karnemu kontratypem „stanu wy­
ższej konieczności”; nie uważali tego za wyłom z ca­
łkowitej prawnej ochrony życia dziecka przed naro­
dzeniem; ta argumentacja była jednak niekiedy przed­
miotem krytyki (T. Ślipko); inicjatywa ustawodawcza
posłów nie została wtedy sfinalizowana, ponieważ
Sejm wkrótce rozwiązał się; ale już 8 X II1989 skiero­
wano do marszałka Senatu wniosek o podjęcie inicja­
tywy ustawodawczej (podpisany przez 37 senatorów);
Senatowi przedstawiono także projekt marszałka A.
Stelmachowskiego, a w komisji analizowano projekt
wrocławski Oprawnej ochronie macierzyństwa i dziec­
ka poczętego oraz in. projekty różnych grup działają­
cych w obronie dziecka poczętego; w trakcie obrad
nad tą kwestią po raz pierwszy istotnemu podziałowi
uległo środowisko „Solidarności”; np. wicemarszałek
Zofia Kuratowska wnioskowała o odroczenie prac nad
projektem ustawy na co najmniej 2 lata; wicemarsza­
łek Andrzej Wielowiejski twierdził, że wprawdzie a.
jest zła, ale nie należy jej prawem zabraniać ani za nią
karać; senator Zbigniew Romaszewski twierdził, źe
„płód to nie człowiek”, a zatem kierowana przezeń
Komisja Praw Człowieka i Praworządności nie może
się tym problemem zajmować (zaproponował też pro­
jekt, który zawierał postulat konieczności dopuszcze­
nia a. z racji eugenicznych); ostatecznie do Sejmu tra­
fił (4 X 1990) projekt Senatu stanowiący tylko pierw­
szy, ale niepełny krok ku zapewnieniu prawnej ochro­
ny dziecku nie narodzonemu (wyeliminowano karal­
ność kobiety za zabicie swojego dziecka dopuszczono
możliwość poświęcenia życia dziecka dla ratowania
zdrowia matki i dopuszczono zabójstwo dziecka, w
przypadku ciąży będącej wynikiem przestępstwa); je­
żeli zaś chodzi o wskazania medyczne, projekt mówił
o swoistym „stanie wyższej konieczności, przesądza­
jącym o legalności poświęcenia życia dziecka dla uchy­
lenia niebezpieczeństwa zagrażającego życiu jego
matki”; nie przyjęto jedynie dopuszczalności zabój­
stwa z racji społecznych).
II Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidar­
ność” (Uchwała nr 14,23IV 1990) opowiedział się za
prawną ochroną życia ludzkiego od momentu poczę­
cia.
Debata w Sejmie rozpoczęła się 25 1 1991; pod
wpływem zaproszonych ekspertów lekarzy i prawni­
ków próbowano nawet rozszerzyć ustawę z 1956 po­
przez przyjęcie dopuszczalności a. także ze wskazań
eugenicznych; jeden z ekspertów (lekarz) twierdził, że
„przerwanie ciąży wydaje się uzasadnione bezwzględ­
nie z punktu widzenia socjotechnicznej ochrony spo­
łeczeństwa przed jednostkami ułomnymi”, oponenci
zwracali uwagę, że taka argumentacja „brzmi szcze­
gólnie groźnie, jako potrzeba swoistej selekcji jako­
ściowej ludzi i przyznania prawa do życia tylko lu­
dziom bez ułomności”; także niektórzy eksperci praw­
nicy opowiedzieli się za rozszerzeniem warunków
„przerywania ciąży” o względy eugeniczne (ostatecz­
nie zgłosiła to jako poprawkę B. Labuda, poparli ją
niektórzy posłowie lekarze); w odpowiedzi poseł Ma­
rek Jurek przywołał protest rodziców dzieci niepełno­
sprawnych przeciwko wykorzystywaniu ich sytuacji
opieki nad dziećmi jako argumentu na rzecz zabijania
dzieci nie narodzonych z powodów eugenicznych;
ostatecznie zaproponowano do głosowania rozwiąza­
nie ulepszające projekt senacki (powrócono do pełnej
prawnej ochrony nie narodzonego dziecka; uznano też
niekaralność za niekonsekwencję projektu senackie­
go); część posłów zaproponowała przeprowadzenie
 ABORCJA
ii
referendum (J. Kuroń); Sejm zarządził konsultację
społ. (15 11-31 III 1991) na temat debaty toczącej się
w parlamencie; w konsultacjach wzięło udział 1710
976 osób; do Sejmu wpłynęło 290 906 listów; popar­
cie dla senackiego projektu wyrażono w 228 153, a
sprzeciw - 62 753 (89% uczestników konsultacji po­
parło projekt senacki); oprócz projektu senackiego
wniesiono jeszcze 6 wniosków legislacyjnych, wśród
nich jeden z projektów autorstwa Klubu Parlamentar­
nego Unii Demokr. o uchyleniu ustawy O warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży (sprawozdawcą
tego projektu miała być poseł J. Hennelowa); projekt
ten „Po propozycji uchylenia ustawy z dnia 2 7 IV 1956
r. (...) proponował wcielić do kodeksu karnego prze­
pisy zawierające katalog okoliczności uchylających
przestępczość zabicia płodu, odpowiadających w za­
sadzie warunkom dopuszczalności przerywania ciąży
z mającą być uchyloną ustawy proaborcyjnej”.
Drugie czytanie projektu i głosowanie nad nim
nie odbyły się; na wniosek Klubu Parlamentarnego UD
Sejm podjął 17 V 1991 uchwałę o przerwaniu prac
legislacyjnych nad projektem o prawnej ochronie
dziecka poczętego; zlekceważył zatem głosy ponad 1,5
min osób, które wypowiedziały się w konsultacji; nie
wykonał tym samym swojego konstytucyjnego zada­
nia rozpatrzenia inicjatywy ustawodawczej Senatu;
Komisja Konstytucyjna Senatu oraz Komisja Regula­
minowa uznały, że sposób potraktowania inicjatywy
ustawodawczej stanowi naruszenie konstytucyjnego
prawa Senatu do inicjatywy ustawodawczej i uznała
to za naruszenie regulaminu sejmowego; „Uchwała
Sejmu stanowiła niebezpieczny dla szacunku dla pra­
wa wypadek przyjęcia zasady, że Sejmowi wszystko
wolno” (A. Grześkowiak); starania Marszałka Senatu
nie odniosły skutku, prezydium Sejmu utrzymywało,
że nie naruszono prawa.
1990 próbowano w Polsce ograniczyć zjawisko
a. przez wprowadzenie m.in. obowiązkowej konsulta­
cji z upoważnionymi do tego celu psychologami.
Pol. debata dotycząca prawnej ochrony dziecka
poczętego interesowała rozmaite ośrodki za granicą;
25 IV 1991 Zgromadzenie Parlamentarne Rady Euro­
py wydało deklarację Nr 208 (Doc. 6425) odnośnie
do ustawy zakazującej a. w Polsce; pisano w niej, że
w czasie, kiedy Polska przygotowuje się do powrotu
do rodziny europ., takie prawo byłoby adaptacją roz­
wiązania, które wirtualnie wszystkie kraje członkow­
skie Rady Europy wyeliminowały jako „archaiczne i
pozbywione respektu dla praw człowieka”.
Podczas drugiej kadencji Sejmu, po burzliwym
przebiegu legislacyjnym, wprowadzono (7 I 1993)
ułomną ustawę O planowaniu rodziny, ochronie pło­
du ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywa­
31
. rnmm
nia ciąży; ustawa ta dopuściła zabójstwo dziecka dla
ratowania zdrowia i życia matki oraz gdy ciąża zaist­
niała na skutek przestępstwa, ale także z racji euge-
nicznych (rozszerzając w ten sposób zakres przypad­
ków uwzględnionych w ustawie z 1956); prezydent
Lech Wałęsa podpisał tę ustawę 15 II 1993 uzasadnia­
jąc swoją decyzję nie merytoryczną trafnością nowej
ustawy, ale układem sił polit. w kraju; zdaniem prezy­
denta ówczesny parlament był bowiem niezdolny do
uchwalenia lepszej ustawy.
Kolejna debata na temat a. w Sejmie i Senacie
rozpoczęła się 1996; 30 VIII uchwalono rozszerzenie
dopuszczalności a. na tzw. wskazania społ. (208 za,
61 przeciw, 15 wstrzymało się); Senat wniósł o odrzu­
cenie tej decyzji, 24 X Sejm jednak odrzucił ten wnio­
sek; prezydent Aleksander Kwaśniewski podpisał roz­
szerzoną ustawę.
W wyniku akcji podjętej przez środowiska ka-
tol. ok. 3 min osób (wysyłając listy na ręce marszałek
A, Grześkowiak) wyraziło swój sprzeciw wobec pla­
nów złagodzenia „ustawy aborcyjnej”; 3 X 1996 -
przed głosowaniem Senatu - środowiska katol. z całej
Polski zorganizowały manifestację, w której wzięło
udział 25 tys. uczestników; 24 X tego roku - przed
decyzją Sejmu - w marszu przez Warszawę wzięło
udział aż ok. 100 tys. osób; jedynym sposobem na nie­
dopuszczenie do uchwalenia rozszerzenia dopuszczal­
ności a. było blokowanie kworum w Sejmie; podjęto
takąpróbę 30 VIII 1996 oraz podczas głosowania nad
decyzją Senatu (24 X); porozumienie szefów klubów
BBWR-KPN, PSL oraz UW (Stanisława Kowolika,
Waldemara Pawlaka i Tadeusza Mazowieckiego), w
wyniku którego nie wszyscy mieli wejść na salę Sej­
mu na czas głosowania, zostało jednak złamane przez
UW.
Grupa senatorów RP złożyła 11 XII 1996 wnio­
sek o zbadanie przez Trybunał Konstytucyjny zgod­
ności z przepisami konstytucyjnymi Mąłej Konstytu­
cji ustawy z 30 VIII 1996 O zmianie ustawy o plano­
waniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży oraz zmianie nie­
których in. ustaw; Trybunał orzekł 28 V 1997 „nie­
zgodność [z Konstytucją- M. Cz.] niektórych przepi­
sów ustawy O planowaniu rodziny [...) z 1993 roku”,
a nade wszystko „przepisu zezwalającego na aborcję z
przyczyn społecznych”. Decyzję tę przyjął Sejm 17
XII 1998.
i. Rock, Czas nadszedł, Warszawa 1966; I.T. Noonan Jr.,
The Morality o f Abortion: Legał and Historical Perspectives,
Harvard 1970; W. Brennan, The Abortion Holocausty St. Louis
1983; E. Zielińska, Oceny prawnokarne przerywania ciąży. Stu­
dium porównawcze, Warszawa 1986; J. Kasun, The War Aga­
inst Population. The Economics and Ideology o f Population
Control, San Francisco 1988; J. Gula, Problem człowieczeństwa
człowieka nie narodzonego, w: W imieniu dziecka poczętego,
Rzym 1991; M. Schooyans, Aborcja a polityka. Lublin 1991; T.
Styczeń, Wprowadzenie do etyki. Lublin 1993; A. Grześkowiak,
Zagadnienia prawnokarnej ochrony dziecka poczętego w pra­
cach Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990-
1991, Szczecin 1994; Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae
(25 III 1995), Citta del Vaticano 1995; M. Czachorowski, Nowy
imperializm, Warszawa 1995; M. Meehan, The Road to Abor­
tion (I): How Eugennics Birthed Population Control, „The Hu­
man Life Review”, vol. XXIV 4 (1998); M. Czachorowski, Wiek
rewolucji seksualnej, Warszawa 1999.
Marek Czachorowski
ABSOLUTYZM (łac. absolutas - wolny od
więzów, nieskrępowany, zupełny, całkowity) - 1 0spo­
sób sprawowania władzy (wraz z uzasadniającą go
doktryną) polegający na jej skupieniu (koncentracji) w
jednym ośrodku dyspozycyjnym, wyposażonym w pe­
łnię środków władczych (plenitudo potestatis\ ścieśnie­
niu *4 reprezentacji egzystencjalnej społeczeństwa do
jednej osoby lub instytucji, monopolizacji przez niąsfeiy
polit, i uwolnieniu polit. -> suwerena od wiążącej mocy
norm prawa pozytywnego; 2° forma ustrojowa charak­
teryzująca się skupieniem całokształtu spraw państw, w
rękach organu rządzącego poza kontrolą in. organów
państwa, wyłącznością w tworzeniu prawa pozytyw­
nego, wydatnym osłabieniem „ciał pośredniczących”
(les corps intermédiaires) pomiędzy suwerenem a
-> ludem (w tym -> arystokracji i reprezentantów sta­
nów lub gmin), dominującą pozycją aparatu biurokra­
tycznego (-> biurokracja) oraz tendencją do centrali­
zacji i ograniczania kompetencji samorządu korpora­
cyjnego i prowincjonalnego; została wykształcona w
dojrzałej postaci „monarchii absolutnej” na przełomie
XV/XVI w., przeżywała swoje apogeum w wiekach
XVII-X VIH, a ustąpiła - drogą rewolucyjną bądź ewo­
lucyjną - miejsca formie monarchii konstytucyjnej i
parlamentarnej do poł. XIX w. (w Cesarstwie Ros. i w
Sułtanacie Ottomańskim do pocz. XX w.).
l . S e n s i z a k r e s pojęcia. Termin „a.” pojawił
się dopiero na pocz. XIX w., w związku z recepcją he­
glowskiej filozofii prawa i podniesieniem przez G.W.F.
-> Hegla państwa do rangi najwyższego przejawu sa­
rnostwarzającego się i samopoznającego w dziejach
„ducha absolutnego”; wcześniej funkcjonowało jedy­
nie opisowe pojęcie „władzy absolutnej” (potestas ab­
soluta) i „monarchii absolutnej”, a w Polsce także ab­
solutom dominium - polemiczne hasło opozycji anty-
regalistycznej, przeciwstawiającej się planom przywró­
cenia zasady dziedziczności tronu lub elekcji vívente
rege; chociaż histoiycznie pojęcie a. związane jest szcze­
gólnie z pewną odmianą i fazą rozwojową monarchii,
nie jest to związek konieczny: w zasadzie każda forma
ustrojowa, nie wyłączając republ.-demokr. może być
absolutystyczna, gdy lud (resp. jego „delegaci” czy „re­
prezentanci”, np. parlament) staje się nieograniczonym
dysponentem władzy, co przyznajątakże niektórzy zwo­
lennicy -> demokracji (H. Kelsen: „Miejsce monarchii
konstytucyjnej zajęło wszechwładztwo parlamentu” -
Zagadnienie parlamentaryzmu, Warszawa 1929; G.
Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994); prus. my­
śliciel konserw. J.M. von Radowitz rozróżniał (Ge­
spräche aus der Gegenwart über Staat und Kirche, Stut­
tgart 1846) na podstawie tej przesłanki 3 warianty a.:
„a. z góry na dół” (monarchia biurokratyczna), „a. z
dołu do góiy” (republika demokr.) i „a. ze środka” (rząd
parlamentarny); podobnie ujmował kwestię poi. filozof
prawa I. Czuma, wg którego (Absolutyzm ustrojowy,
Lublin 1934) jedyną różnicą pomiędzy przedrewolu­
cyjnym a. monarchicznym a a. parlamentarnym jest za­
miana podmiotów wszechwładzy z jednostki na kole­
gium; ustrojowy a. monarchii był jednak sformuło­
wany wyraźnie i otwarcie, natomiast a. republikański
zazwyczaj ukrywa się za wielością instytucji i ich for­
malnych uprawnień; dobitnym przykładem teor. uza­
sadnienia a. demokr., wykluczającego możliwość obja­
wienia się woli sprzeciwiającej się „woli ludu”, jest
koncepcja „suwerenności ludu” i „woli powszechnej”
(volonté générale) J.-J. Rousseau, a jego prakt. realiza-
cją-jakobiński model demokracji w okresie rewolucji
franc, i nawiązujące do niego systemy; w praktyce par­
lamentarny („francuski”) model a. współczesnego ab­
solutyzował „lud”, a przez niego „wolę” większości
deputowanych, natomiast model heglowski („pruski”)
- „lud zorganizowany” w państwo, czyli jego władzę
(króla/cesarza z parlamentem).
Spośród klas. odmian ustroju (monarchia, arysto­
kracja, politeja/demokracja) najmniej podatny na a.
wydaje się ustrój arystokr., opierający się na panowa­
niu stanu rycerskiego/szlacheckiego, z racji swojej mi­
litarnej funkcji „uzbrojonego”, a przy tym niezależne­
go ekonomicznie, nie podlegająccego władzy central­
nej oraz dziedziczącego godności i przywileje; a. może
zaistnieć w -> oligarchii, uważanej za spaczoną postać
tego ustroju; ma to miejsce wówczas, gdy arystokracja
zdominuje całkowicie życie publ. i stanie się zamkniętą
kastą; dowolność ustrojowej formy a. znajduje także
potwierdzenie w fakcie, iż z dwóch reprezentatywnych
prekursorów a., jeden-Niccoló -> Machiavelli (1469-
1527) - był z przekonań republikaninem, a drugi - Tho­
mas Hobbes (1588-1679) - deklarował całkowitą
obojętność względem formy rządu.
2. G e n e z ę a b s o l u t y z m u w jego postaci
monarchicznej wiąże się zazwyczaj z „despotyczny­
mi” (samowładczymi) monarchiami staroź. Bliskiego
 ABSOLUTYZM
Wschodu (Egipt, Mezopotamia, Persja), deifikujący-
mi osobę władcy, oraz z instytucjami Rzymu impe­
rialnego, zwł. z następującą po pryncypacie - ozna­
czającym jedynie kumulację urzędów zwierzchnich w
ręku imperatora, przy zachowaniu formy republ. - for­
mą dominatu, charakteryzującą się m.in. przejęciem
orientalnego ceremoniału dworskiego (włącznie zpro-
skynesis - padaniem na twarz przed obliczem ces.), a
także z wszystkimi modelami chrześc. władzy impe­
rialnej, tj. Cesarstwa Wsch. (Bizantyjskiego), zachod-
niofrankijskiego Sacrum Imperium Romanum Karola
Wielkiego i jego średniow. kontynuacji pod berłem
królów niem.; w istocie, chrześc. „teologia imperial­
na” miała absolutny i uniwersalistyczny charakter, nie­
mniej faktycznie władza ces. - zwł. na łac. i feudal­
nym Zachodzie - pozostawała raczej projektem i wy­
razem aspiracji niż rzeczywistym zwierzchnictwem;
dominacji ces. nie uznawali ani papieże, ani królowie
tworzących się państw nar., tym bardziej, że Cesar­
stwo było w -> średniowieczu rozumiane jako insty­
tucja związana z osobą imperatora reprezentującego
Boga na ziemi, Jego wikariusza (vicarius Dei)> a nie z
konkretnym terytorium państw., nad którym rozciąga
swojąsuwerennąjuiysdykcję władca; długi okres dzie­
jów średniow. Reipublicae Christianae wypełnia ustro­
jowa mozaika królestw, księstw, hrabstw, republik
miejskich i obszarów podporządkowanych władzy
duchownej, z których żadne nie było „suwerenne” w
nowoż. rozumieniu tego terminu, albowiem zakres
władzy każdego suwerena limitowany był prawem
Boskim i zwyczajowym, uprawnieniami jego wasali,
a nadto przywilejami i prawami stanów i ciał o cha­
rakterze korporacyjnym (Kościół, zakony, uniwersy­
tety, gminy miejskie, cechy).
Wobec braku ciągłości pomiędzy staroż. i wcze-
snośredniow. formami władzy autokratycznej a a. no­
wożytnym, faktycznej genezy państwa absolutystycz-
nego szukać należy w zjawiskach, procesach i ich kon­
sekwencjach natury polit., społ., gosp. i rei. schyłku
średniowiecza i początku nowożytności, jak również
w towarzyszących tym przemianom, a niekiedy w ini­
cjujących je doktrynach polit.; przyczyną polit. było
wykształcenie się w zwycięskiej walce z uniwersali­
zmem ces. suwerennych monarchii nar. z obowiązują­
cą w nich formułą, iż „król jest cesarzem w swoim
królestwie” (Rex est imperator in regno suo)\ przysłu-
giwał mu stale poszerzany katalog prerogatyw
zwierzchnich wewnątrz państwa, na czele z wyłączną
dyspozycją wojną i pokojem, tworzeniem i obsadza­
niem urzędów państw., stanowieniem prawa i rozsą­
dzaniem sporów poddanych, dysponowaniem skarbem
i nakładaniem podatków; osłabienie znaczenia arysto­
kracji (baronów) i -> szlachty, tracącej także stopnio­
33
wo charakter stanu rycerskiego (na co wpływał z kolei
rozwój formacji i rodzajów broni nie związanych z
rycerskimi sposobami walki), spowodowało rozkład
feudalnego systemu władzy wraz z przyjęciem zasa­
dy, iż każdy, bez względu na miejsce w hierarchii sta­
nowej, jest poddanym jednego suwerena-władcy, re­
prezentującego samodzielnie państwo {corpus regnt);
rozwój miast, handlu, rzemiosła, przemysłu, jak rów­
nież odkrycia geograficzne doprowadziły natomiast do
wzrostu znaczenia mieszczaństwa, stającego się czę­
sto sojusznikiem władcy w rywalizacji z arystokracją;
pierwszą postać tak kształtującego się modelu państwa
wczesnoabsolutystycznego postrzega się często w Kró­
lestwie Francji pod panowaniem Ludwika XI (1461-
83); najpełniejsze uzasadnienie doktryny suwerenności
„monarchii król.” {la monarchie royale\ której „pierw­
szym znamieniem (...) jest możność wydawania ustaw
obowiązujących wszystkich w ogólności i każdego z
osobna”, oraz „władzy najwyższej”, to znaczy „nie
związanej prawami”, z wyjątkiem ■) prawa Bożego i
praw fundamentalnych (les lois fondamentales) kró­
lestwa (obejmują w pierwszym rzędzie nienaruszalne
zasady sukcesji naturalnej w obrębie dynastii, które
jako niematerialna własność królestwa są „niedyspo-
nowalne” - indisponsables) sformułował {Sześć ksiąg
o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958) franc, dziedzic
średniow. „legistów” Jean Bodin (1530-96); natomiast
podstawy a. w wersji zsekularyzowanej i na użytek
„księcia nowego” (// principe nuovo), tzn. nie dzie­
dzicznego, lecz zawdzięczającego władzę przemyśl­
ności własnej i „fortunie” stworzył Florentczyk Nic-
coló Machiavelli; autor Księcia jest także słusznie
wiązany z narodzinami doktryny „racji stanu” (//
ragione di stato) jako kardynalnej dyrektywy rządzą­
cej postępowaniem suwerena polit., chociaż sam nie
użył tej formuły w brzmieniu dosłownym; uczynił to
dopiero Giovanni Botero (15447-1617).
Czysto naturalistyczne oraz neutralne względem
formy rządu uzasadnienie a. państwa dał Hobbes {Le-
wiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościel­
nego i świeckiego, Warszawa 1954), wywodząc jego
konieczność ze swoiście pojętego, tj. przedspoł. stanu
natury; charakterystyczna dla tego stanu sytuacja bra­
ku bezpieczeństwa większości indywiduów skłania je
do zawarcia -> umowy społ. - każdego z każdym -
dla uzyskania pokoju społ. oraz gwarancji przeżycia;
rezultatem tej umowy jest powstanie absolutnie suwe­
rennego państwa („śmiertelnego Boga” - Lewiatana),
które przejmuje wszystkie kompetencje wolnych w
stanie natury jednostek, gwarantując im w zamian ży­
cie i ochronę własności; raz przelane na polit. suwere­
na prawa jednostki nigdy już do niej nie powracają, a
władza Lewiatana (państwa) jest nie tylko arbitralna
34 A BSO LUTYZM
w sferze rozstrzygnięć polit., tworzenia prawa i kara­
nia występków, ale również w sferze sumienia; Le-
wiatan ma prawo cenzurować i reglamentować myśli
i wierzenia poddanych; istnienie Lewiatana jest zatem
wprawdzie złem, jako że niweczy wolność i relatywi­
zuje prawdę, jest to jednakże zło względne i koniecz­
ne, ponieważ chroniące przed złem największym: anar­
chią (-> anarchizm), bezwzględną walką każdego z
każdym (helium omnia contra omneś) i brakiem ele­
mentarnego bezpieczeństwa, symbolizowanym przez
inną postać mitologiczną - Behemota; poskramiając
anarchicznego Behemota, despotyczny Lewiatan chro­
ni przed „życiem samotnym, biednym, bez słońca,
zwierzęcym i krótkim”; tylko jedna sytuacja usprawie­
dliwia wypowiedzenie posłuszeństwa Lewiatanowi:
utrata przez niego zdolności rządzenia, czyli tym sa­
mym możności wypełniania warunku zawartej umo­
wy społ.; teoria Hobbesa wyklucza więc -> legitymizm jednak również w krajach katol., a za jej „klas.” po­
oparty na poczuciu lojalności wobec „prawowitej”
władzy; kto wypuścił z dłoni cugle rządzenia, ten nie
ma już prawa domagać się posłuszeństwa i wierności.
W aspekcie rei. przełomowe znaczenie dla ukszta­
łtowania się integralnego modelu a. przypisać należy
dokonanemu przez M. -> Lutra (1517) i jego następ­
ców zniszczeniu katol. jedności wyznaniowej Europy
chrześc.; chociaż w obrębie protest. -> reformacji poja­
wiła się cała gama stanowisk polityczno-ustrojowych,
od monarchizmu, poprzez teokrację i oligarchię „sę­
dziów5*, po nurty republ. i demokr., jej najbardziej po-
wsz. i bezpośrednią konsekwencją w sferze polit, było jem ziemskim, aja olejem przyniesionym z nieba”), 3°
podporządkowanie Kościoła państwu oraz uczynienie
władcy, w miejsce pap., głową Kościoła Nar. i repre­
zentantem egzystencjalnym społeczeństwa także w sfe­
rze duchowej; model ten, w ślad za państwami protest.
(Anglia, kraje skand., Prusy), przyjęła za Piotra I (1689-
1721) również prawosł. Rosja, gdzie kierownictwo
Cerkwi znalazło się w rękach, zorganizowanego na wzór
Luterańskiego Kościoła Prus, państw. Synodu ze świec­
kim przewodniczącym; po przejściu fazy powierzchow­
nej i mechanicznej okcydentalizacji pod rządami Piotra
i jego następców, zwł. Katarzyny 11 (1762-96), w
XIX w., za panowania Mikołaja 1 (1825-55), ros, mo­
del a., nazywany tu „samodzierżawiem**, powrócił do
bardziej „nar.** postaci, wyrażonej trójformułąjego ofi­
cjalnego ideologa, S. Uwarowa: „Prawosławie, Samo-
władztwo, Ludowość’*.
3. A b s o l u t y z m k l a s y c z n y . Protest,
wersja a. chrześc. w sposób szczególny egzaltowała
„boskie prawo królów” {Divine Right ofKings; pisma
polit, króla Szkocji i Anglii Jakuba VI[I] Stuarta, Pa­
triarcha sir R. Filmera), dokonując znamiennego prze­
sunięcia akcentów z płaszczyzny obowiązków monar­
chy - „Pomazańca Bożego** wobec Boga, wiary i Ko­
ścioła jako Ich obrońcy i protektora, na płynące z nad­
przyrodzonego źródła wszelkiej władzy uprawnienia;
napotkało to silny opór ze strony szczególnie wł. (kard.
Kajetan, św. Robert Bellarmin) i hiszp. (F. Suârez, P.
de Ribadeneyra) teologów katol., którzy bronili nad­
rzędności duchowo-morałnej władzy pap., zaś abso-
lutystycznym roszczeniom monarchów przeciwstawiali
teorię desygnacji, tj. pierwotnego przekazania przez
Boga władzy doczesnej ogółowi ludu (popuius), a je­
dynie wtórnego faktycznym jej piastunom, czyli kró­
lom; w polemice z absolutystami protest, teologowie
katol. odwoływali się także do średniow. nauki o pra­
wie oporu wobec tyranii, w skrajnych przypadkach -
np. jawnego popierania herezji - nie wyłączając pra­
wa do tyranobójstwa (J. de Mariana, pisarze zwią­
zani z franc. Ligą Katol. książąt Gwizjuszy).
Dojrzała postać a. integralnego zrealizowała się
stać uchodzą powszechnie właśnie katol. monarchie:
hiszp. za panowania Habsbuigów (1516-1700), zwł.
Filipa II (1556-98), i franc, pod rządami Burbonów
(1589-1789), z apogeum za panowania „Króla-Słoń-
ce” Ludwika XIV (1643-1715); na kształt monarchii
absolutnej składały się m.in. następujące czynniki: 1°
koncepcja świętości dynastii i ścisłości reguł sukcesji
korony, 2°podkreślanie niezawisłości od papiestwa, a
nawet ściślejszego uźródłowienia władzy monarszej
w transcendencji (w liście do papieża Ludwik XIV
pisał: „Wasza Świątobliwość została pomazana ole­
dążenie do rozciągnięcia kontroli monarszej nad Ko­
ściołem lokalnym, chociaż bez formalnej schizmy,
wspierane zresztą przez krajowe Episkopaty (nieza­
leżność hiszp. *■>inkwizycji od Rzymu, franc, -> „gal-
likanizm”, czyli „artykuły wolności Kościoła Galii”),
4° ograniczanie kompetencji, a w w końcu zaniecha­
nie zwoływania stanowych organów przedstawiciel­
skich (Kortezy, Stany Generalne), jak również rezy­
gnacja z rządzenia za pośrednictwem pierwszego mi­
nistra i zaprowadzenie rządów osobistych (Ludwik
XIV od 1661 ), 5° monopolizacja sfeiy prawodawczej,
6° uznanie, że król nie jest związany prawem pozy­
tywnym - nawet ordonansami własnymi i poprzedni­
ków, 7° dysponowanie życiem i mieniem poddanych,
również możność decydowania o ich uwięzieniu bez
nakazu sądowego, jedynie na podstawie lettre de ca­
chet, 8° konsekwentne neutralizowanie polit, znacze­
nia aiystokracji, także poprzez ścisłe związanie jej z
dworem, 9° wyrafinowany ceremoniał „adoracji kró­
la”, połączony z drobiazgową „etykietą”; zasady tak
rozumianego a. wykładali niekiedy sami monarcho­
wie (np. Ludwik XIV rozprawiający o „rzemiośle
król.” - métier de roi) lub rządzący w ich imieniu mi­
 ABSOLUTYZM
nistrowie (kard. A. de Richelieu, F. de Quevedo);
wspólnym mianownikiem teorii a. było (korespondu­
jące z teorią klasycyzmu w estetyce) przekonanie o
górowaniu rozumu władcy nad umysłami poddanych
dzięki posiadaniu niedostępnej komukolwiek in. kon­
figuracji pierwiastka mist. oświecenia danego w sa­
krze Pomazania z odziedziczoną i wyuczoną sztuką
rządzenia; aby skutecznie i z pożytkiem dla podda­
nych kierować sprawami państwa, monarcha „musi
znać gruntownie wszystkie sprawy” (Ludwik XIV);
jest on dlatego niejako „niewolnikiem państwa” i „mę­
czennikiem władzy”.
Najwybitniejszym teoretykiem katol. a. we Fran­
cji był autor ¿a politique tirée de ł ’Écriture sainte (Pa­
ris 1709) bp Jacques-Bénigne Bossuet (1627-1704),
którego zdaniem Bóg przekazał władzę monarsze bez­
pośrednio, zaś monarcha, wyposażony także we wtór­
ny względem Majestatu Bożego majestat król., jest
„porucznikiem Boga” (lieutenant de Dieu) na ziemi;
sprzeciwianie się woli król. nosi zatem znamiona nie
tylko polit, rebelii, ale również rei. świętokradztwa;
żadna zaś jednostka ani instytucja w państwie nie może
konkurować z autorytetem monarszym; brak ograni­
czeń doczesnych władzy król. nie oznacza jednak sa­
mowoli ani wszechmocy władcy; w przeciwieństwie
do absolutystów protest, i laickich Bossuet akcentuje
powinności monarchy wynikające z jego uprzywilejo­
wanej relacji do autorytetu boskiego; król ma obowią­
zek naśladowania Boga i wypełniania Jego objawio­
nej woli; winien także sam stawiać granice ekspresji
woli własnej oraz powodować się w stosunku do pod­
danych ojcowską dobrocią, troskliwością i łagodno­
ścią; „absolutność” jego władzy ma sens ukierunko­
wany teleologicznie: służy realizacji doczesnego i nad­
przyrodzonego dobra wspólnoty i zapobiega szerze­
niu się zła; tylko dlatego władzy nie można stawiać
zewn. ograniczeń; w razie zaś przekroczenia tego celu
przez władcę i postawienia przezeń swojej indywidu­
alnej woli nad wolą Bożą, Bóg karze samowolnego i
niesprawiedliwego władcę; tylko jednak w wypadku
oczywistego wystąpienia przez króla przeciwko pra­
wu Bożemu poddani mogą odmówić posłuszeństwa i
skorzystać z prawa oporu.
W świetle zarówno doktiyny Bossueta i in. XVII-
wiecznych teoretyków monarchii patriarchalnej, jak
nowszych badań hist. (P. Gaxotte, J. Barbey) można
stwierdzić, że w „klas.” modelu a. przymiotnik „abso­
lutna” w odniesieniu do monarchii nadal posiadał sens
i zakres nieodległy od trad. teologii polit., także w uję­
ciu św. Tomasza z Akwinu; oznaczał on bowiem jed­
ność funkcji władzy w osobie władcy (będącej także
metafiz. jednością), zaś absolutna władza król. była
determinowana przez cel nie określany przez nią samą
35
m
- tj. zachowanie ładu chcianego przez Boga i wyryte­
go w prawie naturalnym; król uczestniczy jednak w
prawie naturalnym, które partycypuje w prawie wiecz­
nym (la loi éternelle)', jest zatem oczywiste, że prawo
król., emanacja jego „czystej woli” (franche volonté)
musi artykułować się poprzez prawowitość treści tego
prawa; monarchia „adm.” jest wprawdzie daleko pe­
łniejszym skoncentrowaniem środków rządzenia w
ręku władcy od władzy senioralnej w królestwie feu­
dalnym, a charakter wolitywny decyzji/rozkazu (or-
donance) król. może przesłaniać jego aspekt etyczny i
prawnonaturalny, nie dowodzi to jednak stworzenia
przez Burbonów zupełnie nowej i odmiennej od daw­
niejszej, monarchii „absolutystycznej”, a jedynie pe­
łniejszego wykorzystania wirtualności władzy obec­
nej in p o ten tia l samej godności król.; nie zmienia się
bowiem cel rządzenia, którym jest strzeżenie ładu
Bożego, realizacja dobra wspólnego i czynienie
sprawiedliwości, rozumianej jako ochrona praw i przy­
wilejów każdej cząstki organizmu społ. (stanu, korpo­
racji, prowincji) oraz egzekwowanie od nich obowiąz­
ków i świadczeń proporcjonalnie do uprawnień; w a.
„klas.” nie ma więc sprzeczności pomiędzy podległo­
ścią króla normom prawa Bożego i naturalnego a jego
suwerennością w stosunku do własnych legislacji po­
zytywnych, ponieważ król sprawuje w istocie 2 wła­
dze: jedną, „zwykłą”, pod nakazami prawa transcen­
dentnego, i drugą, „absolutną”, zdaną jego arbitrażo­
wi; ta władza absolutna pozwala monarsze zmienić to,
co nie jest nakazem prawa naturalnego i co może on
definiować według swojego poczucia odpowiedzial­
ności za państwo; tym samym jednak król jest tym,
który daje prawu naturalnemu obligatoryjną dla pod­
danych formułę pozytywną; in. słowy a., którego pod­
miot władczy uznaje swojąpodległość nadprzyrodzo­
nemu prawu mor,, nie jest faktycznie a. „bezwzględ­
nym” filozoficznie, lecz tylko wartością relatywną,
gdyż jedynym Absolutem sensu stricte pozostaje Bóg,
któremu i władca, i jego prawo, i społeczeństwo są
podporządkowań i.
4. Wykształcony w ciągu XVIII w.
a b s o l u t y z m o ś w i e c o n y , traktowany zazwy­
czaj jako ostatnia faza a., wykazuje tak zasadnicze róż­
nice (treści ideowej, a poniekąd i formy oraz sposoby
działania) w stosunku do „klas.” a. chrześc., że nale­
żałoby go raczej traktować jako zupełnie odrębną for­
mację ideologiczno-ustrojową; jego podłożem są w
pierwszym rzędzie prądy sekularyzacyjne -> oświece­
nia (w tym teorie laicyzujące genezę i treść prawa na­
turalnego), zrodzona na przełomie wieków teoria po­
stępu (B. de Fontenelle, R Bayle), deizm -> Voltaîre’a
i radykalny racjonalizm tzw. Encyklopedystów (D. Di­
derot, J. d’Alembert), utylitaryzm Helvetiusa, wreszcie
3b A ö M J L U ! TZ.M - AOS I K A K IJU IN IZ M
dechrystianizacyjna ideologia i działalność wolnomu­
larstwa, które zyskało w tym czasie przemożny wpływ
na większość dworów europ.; źródeł a. oświeconego
upatrywać można również w rozpowszechnieniu pod
wpływem nowoż. przyrodoznawstwa światopoglądu
naturalistycznego i mechanicystycznego, co prowadzi­
ło do postrzegania władcy już niejako strażnika ładu
organicznego, lecz na wzór zegarmistrza, regulujące­
go coraz bardziej komplikujący się „mechanizm” spo­
łeczny.
„Oświecona” postać a. w niewielkim tylko stop­
niu przyjęła się w monarchii franc., rozwinęła się nato­
miast w Austrii Józefa II (-> józefinizm), Prusach Fry­
deryka II, Szwecji Gustawa III, Hiszpanii Karola 111 i
Portugalii pod rządami markiza Pombala, a powierz­
chownie także w Rosji Katarzyny II; „oświecony” cha­
rakter a. XVIII-wiecznego nie sprowadzał się do inten­
syfikacji procesów central izacyjnych, ale oznaczał ra­
dykalną zmianę paradygmatu władzy, w której pojawi­
ły się zalążki zjawiska określanego współcześnie mia­
nem „inżynierii społ”; rolą władzy przestało być strze­
żenie ładu Bożego na ziemi i czynienie sprawiedliwo­
ści pojmowanej jako zachowywanie zadawnionych
uprawnień i trad. prawa zwyczajowego; stało się nią
natomiast coś wręcz przeciwnego: „reformowanie” oby­
czajów i społeczeństwa, wykorzenianie „przesądów”,
aktywna i ujednolicająca legislacja pozytywna typu ko­
deksowego; oświecony monarcha absolutny tworzył
liczny i zhierarchizowany aparat bi urokratyczno-pol i-
cyjny, wkraczał w dziedzinę gosp. (merkantylizm), przej­
mował od Kościoła i laicyzował szkolnictwo; naczelną
dyrektywąpostępowania stała się w a. oświeconym za­
sada racjonalności, technicznego perfekcjonizmu i uży­
teczności, definiowana przez władcę kreującego się te­
raz na „pierwszego sługę” lub „pierwszego urzędnika
państwa”; kryterium użyteczności posługiwano się rów­
nież w systematycznie prowadzonej walce z Kościołem
katol. (ze szczególną zaciętością z zakonem jezuitów,
którego likwidację „oświeceni despoci” wymogli na
pap.), dokonując np. kasaty zakonów „bezużytecznych”,
tj. kontemplacyjnych, a tolerując jedynie te (i wprzęga-
jąc je w reformatorskie działania państwa), które pro­
wadziły działalność charytatywną uczyły zasad higie­
ny i „prakt.” umiejętności; klasycznie absolutystyczna
koncepcja „boskiego prawa królów” nie została wpraw­
dzie wprost zaprzeczona, ale ustąpiła przed legitymiza­
cją typu racjonalistycznego; o ile zatem „klas.” a.
chrześc. należy, mimo dzielących go od stanowej mo­
narchii średniow. różnic, do porządku trad. i sakralnej
„mistyki polit.” (religio regalis), o tyle a. oświecony
reprezentuje typowo nowoż. i sekulamą a jedynie co
do formy monarchiczną odmianę polit racjonalizmu i
konstruktywizmu.
Krytycznemu oglądowi nie mogą natomiast ostać
się sugestie o pokrewieństwie pomiędzy a. i współcz.
-> totalitaryzmem; pomijając dyskusyjny charakter
wciąż niezadowalającej, a niekiedy i kwestionowanej,
teorii totalitaryzmu w ogóle, można zauważyć, że w
każdej - nawet oświeconej i konstruktywistycznej -
wersji a. brak najmniejszej analogii do koniecznych
cech dystynktywnych totalitaryzmu, takich jak: 1° ka­
drowy ruch rewolucyjny, opierający swojądziałalność
na ideologii prezentującej się jako jednocześnie na­
uka empiiyczna i zbawcza gnoza (-> gnostycyzm), 2°
istnienie monopartii, dokonującej „podboju” państwa
i wyłaniającej elitę władzy, 3° totalna polityzacja i
mobilizacja mas, wprzęganych do realizacji maksyma­
listycznych celów wyznaczanych przez ideologię, a
konkretyzowanych przez partię; pojawienie się zjawi­
ska totalitaryzmu jest bowiem warunkowane uprzednią
demokratyzacją państwa oraz zaistnieniem egalitarne­
go „społeczeństwa masowego”; a., także oświecony,
funkcjonował natomiast w społeczeństwie wciąż jesz­
cze trad., organicznym i zhierarchizowanym; nie zakła­
dał on aktywności polit. ludu, chociaż swoją własną
działalnością reformatorską i ograniczaniem roli „ciał
pośredniczących” przygotowywał w pewien (niezamie­
rzony) sposób -> rewolucję, krusząc trad. porządek i
podmywając jego rei. oraz społ. fundamenty.
I. Czuma, Absolutyzm ustrojowy* Lublin 1934; C. Schmitt,
Oer Leviathan in der Staatlehre des Thomas Hobbes - Sinn und
Fehlschlag eines politischen Symbols, Hamburg 1938; J.-J. Che­
vallier, Au service de l ’absolutisme. La politique de Bossuet,
Paris 1949; F. Hartung, R. Mousnier, Quelques problèmes con­
cernant la monarchie absolute, w; X Congresso di Scienze Sto-
riche. Relazioni, Firenze 1955; F. Meinecke, Die Idee der Sta­
aträson in der neueren Geschichte, München 1957; Z. Izdebski,
Poglądy Jana Bodinusa na państwo i prawo - Wstąp do: Sześć
ksiąg o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958; M. Hennigsen, Divi­
ne Right o f Kings: James I and Robert Filmer, w: E. Voegelin,
Zwischen Revolution und Restauration. Politisches Denken in
England im ! 7. Jhdt, München 1968; J.-L. Thireau, Les idées
politiques de Louis XIF, Paris 1973; W. Hubatsch, Das Zeitalter
des Absolutismus 1600-1789, Braunschweig 1975; P. Anderson,
Lineages o f the absolutist State, London 1976; J. Kunisch, Ab­
solutismus, Göttingen 1986; Europa i świat w epoce oświeco­
nego absolutyzmu, Warszawa 1991; J. Barbey, Etre roi. Le roi
et son gouvernement en France de Clovis à Louis XVI, Paris
1992.
Jacek Bartyzei
ABSTRAKCJONIZM (łac. abstractio - odłą­
czenie, oderwanie) - przeciwieństwo figuratywizmu;
pogląd charakterystyczny dla sztuki awangardowej XX
w. (“> awangarda), zalecający jako generalną regułę
twórczości tzw. abstrakcję (abstraktyzację), czyli neu-
 ABSTRAKCJONIZM
tralizację, a w skrajnym przypadku eliminację figury,
tradycyjnej zasady organizacji dzieła sztuki, względ­
nie świata w nim przedstawionego.
1. G e n e z a i k o n c e p c j a . Zwolennicy nizm
głoszą, iż deflguryzacja pozwala poznać prawdziwą
istotę sztuki, a tym samym ustanawia jej logicznie i
historycznie ostateczny kanon; w rezultacie powstaje
sztuka tzw. abstrakcyjna, względnie niefiguratywna
(non-figurative), bezprzedmiotowa (non-objective),
nazywana także niepreedstawiającą(«o«-represe/7f/>7g)
lub rzadziej nienaśladującą (non mimetic); za jej pre­
kursorów uważa się W. Kandinsky’iego i F. Kupkę, a
za pierwszego teoretyka - T. van Doesburga. Wyróż­
nia się a. g e o m e t r y c z n y , który naturalną figurę
zastępuje eksploracjątzw. logicznego, czyli posługuje
się formami geometrycznymi lub symbolami matema­
tycznymi czy lingwistycznymi oraz a. o r g a n i c z ­
ny, dla którego sztuka to czynność eksploracji tzw.
estetycznego (zmysłowego), a więc plam barwnych,
dźwięków czy brył (także wytworów człowieka, rze­
czy i ciał naturalnych); rozbieżność w doborze archa­
icznego tworzywa sztuki („logiczne” czy „estetyczne”)
prowadzi do wyróżnienia a. k o n s t r u k c y j n e g o
lub „zimnego”, kiedy działanie artysty jest określane
jako „naukopodobne dociekania” oraz do wyróżnie­
nia a. e k s p r e s j o n i s t y c z n e g o , lub „gorące­ nych przypadkach dokonuje zamiany religii na sztu­
go”, kiedy artysta korzysta z „metody przypadku” (by
chance); pomimo różnic w doborze tworzywa i spo­
sobu jego organizacji, nurty te nie wykluczają się, łą­
czy je bowiem wspólny cel; uważa się, że ideowe ko­
rzenie a. tkwią w impresjonizmie, futuryzmie oraz
kubizmie, ale dostrzega się także, że a. leży u podstaw
wszystkich kierunków sztuki awangardowej XX w.,
wszystkich jej „izmów” (ekspresjonizmu, dadaizmu,
taszyzmu, vortycyzmu, suprematyzmu, imażynizmu,
informelu, produktywizmu, akcjonizmu, konstrukty­
wizmu, konceptualizmu itd.), aż do tzw. -> antysztuki
(metasztuki, posztuki, nie-sztuki, sztuki negatywnej),
w łonie której zacierają się różnice pomiędzy wszyst­
kimi odmianami abstrakcjonizmu.
Twórcy i teoretycy wszelkich odmian awangar­
dy zgodnie podkreślają, że nowa sztuka bierze rozbrat
z trad. mimetyzmem, a więc rezygnuje z naśladowa­
nia natury, oraz z kallizmem - piękno przestaje być
celem i probierzem sztuki; jej zasadami stają się wol­
ność i kreatywność (freedom and creativity); zgodnie
z regułą wolności artysta sam ustanawia kanon (mia­
rę) własnej sztuki w sposób dowolny, dlatego „Artys-
tąjest każdy!”, a „Sztukąjest to, co za sztukę zostanie
przez kogoś uznane!”; z kolei reguła kreatywności
nadaje artyście status demiurga stwarzającego nowe,
możliwe światy, ale stawia go przed koniecznością
destrukcji zastanego świata oraz naturalnych form
37
poznania; zatem u podstaw suponowanej przez a. teo­
rii sztuki znajduje się woluntaryzm (łac. voluntas -
wola), wg którego człowiek to wolność oraz kreacjo-
a. (łac. creo - stwarzam), czyli pogląd przypisują­
cy artyście status demiurga stwórcy; z kolei skoro sztu­
ka abstrakcyjnajest kreacją, a przynajmniej współkre­
u ją (wespół z „logicznym” bądź „estetycznym”), jest
ona tym samym źródłowąpostaciądoświadczenia, któ­
re prowadzi do egzystencjalnej metamorfozy; a. w sztu­
ce jest swoistym odpowiednikiem -> ikonoklazmu w
teologii (gr. eikon - obraz; klan - łamać), czyli obra-
zoburstwa: zwalczania kultu obrazów, odmawiania im
racji bytu w kulcie rei.; ikonoklazm jest zaprzecze­
niem ikonofilii (gr. fideo - miłuję, czczę), względnie
ikonodulii (gr. doulos - niewolnik); u podstaw a. leży
więc określone tło rei., a jego pojęciowym wyrazem
jest tzw. teologia negatywna, wg której transcendent­
ny Bóg jest niepoznawalny pozytywnie, jest sekwen­
cją wykluczeń świata, jest jego negacją i dlatego wła­
śnie z racji ontologicznych i poznawczych - jest On
nieprzedstawialny w obrazie, a zwł. w obrazie zmy­
słowym; można co najwyżej wyrazić własne pragnie­
nie poznania (widzenia) Boga; znakiem zależności
ideowej a. w sztuce od ikonoklazmu i teologii nega­
tywnej jest jego osobliwa religijność, która w skraj­
kę: w nowej kulturze artysta-abstrakcjonista zajmuje
miejsce kapłana, a akt twórczy równa się sprawowa­
niu kultu lub wręcz równoważy Mszę Św.; natomiast
swoistość ikonoklazmu obecnego w a. polega na eli­
minacji figury i na zredukowaniu obrazu do miejsca
prezentacji praelementów, pratworzywa stanowiącego
niejako oblicze Sacrum (Niepoznawalnego, Nie­
wyrażalnego, Boskiego itp.); akt twórczy jest w tej
sytuacji aktem współkreacji z Sacrum lub wręcz kre­
acji samego Sacrum, czego koniecznym warunkiem
jest negacja zastanego świata, czyli „abstrakcja” - ode­
rwanie „logicznego” lub „estetycznego” i wolna eks­
ploracja zawartych w nim możliwości.
2. K r y t y k a . Kultura (w tym sztuka) jest
obrazem wiedzy o świecie oraz wyrazem (ekspresją)
woli doskonalenia świata; jej konkretne oblicze zale­
ży zatem od jakości wiedzy, a ta jest prawdziwa lub
fałszywa; we właśc. ocenie a. należy wskazać założe­
nia filoz., czyli suponowanąkoncepcję świata, pozna­
nia, a zatem i sztuki.
Dzieje kultury europ, są historią zmagania się ze
sobą 3 nurtów poznawczo-myślowych, różnych wizji
świata; z wizji tych, wyrażających się w określonych
ontologiach i teoriach poznania, wyrastają 3 odmien­
ne teorie sztuki: 1° statyzm ontologiczny, zgodnie z
któiym prazasadą(arche-naturą) świata jest Idea-Toż-
samość-Niezmienność; z tą koncepcją związany jest
skrajny - konstrukcyjny lub ejdetyczny - racjonalizm
oraz społ. totalitaryzm (Parmenides, Platon), w ramach
statyzmu powstaje tzw. ejdetyczna teoria sztuki (gr.
eid o s- idea, obraz, figura); 2° wariabilizm (mobilizm)
ontologiczny, wg którego arche-natura to Ruch-Nie-
określoność (Heraklit z Efezu, Anaksymander z Mile-
tu); związany jest z nim teoriopoznawczy empiryzm i
nominalizm (konceptualizm) oraz kulturowy
konwencjonalizm (-> relatywizm); dają one podstawę
tzw. manicznej teorii sztuki (gr. mowa-szlachetny szał);
dla obu ontologii charakterystyczny jest dualizm byto­
wy: kosmos rozpada się na 2 światy - świat pozoru (cie­
nia) i złudy poznawczej (opinii) oraz świat „prawdzi­
wy”, „rzeczywiście rzeczywisty”; mato ogromne kon­
sekwencje dla sztuki - jeśli chce ona pełnić ważkie kul­
turowo funkcje, musi naśladować „świat prawdziwy”;
sztuka jest więc (powinna być) poznawczą mimezą,
naśladowaniem „rzeczywiście rzeczywistego” świata;
osnową teorii ejdetycznej jest figura, ale jako idea czy,
dokładniej mówiąc, ideał; w jej ramach zabiegiem
koniecznym jest schematyzacja figury, która może się
dokonać dzięki jej geometryzacji (Platon głosił: „Naj­
piękniejsze są kwadraty, trójkąty i koła!”) - jak w a.
geometrycznym lub dzięki idealizacji, czyli dobraniu
,jedynie słusznej” figury i w konsekwencji zadekreto­
waniu uniwersalnego kanonu-recepty na „prawdziwą”
sztukę; natomiast zasadą teorii manicznej jest abstrak-
tyzacja jako defiguryzacja sztuki i zwrócenie się ku
„estetycznemu” jako pratworzywu i zarazem polu po­
znawczej eksploracji, opartej o kanon wolności i kre­
atywności; teoria maniczna i ejdetyczna są różnorod­
nie urzeczywistniane, co zależy od suponowanego tła
myślowego oraz inwencji samych artystów; różnice
leżą w wyborze pratworzywa - „logiczne” lub „este­
tyczne” - i sposobu realizacji dzieła - konstrukcja lub
ekspresja (przypadek); ale łączy je wspólny cel: po­
znawcze wnikanie w Naturę, Sacrum itp.
Sztuka abstrakcyjna jest faktem kulturowym, ale
nie jest ona faktem kulturotwórczym, wyrasta bowiem z
błędnych koncepcji świata, człowieka i sensujego kultu­
ry; figura jest fundamentem kultury, jest ona gwarantem
dorzeczności (realizmu) i racjonalności (intersubiektyw-
ności) dyskursu kulturowego; bez figury kultura osuwa
się w -> irracjonalizm i relatywizm, a ostatecznie w gno­
zę (-> gnostycyzm), która współcz. wyraża się w ideolo­
gii „anty”, w postmodernizmie (-> New Age), m.in.: w
postfilozofii, teologii negatywnej, teologii „bez Boga”,
w antysztuce, -> antypedagogice.
Figura należy do kategorii jakości (ąualitas) bytu:
każdy istniejący byt-konkret nie jest nieokreślony, lecz
jest on jakiś, a więc - będąc racjonalny i poznawalny
- przynależy do określonego rodzaju i gatunku; w
poznaniu zmysłowym, stanowiącym fundament naszej
wiedzy o świecie, figura jest zmysłowym odpowied­
nikiem (znakiem) form substancjalnych realnie istnie­
jących rzeczy, czyli ich istot (natur), które są ujmowa­
ne w pojęciach ogólnych; tradycja klas. określa figurę
jako ąualitas circa ąuantitatem (jakość z uwagi na
ilość); ilość to właściwość materii w bycie-konkrecie
jako ułożenie części względem siebie; określone układy
części dają określony kształt rzeczy, czyli figurę; jest
ona zatem poniekąd formą zewn., jest zmysłowym
odpowiednikiem formy substancjalnej, a zatem pod­
stawą poznawczą dla zabiegu abstrakcji i w rezultacie
tworzenia pojęcia ogólnego; abstrakcjajest naturalnym
zabiegiem poznawczym, polegającym na pominięciu
tego, co w rzeczy zmienne i niekonieczne, a zatrzyma­
niu tego, co konieczne, powszechne i ogólne lub przy­
najmniej charakterystyczne; poznanie ma charakter
zmysłowo-intelektualny, a więc figura odgrywa w nim
niezwykle ważną rolę: jest zmysłowym znakiem ogó­
łu ujmowanego rozumem; dlatego właśnie uderzenie
w figurę jest uderzeniem w samą rzeczywistość, w jej
racjonalność, co owocuje paraliżem i ostatecznie uni­
cestwieniem poznania, niszczy racjonalność człowie­
ka, w konsekwencji prowadzi do akceptacji absurdu i
deformacji kultury; figura jest nienaruszalną zasadą
dyskursu społ. oraz granicą poszukiwań twórczych w
sztuce; a., a zwł. defiguryzacja sztuki prowadzi do
twórczości, która jest ilustracją błędnych filozoficz­
nie wyjaśnień świata.
R. Ingarden, Studia z estetyki III, Warszawa 1970; A.
Kotula, P. Krakowski, Sztuka abstrakcyjna, Warszawa 1977; J.
Ries, L'expression du sacré dans les grandes religions, Louva-
in-La-Neuwe 1978; R. Ingarden, Wykłady i dyskusje z estetyki,
Warszawa 1981; E. Sendler, Icône, image de l'invisible, Paris
1982; P. Jaroszyński, Metafizyka i sztuka, Warszawa 1996; H.
Kiereś, Spór o sztuką, Lublin 1996; H, Kiereś, Służyć kulturze,
Lublin 1998.
Henryk Kiereś
ABSURDU TEATR - termin użyty po raz
pierwszy 1960 przez niem. pisarza W. Hildesheimera,
a rozpowszechniony 1962 przez bryt. krytyka Martina
Esslina (The Theatre o f the Absurd) dla określenia stylu
i klimatu duchowego twórczości dramaturgów-nowa-
torów (nie stanowiących bynajmniej żadnej szkoły czy
grupy art., formułującej wspólne manifesty), którzy
debiutowali i zdobyli rozgłos po 1950; początkowo
nazwą tą obejmowano jedynie 4 pisarzy tzw. awan­
gardy paryskiej - z których 3 było imigrantami: Ir­
landczyk Samuel Beckett (1906-89), Rumun Eugène
Ionesco (1912-94), Ormianin Arthur Adamov (1908-
70), a tylko jeden, Jean Genet (1910-86), Francuzem
 ABSURDU TEATR
- oraz anglojęzycznego Harolda Pintera (ur. 1930);
wkrótce zaczęto określenie to rozszerzać na wielu in.
autorów, w tym z komun, krajów Europy Srodk.-
Wsch.: Sławomira -> Mrożka (ur. 1930) i Vaclava
Havla (ur. 1936); rosnąca coraz bardziej lista „absur-
dystów” oraz ich domniemanych prekursorów i ante­
natów poczęła z kolei budzić wątpliwości wielu bada­
czy co do zasadności tego terminu, zwł., że nawet w
rozwijającej się twórczości podstawowego korpusu
autorów ujawniały się poważne różnice poetyk i świa­
topoglądów; skrajną konsekwencją tych wątpliwości
były głosy nawołujące do wycofania pojęcia ta. z obie­
gu krytycznego; ostrożniejsi woleli się posługiwać
ogólnikowymi określeniami typu: Nowy Teatr, Teatr
Awangardy lat 50., Antyteatr, czy Antydramat; jedy­
nie Emmanuel Jacquart zdobył się na doprecyzowują­
cą semantycznie kontrpropozycję - T e a t r
S z y d e r s t w a ( Théâtre de dérision, 1974).
Źródeł ta. dopatrywano się w wielu, nieraz bar­
dzo odległych, tradycjach, szczególnie komediowych
(komedia arystofanejska i plautowska w starożytno­
ści, średniow. farsy-sotties, renes. commedia dell ’arte,
rokokowe „parady”); również w antycznej koncepcji
*> tragizmu odnajdywano akcenty absurdalnego wy­
miaru perypetii człowieka, będącego marionetką w
rękach bogów i przeznaczenia (Orestes Ajschylosa,
Król Edyp Sofoklesa); pojmowanie absurdu jako od­
powiadającego mentalności nowoczesnej, więc pozba­
wionego estetycznej wzniosłości i metafiz. powagi, za
to nasyconego ironią (w romant. sensie tego terminu)
i pierwiastkiem błazeńskim, ekwiwalentu tragizmu
było obecne w estetyce teatralnej co najmniej od cza­
su sformułowania przez romantyka V. Hugo (Przed-
mowa do „Cromwella ”, 1827) koncepcji d r a ma t u
g r o t e s k o w e g o , który - na wzór W. Shakespeare’a
- łączyć miał tragizm z komizmem; różnica pomiędzy
tragedią antyczną i chrześc., tak szekspirowską, jak
racine’owską(także misterium średniow. i barok, auto
sacramental), a t.a. dotyczy natomiast faktu, iż wspo­
mniane gat. „wyrastały z rzeczywistości posiadającej
systemy metafizyczne, powszechnie znane i akcepto­
wane, natomiast teatr absurdu wyraża nieobecność ta­
kich kosmicznych systemów wartości powszechnie
przyjętych” (Esslin).
Bezpośrednich poprzedników t.a. upatrywano
przede wszystkim w „patafizycznym” teatrze A. Jar-
ry’ego (cykl utworów o królu Ubu), w Les mamelles
de Tirésias ( 1918) G. Apollinaire’a, w dramacie dada­
istycznym i surrealistycznym (T. Tzara, G. Ribemont-
Dessaignes, A. Artaud), a w Polsce - w katastroficz­
nym teatrze groteski S.I. -> Witkiewicza.
Dla uformowania się t.a. istotne znaczenie miała
przeprowadzona w poprzedzającej go dekadzie 1940-
39
50 analiza pojęcia „absurd” w dziełach filozofów-eg-
zystencjalistów - Jean-Paul -> Sartre’a (1905-80) i
Alberta -> Camusa (1913-60), tak dyskursywnych (Byt
i nicość Sartre’a, Mit Syzyfa i Człowiek zbuntowany
Camusa), jak narracyjnych (Mdłości Sartre’a, Drogi
wolności i Obcy Camusa) i scenicznych (Muchy, Przy
drzwiach zamkniętych, Diabeł i Pan Bóg oraz Stan
oblężenia Sartre’a, Kaligula i Nieporozumienie Camu­
sa); w utworach tych, zgodnie z naczelną tezą eg-
zystencjalizmu, świat ukazany jest jako pozbawiony
istotnego i wyższego sensu, a istnienie (egzystencja)
człowiekajako przypadkowe i absurdalne; lapidarnym
sformułowaniem poczucia absurdu istnienia była myśl
Camusa: „Wszelkie dążenia człowieka są bezcelowe,
a niemożność porozumienia rodzi poczucie zagroże­
nia ze strony innych i absurdalności świata” (Mit Sy­
zyfa); jednak dramaty egzystencjalistów, trad. w for­
mie zbliżonej do „teatru idei”, gdzie akcję wypełnia
rezonowanie postaci, były tylko wykładem i „wehiku­
łem” poglądów ich autorów; pojęcie t.a. staje się uza­
sadnione w pełni dopiero wtedy, kiedy nie tylko skład­
niki ideowe, ale również językowo-poetyckie, drama­
turgiczne i sceniczne mogą zostać skojarzone z bez­
sensem, niedorzecznością czy nielogicznością; taką
swoistą formę teatr, nadali t.a. - który dzięki temu stał
się „teatrem absurdalnym” - dopiero twórcy desygno­
wani tym mianem przez Esslina; po raz pierwszy po­
jęcie absurdu nie stanowi już tylko przedmiotu reflek­
sji czy konwersacji, lecz przenika całą strukturę dra­
matyczną: akcję, postaci, język dopiero w utworach:
Łysa śpiewaczka (La cantatrice chauve, 1948; prapre­
miera: 1950) i Lekcja (La leçon, 1951) Ionesco, Cze­
kając na Godota (En attendant Godot, 1952; prapre­
miera: 1953) Becketta oraz Balkon (Le balcon, 1956;
prapremiera 1957) Geneta, przy czym u każdego z nich
„absurd” ma nieco odmienne skojarzenie; u Ionesco
jest on synonimem niespójności (słów, myśli i rzeczy),
u Becketta - bezsensu, u Geneta zaś - gry pozorów,
lustrzanych odbić i Nicości.
Wyróżnia się również (P. Pavis) 3 odmiany ab­
surdu w teatrze: 1° nihilistyczny - w sensie niemożno­
ści wyjaśnienia świata przedstawionego i domniema­
nego przesłania filoz., 2° tematyczny - bezsens i bez­
ład staje się zasadą strukturalną utworu, odzwiercie­
dlającą dezintegrację osobowości, języka i świata, 3°
satyryczny - posługujący się pozornie realistycznymi
środkami opisu rzeczywistości.
Do najbardziej charakterystycznych cech t.a.
należą: 1° brak wyraźnie zarysowanej intrygi, 2° nie­
spójność fabuły, 3° niezwykłość sytuacji, 4°niedookre-
ślony status ontologiczny bohaterów i bezcelowość ich
działań, 5° wykluczenie motywacji psychol. i reali­
stycznej, 6° brak logiki w dialogu i w grze scenicznej,
7° operowanie groteską, parodią i klownadą, 8° kalam­
bury i gry słowne, często także 9° quasi-historyczność
tematu, 10° kompozycja kołowa akcji (powrót w fina­
le ku sytuacji wyjściowej), 11° ciążenie ku problema­
tyce komunikacji międzyludzkiej, co przekształca dra­
mat w „metateatr”.
Pojawienie się skrajnie pesymistycznego nurtu
t.a. interpretowane jest zazwyczaj jako wyraz „kryzy­
su wartości” dotykającego świat nowoczesny; konsta­
tacja ta wydaje się oczywista, trzeba wszelako zauwa­
żyć, że „absurdyści” sami tkwiąw środku tego kryzy­
su i należą do prowokującej ów kryzys kulturowej
„modemy”, toteż i zajmowane przez nich pozycje nie
mogą doprowadzić do wyjścia z Jałowej ziemi”, na­
wet jeżeli niekiedy rozpoznawane przez nich i dema­
skowane przejawy zła („zburżuazyjnienie” i materia­
lizacja społeczeństw współcz., zanik wiary i in. wy­
ższych ideałów, niemożność prawdziwej komunikacji
społ., atomizacja i depersonalizacja jednostek, totali­
taryzm ideol.) są rzeczywiste; pesymizm przedstawi­
cieli t.a. nie ma żadnej styczności z ugruntowanym na
świadomości grzechu antropol. realizmem chrześc.;
przeciwnie - bierze się raczej z desperacji wywołanej
ogłoszeniem przez F. -> Nietzschego „śmierci Boga”;
natomiast ich ontologia jest prostą konsekwencją za­
negowania przez filozofów „egzystencjalnych” esen­
cji bytu (w tym istoty człowieka), przeto uznania eg­
zystencji za akt zupełnie przypadkowy, nie znajdujący
ugruntowania w zapodmiotowanej przez Stwórcę w
każdym człowieku naturze ludzkiej; stąd też świat
przedstawiony w dramaturgii teatru a. reprezentuje
skrajnie nominalistyczną, oddaloną od metafiz. reali­
zmu, koncepcję rzeczywistości, jak również nomina­
listyczną antropologię; wyraża postawę radykalnego
ateizmu, niekiedy wręcz (Balkon Geneta) wojują­
cego antyteizmu i ostentacyjnej blasfemii, choć w prze­
pysznej z czysto estetycznego punktu widzenia litur­
gii „czarnej mszy”; ukazywanie człowieka jako istoty
akcydentalnej, zawieszonej w bezsensie, o zdezinte­
growanej osobowości, niekiedy nawet sprowadzonej
do wymiaru człekokształtnych larw, rozczłonkowanej
fizycznie lub zredukowanej do strzępu ciała, podkre­
śla nieobecność w t.a. wymiaru eschatologicznego i
transcendentnego; istnienie świata i człowieka jest tu
zredukowane do doczesnego poziomu immanencji,
pozbawionego przy tym poczucia sensu; specyficzną
próbą jego odzyskania jest niekiedy (Camus) postro-
mant. apologia świadomie nieukonkretnianego, gdyż
będącego wartością samoistną, „buntu metafiz.”, jak
również samobójstwa; odczucie nędzy kondycji ludz­
kiej mogło jednakże iść w parze albo z heroiczną ety­
ką „laickiego -> humanizmu” (Camus) i ze współczu­
ciem dla okaleczonych istot, storturowanych rozpa­
czą, niezdolnych ani żyć, ani umrzeć (Beckett), albo z
etyczno-obyczajowym nihilizmem, afirmującym
wszelkiego rodzaju „transgresje”, w tym patologie kry­
minalne oraz dewiacje seksualne (Genet); z wyodręb­
nionych przez G. Wellwartha (Modern Drama and the
Death o f God, Wiscontin 1986) odmian dramaturgii
„śmierci Boga”, t.a. odpowiada najpełniej pojęciu
„fragmentacji”, tj. opanowującej wszystko rozpaczy,
beznadziei i niezrozumiałości istnienia; szczytem eks­
presji dramatycznej tak rozumianej fragmentacji - osią­
ganej przy tym z godną podziwu ascezą słowa - są
bez wątpienia utwory Becketta (Czekając na Godota,
Końcówka, Ostatnia taśma, Radosne dni), uważane­
go przez wielu za największego dramaturga XX w.
Sprzeczności wewn, „absurdystycznej” wizji
świata odsłania dzielona przez autorów tego nurtu z
całą „nowoczesnością” niechęć do wspólnot natural­
nych, na czele z rodziną i narodem, a także do zinsty­
tucjonalizowanych struktur ładu, zwł. Kościoła i pań­
stwa; to nie ich upadek, lecz właśnie autorytet, które­
go się (jakoby bezpodstawnie) domagają, jawi się czę­
stokroć jako źródło i przyczyna absurdalności ludz­
kiego losu; „absurdyści” mylą zatem przyczynę kry­
zysu „nowoczesności” - zrodzonej przecież z negacji
zasad ładu naturalnego i tradycji - ze skutkiem, dlate­
go ich diagnozy społ. i wybory polit. sąjaskrawo wręcz
chybione; w najlepszym wypadku prowadzą one do
(współbrzmiącej z dominującym w świecie współcz.
demoliberalizmem) ideologii -> „praw człowieka” i
„antytotalitaiyzmu” (Beckett, Havel), w najgorszym -
do zaangażowania po stronie 9 komunizmu i pisania
prorewolucyjnych prop-agitek (Paolo Paoli, Wiosna
71 A. Adamova), otwartego antypatriotyzmu (Para­
wany Geneta) i solidaryzowania się z czerwonym ter­
rorem wymierzonym w „społeczeństwo kapitalistycz­
ne” (obrona grupy Baader-Meinhof przez Geneta);
rekordzistą w kolekcjonowaniu najbardziej odrażają­
cych przygód ideologicznych, od -> stalinizmu po
maoizm, był sam „papież egzystencjałizmu” i gł.
prorok „zaangażowania” - Sartre; pod wpływem uku­
tej przez L. -> Kołakowskiego (Kaplan i błazen, 1959)
opozycji (właśc. jakoby również komunizmowi) po­
stawy „kapł.” i postawy „błazeńskiej” (antyautorytar-
nej, więc uznanej za jedyną właściwą odpowiedź),
nawet zdystansowana do totalitaryzmu i puentująca
jego prakt. nonsensy odmiana absurdu satyrycznego
(Policja, Na pełnym morzu, Karol Mrożka) prowadzi­
ła niekiedy do szyderstwa także z tradycji nar. (Śmierć
porucznika Mrożka).
Jedynym pisarzem, który zdołał przekroczyć re-
dukcjonistycznąi immanentystyczną formułę t.a. oka­
zał się Ionesco; nawet w jego wcześniejszej twórczo­
ści (Krzesła, 1952; Ofiary obowiązku, 1953; Amade­
 ABSURDU TEATR - ACTION FRANÇAISE
usz, 1954) absurd nie jest deklaracją światopoglądo­
wą, lecz odczuciem okrucieństwa świata urzeczowio-
nego i pozbawionego autentycznych więzi ludzkich;
w późniejszych utworach (Nosorożec, 1959; Król
umiera, czyli ceremonie, 1962; Pieszo w powietrzu,
1963) coraz silniej dochodzi do głosu świadomość, iż
historia staje się absurdalna z powodu działalności
ludzi oraz demonów, które ludźmi powodują, tzn. ide­
ologii owładniętych gnostyckąnienawiściądo rzeczy­
wistości; uderzająca (i absurdalna) jest, wg Ionesco,
sprzeczność pomiędzy roszczeniami zideologizowa-
nej historii i polityki a ich rezultatami; dlatego „gdy
ktoś mi mówi, że powinno się zmienić świat, najchęt­
niej rzucam się do ucieczki”; ostatecznie rozpoznanie
fałszu świeckiej wiary w „rozum historii” doprowa­
dziło go do zrozumienia, iż prawdziwy absurd to „za­
przestanie stawiania sobie pytań”, zaś „największą
pychąnaszego wieku, szczytem ateizmu, jest rozpacz­
liwa próba życia poza dobrem i złem”; zdaniem Ione­
sco, „nie istnieje prawdziwa literatura bez religii”, a
„człowiek nie może żyć bez poszukiwania wiary”;
uwieńczeniem jego własnego poszukiwania Boga -
„niedostatecznego”, gdyż „przerywanego często licz­
nymi herezjami”, które go „gubiły” - stała się pew­
ność, że to jedynie „Chrystus jest odpowiedzią”; zna­
mienną ripostą dla głoszonej przez egzystencjalistów
tezy o przypadkowości egzystencji człowieka „rzuco­
nego” w pustą otchłań wszechświata była również
(skierowana do m łodziej katol.) prośba o zdumienie
nad „łaską istnienia”; zupełnie szczególną wymowę
posiada fakt, iż ostatnie dzieło sceniczne Ionesco -
libretto do opery Maksymilian Kolbe- jest wielkąafir-
macją heroizmu miłości Boga i bliźniego.
W. Hildesheimer, Erlangener Rede über das absurde The­
ater, „Akzente” 7( 1960); M. Essl in, The Theatre o f the Absurdi-
ty, New York 1962; D. Alvarez Hernández, Fe y el ateísmo en el
teatro moderno, Salamanca 1968; M. Esslin, Au-delà de Vab-
surde, Paris 1970; E. Jacquart, Le Théâtre de dérision. Beckett,
Ionesco. Adamov, Paris 1974; C. Abastado, Eugene Ionesco.
Etude suivie d'un entretien avec Eugène Ionesco, Paris 1975;
M.-C. Hubert, Langage et corps fantasmé dans le théâtre des
années 50: Beckett, Ionesco, Adamov, Paris 1987; W. Kaczma­
rek, Wezwani do nadziei. Religia - ateizm - wiara w dramacie
współczesnym, Lublin 1993; A. Brillant-Annequin, Teatr Ab­
surdu: narodziny współczesnej estetyki: Na przykładzie drama­
turgii Ionesco i Becketta, „Ruch Literacki” 4(1995); A. Libera,
Wstęp do: S. Beckett, Dramaty. Wybór, Wrocław 1995.
Jacek Bartyzel
ACTION FRANÇAISE (Akcja Francuska) -
potoczna, skrócona nazwa ruchu ideowo-polityczne-
go franc, prawicy nacjonalist. i monarchistycznej, obej­
mującego kilka powiązanych ze sobą instytucji.
41
1. T w ó r c y i p r o g r a m. GenezaA.F.sięga
tzw. sprawy Dreyfusa (-> Dreyfusa sprawa), oficera
pochodzenia żyd., skazanego na dożywocie pod za­
rzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec; wszczęta 1898
rewizja jego procesu doprowadziła do gwałtownej po­
laryzacji polit, społeczeństwa franc.; zwolennicy unie­
winnienia skazanego (dreyfusards), reprezentujący na
ogół kręgi lewicowo-republikańskie i związane z ma­
sonerią, połączyli jego obronę (słynny artykuł J'ac­
cuse E. Zoli) ze zmasowanym atakiem na armię i Ko­
ściół, którego uwieńczeniem była całkowita laicyza­
cja państwa (tzw. rozdział Kościoła od Państwa-1905;
-> sekularyzm; -> Kościół a państwo) i wypędzenie z
Francji większości kongregacji zakonnych; część prze­
ciwników rewizji procesu (antidreyfusards), o prze­
konaniach nacjonaiist.-republ., powołała 8 IV 1898
Komitet A.F. (Comité d\Action Française)', jegó ani­
matorami byli nauczyciel filozofii Henri Vaugeois
(1864-1916) oraz eseista (propagator sztuki moderni­
stycznej i „wagneryzmu”) Maurice Pujo ( 1872- i 955);
W zarysie programu A.F. pod tytułem Najpierw Reak­
cja! (Réaction d ’abord), opublikowanym na łamach
1. numeru dwumiesięcznika „La Revue d’Action Fra­
nçaise” (1 VIII 1899) Vaugeois stwierdzał: „Jesteśmy
młodymi republikanami, których uczono, że niepojed-
nalna jest antynomia pomiędzy dwiema potrzebami
ducha i rozumu: koniecznością ładu, autorytetu, sil­
nego rządu, co jest podstawą ducha reakcyjnego, bę­
dącego prawdą monarchii, a pragnieniem wolności,
postępu, otwarcia ku przyszłości, co jest fundamen­
tem prawdy ducha republikańskiego. Dzisiejsza repu­
blika nie zaspokaja żadnej z tych potrzeb. Jest słaba i
anarchiczna, nie będąc wcale wolnościową”; z kolei
M. Pujo w zfyfo\\eActionFrançaise(tygoàn\\L „L’Éc­
lair”, 19 XII 1898) domagał się utworzenia „rządu au­
torytarnego”, któiy powinien być zorganizowany na
wzór ancien régime ’u; mimo to żaden z założycieli
A.F. nie był wówczas rojalistą, a niektórzy (L. Dau­
det, R, Quinton, E. Cavaignac, L. Moreau) wywodzili
się nawet z rodzin i środowisk o republ. i rewolucyj-
no-jakobińskich korzeniach.
Przełomowym wydarzeniem w historii A.F. było
spotkanie jej założycieli z pisarzem rojalistycznym
(współpracownik „La Gazette de France”) Charlesem
-> Maurrasem (1868-1952), który przekonał ich, że je-
dynągwarancjąodbudowania siły i autorytetu państwa
oraz zachowania ciągłości tradycji franc, jest przywró­
cenie monarchii: „Do instytucji rodziny dodajcie trwa­
łą podstawę rządu w gminie i prowincji, oraz instytu­
cję, która równoważy wszystko przez założenie autoiy-
tetu: otrzymacie wówczas formułę monarchii”; latem
1901 założyciele A.F. zadeklarowali się jako monarchi­
ści i złożyli homagium Pretendentowi Filipowi Orlean-
skiemu; 1411905 Komitet A.F. przekształcił się w Ligę
A.F. (Ligue d ’Action Française) pod przewodnictwem
H. Vaugeois; po jego śmierci (1916) szefami Ligi byli
kolejno: Bernard de Vésins (wystąpił z Ligi 1931, za­
kładając Société Française), admirał Antoine Schwe-
rer (zmarł 1936), François de Lassus (poległ VI 1940)
i, jako ostatni, M. Pujo; każdy przystępujący do Ligi
składał przysięgę zawierającą w skondensowanej for­
mie jej ideowe credo: „Francuz z urodzenia i serca, z
rozumu i woli, wypełnię wszystkie obowiązki świado­
mego patrioty. Zaangażuję się w walkę z każdym reżi­
mem republikańskim. Republika we Francji jest bowiem
rządem cudzoziemców. Duch republikański dezorgani­
zuje Obronę Narodową i faworyzuje wpływy religii
otwarcie wrogich tradycyjnemu katolicyzmowi. Fran­
cji musi zostać zwrócony ustrój, który będzie naprawdę
francuski. Nasza jedyna przyszłość jest zatem w Mo­
narchii, uosabianej przez Jego Wysokość Księcia Orle­
ańskiego, spadkobiercę czterdziestu królów, którzy przez
tysiąc lat byli Francją Jedynie monarchia zapewnić
może ocalenie publiczne i - biorąc odpowiedzialność
za porządek - zapobiec złu, rozpoznanemu przez anty­
semityzm i nacjonalizm. Monarchią którajest organem
koniecznym dobra wspólnego, przywróci autorytet, wol­
ności, dobrobyt i honor. Przyłączam się do dzieła re­
stauracji monarchicznej. Będę mu służyć wszystkimi
dostępnymi środkami”.
Metapolit. bazę dla „akcji bezpośredniej” zapew­
niał Lidze - zał. 1906 przez jej sekretarza generalnego
Léona de Montesquieu ( 1873-1915)-* Instytut A.F. (In­
stitut d Action Française), którym kierował wybitny
historyk kontrrewolucji Louis Dimier (1865-1943); jej
młodzieżowe przybudówki stanowiły Federacja Stu­
dentów A.F. (Fédération des Étudiants d Action Fra­
nçaise) oraz oddziały szturmowe (oficjalnie kolporte­
rzy dziennika) Kameloci Króla (Camelots du Roi), któ­
rym przewodził słynny rzeźbiarz Maxime Réal del
Sarte (1886-1954); najważniejszym instrumentem po­
lit. oddziaływania A.F. był zał. 21 III 1908 dziennik
„L’Action Française”, redagowany przez Maurrasa,
piszącego codziennie artykuł wstępny; dewizą pisma
były słowa Księcia Orleańskiego: „Wszystko, co jest
narodowe, jest nasze” (tout ce qui est national est
nôtre); w 3. numerze gazety opublikowana została
deklaracja programowa A.F., podpisana przez 12 sy­
gnatariuszy, pośród których znajdowali się, prócz wy­
mienionych, m.in. pisarz Léon Daudet (1867-1942) i
historyk Jacques Bainville ( 1876-1936), tworzący wraz
z Maurrasem kierowniczy „triumwirat inteligencji”;
deklaracja wzywała do dokonania antyrepubl. „rewo­
lucji w imię porządku”, która naprawi złowrogie skut­
ki wszystkich dotychczasowych rewolucji destrukcyj­
nych; zapewniała, że „tylko monarchia może protego­
wać, organizować i umacniać klasę robotniczą takjak
dawniej wzmocniła burżuazję”; zapowiadała likwida­
cję centralizmu i przywrócenie przedrewolucyjnych
wolności oraz przywilejów prowincjonalnych; wzywa­
ła „ludzi porządku” i „ludzi postępu” ze wszystkich
klas, zawodów i partii, patriotów, nacjonalistów, anty-
dreyfusistów i katolików do jednoczenia się pod sztan­
darem -> rojalizmu, obalenia Republiki i proklamo­
wania królem Księcia Orleańskiego.
2. D o k t r y n a . Działalność A.F. nie sprowa­
dzała się do programu bieżącego walki z „czterema skon-
federowanymi stanami wrogów Francji”, tj. maso­
nerią Żydami, protestantami i „metekami” (cudzoziem­
cami), a w polityce zagranicznej - do odzyskania Alza­
cji i Lotaryngii oraz złamania potęgi Niemiec, lecz była
rozwinięciem i próbąakomodacji metapolit. doktryny
kontrrewolucyjnej, wypracowanej gł. przez najwybit­
niejszego teoretyka prawicy XX w. - Maurrasa; dok­
tryna ta, stanowiąca syntezę -9 tradycjonalizmu J. de
Maistre’a i L. de Bonaldą -> pozytywizmu A. Com­
tek oraz -> korporacjonizmu R. de La Tour du Pina
(1834-1924), skierowana była przeciwko „błędom
1789 roku”, a szerzej - przeciw trzem zgubnym „R”,
niszczącym fundamenty cywilizacji łac.: Reformacji,
Rewolucji i Romantyzmowi; tej „fałszywej triadzie”
Maurras pragnął przeciwstawić odrodzenie filarów la-
tynizmu: Katolicyzmu, Monarchii i Klasycyzmu; w cen­
tral istyczno-etatystycznym reżimie republ., będącym de
facto demokr. „dyktaturąszarej masy”, a poprzez rewo­
lucję odciętym od rdzennej tradycji franc. i gallorom.
korzeni, wytwarza się nieprzezwyciężalny (bez kontr­
rewolucji) podział na ,pays legaF, tj. oficjalne, podle­
głe antynar. partiom i masonerii, życie publ., oraz „pays
reeF, czyli kraj rzeczywisty - lud, naród orazjego praw­
dziwą przechowującą zasady ładu trad., -> elitę; roz­
darcie to może uleczyć tylko król - dziedzic hist. dyna­
stii, który zgniecie uzurpację plutokratycznych i kosmo-
polit. „kontrelit”, przywróci należną pozycję naturalnej
arystokracji, przeprowadzi decentralizację, zapewni
państwu siłę zewn., a narodowi pokój społ. przez wpro­
wadzenie ustroju korporacyjnego, kończącego konflikt
pomiędzy kapitałem i pracą zwróci też wolność Ko­
ściołowi katol.; dopuszczalnym sposobem lub etapem
przejściowym na drodze do restauracji -> monarchii jest
również autorytarna -> dyktaturą ale tylko pod warun­
kiem przygotowania przez nią miejsca powrotowi kró­
la» gdyż w przeciwnym wypadku dzieło *■>kontrrewo­
lucji będzie pozbawione trwałości, a dyktator prędzej
czy później popadnie w zależność od własnej „druży-
ny”, plutokracji lub tłumu; takżenacjonalizm bez
komponenty rojal istycznej degeneruje się wjakobiński
„nacjonalitaryzm”, karmiony szowinistyczną nienawi­
ścią do obcych albo demagogią socjalną tylko nar. ro-
 ACTION FRANÇAISE
jaiizm może być n a c j o n a l i z m e m
„ i n t e g r a l n y m”, ponieważ „rozwiązanie monar-
chiczne zaspokaja wszystkie potrzeby kraju, jak całka
(intégral) w matematyce reprezentuje sumę wszystkich
wartości funkcji algebraicznych” (B. de Vésins); z dru­
giej strony r o j a l i z m i n t e g r a l n y A.F. nie jest wonej” w Hiszpanii przez komórki wywiadu sow. ska­
wyłącznie (tylko sentymentalnym) monarchizmem, lecz
rojalizmem sprzężonym z autentyczną (i bezkompro­
misową w stosunku do anty-zasad rewolucji) tradycją
ancien régime doktryna nacjonalizmu integralnego
wyklucza możliwość pogodzenia się z „półmonarchią”
liber., parlamentamąi laicką, w której suwerenność fak­
tyczna przechodzi - tak samo jak w republice - do rąk
plutokracji, cudzoziemców, tajnych związków i partii;
monarchia prawdziwa może być tylko suwerenna (w
tym sensie: absolutna), trad., chrześc. (très-chrétierme\
antyparlamentama, korporacyjna i zdecentralizowana,
a tym samym wolnościowa, lecz nie w sensie „abstrak­
cyjnej wolności” liberałów, tylko „najeżona wolnościa­
mi” stanów, korporacji, miast, gmin i prowincji; konse­
kwentny antyliberalizm A.F. doprowadził ostatecznie
nawet do konfliktu z popieranym przez nią Domem
Orleańskim i odcięcia się od ruchu (11 XI 1937) przez
jego Szefa, diuka de Guise („Jana III”) oraz „Delfina” -
Henryka księcia Orleańskiego (1908-99); zerwanie to
miało uzasadnienie właśnie w liberalnej tradycji „orle-
anizmu”, który od panowania „króla Francuzów” Lu-
dwika-Filipa (1830-48), zawdzięczającego swoją wła­
dzę rewolucji lipcowej, obalającej prawowitą dynastię,
godził się na ubezwłasnowolnienie monarchy przez
burżuazję i parlament; dramatyzm położenia A.F. wzma­
gał przy tym fakt, iż kierując się kryterium „narodowo­
ści dynastii”, monarchiści nar. nie mogli zdecydować
się na przyjęcie - zgodnego z „prawami fundamental­
nymi” (lois fondamentales) Królestwa Francji - roz­
wiązania legitymistycznego, tj. uznania praw do tronu
potomków starszej od Orleanów, „hiszp.” gałęzi Domu
Burbońskiego.
3.
Apogeum z n a c z e n i a polit, i intelektual­
nego A.F. przypadło na lata 1914-24, kiedy to okreso­
wo, na gruncie patriot. „union sacrée”, dochodziło do
jej współpracy z prawicąrepubl. (R. Poincare, A. Mil-
lerand), a L. Daudet i 20 in. członków A.F. zasiadało
w Izbie Deputowanych; kres tej współpracy położyła
dopiero seria tolerowanych (a być może również in­
spirowanych) przez policję polit, i republ. wymiar spra­
wiedliwości (który uniewinniał sprawców) skrytobój­
czych mordów na działaczach ruchu, przy czym ofia­
ry (szef Kamelotów M. Plateau, skarbnik Ligi E. Ber­
ger, 15-letni syn Daudeta - Filip) ginęły w „zastęp­
stwie” ~ sprawcy tych zamachów przyznawali, że ce­
lem ich ataku byli przywódcy-Maurras i Daudet; tych
ostatnich dosięgły później represje sądowe: 1927 aresz­
43
towano Daudeta i skazano go na 5 miesięcy za wysu­
wane przez niego oskarżenia pod adresem policji o
współudział w zamordowaniu syna, a 1937 na 4 mie­
siące więzienia za zdemaskowanie tolerowanej przez
rząd Frontu Lud. kontrabandy broni dla strony „czer­
zany został Maurras; jeszcze wcześniej (14 V II1936)
rząd A. Sarrauta wydał dekret delegalizujący A.F. wraz
z „kamelotami” i organizacją studencką; nie przerwa­
ło to jednak działalności ruchu.
Mimo pozostawania w zasadniczej opozycji do
panującego reżimu republ.-demokr. oraz doznawanych
represji, A.F. przez pół wieku wywierała przemożny
wpływ na życie umysłowe Francji; do pozostawania
pod urokiem doktryny Maurrasa przyznawał się nie­
mal każdy znaczący intelektualista tej doby, nie wyłą­
czając ludzi lewicy; nie znaczy to, że wszyscy oni stali
się monarchistami; o wiele więcej było „maurrasistów”,
przyjmujących jego metodę analizy polit, (politique
d'abord) i zasadę kierowania się interesem nar., niż
rojalistów; bezpośrednio z A.F. związani byli m. in.:
filozof Henri Massis (1886-1970), politolog Char­
les Benoist (1861-1936), historycy: Louis Madelin,
Louis Bertrand, Bernard Fay, Pierre Gaxotte (1895-
1982), Raoul Girardet, Philippe Ariès, krytycy: Jules
Lemaître (1853-1914), Ernest Seillière (1866-1955),
Henri Clouard, Alfred de Tarde, pisarze: Paul Bourget
(1852-1935), Henry Bordeaux, René Bazin, Abel Her-
mant, Claude Farrère, Thierry Maulnier, Pierre Pascal
(1909-90), Roger Nimier, Michel Déon, Jacques Lau­
rent, Antoine Blondin; sympatyzowali z A.F.: Mauri­
ce Barrés (1862-1923), głośny konwertyta (wnuk
E. Renana) Ernest -> Psichari (1883-1914), dra­
maturdzy Maurice Maeterlinck (1862-1949) i Henri
Ghéon (1875-1944); admiratorem Maurrasa i abonen­
tem dziennika „L’Action Française” był w młodości
także Charles de Gaulle; z drugiej strony niemała
jest liczba „dysydentów” A.F., którzy, z różnych zresztą
powodów, od niej odeszli; są wśród nich m.in.: syn-
dykalista i „lewicowy faszysta” (założyciel Cercie Pro­
udhon^ a po zerwaniu z A.F. - pierwszego ugrupowa­
nia faszystowskiego we Francji: Faisceau) Georges
Valois (1878-1945), filozof-tomista Jean Jacques Ma­
ritain (1882-1973), powieściopisarze katol. François
Mauriac (1885-1970) i Georges -> Bernanos (1888-
1948), historyk literatury Pierre Laserre (1867-1930),
pisarze związani z nurtem „romantyzmu faszystow­
skiego” i późniejsi „ultrasi kolaboracji” Pierre Drieu
LaRochelle (1893-1944) i RobertBrasiliach (1909-
45); pomimo antyprotestantyzmu i -> antysemityzmu
(lecz bez podłoża rasowego) doktryny Maurrasa, w
ramach A.F. istniało autonomiczne środowisko kon­
serwatystów protest. Association Sully, skupiające po­
tomków hugenotów, m.in. pastora N. Vespera, A. Le-
cerfa i filozofa R. Gillouina (1881-1971); pośród ak­
tywnych działaczy A.F. był również Armeńczyk Berdj
Minassian oraz Żydzi-patrioci franc., np. bracia G. i
R-M. Zadoc, dziennikarze L. Latzarus i R. Gross oraz
„żyd. bohater” A.F. - sierż. Pierre David.
Oddziaływanie „maurrasizmu” sięgało szeroko
poza granice Francji; najbardziej pokrewnymi, a po czę­
ści wzorowanymi na A.F., ruchami polit, były: Wł. Sto­
warzyszenie Nacjonalist. (Associazione Nazionalista
Italiana) Enrico Corradiniego (1865-1931 ), Integral izm
Luzytański (Integralismo Lusitano) Antonio Sardinhy
(1885-1925) w Portugalii, nacional-catolicismo Akcji
Hiszp. (Acción Española) Ramiro de Maeztu (1875-
1936), firankofoński „helwetyzm” (Ordre et Tradition,
Union Helvétique) Marcela Regameya i Gonzague de
Reynolda, belg. „rexizm” (Christus Rex) LéonaDegrel-
le’a (1906-94); w Rumunii do dorobku A.F. odwoły­
wali się zarówno nacjonalista konserw. Alexander Cuza,
jak i nacjonalista radykalny - twórca Legionu Archa­
nioła Michała Comeliu Z. Codreanu (1899-1938);
uczniem Maurrasa nazywał siebie dyktator Portugalii -
Antonio de Oliveira Salazar (1889-1970), zaś caudillo
Hiszpanii, Francisco -> Franco y Bahamonde (1892-
1975) przyjmował go 1937 w Burgos z honorami na­
leżnymi głowie państwa; za swojego „mistrza myśle­
nia” uważali Maurrasa myśliciele i pisarze tej klasy, co
Irving Babbitt (1865-1933), T.E. Hulme (1883-1917),
T.S. Eliot (1888-1965). W Polsce do powinowactwa
z „maurrasizmem” przyznawali się zarówno monarchi­
ści (Leszek -> Gembarzewski, Julian *■> Babiński, S.
-> Cat-Mackiewicz) jak narodowcy-tradycjonaliści z
„młodej endecji” (Karol S. Frycz, Jędrzej -> Giertych).
4. A c t i o n F r a n ç a i s e a K o ś c i ó łspadek
Największym dramatem, który dotknął A.F. było jej
potępienie - najpierw przez abpa Bordeaux, kard.
Andrieu, a nast. (27 X II1926) przez samego pap. Piu­
sa XI, który nakazał wpisanie dziennika „L’Action Fra­
nçaise” i 7 książek Maurrasa na Index; sankcje kośc.
obejmowały pod karą ekskomuniki również zakaz
przynależności katolików do Ligi A.F., prenumerowa­
nia dziennika, a przede wszystkim udzielania sakra­
mentów św. i katol. pogrzebu; nawet małżeństwa człon­
ków i sympatyków ruchu mogły być błogosławione
tylko w zakrystiach (in nigris); pretekstem do wpro­
wadzenia tych obostrzeń był (znany powszechnie i
nigdy nie skrywany) agnostycyzm samego Maurrasa i jął jako „boską niespodziankę” (la Divine surprise),
rzekomo instrumentalne traktowanie religii w doktry­
nie ruchu; faktycznym jednak powodem był szantaż
ze strony franc, rządu Kartelu Lewicy, który zagroził
wzniowieniem prześladowań Kościoła, a także anty-
niem. stanowisko A.F., komplikujące stosunki Waty­
kanu z katolikami niem.; nie została przy tym wzięta
pod uwagę ani gotowość przywódców Ligi do podda­
nia się wszelkim upomnieniom natury doktrynalnej i
dokonania odpowiednich korekt, ani jej zasługi dla
odrodzenia myśli katol. we Francji (Maritain, Massis)
i upowszechnienia kultu św. Joanny d’Arc oraz w zwal­
czaniu prądów antykatol., „demokracji rei.” (Marc
Sangnier i ruch Sillon) i modernistycznej infiltracji w
Kościele (w ramach Instutytu A.F. istniała Katedra
Syllabusa, współpracująca z antymodemistycznym
Sodalitium Pianum, zał. przez abpa U. Benigniego);
do czasu potępienia, A.F. cieszyła się uznaniem przy­
gniatającej większości członków Episkopatu Francji;
sprzyjali jej także kardynałowie: Merry del Val, Louis
Billot (zmuszony do oddania kapelusza i dożywotnie­
go zamknięcia się w klasztorze po okazaniu współczu­
cia potępionym) oraz prymas Belgii Désiré-Joseph
Mercier; bezpośrednio z A.F. współpracowali m.in.:
Dom Besse OSB, o. R. Garrigou-Lagrange OP., o. Le
Floch SI i o. H. de Clérissac AA; wcześniejsza próba
doprowadzenia do potępienia A.F., podjęta 1913 przez
bpa Fréjus Gui 1liberta, została udaremniona przez pap.
św. Piusa X, który świadom, iż Maurras jest „dziel­
nym obrońcą Wiary i Kościoła”, zabronił opubliko­
wania wyroku Św. Kongregacji Indeksu o wpisaniu
na Index dwumiesięcznika „Revue de l’Action Fra­
nçaise” i 4 książek Maurrasa; po długich staraniach
wielu mediatorów (w tym karmelitanki z Lisieux oraz
Mgr A. Ottaviani i Mgr G. Montini - późniejszy pap.
Paweł VI) oraz po kilkakrotnej wymianie korespon­
dencji pomiędzy Piusem XI a Maurrasem ekskomuni­
ka została cofnięta - formalnie już za pontyfikatu Piu­
sa XII (1 VII 1939); jednak 13-letni okres wyklucze­
nia A.F. ze wspólnoty kośc. miał niemały wpływ na
. odporności katolicyzmu na progresizm i libe­
ralizm.
5. A c t i o n F r a n ç a i s e a Vi c hy.
Ostatnim aktem historii A.F. był okres P a ń s t w a
F r a n c u s k i e g o , zw. potocznie „reżimem Vichy”
(1940-44); Maurras, przeciwny angażowaniu się Fran­
cji w wojnę, co do której przewidywał, że - w przeci­
wieństwie do poprzedniej - nie będzie wojnąo interes
Francji, lecz starciem ideol. bloków -> „demokracji”,
„faszyzmu” i „komunizmu”, upadek Republiki i
Rewolucję Nar. (Révolution nationale) pod przywódz­
twem marszałka Ph. -> Petaina (1856-1951), dokony­
waną pod hasłami: „Praca- Rodzina-Ojczyzna”, przy­
umożliwiającą odrodzenie trad, wartości franc.; jego
stanowisko wobec kolaboracji było jednak ambiwa­
lentne: rozumiał konieczność ograniczonej współpra­
cy dla uchronienia Francji przed „polonizacją”, zde­
cydowanie jednak przeciwstawiał się kolaboracji ak­
tywnej, nawet na odcinku antybolszew.; ani Maurras,
 ACTION FRANÇAISE - ADENAUER KONRAD
ani Daudet nie brali udziału w życiu publ. Vichy, wy­
dając jedynie (przeniesiony do Lyonu) dziennik, w
którym przeciwstawiali się zarówno polityce proniem.,
jak proanglosaskiej; M. Pujo i G. Calzant byli nawet -
z powodu działalności podziemnej - więzieni przez
Niemców i torturowani, ci natomiast maurrassiens,
którzy pełnili funkcje publ. w Państwie Franc. (H.
Massis, twórca jego konstytucji R. Alibert, doradca i
autor przemówień Petaina R. Gillouin) byli promoto­
rami wszystkich aktów oporu przeciwko naciskom
niem.; jedynie indywidualnie obciąża F. Xaviera-Val-
lata i Darquiera de Pellepoix udział w organizowaniu
deportacji Żydów do ^ koncentracyjnych obozów; nie
byli oni jednak już wówczas członkami A.F.; mimo to
po wyzwoleniu (które dla Maurrasa było „ósmą inwa­
zją obcych wojsk na ziemię francuską od 1789 roku”)
77-letni Maurras został uznany winnym „ideowej in­
spiracji” Rewolucji Nar. i skazany na karę dożywot­
niego więzienia; wyroki otrzymali też m.in. Pujo i Ali­
bert, a wielu członków Ligi padło ofiarą samosądów,
zazwyczaj z ręki komunistów, podczas czystki (épu­
ration) 1944-46, będącej fragmentem likwidacji-pod
pozorem „defaszyzacji” i „denazyfikacji” - trad, elit
nar. państw Starego Kontynentu, przeprowadzanej
przez Sowietów na Wschodzie, a Amerykanów na Za­
chodzie.
6. A c t i o n F r a n ç a i s e po 1 9 4
Oficjalną historię A.F. kończy ukazanie się (24 VIII
1944) ostatniego numeru dziennika; jej działacze zmu­
szeni byli na pewien czas przejść do „drugiej konspi­
racji”, gdzie wznowili nielegalne „Les Documents
Nationaux”; ostatecznie monarchizm nar. odrodził się
jednak za czasów IV i V Republiki pod zmienioną
nazwą R e s t a u r a c j a N a r o d o w a (Restauration
Nationale - Centre de Propagande Royaliste et d’Ac­
tion Française), nigdy jednak nie zdołał odzyskać ta­
kiej pozycji, jaką miał w poprzedniej epoce; pierw­
szym szefem RN był Louis-Olivier de Roux; obecnie
jest nim Guy Steinbach; gł. organ ruchu - tygodnik
„L’Indépendance Française”, a nast. „Aspects de la
France” (1992 wrócił do tytułu „L’Action Française”)
redaguje Pierre Pujo, syn Maurice’a (ur. 1929); do naj­
wybitniejszych publicystów i myślicieli związanych z
RN po wojnie należą: Jacques Ploncard d’Assac (1910-
98), filozof-wieśniak Gustave Thibon (ur. 1903), tra­
dycjonalista katol. (założyciel dziennika „Présent”)
Jean Madiran (ur. 1921), Jean de Fabrègues (ur.
1906), Gabriel Matzneff, Michel Fromentaux, Roland
Lautenbach, Georges-Paul Wagner; z prasą narodo-
wo-monarchistyczną współpracował systematycznie
również filozof Gabriel Marcel (1889-1973); progaul-
listowskim „rewizjonistą” maurrasizmu, który ogłosił
ralliement („przyłączenie”) do V Republiki, był filo­
45
zof i pisarz, założyciel „La Nation Française”, Pierre
Boutang (ur. 1916); od 1991 RN dysponuje także
kwartalnikiem teoretycznym „Réaction”, redagowa­
nym przez Jean-Pierre Deschodta i François Hugueni-
na, z którym współpracują m.in. Claude Polin i Clau­
de Rousseau; 1971 redaktor miesięcznika „Royaliste”
Bertrand Renouvin (ur. 1947) ogłosił powstanie No­
uvelle Action Française (X 1978 zmieniła nazwę na
Nouvelle Action Royaliste) opowiadającej się za de­
mokracją, liberalizmem i integracjąeurop.; „politycz­
nie poprawna” NAR zwalcza także „ksenofobię”,
-> „rasizm” i -> Front Nar., wzięła nawet udział w
obchodach 200. rocznicy szturmu na -> Bastylię, ar­
gumentując, że efektem pierwszej fazy rewolucji było
powstanie monarchii konstytucyjnej i parlamentarnej,
którą - w przeciwieństwie do „starej” A.F. i jej spad­
kobierców z RN - bezwarunkowo akceptuje. W stule­
cie (1999) powstania Komitetu i dwumiesięcznika A.F.
monarchiści nar. powrócili do dawnej nazwy ruchu,
który obecnie tworzą Centre Propagande d’A.F. i In­
stitut d’A.F., natomiast jego organ ukazuje się 2 razy
w miesiącu pod tytułem „L’Action Française 2000”.
L. Dim ier, Vingt ans d'Action Française et autre souve­
nirs, Paris 1926; M. de Roux, Charles Maurras et le nationali­
sme de l'Action Française, Paris 1928; R. Havard de la Monta­
gne, Histoire de l ’Action Française, Paris 1950; H. Massis,
5.
Maurras et notre temps, Paris 1951; R. Girardet, L'héritage de
F Action Française, „Revue française de Science politique” VII,
4(1957); S.M. Osgood, French Royalism under the Third and
Fourth Republic, Hague 1960; H.R. Tannenbaum, The Action
Française Die-hard Reactionnaires in Twentieth-Century Fran­
ce, New York 1962; E. Weber, A. E Royalism and Reaction in
Twentieth Century France, Stanford 1962; E. Nolte, Der Fa-
schismus in seiner Epoche, I Die Action Française, Münich 1963;
L. Thomas, ¿ 'Action Française devant l 'Eglise (de Pie X à Pie
XII), Paris 1965; J. de Fabrègues, Charles Maurras et son Action
Française Un drame spirituel, Paris 1966; J. Paugham, L ’âge d'or
maurrasisme, Paris 1971; C. Capitan Peter, Charles Maurras et
l 'idéologie d'Action Française. Étude sociologique d'une f)ensée
de droite, Paris 1972; P. Sérant, Les dissidents de l'Action Fra­
nçaise, Paris 1978; M. Sutton, Nationalism, Positivism and Ca­
tholicism: The Politics o f Charles Maurras and French Catho­
lics, 1890-1914»Cambridge 1982; J. Bartyzel, Rojalizm francu­
ski,,Arcana” 12[6] (1996); P. Pujo, Un demi-siècle d'Action Fra­
nçaise (1944-1999), Paris 1999.
Jacek Bartyzel
ADENAUER KONRAD (ur. 5 I 1876 w Kolo­
nii, zm. 19IV 1967 w Rhdndorf) - polityk niem., mąż
stanu, pierwszy kanclerz Republiki Federalnej Nie­
miec.
Studiował prawo na uniwersytetach we Freibur-
gu, Monachium i Bonn, nast. pracował jako asesor
sądowy i adwokat; IX 1917-1111933 był burmistrzem
46 A U tlM A U cK K U IN K A U
Kolonii; V 1921 -III 1933 pełnił zarazem funkcję prze­
wodniczącego Prus. Rady Państwa; od powstania Re­
publiki Weimarskiej był działaczem katol. Partii Cen­
trum; V 1926 otrzymał propozycję objęcia stanowi­
ska kanclerza Niemiec, którą odrzucił, uważając, że
nie będzie miał dostatecznej władzy i wpływu na poli­
tykę gabinetu, uzależnionego od układu partyjnego
SPD, Centrum i Niem. Partii Lud.; w stosunku do
NSDAP zachowywał wstrzemięźliwość; III 1933,
wkrótce po dojściu do władzy A. Hitlera, został
pozbawiony urzędu; jako powód zwolnienia podano
„niepewną postawę polityczną** i „ciężkie przewinie­
nia służbowe”; pozbawiono go również majątku i pra­
wa do emerytury; po „nocy długich noży” był na krót­
ko aresztowany (30 VI-2 VII 1934); niedługo po tym
skierował list do ministra spraw wewn. W. Fricka, w
którym prosił o przywrócenie emerytury, podkreśla­
jąc, że nie odnosił się wrogo do NSDAP i opowiadał
się za jej udziałem w rządzie; w efekcie tej prośby
zwrócono mu majątek i emeryturę; drugi raz A. był
więziony po zamachu lipcowym C. Stauffenberga na
Hitlera (VIH 1944-V 1945); po klęsce Niemiec po­
nownie objął - z nominacji amer. władz okupacyjnych
- funkcję burmistrza Kolonii, jednak po 5 miesiącach
urzędowania został usunięty z tego stanowiska przez
bryt. władze wojsk.; po krótkiej przerwie powrócił do
działalności polit., współorganizując Unię Chrześc.-
Demokr. (CDU); III 1946 objął przewodnictwo CDU
w całej strefie okupacji biyt.; od X 1948 był szefem
frakcji CDU w parlamencie Pn. Nadrenii-Westfalii; IX
1949 Bundestag (parlament Niemiec Zach.) wybrał go,
większością 1 (jego własnego) głosu, kanclerzem rzą­
du zach.niem.; funkcję tę pełnił bez przerwy do X 1963,
zaś 1951-55 łączył jąze stanowiskiem ministra spraw
zagranicznych.
A. w swojej polityce pozostawał zdecydowanym
przeciwnikiem komunizmu i zwolennikiem jak najści­
ślejszej integracji Niemiec z krajami Europy Zach., co
miało być pomocne w odzyskaniu przez RFN znacze­
nia polit. i uniknięciu komunizacji, co - jak uważał -
było celem polityki ZSRR; występując w Bambergu
VII 1952 powiedział m.in.: „Każdy z nas, a zwłaszcza
każdy katolik, jest zobowiązany do działania, albowiem
proszę, niech państwo mi wierzą, gra się toczy o to,
czy Europa pozostanie chrześcijańska, czy też stanie
się pogańska. (...) Musimy dopomóc w budowie tar­
czy przeciwko rosyjskiemu nacjonalizmowi. Ten so-
wiecko-rosyjski nacjonalizm jest szczególnie niebez­
pieczny, ponieważ jego nośnikiem jest zmierzający do
panowania nad światem komunizm1'; zdecydowanie
odrzucił ogłoszoną III 1952 ofertę J. -¥ Stalina zjed­
noczenia Niemiec pod warunkiem ich neutralizacji,
mówiąc m.in.: „Z Rosją sowiecką można paktować,
gdy jest się tak samo silnym. (...) Jestem przekonany,
że gdy zachodni świat będzie tak samo silny jak Rosja
Sowiecka, będzie możliwe porozumienie z Rosją So­
wiecką, ale nie wcześniej. (...) Moja polityka zmierza
do tego, by wbudować Niemcy w Zachód, ażeby uciec
przed niebezpieczeństwem neutralności, ażeby wzmoc­
nić Zachód, ażeby, gdy pewnego dnia nadarzy się oka­
zja, mieć prawo głosu w negocjacjach z Rosją”.
A. był współtwórcą sojuszu niem.-franc., traktu­
jąc go jako podstawowy zrąb zjednoczenia Europy; za
jego rządów nastąpił błyskawiczny rozwój niem. go­
spodarki; 1954 Niemcy odzyskały suwerenność
państw, i zintegrowały się z Zach. Europą, wchodząc
do NATO (V 1955) i Wspólnoty Europ. (III 1957); IX
1955 miała miejsce podróż A. do Moskwy; jej efek­
tem było nawiązanie stosunków dyplomatycznych z
ZSRR oraz zwolnienie niem. żołnierzy pozostających
w sow. niewoli; prozach, polityka A. wywołała ostre
ataki propagandy komun., oskarżającej go o rewan­
żyzm i dążenie do restytucji „Wielkich Niemiec”.
W polityce wewn. A, był zwolennikiem stoso­
wania zasady „grubej kreski” w stosunku do dawn.
zwolenników hitleryzmu, byłych członków i działa­
czy NSDAP oraz urzędników III Rzeszy, z wyjątkiem
zbrodniarzy wojennych; dawn. działacze NSDAP byli
bez przeszkód zatrudniani i otrzymywali emerytury za
okres pracy w III Rzeszy; polityka ta spotykała się z
ostrą krytyką ze strony lewicowej opozycji.
A. doprowadził również do pojednania niem.-
żyd., podpisując (IX 1952) w Luksemburgu układ o
wypłacie przez Niemcy odszkodowań dla Żydów oca­
lałych z -> holocaustu; w jego efekcie RFN zapłaciła
Izraelowi 3,5 mld marek odszkodowania, a organiza­
cjom żyd. na świecie 0,5 mld marek; w ciągu następ­
nych lat Izrael otrzymał od Niemiec w gotówce i to­
warach (w tym również broni) ok. 50-60 mld marek;
przyczyną podpisania tego układu, poważnie obciąża­
jącego budżet RFN, było przekonanie, że porozumie­
nie z Izraelem i organizacjami żyd., mimo że ekonom,
niekorzystne, będzie stanowić rehabilitację Niemiec
w oczach opinii publ. Zachodu i ułatwi zajęcie przez
Niemcy Zach. równoprawnej pozycji wśród in. państw
Europy.
A. odszedł od władzy X 1963 w atmosferze skan­
dalu wywołanego nakazem rewizji w redakcji tygo­
dnika „Der Spiegel” po opublikowaniu przez pismo
krytyki polityki ministra obrony Franza J. Straussa;
IX 1965 został po raz piąty wybrany deputowanym do
Bundestagu; w przemówieniu wygłoszonym w Madry­
cie na kilka tygodni przed śmiercią powiedział m.in.:
„Jeżeli polityczny wpływ krajów europejskich ma być
nadal zachowany, należy działać. Jeżeli nie można
osiągnąć w szybkim czasie rozwiązania najlepszego z
 ADENAUER KONRAD - AGITATORZY STALINOWSCY W POLSCE
możliwych, musi się przyjąć rozwiązanie drugie lub
trzecie z kolei. (...) Myśląc o Europie, musimy spoj­
rzeć także na Wschód. Do Europy należą kraje, które
mają bogatą europejską przeszłość. Także im musi się
umożliwić przystąpienie. Europa musi być wielka,
musi mieć siłę, musi mieć wpływ, aby jej interesy miały
znaczenie w polityce światowej”.
K. Adenauer, Erinnerungen 1945- i 963, Stuttgart 1965-
68; W. Bokajło, Koncepcja Europy Konrada Adenauera i jej
realizacja w praktyce politycznej w latach 1945-1954, Wrocław
1995; Konrad Adenauer ~ Europa chrześcijańska - christliches
Europa. Dokumentacja polsko-niemieckiej sesji naukowej 15-
16 grudnia 1994, Lublin 1995; G. von Uexküll, Adenauer, Lu­
blin 1995.
Tadeusz P. Rutkowski
ADMINISTRACJA ZASTĘPCZA ARMII
KRAJOWEJ, AZ - konspiracyjne organa Admini­
stracji Zmilitaryzowanej utworzonej na ziemiach poi.
w czasie II wojny światowej.
Organizująca się od jesieni 1939 konspiracja
wojsk, stawiała sobie za zadanie wywalczenie niepod­
ległości Polski; w tym celu konieczne było podjęcie 2 form
działania, ściśle ze sobą powiązanych:
1° stworzenia struktur wojskowo-oiganizacyjnych
na okres okupacji, których zadaniem byłaby wewn. or­
ganizacja społeczeństwa przeciwdziałająca załamaniu
mor., stawiająca przed narodem cele, dla realizacji któ­
rych konieczne było tworzenie organizacji i instytucji
wyzwalających energię społ. oraz zmobilizowanie spo­
łeczeństwa do uczestnictwa w różnych formach oporu
przeciwko okupantom, włącznie z walką bieżącą;
2° przygotowanie konspiracyjnej armii na czas
otwartej walki o niepodległość, czyli na czas powstania
powsz.; to zadanie otrzymało nazwę Odtwarzania Sił
Zbrojnych (OSZ) i prowadzone było przez cały okres
okupacji; OSZ realizowano w 2 podstawowych formach;
1°tworzenia wojsk, struktur terenowych opartych o przed­
wojenny podział adm. (gmina-placówka, powiat-obwód,
województwo-okręg) oraz w 2° etapie tworzenia wojsk,
struktur taktycznych - od drużyny, po dywizję; tworze­
nie konspiracyjnego wojska, zarówno do akcji bieżących
jak i powstania powsz. wymagało budowania równole­
głego aparatu adm., który wspierałby oba te działania; w
tym celu przystąpiono do organizowania A.Z.; tworzono
ją od pocz. 1940 przez Komendę Gł, ZWZ (od II 1942
przez Komendę Gł, -> Armii Krajowej),jako samodzielny
pion struktur ZWZ-AK; tu również przyjęto za podsta­
wę podział adm. kraju sprzed 1IX 1939, formowano od­
powiednie komórki w Komendzie Gł. - tzw. Szefostwo
Koordynacji Spraw Wojsk, i Cywilnych, którego szefem
47
został L. Muzyczka (pseud. „Benedykt”); od IV 1940
utworzone zostały pierwsze struktury nowej administra­
cji centralnej; przy Komendzie Gł. ZWZ powstało Biuro
Koordynacji oraz utworzono Biura Wojsk., które były
strukturami centralnymi Administracji Zmilitaryzowanej
„Teczki” i stanowiły odpowiedniki ministerstw; w ślad
za Biurami Wojsk. KG ZWZ powstawały w terenie ich
odpowiedniki: w okręgach (województwach) - Wydzia­
ły Wojsk., w obwodach (powiatach) - Referaty Wojsk.;
organa AZ. zajmowały się przede wszystkim tworzeniem
administracji terenowej przydatnej do realizacji celów
wojsk, oraz zbieraniem informacji wywiadowczych, da­
nych o polityce okupantów, nastrojach społeczeństwa i o
organizacjach konspiracyjnych; pod kierunkiem Muzycz­
ki powstawał także specjalny aparat adm. i policyjny prze­
znaczony do pełnienia funkcji polskiej wojsk, admini-
stracj i przyszłych Ziem Odzyskanych, a w szczególności
Prus Wsch., Śląska oraz terytorium Wolnego Miasta
Gdańska; była to tzw. Wojsk. Administracja Ziem No­
wych (WAZN), która podlegała szefowi „Teczki” podob­
nie, jak tworzony przez nią Wojsk. Korpus Służby Bez­
pieczeństwa, przeznaczony do obsady „Ziem Nowych”;
od 1941 Delegat Rządu na Kraj tworzył równolegle wła­
sny aparat adm., początkowo centralny (departamenty
Delegata Rządu), nast. wojewódzki (Delegatury Okrę­
gowe) oraz powiatowy (Delegatury Powiatowe); w mia­
rę rozwoju administracji Delegatury, na wniosek stron­
nictw Polit Komitetu Porozumiewawczego, VIII1943
„Teczka” została przekazana Delegaturze Rządu; Komen­
da Gł. AK pozostawiłajednak pod swymi rozkazami nie­
które agendy, bezpośrednio związane z OSZ, jak: Biura
Wojsk. Komunikacji i Telekomunikacji oraz Przemysłu
Zbrojeniowego, Biur Służby Technicznej oraz WAZN i
WKSB; A.Z. była fenomenem w skali świat, i w mo­
mencie szczytowego rozwoju liczyła ok. 15 tys. pracow­
ników (bez sił WAZN i WKSB); był to aparat zdolny do
wykonywania zadań, jakie stawiały przed nim potrzeby
Sił Zbrojnych.
Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej, t. III, Londyn
1950; A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944, Warszawa
1964; Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, Londyn 1970-
81; A.L. Szczęśniak, ZWZ-AK w Podokręgu Wschód Oszaru War­
szawskiego 1939-1945, Warszawa 1973; S. Korboński, Polskie
Państwo Podziemne, Paryż 1975; D. Stafford, Wielka Brytania i
ruch oporu w Europie (1940-1945), Warszawa 1984; J. Śląski,
Polska Wałcząca (1939-1945), Warszawa 1985; T. Bór-Komo-
rowski, Armia Podziemna, Warszawa 1986.
Andrzej Leszek Szczęśniak
AGITATORZY STALINOWSCY W POL­
SCE (1939-41) - propagatorzy ideologii komun, na
ziemiach poi. zajętych przez ZSRR w wyniku agresji
17 IX 1939 (-» agresja ZSRR na Polskę).
Istniały 2 kategorie agitatorów: 1° zawodowi
„lektorzy partyjni” (tzw. politrucy) oraz 2° społ. (zw.
stalińczykami, stalinowczykami lub stalinowcami);
pierwsi stanowili gł. element napływowy, wydelego­
wany służbowo z Moskwy, Kijowa bądź Mińska, zwy­
kle w związku z wydaniem kolejnego dekretu; wyod­
rębniano wśród nich „lektorów Komitetu Centralne­
go” i „towarzyszy prelegentów”; szczególnym zaufa­
niem partii cieszyli się lektorzy, będący „tą iskrą, któ­
ra ma pobudzić masy ludowe do bolszewickiego czy­
nu”; stalinowcy rekrutowali się spośród członków
Komun. Partii Zach. Ukrainy, Komun. Partii Zach.
Białorusi, Komun. Partii Polski, Komun. Partii Nie­
miec i Komun. Partii Litwy (mogli z czasem uzyskać
status lektora KC); wszyscy podlegali poleceniom
miejscowych sekretarzy partii albo ich urzędników,
A.s. w swojej działalności kierowali się swoistym
kodeksem mor.-polit., zawierającym ponad 80 zasad,
m.in.: agitator bolszew. 1° musi cieszyć się bezwzględ­
nym zaufaniem Partii i Stalina, 2° musi zaznajomić
każdego obywatela sow. z zasadami konstytucji stali­
nowskiej, polityką narodowościowąpartii Lenina-Sta-
lina, 3° agituje własnym przykładem, szturmową pra­
cą, stachanowskim autorytetem, 4° gdziekolwiek się
znajduje, musi wszelkimi metodami i sposobami, nie
przebierając w środkach, zniszczyć wroga Kraju Rad i
wrogów panującego w nim ustroju społ.-polit, 5° za
swój najświętszy obowiązek poczytuje współpracę z
sow. służbami bezpieczeństwa, 6° musi znać na pa­
mięć (na wyrywki) Krótki kurs historii Wszechzwiąz-
kowej Komun. Partii (bolszewików) , aby móc skutecz­
nie „racjonalnymi argumentami” zmiażdżyć „wroga
klasowego”, „spekulanta żydowskiego” itp.
Działalność agitacyjna prowadzona była pod
hasłami „wyzwolenia ludu pracującego Białorusi, Li­
twy i Ukrainy spod faszystowskiej okupacji białopola-
ków”, „wyzwolenia ludu pracującego Estonii, Litwy,
Łotwy spod okupacji faszystowsko-imperialistycznych
marionetek”, „wyzwolenia ludu pracującego Finlan­
dii spod obrzydliwej okupacji agentów i karłów impe­
rializmu”; miało to być „dobiym początkiem”, „pierw­
szym etapem” na „świetlanej drodze” wyzwolenia
„ludu pracującego na całym świecie” spod ,jarzma
imperialistycznego”; hasła te rozpowszechniano na
licznych plakatach rozlepianych na ulicach, dworcach
kolejowych, wagonach, ścianach domów, kin, teatrów,
zakładów pracy itp.
Aktywność a.s. przejawiała się w dużej mierze
w głoszeniu wykładów, referatów i pogadanek; np. X
1940-V 1941 tylko w Domu Partyjnej Propagandy i
Agitacji we Lwowie wygłoszono ich 40; wśród prele­
gentów znaleźli się m.in.: T.-> Żeleński Boy, A. Schaff,
J. -> Borejsza; tematyka referatów była bardzo rozle­
gła, np.: Trzy lata walki wyzwoleńczej narodu chiń­
skiego z grabieżcami japońskimi (6 X 1940, Trofi-
mow); Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych
podczas drugiej wojny imperialistycznej (25 XII1940,
Trofimow); Walka pod kierownictwem towarzysza Sta­
lina o zwycięstwo komunizmu (21 XII 1940, Tichaj);
O moralności komunistycznej (13 XI 1940, Smoliń­
ski); Nauka marksizmu-leninizmu o wojnie (311 1941,
Kolski); O przewidywaniu naukowym (24 X 1940,
Kubłanow); Mickiewicz jako rewolucjonista (18 XI
1940, Borejsza); Sześć lat od dnia zbrodniczego za­
mordowania Sergieja Mironowicza Kirowa przez troc­
kistów sko-zinowiewowsko-bucharinowską bandę
kontrrewolucjonistów (28 XI 1940, Michalik); Rola
pieniądza w ZSRR (10 XII 1940); Pochodzenie i isto­
ta klasowa Wielkanocy (10 IV 1941); Małżeństwo i
rodzina w ustroju socjalistycznym i kapitalistycznym
(28 XI 1940, Kołomojcew); codzienne wykłady i od­
czyty a.s. miały także miejsce na Uniw. Lwowskim.
Okazję do wykazania się inwencjąstanowiły licz­
ne wiece i masówki, odbywające się wg z góry ustalo­
nego scenariusza; były one urozmaicane hasłami ukła­
danymi na cześć nowej władzy, mającymi zachęcić
ludność do opowiedzenia się po stronie okupanta; np.
przy okazji wyborów do Ukr. Zgromadzenia Nar. przy­
gotowano aż 35 haseł, m.in.:
1° Niech żyje wyzwolony naród Zachodniej Ukra­
iny!;
2° Niech żyje władza Radziecka Zachodniej
Ukrainy!;
6° Niech żyje Związek Socjalistycznych Republik
Radzieckich, który wyzwolił braci Ukraińców z nie­
woli i ucisku polskich panów!;
7° Pracujący Zachodniej Ukrainy na zawsze
skończyli z przeklętą przeszłością. Niech żyje nowe,
świetlane i radosne życie ukraińskiego narodu!;
21° Niech żyje bohaterska Czerwona Armia -
nasza wybawicielka od polskich panów!;
34° Niech żyje wódz i nauczyciel najlepszy przy­
jaciel ukraińskiego narodu-wielki Stalin! („Czerwo­
ny Sztandar”, 19 X 1939).
Do działalności agitatorskiej, będącej w istocie
kolaboracją z okupantem, włączyła się spora grupa li­
teratów, dziennikarzy i artystów; np. we Lwowie w
czołówce aktywistów znaleźli się: Borejsza, Aleksan­
der Dan, Adam Ważyk, Stanisław Jerzy Lec, Jerzy
Putrament, Elżbieta Szemplińska, Ida Kamińska (dy­
rektor Teatru Żyd.), Władysław Krasnowiecki, Hen­
ryk Hawryluk, Aleksander Bardini (kierownik Radia
Radz.), Leon Pasternak, Julian Przyboś, Żeleński Boy,
Schaff; świadectwo swojego oddania „sprawie” dawali
 AGITATORZY STALINOWSCY W POLSCE
oni na łamach „Czerwonego Sztandaru”; np. 14 XII
1940 L. Pasternak pisał: „Kampania wyborcza [przed
wyborami do sow. Rad Miejscowych - J.M.] to świet­
na okazja zaznajamiania się z ludźmi. Jestem człowie­
kiem dzielnicowej Komisji Wyborczej Nr 143, cho­
dzę po domach i poznaję przyszłych wyborców. Roz­
mawiam z nimi o dawnych wyborach. Mówią - To­
warzyszu, przeczytajcie jakiś wiersz! Dziś zebranie
- odpowiadam - przyjdźcie, przeczytam. Wieczorem:
Sakramentek, Kurkowa, Uniwersytet, bieganina z wier­
szami. Po spotkaniach z kandydatami, po za długich
czasami referatach, występy brygad pisarzy. Poezja
święci triumfy. Zorganizowana przy obwodowym
Wydziale Sztuki Oświaty Ludowej artystyczna bryga­
da agitacyjna prezentuje wyborcom inscenizowane
wiersze, tańce, skecze, monologi, ba, nawet bajkę sa­
tyryczną Mickiewicza inscenizujemy w śmiesznych
maskach lwa, osła i tchórza. Co wieczór jesteśmy na
innej dzielnicy. Dziś lewandowska, jutro śródmieście,
pojutrze Łyczaków. Ośmiu aktorów, harmonista i wi­
dowisko gotowe... ostatnio stalinowski regionowy
komitet partji przydzielił mnie również jako pisarza
do 28 dzielnicy. Biorę udział w organizowaniu tam
gazetki ściennej i na zebraniach czytam wiersze”.
Wiersze poświęcone Stalinowi i rewolucji pro­
letariackiej tworzył również m.in. Lec:
STALIN
(...) którą poeci wyśpiewali
ojczyzna, co to od Kamczatki
po szynach pędzi aż po San
która, jak mleka pełny dzban
podają dzieciom czułe matki -
- TO STALIN,
którą wykuło sto kowali
w pieśni w czasie i
w przestrzeni,
w węglu, w miedzi, w srebrze wód,
ojczyzna, której żaden knut
już swoim świstem nie ocieni-
- TO STALIN
Wschód słońca, co się w piecach pali
który zastyga w przęsłach mostów,
co się zaciska w groźbie kul,
Ojczyzna, jak jesienny ul,
w pożodze wojny cichy ostrów -
-TO STALIN
I który łby ucina fali
Zapora, która rodzi iskrę
motorów złota, ostrza traw
49
i kłosów metaliczny śpiew
i śladów rozśpiewane listki
-T O STALIN
I moja lira z nowej stali
i dumnie przemieniona muza
obywateli jasny wzrok
i głos i oddech, myśl i krok
i wolność, która nas odurza.
-T O STALIN
(„Czerwony Sztandar”, 5 XII 1939).
Ukoronowaniem poezji agitatorskiej by\Poemat
kolektywny ku czci wyzwolenia, opublikowany w
„Czerwonym Sztandarze” 15 IX 1940; stworzyli go
następujący poeci: M. Rylski - Pieśń o Stalinie (tłum.
Lec), B. Laskin - Trzej fankiści (tłum. Lec), R Ko­
żuch - Pieśń traktorzystów, W. Lebiedew-Kumacz -
Pieśń o ojczyźnie (tłum. L. Szenwald), M. Ruderman
- Pieśń o taczance (tłum. L. Pasternak), A. Dolmatow
- Pieśń czerwonych pułków (tłum. Pasternak); ponad­
to ów poemat wspomogli: A. Ważyk, J. Skrumielak
(tłum. Józef Natcht), H. Weber (tłum. Ważyk), S.
Aszendorf (tłum. J. Natcht), Szenwald; najcenniejsze
wzloty kolektywnego geniuszu uzewnętrznionego z
okazji 1. rocznicy napaści ZSRR na Polskę były na­
stępujące:
PIEŚŃ O STALINIE
...Spoza gór, zza gór wysokich
sinoskrzydły orzeł mknie,
sile skrzydeł tych szerokich
żadna moc nie oprze się...
Czerwonymi dziś ogrzany
świeci nowy, piękny czas
bo Stalina słowo z nami
jego wola pośród nas.
PIEŚŃ CZERWONYCH PUŁKÓW
My idziemy w ojczyzny obronie
lud wyzwolić, obudzić w nim moc,
każdy krok przez nas w marszu zrobiony
pędzi precz stąd nędzę i noc.
Białoruska ty kraino,
złota nasza Ukraino,
granic naszych i rubieży
wiernie bagnet strzeże nasz.
Samoloty szybują wojenne
nad łanami i strzechami chat,
i panująjuż u nas niezmiennie
radość, uśmiech, swoboda i ład.
 Wraża moc się zatrzęsie i złamie
Od piorunnych bagnetów i szarż,
artylerią, konnicą, czołgami
wyrąbiemy swą drogą, swój marsz.
JEŚLI JUTRO NA B Ó J(W.L. Kumacz)
(...) takiej siły jak my, nie ma na świecie tym
co by naszą ojczyznę skruszyła
z nami Stalin, nasz wódz, z nami żelazny klim
co powiedzie na bój, Woroszyłow...
(tłum. L. Pasternak)
Spotkania z a.s. były również okazją do „rozli­
czeń z przeszłością”: „Kilkuset dziennikarzy ukraiń­
skich, polskich, żydowskich zebrało się wczoraj [18
XI 1939 - J.M.] w sali Teatru Rozmaitości, aby zająć
stanowisko wobec zbliżających się wyborów do Zgro­
madzenia Narodowego (...) głos zabrał przedstawi­
ciel dziennikarzy radzieckich tow. Czekaniuk, który
poddał miażdżącej krytyce rolę prasy burżuazyjnej w
dawnej Polsce. Po przemówieniu tow. Czekaniuka
zabrali kolejno głos tow.: tow. Nagórski, Sząjan, Grosz,
Hawryluk, Skrumielak, Chełmski, Hammer, Friedman,
Płoński; większość z nich przyznała, że dziennikarze,
którzy pracowali ongiś w prasie burżuazyjnej, powin­
ni obecnie szczerze i otwarcie przyznać się do swych
błędów” („Czerwony Sztandar”, 19 XI 1939).
20 I 1940 dekretem Prezydium Rady Najwyż­
szej ZSRR wyznaczone zostały wybory do Rady Naj­
wyższej ZSRR w zach. obwodach Ukr. SRR i Białor.
SRR, zaś 21 1 1940 Prezydium Rady Najwyższej Ukr.
SRR ogłosiło wybory do Rady Najwyższej Ukr. SRR;
stało się to okazją do wzmożonej działalności a.b. na
tych terenach; we Lwowie w redakcji „Czerwonego
Sztandaru” zwołano 2 8 1 1940 konferencję „korespon­
dentów”, na której lektor stalinowski wygłosił referat
O zadaniach prasy bolszewickiej w okresie przygoto­
wania i przeprowadzenia wyborów do Rady Najwyż­
szej ZSRR i Rady Najwyższej USRR; zmobilizowano
aktorów i reżyserów oraz polskojęzycznąokupacyjną
sekcję radiową we Lwowie, która nadawała specjalne
„bloki” wyborcze opracowane przez Bardiniego i Ka-
mińską; przygotowano „literaturę wyborczą” - 200 tys.
egzemplarzy Konstytucji ZSRR i USRR, tyle samo in­
strukcji wyborczych, a dodatkowo 50 tys. egzempla­
rzy plakatów, portrety kierowników partii, rządu, 611
tys. broszur i książek (w tym ok. 355 tys. w jęz. ukr.,
143 tys. w poi., 63 tys. w ros., 50 tys. w hebr.); a.b. ze
środowisk liter, opracowywali „utwory wyborcze” -
wiersze, opowiadania, skecze i „wspomnienia” z wy­
borów w przedwojennej Polsce, z którymi występo­
wali w radiu oraz udawali się na wiece przedwybor­
cze; „Czerwony Sztandar” 11 IN 940 donosił: „W cią­
gu całej kampanii pisarze współpracować będą także
z poszczególnymi fabrykami przy układaniu haseł,
odezw rymowanych i afiszów wyborczych. W ten spo­
sób pisarze byłej Zachodniej Ukrainy dają wyraz nie
tylko swej osobistej radości, ale i radości milionów
mas pracujących, że dane nam jest żyć w ustroju ra­
dzieckim i pracować dla wspaniałej przyszłości nasze­
go kraju i całej naszej wielkiej ojczyzny”.
We Lwowie ożywionądziałalność agitatorskąpro­
wadzili również m.in.: Leon Andrzejewski (właśc. Aj-
zen Lajb-Wolf) w Międzynar. Organizacji Pomocy Re­
wolucjonistom i Fabryce Mydła, Tadeusz-> Daniszew­
ski (właśc. Dawid Kirszbraun) jako redaktor naczelny
Wydawnictwa Literackiego w Językach Obcych, Anto­
ni Alster jako organizator Radz. Związków Zawodo­
wych we Lwowie i Tarnopolu oraz dyrektor Drukarni
Państw, we Lwowie, Julia (Luna)-^ Brystygierowa jako
przewodnicząca lwowskiej MOPR oraz autorka licz­
nych antypol. (-> antypolonizm) artykułów w „Czer­
wonym Sztandarze” i „Nowych Widnokręgach”, Jan
Brzoza (właśc. Jan Worobiec) w Komisji Podręczni­
ków Szkolnych, Leon Chajn w Radz. Związkach Za­
wodowych (cześniej jako administrator gosp. w Stani­
sławowie), Irena Grosz w Radz. Związkach Zawodo­
wych, Anatol Fejgin w Zakładach Artyleryjskich, Sa­
muel Fiszaman jako „bolszew. asystent” na Politechni­
ce Lwowskiej, Paweł (Maksymilian) Hoffmanjako „bol­
szew. redaktor” Działu Literatury Marksistowskiej w
Polskiej Sekcji Państw. Wydawnictwa Mniejszości Nar.
(wcześniej przewodniczący Komitetu Miejskiego
Związków Zawodowych Nauczycieli Radz. i nauczy­
ciel w szkole średniej w Równem), Henryk Hollandjako
działacz MOPR i stały współpracownik „Czerwonego
Sztandaru”, Halina Koszutska w Sekcji Polskojęzycz­
nej Radia Radz., Henryk W. Rabbe jako „bolszew. pro­
fesor zoologii” na Uniw. Lwowskim, Julian Stryjkow­
ski (właśc.Pesach Stark)w „Czerwonym Sztandarze” i
Sekcji Polskojęzycznej Radia Radzieckiego.
Podobnie jak we Lwowie, chociaż nie na tak dużą
skalę, a.s. działali w Białymstoku, Wilnie i Łomży; w
Białymstoku rozwinęli działalność jako „stalinowscy
agitatorzy” m.in. Smolar, J. Broniewska, J. Woszczero-
wicz, M. Nowotko i M. Fornalska; współpracę z oku­
pantem podjęli tam również m.in.: Haja (Halina) Alten-
berg w Związkach Zawodowych Pracowników Komu­
nalnych, jako inspektor Wydziału Mieszkaniowego
Zarządu Miejskiego oraz działaczka MOPR, Wiktor
Borowicki (właśc. Aron Berman) jako kierownik biblio­
teki na kolei, a nast. nauczyciel w sow. szkole średniej dla
dorosłych w Stołpcach, Izrael (Jeny) Frydbergjako „agi­
tator stalinowski”, nast. przeniesiony do Lwowa.
W Łomży na czele kolaborantów stał Jan Turlej-
ski, w Wilnie zaś - Stefan Jędrychowski; działaczem
 AGITATORZY STALINOWSCY W POLSCE - AGRESJA
bolszew. w Łomżeńskiem był również Alef Bolkowiak
(właśc. Alef Gutman), aktywny w Radź. Związkach Za­
wodowych i MOPR, w czasie wyborów do Rady Naj­
wyższej ZSRR pełniący funkcję kierownika Wydziału
Opałowego w Zarządzie Miasta Łomża, nast. kierow­
nik Państw. Konsultacji w Kolnie, a także sekretarz
Oddziału Związków Zawodowych Pracowników Sądu
i Prokuratury.
Lwów, Białystok, Wilno i Łomża stanowiły gł.
ośrodki prosow. agitacji na ziemiach poi. po agresji
ZSRR; jednak a.s. działali również w wielu in. miej­
scowościach, m.in.: Henryk Altman (właśc. Henryk
Haim) w Łucku i Kowlu, Juliusz Burgin w Brześciu nad
Bugiem (gdzie sformował Gwardię Robotniczą, złożoną
z byłych obywateli poi. narodowości żyd.), Jacek Grosz-
kowski (właśc. Hersz Herszkowicz) w Brześciu nad Bu­
giem, Maciej Bernard w Skałacie (jako przewodniczący
bolszew. Rady Miejskiej odpowiadał za pacyfikacje i de­
portacje Polaków na podległym mu terenie, m.in. doko­
nywane przez złożoną wyłącznie z Żydów Milicję Ro­
botniczą), Norbert (Edward) Hausknecht w Stanisławo­
wie, Jan Jamiński we Włodzimierzu Wołyńskim, Hersz
(Herman) Rappaport w Kowlu, Stryju i Drohobyczu, Jó­
zef Marian Rozenzweig (Różański) w Łucku.
Kolaboracja z sow. okupantem osiągnęła duże roz­
miary zwł. wśród mniejszości nar. (m.in. Borejsza,
Schaff, Andrzejewski, Daniszewski, Borowicki, Biysty-
gierowa, Grosz, Hoffman, Kamińska, Stryjkowski, Ja­
nuszewski, A. Hoszowski, B. Hołod); grunt pod dzia­
łalność a.s. przygotowały antypol. agentury sow. budo­
wane w Polsce 1918-39; ich współpracownicy rekruto­
wali się również gł. ze środowisk mniejszości nar., m.in.
Żyd W. Kolski - właśc. Cukier (-> antypolskie wystą­
pienia na Kresach Wschodnich).
Po 1945 dawn. agenci i agitatorzy sow. na ekspo­
nowanych stanowiskach kontynuowali swoją wynara­
dawiającą! antypol. działalność; Andrzejewski od 1944
pracował w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publ.; Dani­
szewski był m.in. zastępcą przewodniczącego Komite­
tu Badań Hist. PAN i członkim Komisji Koordynacyj­
nej Badań w Zakresie Historii Najnowszej; Alster od
1956 pełnił funkcję wiceministra spraw wewn.; Boro­
wicki, blisko współpracując z Ozjaszem Szechterem,
zyskał wpływy w prasie, m.in. jako założyciel i redaktor
naczelny „Życia Warszawy” oraz zastępca redaktora
naczelnego „Trybuny Ludu”; Biystygierowa 1950-56
kierowała Departamentem Polit. MBP; Burgin sprawo­
wał kierownicze funkcje w MBP, a 1950-51 był amba­
sadorem PRL w Chinach; Chajn był m.in. członkiem
Rady Państwa (1957-65); Bardini, jako znany reżyser,
aktor i wykładowca w Państw. Wyższej Szkole Teatr.,
cieszył się wielkim autorytetem zawodowym i mor.;
Hoffman 1955-68 pełnił funkcję zastępcy redaktora
51
naczelnego Państw. Wydawnictwa Nauk. (PWN); Ka­
mińska kierowała Państw. Teatrem Żyd.; Koszutska od
1950 była redaktorem naczelnym pism dziecięcych wy­
dawanych przez „Naszą Księgarnię”.
Zarówno sama kolaboracja po 17 IX 1939, jak i
narodowość gł. aktywistów, w istocie zdrajców i kola­
borantów, była (i nadal pozostaje) przedmiotem prze­
milczeń i zafałszowań.
„Czerwony Sztandar”, XI 1939-VI 1941; „Prawda Wileń­
ska”, VII I-IX 1940; Deportacje ludności polskiej z terenów oku­
powanych, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji, Londyn 1943;
S. Mora, P. Zwiemik, Sprawiedliwość sowiecka, Rzym 1945;
„Kultura”, nr 4, 5,7,8,1948; W. Pobóg-Maiinowski, Najnowsza
historia polityczna Polski 1864-1945 III, Londyn 1986; J. Mar­
szałek, Słownik biograficzny stalinizmu i jego ofiar w Polsce w
latach 1939-194J w radzieckiej strefie okupacyjnej, Warszawa
1991; J. Marszałek, Zdrajcy, Warszawa 1996-97.
Jan Marszałek
AGNOSTYCYZM -> SCEPTYCYZM
AGRESJA (łac. aggressio - czynna napaść) -
wg większości specjalistów: zachowanie ukierunko­
wane na spowodowanie fiz. lub psych, szkody.
A. może przejawiać się w wielu postaciach, co
znacznie utrudnia osiągnięcie konsensusu przy jej de­
finiowaniu; wyodrębnienie elementów wspólnych dla
różnych form jej przejawów, ważne przy wypracowy­
waniu ogólnej definicji a., jest uwikłane w cały szereg
problemów; jednym z nich jest rozstrzygnięcie kwe­
stii, czy przez a. rozumie się takie zachowanie, w któ­
rym wyrządzenie szkody (krzywdy, bólu, straty) leży
w intencji zachowującego się w dany sposób; niektó­
rzy autorzy przyjmują konieczność występowania ta­
kich intencji; dla jednych pojęcie a. wiąże się z konse­
kwencjami zachowania (wtedy wylanie przez nieuwa­
gę gorącej herbaty na kogoś byłoby aktem a., podob­
nie jak przypadkowe spowodowanie wypadku samo­
chodowego); dla in. o tym, czy czyn ma znamiona a.,
decyduje głównie intencja wyrządzenia krzywdy, nie
zaś same jej skutki. J. Ranschburg (1993) definiuje a.
jako „każde zamierzone działanie w formie otwartej
lub symbolicznej mające na celu wyrządzenie komuś
lub czemuś straty lub bólu”; podobnie E. Aronson
(1995) przyjmuje, że „agresja jest działaniem inten­
cjonalnym ukierunkowanym na zranienie lub sprawie­
nie bólu”; może mieć ona charakter zarówno werbal­
ny, jak i fiz.; może ona przynieść pożądany efekt lub
zakończyć się niepowodzeniem, zawsze jednak w oce­
nie winna być nazwana a.; niektórzy autorzy podkre­
ślają, że a. to nieusprawiedliwione społ. zachowanie
mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy lub znisz-
 --
czenie własności; w tym ujęciu kwalifikacji czynu
dokonuje się na podstawie osądu społ., w którym bie­
rze się pod uwagę zarówno motywy jednostki, jak i
okoliczności czy zewn. warunki zajścia; tego rodzaju
ujęcie a. uwzględnia 4 podstawowe kryteria: rodzaj
zachowania, intencje, skutki i okoliczności jego wy­
stąpienia.
1.
T y p y i ź r ó d ł a a g r e s j i . Biorąc pod
uwagę formę i funkcję a. można wyodrębnić kilka jej
typów; ze względu na formę A. Buss (1961) wyróżnia
a. fiz. i słowną, a także czynną i bierną; a. fiz. to atak
na in. osobę lub rzecz w formie bicia, kopania, gryzie­
nia, popychania; a. werbalna polega na posłużeniu się
słowami, wyrażeniami szkodliwymi dla danej osoby,
wywołującymi u niej strach, poczucie krzywdy lub od­
rzucenia; są to najczęściej groźby, obelgi, pomówie­
nia, wyśmiewanie; działania te mogą mieć charakter
bezpośredni (np. kopnięcie kogoś, wyzwanie) lub po­
średni (plotkowanie o kimś). Buss wyróżnia 2 istotne
wymiary zachowań agresywnych: gniew i wrogość;
gniew jest reakcjąemocjonalną, która pobudza do a. -
stąd nazywany jest często katalizatorem a., gniew zaś
reprezentuje afektywny komponent zachowania; wro­
gość, polegająca na odczuwaniu niechęci, poczucia
żalu i niesprawiedliwości losu, reprezentuje poznaw­
czy komponent zachowania.
Współcz. rozróżnia się a. wrogą od a. instrumen­
talnej; a. wrogą poprzedza gniew, a jej celem jest za­
danie bólu lub wyrządzenie zła - często nazywa się ją
a. odwzajemnioną; a. instrumentalna może prowadzić
do bólu czy zranienia, ale nie jest to gł. celem podjęte­
go działania; jest nim natomiast osiągnięcie czegoś
pożądanego.
Kwestią otwartą pozostaje nadal zagadnienie
wrodzonego czy wyuczonego charakteru a.; S. Freud
dowodził, że człowiek rodzi się wyposażony w 2 rów­
nie potężne siły instynktowe: instynkt życia (Eros) i
instynkt śmierci (Thamtos); instynkt śmierci może być
skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz, łączy się z
wrogością, tendencjami niszczycielskimi i morderczy­
mi, które mogą być wyrażone w stosunku do siebie
albo wobec innych.
Argumentów mających rozstrzygnąć problem wro-
dzoności tendencji agresywnych u człowieka poszukuje
się na drodze badań eksperymentalnych prowadzonych
na zwierzętach; wskazują one, że jakkolwiek zachowa­
nia agresywne mogą być modyfikowane pod wpływem
doświadczenia, to jednak samej a. nie trzeba się uczyć;
nie stanowi tojednak dowodu, że a. funkcjonuje na zasa­
dach instynktu; zauważono bowiem również, że rozwo­
jowi a u zwierząt towarzyszy doskonalenie mechanizmów
hamujących jej ekspresję w przypadku, gdy jest to w in­
teresie zachowania organizmu i gatunku.
ii— x sssssa a a sssm s^^= sssss^sss=
Zgromadzone fakty i dane z badań nad zacho­
waniem zwierząt i ludzi nie dają podstaw do jedno­
znacznego rozstrzygnięcia o wrodzonej czy wyuczo­
nej naturze a.; wiele wskazuje na to, że nie jest ona
wyłącznie reakcją instynktowną; faktem jest istnienie
szeregu społ. i sytuacyjnych czynników, które wywo­
łują zachowanie agresywne, a także modyfikują ich
nasilenie i sposób przejawiania; zalicza się do nich
frustrację; zgodnie z teorią związku funkcjonalnego
„frustracja-a.”, doświadczenie frustracji może zwięk­
szyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań agre­
sywnych; jednak frustracja nie prowadzi w sposób
bezwarunkowy i automatyczny do a.; znacznie zwięk­
sza się możliwość jej wystąpienia, gdy przeszkoda
udaremniająca osiągnięcie celu pojawi się niespodzie­
wanie i jednostka jest przekonana, że dzieje jej się
krzywda czy niesprawiedliwość; ponadto wyniki ba­
dań wskazują, że frustracja jest efektem względnej
deprywacji, czyli poczucia, że posiada się mniej, niż
na to się zasługuje lub mniej, niż posiadają in. osoby o
zbliżonym statusie czy pozycji.
2. A g r e s j a w m a s s - m e d i a c h . Zgodnie
z teorią społ. uczenia się znaczącą rolę w kształtowa­
niu zachowań agresywnych odgrywa obecność odpo­
wiedniego wzorca wywołującego proces naśladownic­
twa; wzorce zachowań agresywnych mogą być czer­
pane z realnego świata, jak i świata wirtualnego, gł.
zaś z TV i gier komputerowych; badania wskazują, że
przemoc prezentowana w TV wywołuje u widzów
nasilenie a. oraz obniża ich wrażliwość na przejawy a.
w codziennym życiu społ.; stały kontakt z aktami prze­
mocy poprzez środki masowego przekazu jest odbie­
rany z jednej strony jako przyzwolenie na ekspresję
własnej a., a z drugiej zwiększa tolerancję na przeja­
wy autentycznej przemocy, którą jednostka traktuje
jako nieodłączny element życia we współcz. świecie;
zjawisko to nazwano efektem znieczulającym.
Przemoc w środkach masowego przekazu mo­
dyfikuje naszą gotowość do reagowania agresywnie
poprzez: 1° osłabienie norm nakazujących kontrolę
impulsów agresywnych, 2° dostarczanie wzorców agre­
sywnego zachowania, 3° zwiększenie gotowości do
uruchamiania działań agresywnych pod wpływem na­
wet słabo nasilonych negatywnych emocji - ma wów­
czas miejsce ich nadinterpretacja, 4° akceptację istnie­
nia przemocy w świecie i zmniejszenie współczucia
wobec ofiary. W tym kontekście istotną wydaje się
kwestia tzw. przemocy rytualnej czy wykorzystywa­
nia rytualnego, co jest swoistą formą a.; ofiary tej prze­
mocy poddane są na ogół całkowitej kontroli wymu­
szanej groźbami, narzuconymi drobiazgowymi zasa­
dami postępowania w warunkach izolacji, często rów­
nież poddawane są przemocy fizycznej.
 AGRESJA
3. A g r e s j a w s e k t a c h
d e s t r u k c y j n y c h . Szczególny charakter mają
formy przemocy i a. praktykowane w sposób planowy i
systemowy w sektach destrukcyjnych; w tym wypadku
praktykowane są techniki tzw. kontroli umysłu w trak­
cie pozyskiwania i indoktrynacji nowych członków sek­
ty, które naruszają prawa osoby do samodzielnego po­
dejmowana decyzji, nastawione są na zniszczenie auto­
nomii i indywidualności jednostki; czynnikiem ułatwia­
jącym sprawowanie kontroli przez liderów sekt destruk­
cyjnychjest to, że jednostka wchodzi do środowiska, w
którym ma szansę przetrwać pod warunkiem, że zmieni
swą dotychczasową tożsamość na nową akceptowaną
przez sektę; jedną z najbardziej wyrafinowanych tech­
nik kontroli umysłu jest technika „doskonalenia umy­
słu”; stosującyjąprzyjmują rolę przyjaciół i dobroczyń­
ców swej ofiary, która świadomie rezygnuje z postawy
obronnej i bezwiednie współpracuje z ludźmi kontro­
lującymi zarówno jej system przekonań, jak i sposób
postępowania; in. techniką kontroli umysłu jest wpro­
wadzanie w „trans medytacyjny”, zbliżony do transu
hipnotycznego, podczas którego członkowie sekty otrzy­
mują różne wskazówki czy sugestie, ułatwiające przy­
jęcie obowiązującej doktryny i pogębienie przeświad­
czenia o przynależności do „garstki wybrańców”; nale­
ży zwrócić uwagę, iż celem procesu kontroli umysłu są
zmiany zarówno w zachowaniu, sposobie myślenią jak
i w reakcjach emocjonalnych; przy czym, wykorzystuje
się najczęściej założenia teorii dysonansu poznawcze­
go sformułowane przez L. Festingera-jeśli dokonamy
zmiany, np. w zachowaniu, to automatycznie urucho­
miony zostanie proces zmian w sposobie myślenia i w
reakcjach emocjonalnych, jako wynik potrzeby reduk­
cji „dysonansu poznawczego”; w końcu, całkowicie
bezwiednie, następuje zmiana własnej tożsamości; zda­
niem S. Hassana techniki te stosowane są z dużą sku­
tecznością w sektach destrukcyjnych z uwagi na prak­
tykowaną przez ich liderów kontrolę informacji docie­
rających do członków sekty i poprzez tworzenie hierar­
chii grup osób wtajemniczonych; systemowy charakter
destrukcyjnych technik kontroli umysłu ujawnia się w
przestrzeganiu prostych zasad przebiegu trzech etapów
procesu zmian osobowościowych: 1° rozmrażania (dez­
orientacją szum informacyjny, hipnoza), 2° przekszta­
łcania (narzucanie nowej tożsamości, monotonia), 3°
ponowne zamrażanie (indoktrynacją totalitaryzm ide-
ol., świat czarno-biały, dobry w sekcie, zły poza nią).
4. O b r o n a p r z e d a g r e s j ą . Psychologo­
wie społ. porządkują strategie prewencji a. w kilka grup
oddziaływania; faktem jest, że zachowania agresywne
poprzedza emocja gniewu; istotną zatem kwestią w
jego przeciwdziałaniu jest z jednej strony umiejętność
opanowania przez osobę narastającej złości, z drugiej
53
zaś umiejętność ekspresji swoich stanów wewn. w
sposób społecznie akceptowany, tzn. nie wiążący się
ze stosowaniem przemocy.
Jedną z form kontrolowanego ujawnienia gnie­
wu jest nazwanie i zakomunikowanie otoczeniu treści
doświadczanych emocji; przyznanie się do negatyw­
nych emocji łagodzi napięcie wewn. i poprawia samo­
poczucie jednostki; osiągnięty wgląd przeciwdziała
uruchomieniu procesów poznawczych, służących de­
waluacji obiektu a. i usposabiających do zachowań
agresywnych; nazwanie i wyrażenie własnych uczuć
negatywnych, będące wyrazem wzrostu samoświado­
mości, rozładowuje napięcie wewn. i zmniejsza praw­
dopodobieństwo a.; znaczącą redukcję zachowań agre­
sywnych można osiągnąć drogą modelowania społ.;
liczne eksperymenty wskazują że dostarczenie dziec­
ku wzorów nieagresywnego zachowania się znacząco
zwiększa prawdopodobieństwo hamowania reakcji
agresywnych w sytuacji prowokacji; trening umiejęt­
ności komunikacyjnych i uczenie się strategii rozwią­
zywania problemów są kolejnymi sposobami zapobie­
gania a.; umiejętność konstruktywnego wyrażania
gniewu i niezadowotenią negocjowanie i poszukiwa­
nie kompromisu w przypadku zaistnienia konfliktu,
składają się na tzw. kompetencje społ., odgrywające
istotną rolę w adekwatnym zachowaniu, dojrzałym i
odpowiedzialnym postępowaniu.
Ważnym sposobem profilaktyki a. jest kształto­
wanie u jednostki wrażliwości na potrzeby i pragnie­
nia in.; wzrost empatii wyraźnie zapobiega występo­
waniu tendencji do dehumanizacji ofiary i stosowanie
wobec niej przemocy; badania eksperymentalne do­
wiodły istnienie negatywnej korelacji między empatią
a a. u dzieci; im więcej dziecko przejawia empatii, tym
mniej jest skłonne do zachowań agresywnych w sto­
sunku do innych.
Współcz. dane eksperymentalne nie potwierdzają
istnienia zjawiska catharsis, które miałoby polegać -
zdaniem psychoanalityków - na redukcji skłonności
destruktywnych poprzez obserwację zachowań agre­
sywnych u in. ludzi lub dopuszczenia się czynów o
cechach a.; przeprowadzone badania sugerują raczej
istnienie odwrotnej zależności - akt a. uruchamia pro­
cesy poznawcze ukierunkowane na usprawiedliwienie
tego typu działań, co przyczynia się raczej do zwięk­
szenia prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań
agresywnych w przyszłości. Rola karania w przeciw­
działaniu zachowaniom agresywnym nie jest jedno­
znaczna; przyjmuje się, że karanie może przynieść
pożądane efekty, jeśli wymierzona kara nie jest zbyt
surowa i następuje bezpośrednio po dopuszczeniu się
aktu a.; nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz
zbyt surowa.
 r t v jiv c jjn —
A. Buss, Psychology o f aggression, New York 1961; J.
Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1991; E. Aronson,
Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995; E. Aronson, T.D.
Wilson, R.M. Akert, Psychołogia społeczna - serce i umysłt
Poznań 1997; S. Hassan, Psychomanipułacja w sektach, Łódź
1997.
Stanisława Tucholska
AGRESJA ZSRR NA POLSKĘ (17 IX 1939)
- zbrojna napaść Armii Czerwonej na wsch. tereny
II Rzeczypospolitej, będąca realizacją sow. zobowią­
zań sojuszniczych względem faszystowskich Niemiec,
zawartych w -> pakcie Ribbentrop-Mołotow (23 VIII
1939).
Po przegranej wojnie (1918-21) i traktacie po­
kojowym w Rydze (18 III 1921) Moskwa została zmu­
szona do rezygnacji z planów komun, ekspansji na
drodze militarnej; nie oznaczało to bynajmniej całko­
witej rezygnacji z polityki imperialnej, lecz odrocze­
nie jej w czasie do chwili pojawienia się znaczących
sprzeczności między państwami eur.; rolę burzyciela
systemu wersalskiego miały odegrać upokorzone
Niemcy; przegrawszy militarnie, ZSRR postawił na
totalizację państwa, przebudowę ilościową i jakościo­
wą Armii Czerwonej i kompleksu militamo-gospodar-
czego oraz działalność dyplomatyczną i terrorystycz­
ną na forum międzynar.; pierwszym przełomem w tej
polityce było porozumienie niem.-sow. w Rapallo
(1922), poprzedzone tajnymi rokowaniami wojsk,
wymierzonymi bezpośrednio w Polskę; widocznym
efektem tej współpracy było utworzenie wspólnej szko­
ły panc. w Kazaniu, lotn. w Lipiecku, ośrodka broni
chem. pod Wolskiem oraz kolejny układ w Berlinie
1926.
W następstwie tych wydarzeń do 1932 na wsch.
granicy II Rzeczpospolitej panował „zbrojny pokój”,
który w każdej chwili mógł się przekształcić w wojnę
regionalną; przyczyn takiej sytuacji należy szukać w
militaryzacji wzajemnych relacji oraz polityce okrą­
żenia Polski systemem wrogich traktatów z Niemcami
i Litwą; w przewidywaniu konfliktu Warszawa zacie­
śniła stosunki z Rumunią oraz nasiliła akcję rozbu­
dzania antysow. nastrojów wśród mieszkańców sow.
Ukrainy, gdzie polityka kolektywizacji prowadziła do
wybuchu rewolucji społeczno-narodowej.
Powstanie Ul Rzeszy i jej agresywne plany w
Europie Środk.-Wsch. zmusiły Moskwę do zrewido­
wania dotychczasowej linii polit. i podpisania z Pol­
ską układu o nieagresji (25 VII 1932); zbliżenie pol.-
sow. gwarantowało stabilizację w regionie oraz wzmoc­
nienie pozycji naszego kraju na arenie międzynar.; jed­
nakże po zawarciu analog, traktatu z III Rzeszą sto­
u iv n i 'n m r u u r v ij
sunki z Moskwą weszły ponownie w stan głębokiego
impasu, który dodatkowo pogłębił się w czasie kryzy­
su pol.-litew. (III 1938) i pol.-czechosłow. (IX-XI
1938); ten ostatni kryzys spowodował nawet interwen­
cję dyplomatyczną Moskwy wobec Polski, popartą
przeniesieniem jednostek wojsk, w kierunku granicy;
wobec sow. zagrożenia przystąpiono do przygotowa­
nia dokumentów operacyjnych, wprowadzających w
życie plan operacyjny „Wschód” oraz przeprowadzo­
no wielką demonstrację zbrojną na Wołyniu; kryzys
ten ostatecznie zażegnali dyplomaci, obu państw 26
XI 1938, ogłaszając komunikat potwierdzający dotych­
czasowe podstawy wzajemnych stosunków, a nawet
rozszerzenie kontaktów gospodarczych.
Mimo to już X 1938 dyplomaci zach. zaczęli
odbierać sygnały dotyczące możliwości zbliżenia na-
zistowsko-komunistycznego kosztem II Rzeczypospo­
litej i sprowokowania wojny w Europie; ponadto o
nasileniu nastrojów militarystycznych Związku Sow.
świadczyło ukończenie jesienią 1937 planów opera­
cyjnych, które zakładały wojnę defensywną w Euro­
pie Środk.-Wsch.; mimo to pokojowa retoiyka Mo­
skwy i czystki w Armii Czerwonej, a nade wszystko
ekspansja niem. uśpiły dyplomację i kręgi wojsk, w
Polsce; Europa nie zdawała sobie sprawy, że „znie-
wieściałość” wojsk sow. jest przejściowa i krótkotrwa­
ła, a rotacje kadrowe przyczyniły się do odmłodzenia i
uelastycznienia korpusu oficerskiego; wg doniesień
poi. wywiadu, miejsce kadr z okresu rewolucyjnego
zajęli młodsi zawodowi wojskowi, wychowani na teo­
rii „wojny błyskawicznej” i bogaci w doświadczenia
wojny hiszp. (1936-39) i kryzysu chiń, (1931-39); o
możliwościach militarnych Moskwy nie świadczyła,
czego nie chciała przyjąć do wiadomości cała Europa,
nieudolnie prowadzona z Finlandią -> „wojna zimo­
wa” (XI 1939-III1940), lecz starcia zbrojne z Japonią
na pograniczu mandżurskim 1938 i 16-19 VIII 1939.
Przełomem w zbliżeniu sow.-niem. było wystą-
pienieJ. -> Stalinaz 10 III 1939 na temat możliwości
negocjacji z Berlinem oraz odwołanie 3 V ministra
spraw zagranicznych M. Litwinowa, który uchodził
za orędownika polityki zbiorowego bezpieczeństwa;
VI 1939 doszło do pierwszych sondaży; Stalin widząc,
że A. Hitler dąży do wojny za wszelką cenę, postano­
wił wygrywać do pewnego czasu antagonizm pol.-
bryt.-franc. z III Rzeszą i podbijać stawkę na arenie
europ.; w tej sytuacji klucz do rozpoczęcia II wojny
świat, znajdował się wyłącznie w Moskwie; było to
tym ważniejsze, że Hitler oświadczył w czerwcu, że
jeśli dojdzie do porozumienia sow.-zach., plany agre­
sji przeciwko Polsce zostaną poniechane; tok rozumo­
wania ZSRR najlepiej odzwierciedlająpostanowienia
podjęte na posiedzeniu Biura Polit. z 19 VIII 1939, na
 AGRESJA ZSRR NA POLSKĘ
którym zapadła decyzja o przeprowadzeniu ofensywy
przeciwko Japonii, rozpoczęciu tajnej mobilizacji oraz
przyjęciu propozycji niem.; w tym momencie Stalin
miał świadomość, że przyczynia się do wybuchu woj­
ny Francji i Wielkiej Brytanii z Niemcami, a równo­
cześnie zapewnił sobie na pewien czas neutralność; w
tej sytuacji pakt Ribbentrop-Mołotow był już zwykłą
formalnością; w traktacie o nieagresji z 23 VIÍ11939
w zamian za umożliwienie wywołania wojny przez
Niemcy Moskwa otrzymywała, bez konieczności za­
angażowania militarnego, Finlandię, kraje bałtyckie
oraz połowę terytorium II Rzeczypospolitej; świat zdu­
miony tym faktem, nie wiedział, że sow. machina wo­
jenna pracowała nato przynajmniej od marca 1938.
W ZSRR od chwili jego powstania propaganda
chętnie kreowała mit o zagrożeniu „państwa robotni­
ków i chłopów przez imperializm burżuazyjny”; po
zakończeniu „stalinowskiej rewolucji” (1929-33) na
uzbrojenie Armii Czerwonej przekazano 20 tys samo­
lotów, 21 tys. czołgów, 30 tys. dział oraz 2,3 min kara­
binów; natomiast 1937-39 do służby liniowej weszły
144 nowe okręty wojenne; 1939 sow. marynarka wo­
jenna posiadała prawie 550 jednostek pływających w
tym 184 okręty podwodne; V 1937 w wojsku wpro­
wadzono instytucję Rad Wojennych, które ponosiły
odpowiedzialność za stan mor.-polit. i gotowość bo­
jową armii, oraz rozszerzono kompetencje komisarza
polit.; z kolei rok później powołano Gł. Radę Wojen­
ną Armii Czerwonej; przemianom strukturalnym sprzy­
jał znaczny rozwój i modernizacja oraz reorganizacja
wszystkich rodzajów wojsk i broni; zlikwidowano jed­
nostki terytorialne, a na ich miejsce utworzono na
wypadek wojny 172 dywizje piechoty; 1939 Armia
Czerwona posiadała już 25 pułków artylerii, 12 samo­
dzielnych, 8 w stanie organizacji, a także 27 lekkich
brygad panc. oraz 4 biygady czołgów ciężkich; w su­
mie na pocz. roku Armia Czerwona liczyła 1 485 892
żołnierzy wojsk lądowych i 202 395 żołnierzy lotnic­
twa; stan ten wkrótce zamierzano powiększyć o kolej­
ne 200 tys. ludzi; w przypadku jawnej mobilizacji
ZSRR mógł wystawić blisko 7-milionowąarmię.
Szczególnie intensywna reorganizacja i moder­
nizacja armii odbywała się przede wszystkim na tere­
nie okręgów białor. i kijowskiego, które graniczyły z
Polską; VI i VII 1938 rozpoczęto tam ilościowe roz­
wijanie i uzupełnianie rezerwistami jednostek polo-
wych; w poł. lipca zarządzono formowanie zgrupo­
wań armijnych, a 26 VII 1938 oba okręgi wojsk, prze­
mianowano na specjalne; w kijowskim Specjalnym
Okręgu Wojsk, sformowano wówczas 4 grupy armij­
ne: żytomierską (późniejsza 5 armia), winnicką (póź­
niejsza 6 armia), odeską (późniejsza 13 i część 12 ar­
mii) oraz kawaleryjską(12 armia); z kolei na Białoru­
55
si utworzono grupę witebską (3 armia) i bobrujską(4
armia), zaś IX 1938 zorganizowano zgrupowanie le-
pelskie (11 armia) i I 1939 grupę mińską; utworzone
wówczas zgrupowania nie zostały bynajmniej rozwią­
zane z chwilą upadku Czechosłowacji (IX 1938, III
1939), lecz w dalszym ciągu intensywnieje wzmac­
niano i modernizowano; ich położenie i ześrodkowa-
nie wyraźnie wskazuje, że armie te były w stanie wy­
konać zadania operacyjne tylko w kierunku zach.;
wczesną wiosną 1939 Armia Czerwona prowadziła
intensywne manewry i ćwiczenia na pograniczu pol.,
w których dominowały zadania ofensywne; kolejnym
elementem przygotowań „obronnych” był rozkaz z 17
III 1939 o przygotowaniu kadr do działań partyzanc-
ko-dywersyjnych; VIII 1939 zapadła kolejna decyzja
o budowie od podstaw kilkudziesięciu nowych wiel­
kich jednostek; w samym tylko okręgu uralskim pole­
cono sformować 2 korpusy piechoty (51, 62) i 10 in.
związków taktycznych.
Z uwagi na szczególne położenie II Rzeczypo­
spolitej poi. system obronny przewidywał przygoto­
wanie się do wojny zarówno z Niemcami, jak i ZSRR;
w pierwszej kolejności, z uwagi na bardziej złożone
warunki geopolit., przystąpiono do opracowywania
planu operacyjnego „Wschód” (1927-38); biorąc pod
uwagę potencjał militarny obu stron oraz dł. granicy,
poi. plany wojenne przewidywały jedynie działania
defensywne z elementami działań zaczepnych; celem
obrony strategicznej na wschodzie było: Io powstrzy­
manie działań ofensywnych Armii Czerwonej na na­
rzuconym jej terytorium, 2° zadanie jej jak najwięk­
szych strat materiałowych i rozdzielenie sił na kierun­
ku pd. i pn., 3° zyskanie na czasie, 3° oszczędzenie gł.
sił poi. i 5° stworzenie lokalnej przewagi tam, gdzie
szukano decydującego rozwiązania; poza rozstrzygnię­
ciami militarnymi zamierzano prowadzić wojnę po­
lit., dla której środków upatrywano w idei prometej­
skiej; podstawowym celem takiej polityki było spo­
wodowanie powstań nar. na Kaukazie i Ukrainie; jesz­
cze 1928-33 opracowano projekty utworzenia 100 tys.
armii ukr., natomiast do działań frontowych przewi­
dywano wystawienie 4 armii polowych: „Podole” pod
dow. gen. K. Fabrycego (5 dywizji piechoty i 2 bryga­
dy kawalerii), „Wołyń” pod dow. gen. S. Burhardta-
Bukackiego (4 dywizje piechoty i brygada kawalerii),
„Baranowicze” pod dow. gen. T. Pi skora (4 dywizje
piechoty i 2 brygady kawalerii) oraz „Wilno” pod dow.
gen. S. Dąb-Biemackiego (3 dywizje piechoty i 2 bry­
gady kawalerii), a także Samodzielnej Grupy Opera-
cyjnej „Polesie”, i 2 armii rezerwowych: „Lwów” (3
dywizje piechoty i 2 brygady kawalerii) i „Lida” (3
dywizje piechoty) oraz odwodu gł. Naczelnego Wo­
dza w rejonie Brześcia (6 dywizji piechoty).
 A I j K » |A ¿MCK INA rU L SK I;
W pierwszym rzucie strategicznym zakładano
zatem wystawienie 50% sił zbrojnych; 1939 z powo­
du krótkowzroczności polit., lekceważenia opinii wy­
wiadu oraz dwulicowej postawy aliantów plany wo­
jenne z góry wykluczały wszelką interwencję sow. w
wypadku wojny z Niemcami; z zachowanych materia­
łów archiwalnych wynika, że inwazji ze Wschodu
można było uniknąć jedynie w przypadku powstrzy­
mania niem. ofensywy w Polsce i natychmiastowego
czynnego wystąpienia Francji i Wielkiej Brytanii.
Mimo źe obaj sojusznicy - III Rzesza i ZSRR
zobowiązali się do zachowania tajemnicy treści proto­
kołu dodatkowego z 23 VIII 1939, dzień później był on
już znany zach. sojusznikom Polski, ci jednak nie po­
wiadomili o tym Warszawy; natomiast Sowieci obar­
czyli Polskę winą za zerwanie ich rokowań z aliantami;
już 1 IX 1939 Berlin zwrócił się do ZSRR z prośbą o
udostępnienie do nawigacji lotn. rozgłośni radiowej w
Mińsku, 2 dni później, po wypowiedzeniu wojny przez
Francje i Wielką Brytanię, Niemcy coraz gwałtowniej
zaczęły nalegać na przyśpieszenie przez ZSRR inter­
wencji zbrojnej przeciwko Polsce, mimo że żaden układ
nie przewidywał udziału Armii Czerwonej w kampanii
wrześniowej; po rozwinięciu poi. kontrofensywy nad
Bzurą 9 IX i rozpoczęciu obrad Najwyższej Rady So­
juszniczej w -> Abbeville Stalin zajął postawę wycze­
kującą, lecz po zatrzymaniu franc, ofensywy nad Re­
nem przesunięto jedynie datę rozpoczęcia agresji.
4 IX 1939 rozkazem nr 164 rozpoczął się pobór
do Armii Czerwonej, a 3 dni później regularne od­
działy rozpoczęły obsadzanie granicy; 13-14 IX roz­
poczęły pracę polowe stanowiska dowodzenia okręgu
kijowskiego i białor.; 7 IX Stalin opowiedział się za
całkowitąlikwidacjąPolski; na mocy dyrektywy nr 16
633 dla wojsk Frontu Białor., ześrodkowanie wojsk
nad granicąmiało zakończyć się do 11IX, auderzenie
rozpocząć się w nocy z 12 na 13 IX; po odwołaniu tej
decyzji datę agresji przesunięto na 17 IX 1939; ofi­
cjalnie jako przyczynę ataku podano stwierdzenie, że
państwo poi. przestało istnieć, natomiast ZSRR czuje
się w obowiązku uchronić swych ukr. i białor. „braci”
przed skutkami wojny i agresją z Zachodu; w nocy
16/17 IX nota tej treści została przedstawiona amba­
sadorowi Rzeczypospolitej w Moskwie.
16 IX 1939 Wojsko Pol. liczyło jeszcze poł, sta­
nów wyjściowych przewidzianych w planie mobiliza­
cyjnym, natomiast strona niem. zaczynała odczuwać
braki w amunicji lotn. i pane, oraz paliwie; również
niepokojące było zużycie sprzętu czołgowego; wpły­
wało to nie tylko na znaczny spadek tempa operacji
wojennych, ale i uniemożliwiało wzmocnienie ogoło­
conego frontu na zachodzie; w tej sytuacji agresję na
Polskę ze wschodu III Rzesza przyjęła z wielką ulgą.
Ogólna ocena sytuacji Polski w przeddzień sow.
ataku wskazywała na możliwość zorganizowania trwa­
łego oporu na obszarze przedmościa rum., opartego o
łańcuch Karpat i zamkniętego rzekami Styr i Dniestr;
na terenie tym odtwarzała się już armia „Karpaty”, tutaj
znajdowała się większość lotnictwa, broni panc., for­
macje tyłowe i 37 ośrodków zapasowych; ponadto
pomiędzy 17 a 20 IX spodziewano się w rum. Gała-
czu pierwszego konwoju alianckiego z pomocą dla
Polski, który zawierał 50 czołgów średnich, 20 samo­
lotów oraz duże ilości amunicji; losy niepodległości
państwa zależały jednak od ofensywy sprzymierzonych
na froncie zach. i neutralności ZSRR; rząd był prze­
konany, że najgorsze już minęło, a akcja wojsk. Fran­
cji jest sprawą najbliższych dni; dlatego w przeddzień
agresji Kresy Wsch. zostały ogołocone z jednostek li­
niowych i wyszkolonych formacji granicznych.
Przekazane 14 IX 1939 dowódcom Armii Czer­
wonej dyrektywy nakazywały błyskawiczne rozbicie
wojska poi. i osiągnięcie linii rzek: Pisy, Narwi, Wisły
i Sanu; o świcie 15 IX dowódca Frontu Białor. wydał
rozkaz nr 01, który precyzował zadania operacyjne 3,
4, 11 i 12 armii; w sumie wojska zgrupowania pn. w
pierwszej fazie liczyły 200 802 żołnierzy i ok. 2800
panc. wozów bojowych; skupiły się one w 9 dywi­
zjach piechoty, 6 dywizjach kawalerii oraz 7 bryga­
dach Panc.; natomiast Front Ukr. w składzie 6 i 12
armii miał dokonać uderzenia na Włodzimierz Wołyń­
ski, Drohobycz i Lwów; 13 armia miała stanowić od­
wód i równocześnie zabezpieczać granicę z Rumunią
zgrupowanie pd. liczyło 265 714 żołnierzy i ok. 2700
wozów panc. zgrupowanych w 9 Dywizji Piechoty, 7
Dywizji Kawalerii oraz 8 Brygadzie Panc.; ogółem 17
IX 1939 sow. armia inwazyjna „pierwszej fali” dyspo­
nowała siłą 466 516 żołnierzy i ponad 5,5 tys. pojaz­
dów pancernych.
Władze pol., przyjmując zasadę, że nie są w sta­
nie prowadzić równoczesnej wojny na 2 fronty, z góry
wyeliminowały zjakiejkolwiek kalkulacji możliwość
agresji ze strony Moskwy; jeszcze przed oficjalnym
zbliżeniem niem.-sow. VI 1939 marszałek E. Rydz-
Śmigły w rozmowie z gen. K. Sosnkowskim wyraził
pogląd, że możliwość agresji ze Wschodu istnieje tyl­
ko w wypadku bierności aliantów i klęski Wojska Pol.
w starciu z Niemcami; w tym czasie poi. wywiad nie
zdobył przekonywujących materiałów na temat stop­
nia zaawansowania przygotowań do agresji; przeciw­
nie, poi. czynniki polit. tłumaczyły wzmacnianie gar­
nizonów sow. napiętą sytuacją w Europie; pierwsze
niepokojące sygnały zaczęły nadchodzić pod koniec
VIII 1939; attache wojsk, w Moskwie informował o
przerzucaniu nad poi. granicę jednostek lotn., a kon­
sul w Mińsku donosił o wielkich ćwiczeniach wojsk, i
 AGRESJA ZSRR NA POLSKĘ
tajnej mobilizacji; 7-8 IX 1939 do centrali warsz. na­
pływały pierwsze komunikaty o skali koncentracji
wojsk sow.; 2 dni później attache wojsk, w Paryżu
otrzymał od Francuzów doniesienia o tym, że ZSRR
zamierza wystąpić zbrojnie przeciwko Polsce; do po­
dobnych wniosków doszedł także szef referatu
„Wschód”, co zostało od razu zanegowane; mimo to
na wieść o pobycie w Berlinie sow. misji wojsk., szef
Sztabu Gen. gen. W. Stachniewicz wydał zgodę na
formowanie 2 ukr. brygad piechoty i uruchomienie
planów prometejskich wobec sow. Ukrainy.
Pierwszą decyzją Naczelnego Wodza na wieść o
wkroczeniu Armii Czerwonej była decyzja walki na 2
fronty; jednakże w miarę upływu czasu zarysował się
pogląd, że agresja sow. całkowicie przekreśla rachuby
Polski na kontynuowanie walki z Niemcami do chwili
rozpoczęcia ofensywy na zachodzie; zatem gdy runę­
ły wszelkie koncepcje obronne, a przewaga technicz­
na i liczebna drugiego najeźdźcy nie dawała już żad­
nych szans jednostkom frontowym, Naczelne Dowódz­
two podjęło decyzję o unikaniu i nieprowokowaniu
starć z Armią Czerwoną i nakazało ogólne wycofanie
wojska do Rumunii i na Węgry; gdy zawiodła kon­
cepcja obrony na przedmościu rum.i gdy było już wia­
domo, że ofensywa aliancka niewiele w tej sytuacji
zmieni, marszałek Rydz-Śmigły zdecydował o wypro­
wadzeniu z kraju jak największej liczby wojska i nast.
odtworzeniu we Francji regularnej armii; wobec no­
wej sytuacji władze poi. nie tylko nie ogłosiły publicz­
nie stanu wojny z ZSRR, lecz postanowiły zwolnić z
obowiązków sojuszniczych Rumunię; tym samym
Polska nie zdobyła się na zamanifestowanie swoich
praw do Kresów Wsch., a jednocześnie osłabiła status
prawny swoich władz, które zgodnie z konwencją ha-
skąz 1907 Rumunia musiała internować; z kolei Fran­
cja i Wielka Brytania, nimjeszcze wojna pol.-sow. stała
się faktem, zdecydowały wspólnie, że nie podejmą
żadnych poważniejszych kroków wobec nowej agre­
sji na sojusznicze państwo; Polska, mimo iż miała pra­
wo domagać się odpowiedniej deklaracji wojny ze stro­
ny zachodu, została wydana na pastwę 2 totalitarnych
imperiów; Naczelne Dowództwo Wojska Pol., rząd i
prezydent mieli nadal możliwość przebywania na wła­
snym terytorium jeszcze przez 2-3 dni po 17IX 1939,
by organizując obronę i wydając odpowiednie dekla­
racje i akty prawne, wzmocnić siłę oporu polit. i mili­
tarnego narodu wobec obu agresorów oraz ukazać
światu prawdziwe oblicze sojuszu niem.-sow.; z tej
szansy nie skorzystano.
Oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP),
związane bezpośrednio z ochroną wsch. granic, mimo
symptomów zagrożenia, nie uczyniły nic, by wzmoc­
nić gotowość bojową i umocnić strażnice; tymczasem
57
rozkazy sow. dowództwa wyraźnie precyzowały, że gł.
zadaniem bojowym jest rozbicie poi. placówek gra­
nicznych; w pasie działań Frontu Białor. większość
strażnic zaatakowano już o 3.00 w nocy; wg sow. źró­
deł w rejonie działania pułku KOP „Głębokie” i bry­
gady „Polesie” straty poi. wyniosły 160 poległych i
460 wziętych do niewoli przy stratach sow. 111 żo­
łnierzy; mimo zaskoczenia (nie udało się ono jedynie
na odcinku batalionu „Kłeck”), straty KOP nie były
wielkie, co świadczy o dobrym wyszkoleniu; duża ilość
poległych w porównaniu z liczbą rannych po stronie
obrońców wskazuje na dobijanie i mordowanie żołnie­
rzy poi. (należy pamiętać, że obsadę większości po­
sterunków stanowili rezerwiści) przez agresora.
W myśl założeń operacyjnych Frontu Białor. ce­
lem strategicznym było Wilno, które miała opanować
3 Armia (85 tys. żołnierzy), wsparta dodatkowo przez
11 Armię; strona poi. dysponowała na tym odcinku
ok. 14 tys. żołnierzy, 20 działami i kilkudziesięcioma
karabinami maszynowymi; w tej sytuacji dowódca
obrony miasta płk J. Okulicz-Kozatyn otrzymał roz­
kaz gen. J. Olszyny-Wilczyńskiego opuszczenia sta­
nowisk i przebicia się w kierunku granicy litew.; 18
IX czołgi sow. łamiąc jednostkowy opór, wkroczyły
do Wilna; z kolei najsilniejszy związek Frontu - Dzier-
żyńska Grupa Konno-Zmechanizowana (750 pojazdów
panc.) - miała nacierać na Białystok i dalej aż pod
Warszawę; na tym odcinku Armia Czerwona obawia­
ła się silnego oporu Baranowickiego Odcinka Umoc­
nionego; przeciw tym nie obsadzonym umocnieniom
skierowano 6 Korpus Kawalerii i 15 Korpus Panc.; 19
IX ugrupowanie to opanowało Lidę; mimo pokonania
w ciągu 3 dni blisko 200 km, nie udało się Sowietom,
z powodu bałaganu organizacyjnego, zająć Grodna;
niebawem Grupa ta została wzmocniona przez zbliża­
jącą się 10 Armię; na pd. skrzydle frontu 4 Armia otrzy­
mała zadanie opanowania Baranowicz i pn.-wsch.
Polesia; do 19 IX wojska sow. wdarły się ponad 180
km w głąb terytorium II Rzeczypospolitej.
W pasie działania Frontu Ukr. duże znaczenie
posiadał Sameński Odcinek Umocniony, obsadzony
przez pułk KOP „Sarny” pod dow. ppłk. W. Sulika;
przeciw poi. jednostce nad Słucząskierowano sow. 60
Dywizji Piechoty; mimo to przez 3 dni odpierano ata­
ki, a nast. wycofano się na zach.; z kolei na odcinku
działania gł. sił sow. 5 Armii znajdowało się kilka więk­
szych garnizonów; Równe, Zdołbunów, Łuck, Wło­
dzimierz Wołyński oraz Kowel, które po agresji roz­
poczęły przemarsz na pd.; w tej sytuacji błędem ze
strony poi. było niewykorzystanie możliwości obron­
nych Dubna i Łucka, gdzie do niewoli dostało się 1
tys, oficerów i 8 tys. żołnierzy; opieszałe tempo mar­
szu lewego skrzydła armii sow. pozwoliło poi. 135
Pułkowi Piechoty rezerwy stoczyć bój pod Kostopo-
lem a nast. spokojnie oderwać się od przeciwnika.
19 IX 1939 5 Armia ruszyła w kierunku Bugu;
zadaniem 6 Armii, uderzającej na linii Tamopol-Lwów
było zlikwidowanie poi. zgrupowania w rejonie Tar­
nopola (załoga Tarnopola liczyła ok. 2 batalionów) i
wyjście na rubież Jeziema-Kozowa; w rejonie Kołod-
na i Oborska 24 Brygada Panc. starła się z poi. woj­
skami; do nie bronionego Tarnopola wdarły się czołgi
10 Brygady Panc., jednak na skutek ciągłego przemar­
szu jednostek poi. zatrzymano tu całą 5 Dywizję Ka­
walerii, co z kolei opóźniło natarcie na Lwów; stolica
Małopolski Wsch. była od 12 IX oblężona przez 3
niem. dywizje; mimo to obrona została wzmocniona
dzięki przybyciu całej rezerwowej 35 Dywizji Piechoty
oraz sformowaniu Korpusu Ochotniczego; ponadto z
ośrodków zapasowych przewieziono tu 25 tys. sztuk
broni palnej, 7 min sztuk amunicji karabinowej, 100
tys. sztuk artyleryjskiej oraz 50 tys. granatów; rankiem
19 IX w obrębie rejonu obrony Lwowa znajdowało
się 25 batalionów piechoty i blisko 100 dział; zapasy
żywności oceniano na 2-3 miesiące, a paliwa na 3-6
miesięcy; tego samego dnia od wsch. miasto otoczyli
Sowieci i w rejonie Winnik doszło do nieprzypadko­
wej ich potyczki z niem. 137 Pułkiem Strzelców Gór­
skich; nacierająca na pd. skrzydle frontu 12 Armia
otrzymała zadanie natarcia w kierunku Czortkowa i
Stanisławowa, co zagroziło bezpośredniej realizacji
koncepcji obrony na przedmościu rumuńskim.
Zaskoczenie agresją ZSRR było większe niż
oczekiwano; brak poi. obrony w skali taktycznej, poza
rejonem sameńskim i spontanicznym zrywem Wilna,
spowodował, że sow. jednostki panc. osiągnęły znaczne
sukcesy terenowe; mimo to impet ofensywy zaczął
słabnąć już pod koniec pierwszego dnia agresji, gł. z
powodu chaosu organizacyjnego i przesadnej ostroż­
ności w stosunku do możliwości poi. obrony, której w
praktyce nie było; z każdym następnym dniem opór
poi. na niektórych odcinkach nasilał się, lecz nie wy­
korzystano wszystkich możliwości walki ze wsch. agre­
sorem; szczególnie na odcinku Frontu Ukr. istniała
sposobność i środki na zorganizowanie krótkotrwałej,
lecz efektywnej obrony.
Agresja ze wschodu nastąpiła w chwili gdy We­
hrmacht przekroczył już linię rozbioru II Rzeczypo­
spolitej i wtargnął głęboko w sow. strefę wpływów;
aby nie doszło do starć zbrojnych między zaborcami,
21 IX 1939 podpisano w Moskwie tajny protokół o
zasadach przegrupowania wojsk i przekazywania opa­
nowanych przez nazistów terenów zgodnie z układem
z 23 VIII; jednostki Armii Czerwonej miały się chwi­
lowo zatrzymać na linii frontu z 20 IX i podjąć swój
marsz na zachód 3 dni później; w tym czasie Wehr­
macht, począwszy od 22 IX, rozpoczął wycofywanie
się za Wisłę; 5 X 1939 Armia Czerwona miała zająć
lewobrzeżną Warszawę; wymieniony protokół wojsk,
nie tylko sankcjonował układ Ribbentrop-Mołotow,
lecz ustalał współdziałanie przeciw walczącym jesz­
cze oddziałom Wojska Polskiego.
Zgodnie z rozkazem z 19IX 1939 zadanie opa­
nowania Grodna postawiono 15 Korpus Panc. wzmoc­
nionemu dwoma pułkami piechoty (101, 115); tego
samego dnia na miasto skierowano dodatkowo 6 Ko­
zacki Korpus Kawalerii, co tylko wywołało jeszcze
większy chaos organizacyjny; po stronie poi. dowód­
cą Obszaru Warownego Grodno został płk B. Adamo­
wicz, który nie przejawiał chęci zorganizowania obro­
ny; jednak nastroje niepodległościowe miejscowej lud­
ności wpłynęły na zorganizowanie improwizowanej
obrony; mimo braku broni przeciwpanc. i jednolitego
dowództwa, obrońcy zmusili 2 0 IX do odwrotu z mia­
sta 27 Biygadę Panc., która straciła 15 poległych, 11
rannych i 10 wozów panc.; z kolei w nocy szeregi
obrońców Grodna zasiliły 3 pułki kawalerii (101 -103)
z Brygady „Wołkowysk”, oblegający otrzymali też tak
oczekiwane wsparcie piechoty; następnego dnia So­
wieci rozpoczęli zmasowany atak na Grodno, który
zmusił jednostki poi. do odwrotu; 22 IX wojska sow.
wkroczyły do miasta, gdzie dokonały masowych mor­
dów na rannych oficerach i cywilnych obrońcach.
Natomiast zgrupowanie kawalerii „Wołkowysk”
przeprawiło się przez Niemen i pod Kodziowcami sto­
czyło nie rozstrzygnięty bój z oddziałem zbiorczym 2
Brygady Panc.; po walkach w tym rejonie oddziały
poi. rozpoczęły wycofywanie się do Puszczy Augu­
stowskiej oraz skierowały się ku granicy litew.; w ko­
lejnych dniach Armia Czerwona rozpoczęła operację
„oczyszczania” rejonu Suwałk i Augustowa z drob­
nych jednostek poi. oraz otoczyła gęstą siecią poste­
runków granicę z Litwą; w tym czasie pozostałe armie
Frontu Białor. systematycznie obsadzały pogranicze z
Łotwą; w planach dowództwa Armii Czerwonej 3 i 11
Armię przeznaczono do interwencji na Litwie i Ło­
twie bądź pokojowego wprowadzenia tam garnizonów
wojsk., zaś 10 Armia otrzymała zadanie wypełnienia
luki między granicą i 4 Armią nacierającą na Grodno;
2 2 IX zrezygnowano z marszu w kierunku Warszawy;
na Podlasiu dochodziło do niewielkich potyczek z poi.
pododdziałami i dopiero pod Włodawą, podczas for­
sowania Bugu, Samodzielna Grupa Operacyjna „Po­
lesie” starła się z czołówkami sow. 8 i 52 DP.
Jeszcze 18 IX dowódca KOP gen. W. Orlik-Rlic-
keman wydał rozkaz ześrodkowania na prawym brze­
gu Styru podległych mu jednostek z rejonu Polesia; w
trakcie przemarszu w kierunku Kowla, poi. 3 Pułk Pie­
choty zaangażował się w walkę z prawym skrzydłem
 AGRESJA ZSRR NA POLSKĘ
sow. 87 Dywizji Piechoty; ponadto 21 IX zgodnie z
rozkazem dowódcy, połączone jednostki graniczne i
Wojska Pol. utworzyły improwizowaną Grupę KOP-u
w sile 8700 ludzi; natomiast wobec zajęcia Kowla
przez Armię Czerwoną nie udało się zgrupowaniu gen.
W. Orlika-Ruckemana połączyć z Grupą „Polesie”;
mimo zmęczenia żołnierzy, 2 8 IX 1939jednostki KOP-
u osiągnęły rejon Szacka, gdzie starły się z 52 Dywi­
zją Piechoty; wcześniej strona poi. nie wykorzystała
możliwości obronnych Kowla i Włodzimierza Wołyń­
skiego, co pozwoliło sow. 36 Brygadzie Panc. opano­
wać Chełm.
Z kolei 20 IX wojska niem. rozpoczęły wycofy­
wanie się spod Lwowa, a ich miejsce zajmowały od­
działy sow. 6 Armii, które w ciągu następnych dni szy­
kowały się do szturmu; 22 IX, mimo możliwości dal­
szej obrony, gen. W. Langner poddał miasto.
Natomiast na Pokucie wkroczyła 12 Armia, któ­
rej celem było odcięcie jednostek Wojska Pol. od gra­
nicy z Rumuniąi Węgrami; Moskwa szczególnie moc­
no obawiała się interwencji rum.; po 19IX dalsze próby
oporu wobec wkraczających wojsk sow. uwidoczniły
się w pasie działania Grupy Konno-Zmechanizowa-
nej oraz 4 i 5 Armii.
Na uznanie zasługuje postawa obrońców Grod­
na, natomiast garnizon lwowski nie sprostał zadaniu
obrony praw Polski do tego miasta, choć miał ku temu
duże możliwości; przedwczesna i niczym nie uzasad­
niona kapitulacja stolicy Małopolski Wsch. pozbawi­
ła władze poi. atutów propagandowych i polit. w spra­
wie sojuszu niemiecko-sowieckiego..
Podpisany 21 IX 1939 protokół wojsk. Kóstrig-
Woroszyłow był, jak się okazało, jedynie epizodem w
negocjacjach na temat ostatecznego układu zatwier­
dzającego rozbiór II Rzeczypospolitej; 4 dni później
Stalin wymusił na III Rzeszy wymianę terytoriów na
prawym brzegu Bugu w zamian za suwerenną Litwę;
oczekiwał także wolnej ręki w sprawie Balticum i Fin­
landii, z których chciano uczynić kolejno republiki
sow.; 28 IX Moskwa roztoczyła swój protektorat nad
Estonią; ponadto dzień później podpisano antydato­
wany „Niemiecko-radziecki układ o granicy i przyjaź­
ni” oraz 2 tajne i 1 poufny protokoły; pierwszy proto­
kół potwierdzał zmiany w linii rozgraniczenia obu
imperiów zaproponowane przez ZSRR, a drugi prze­
widywał współdziałanie w zakresie zwalczania ruchu
oporu; protokół poufny umożliwiał przesiedlenie tych
osób, które pragną, zgodnie ze swą narodowością,
zmienić przynależność państw.; nast. we wspólnym
oświadczeniu oba rządy poinformowały o ostatecznym
uregulowaniu zagadnień wynikłych z kolejnego roz­
bioru Polski oraz zwróciły się do Francji i Wielkiej
Brytanii z propozycją likwidacji stanu wojny w Euro­
59
pie; 30 IX treść tego układu oficjalnie oprotestował
rząd Polski na wychodźstwie; ponadto na zakończe­
nie rokowań moskiewskich 4 X Mołotow i ambasador
Niemiec W. Schulenburg podpisali dodatkowy proto­
kół w sprawie ostatecznego przebiegu granicy; dzień
później oddziały Armii Czerwonej rozpoczęły wyco­
fywanie się na wyznaczoną linię rozgraniczenia.
Po 27 IX w pn. rejonach białostocczyzny i „pó­
łwyspie” suwalskim w zasadzie nie było już regular­
nych jednostek poi. poza 100-osobowym oddziałem
ppłk. J. Dębrowskiego, weterana antysow. partyzantki
z 1919-20; spod Kolna ppłk przedarł się w zach. rejo­
ny Puszczy Augustowskiej, gdzie zorganizował pierw­
szy oddział partyzantki powrześniowej na terenie za­
boru sow.; natomiast sow. 10 Armia rozpoczęła prze­
grupowanie swych sił na Białostocczyźnie i Gro-
dzieńszczyźnie, by wywrzeć odpowiedni nacisk na
Litwę; analog, zadanie otrzymała 3 Armia, która zaję­
ła pozycję na Wileńszczyźnie; z kolei związki 10 ar­
mii przejęły obowiązki typowo garnizonowe i okupa­
cyjne; w poł. października nowe granice zaczęły ob­
sadzać 167 i 168 oddziały Wojsk Ochrony Pogranicza
NKWD; ostatnie walki z Armią Czerwoną stoczyła
Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” pod Mila­
nowem, a nast. przemaszerowała w rejon Kocka; z
kolei Grupa KOP podjęła próbę przeprawy przez Bug
na trasie Szack-Wytyczno, gdzie stoczyła zacięty bój
z nadciągającymi wojskami sow.; tylko pod Wytycz-
nem sow. 253 Pułk Piechoty stracił 31 zabitych, 100
rannych i 10 pojazdów panc.; ostatecznie po walce
rozwiązano ugrupowanie i najego miejsce utworzono
konspiracyjny „Tajny KOP”; ponadto Grupa Opera­
cyjna Kawalerii gen. W. Andersa po stoczeniu bitwy
pod Krukienicami 27 IX uległa rozproszeniu, a sam
gen. dostał się do niewoli; natomiast 3 dni później
zgrupowanie płk. T. Zieleńskiego, powstrzymane
wspólnie przez Sowietów i Niemców w drodze na
Węgry, złożyło broń przed Armią Czerwoną.
Na tyłach agresora rozpoczęła walkę partyzant­
ka wrześniowa; starć tych były setki, a działania poje­
dynczych grup poi. żołnierzy okazały się tak dokucz­
liwe, że Rosjanie zostali zmuszeni do wydzielenia for­
macji antypartyzanckich; do walk dochodziło w oko­
licach Wilna, Puszczy Augustowskiej, Pińska, a przede
wszystkim na pograniczu Rumunii i Węgier; miejsco­
we władze okupacyjne w Małopolsce Wsch. stworzy­
ły nawet drużyny robotnicze i chłopskie z miejscowej
ludności ukr., które skierowano do wyłapywania osób
w poi. mundurach.
Do 12 X 1939 jednostki Armii Czerwonej osta­
tecznie wycofały się poza linię rozgraniczenia, podpi­
saną pod koniec września; do niewoli sow. dostało się
232-235 tys. poi. żołnierzy; w ręce ros. wpadło po­
t)U n u K u jn ¿3
nadto 300 tys. karabinów, 50 tys. kompletów mundu­
rowych, 250 samolotów oraz setki sztuk i ton wszel­
kich dóbr materiałowych; równocześnie rozpoczął się
gwałtowny proces inkorporacji i depolonizacji wsch.
terenów II Rzeczypospolitej.
Potencjał obronny II Rzeczypospolitej był uwa­
runkowany ówczesnymi możliwościami państwa oraz
systemem odpowiednich przymierzy polit.-wojsk; IX
1939 Polska nie tylko znalazła się w najtrudniejszej z
możliwych opcji geopolit., lecz ponadto całkowicie za­
wiedli ją sojusznicy; za zmarnowanie swej niepowta­
rzalnej szansy pokonania III Rzeszy na samym pocz.
wojny zapłacono haniebnym rokiem 1940; również re­
akcje wobec agresji ZSRR na Polskę, a nast. Finlandię
były spóźnione i połowiczne; nie na wiele zdały się pro­
jekty Zachodu ograniczonej interwencji zbrojnej na
Kaukazie i w rejonie Petsamo 1939/40; nie można było
równocześnie paktować ze Stalinem i prowadzić z nim
wojnę; w rezultacie niczego nie osiągnięto; mimo wia-
rołomstwa zach. sojuszników, władze II Rzeczypospo­
litej były na bieżąco informowane przez wywiad i dy­
plomację o przygotowaniach ataku ze Wschodu; nie było
żadnej realnej możliwości przeciwstawienia się nowej
agresji, lecz zasoby ludzkie i materiałowe pozwalały na
bardziej efektywne zamanifestowanie poi. praw i bar­
dziej stanowczy opór Wojska Pol. wobec Armii Czer­
wonej; w Wilnie, Lidzie, Równem, Kowlu i Włodzi­
mierzu Wołyńskim w ręce sow. wpadły magazyny
wojsk., których zasoby z powodzeniem można było
wykorzystać przeciw wsch. agresorowi; w samym Wło­
dzimierzu stracono 19 tys. karabinów, 550 karabinów
maszynowych, 5 tys. granatów oraz 100 dział; z kolei
poddanie bez walki z ArmiąCzerwonąLwowa po umie­
jętnej walce z Wehrmachtem nosiło znamiona poliL głu­
poty; wykaz zdobyczy sow. dowodzi, że Polskę stać było
na racjonalniejszy opór wobec Armii Czerwonej; jed­
nak do tego potrzebne byłyjasne i szybkie decyzje władz
cywilnych i wojsk, oraz dowódców na prowincji; nie­
przygotowana do walki z równorzędnym przeciwnikiem
armia sow. co prawda w poszczególnych starciach nie
ponosiła klęski, lecz nie miała zbytnio z kim walczyć;
w in. przypadku, podobnie jak Niemcy, musiałaby krwa­
wo okupić swój marsz; oprócz bałaganu organizacyj­
nego oraz kłopotów zaopatrzeniowych żołnierz sow. był
słabo wyszkolony i obeznany z techniką wojsk.; ponadto
w Armii Czerwonej odnotowano blisko 460 przypad­
ków odmowy złożenia przysięgi, odmowy walki z Woj­
skiem Pol. oraz wystąpień antypaństwowych.
W sumie IX/X 1939 na terytorium II Rzeczypo­
spolitej znalazło się 700-750 tys. żołnierzy Armii Czer­
wonej; szacunkowo straty sow. wyniosły 2,5-3 tys.
zabitych, 8-10 tys. rannych, 150 zniszczonych wozów
bojowych oraz 15-20 samolotów; do poi. niewoli do­
k k m /ł r u L j M ; - m u / j
stało się ok. 500 czerwonoarmistów. Straty obrońców
były większe (7-8 tys. zabitych), gdyż do ofiar oprócz
poległych należy doliczyć także pomordowanych jeń­
ców; mimo że nie udało się uruchomić planów pro­
metejskich, oficerowie kontraktowi z Gruzji, Ukrainy
i Kaukazu oraz żołnierze mniejszości nar. wypełnili
swój obowiązek wobec II Rzeczypospolitej.
J. Łojek, Agresja 17 września 1939. Studium aspektów
politycznych, Warszawa 1990; R. Szubański, Plan operacyjny
„ Wschód", Warszawa 1993; M. Zgómiak, Europa w przeded­
niu wojny, Kraków 1993; W. Matemicki, Tarcza Europy. Sto­
sunki polsko-sowieckie 1918-1939, Warszawa 1994; Agresja
sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939
rokiu Warszawa 1994-96; A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR
1921-1939, Warszawa 1996; M. Leszczyk, Polska a sąsiedzi.
Stosunki wojskowe, Białystok 1997; C. Grzelak, Kresy w czer­
wieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku,
Warszawa 1998.
Robert Potocki
AIDS, Acquired Immune Deficiency Syndrome
(Zespół Nabytego Niedoboru Odporności) - choroba,
polegająca na niezdolności systemu odpornościowe­
go organizmu do zwalczania infekcji; do zachorowa­
nia dochodzi na skutek zarażenia wirusem (wyizolo­
wanym i opisanym 1983-84), a znanym powszechnie
jako wirus HIV (Human Immunodeficiency Virus -
Ludzki Wirus Obniżający Odporność).
Choroba została wykryta pod koniec lat 70. w
Afryce i Ameiyce; pomimo to w dalszym ciągu brak
wielu podstawowych informacji na temat jej przyczyn i
skutków; większość publikacji dotyczących AIDS ba­
gatelizuje istniejący problem; widoczna jest tendencja
do powielania uspokajających danych na ten temat; nie
zwraca się uwagi na groźne fakty dotyczące zarówno
sposobów przenoszenia choroby jak i jej objawów; w
rezultacie do większości ludzi nie dociera prawda o
wielu zagrożeniach, jakie niesie ze sobą AIDS; infor­
macje dostarczane przez media spowodowały zaś ukszta­
łtowanie się fałszywego przekonania, że AIDS to tylko
jeszcze jedna groźna choroba zakaźna.
W opozycji do tych uspokajających informacji
pozostają istotne fakty, które znaleźć można w pra­
cach wybitnych autorytetów medycznych; pozwalają
one lepiej uświadomić sobie problemy, jakie niesie
choroba, która przez specjalistów zgodnie jest uzna­
wana za najgroźniejszą epidemię współcz. świata.
I. C h a r a k t e r y s t y k a w i r u s a HIV.
Wirus HIV należy do typu wirusów zw. lentiwirusa-
mi; w publikacjach na jego temat brakuje często waż­
nych informacji; przyczynątego przemilczenia sągroź-
ne właściwości, którymi odznaczają się lentiwirusy;
 AIDS 61
.

sąto wirusy o długim okresie inkubacji (łac. lentus - mało odporny i szybko ginie poza organizmem nosicie­
powolny); dlatego w przypadku AIDS trudno określić la; jednak badania przeprowadzone m.in. przez słynny
przeciętny czas pojawienia się pierwszych objawów Instytut Pasteura wykazują, że po kilku godzinach, a
choroby; okres bezobjawowy trwać może nawet kilka nawet dniach pozostaje aktywny (zdolny do zarażania).
lat, w którym to czasie nosiciel wirusa cieszy się zna­
2. D z i a ł a n i e w i r u s a H I V n a
komitym zdrowiem i nie widzi żadnych powodów do
o r g a n i z m . W większości publikacji podejmują­
podejrzeń; tymczasem wirusy reprodukują się w jego
cych problem AIDS znajduje się informacja, że wirus
organizmie; taki stan jest wyjątkowo niebezpieczny,
HIV nie zabija bezpośrednio; do śmierci dochodzi na
ponieważ osoby zakażone, a nie wykazujące objawów
skutek schorzeń, których osłabiony przez AIDS orga­
choroby, mogą zarażać in.; długość trwania zakaźnej
nizm nie jest w stanie zwalczyć; nie jest to jednak cała
fazy bezobjawowej sprawia, że wirus może się roz­
prawda; rzeczywiście, najbardziej znanym sposobem
przestrzeniać praktycznie bez przeszkód; trzeba rów­
działania wirusa HIV jest zniszczenie systemu odpor­
nocześnie pamiętać, że od wirusa HI V nie ma uciecz­
nościowego człowieka (białych ciałek krwi, strzegą­
ki, nie ma sposobu na odkażenie organizmu - kto zo­
cych organizm ludzki przed infekcją); szczególnie
stanie raz zarażony wirusem, nosi go do końca życia.
ważne są wśród nich ciałka T, których rola polega na
Lentiwirusy są poznane tylko w niewielkim stop­
pobudzaniu in. komórek organizmu do produkcji an-
niu; nie udało się nawet dokładnie ustalić, na czym
tyciał; wirus HIV atakuje właśnie te ciałka, upośle­
polega ich chorobotwórcze działanie; wiadomo jedy­
dzając ich działanie; nie tylko przestają one informo­
nie, że są one wyjątkowo zakaźne, a równocześnie, co
wać organizm o zagrożeniu, lecz także same zaczyna­
widać na podstawie lentwirusów zwierzęcych, całko­
ją produkować nowe pokolenia wirusów HIV, ulega­
wicie odporne na wszelkie typy szczepionek i kuracji;
jąc w trakcie tego procesu stopniowemu zniszczeniu.
z obserwacji zwierząt domowych wynika, że ten typ
Jednak AIDS zabija także bezpośrednio; wirus
wirusa zabija niemal bez wyjątku.
H1V potrafi bowiem, jako jeden z niewielu, przekro­
Naukowcy nie od razu przyznali, że wirus HIV
czyć tzw. „barierę krew-mózg”; za pośrednictwem pły­
jest lentiwirusem; wynikało to z faktu, że dotychczas
nu mózgowo-rdzeniowego dostaje się do mózgu; ata­
znane wirusy tego typu atakowały wyłącznie zwierzę­
kując jego komórki, wywołuje postępującą chorobę
ta; natomiast wirus powodujący AIDS przekroczył
tkanki mózgowej; choroba ta rozwija się niezależnie
barierę gat.; istniał od dawna w świecie zwierzęcym
od in. typowych objawów infekcji - może występo­
(u małp afr.), aż z niewiadomych przyczyn przeszedł
wać nawet wtedy, gdy mechanizmy odpornościowe
na nowy gat. - człowieka; w historii medycyny znane
organizmu nie uległy zniszczeniu; zatem chorzy na
są przypadki takiego przejścia; łączy je jedno- efekty
AIDS zagrożeni są na 2 sposoby; jeśli nie rozwinie się
są zawsze katastrofalne dla nowo zarażonego gat.; dla
u nich ostra niewydolność układu odpornościowego,
zarażonych AIDS fakt ten oznacza, że mają minimal­
niemal bez wyjątku śmiertelna, wirus może zaatako­
ne szanse na przeżycie.
wać komórki mózgu, powodując stopniowe ich znisz­
Kolejną charakterystyczną cechą lentiwirusów
czenie; w rezultacie osłabia najpierw procesy intelek­
jest zdolność do nieustannych mutacji; zmieniają się
tualne, potem zaś uniemożliwia spełnianie podstawo­
one tak bardzo, że przy obecnych technikach opraco­
wych funkcji życiowych.
wywania szczepionek znalezienie skutecznego lekar­
Dotychczas znane metody farmakoterapii nie ra­
stwa na AIDS jest niemożliwe; potwierdziły to pro­
dzą sobie z tym problemem; gł. ośrodki badawcze w
wadzone przez wiele lat badania; musieli to przyznać
Europie i USA w ostatnich latach szczególną nadzieję
także uczestnicy XII Świat. Konferencji AIDS, która
wiązały z zastosowaniem tzw. terapii skojarzonej; po­
odbyła się VI 1998 w Genewie.
legała ona na podaniu pacjentowi mieszanki 3 far­
Wirus HIV określany jest mianem „idealnego
maceutyków; taki koktajl u wielu chorych zmniejszał
zabójcy”, odznacza się bowiem niezwykłą szybkością
reprodukcji, niespotykaną dotychczas w przyrodzie - obecność wirusa we krwi do poziomu uniemożliwia­
jącego jego wykrycie dostępnymi metodami; jednak
ok. 1000 razy większą niż w przypadku in. wirusów;
dlatego nie sposób określić „dawki bezpiecznej” dla zdolność wirusa HIV do ukrycia się w ludzkim mó­
zgu podważa skuteczność takiej metody leczenia; po­
organizmu; przeciwnie - pojedynczy wirus wprowa­
zwala mu bowiem przetrwać kurację i z jeszcze więk­
dzony bezpośrednio do krwi spowodować może zaka­
szą siła rozmnażać się po odstawieniu leków.
żenie.
Dezinformacje w podstawowych kwestiach zwią­ 3. S p o s o b y p r z e n o s z e n i a w i r u s a
zanych z AIDS dotyczą także trwałości wirusa HIV; w H I V. Rozpowszechniane informacje uspokajają, że
większości publikacji podkreśla się, że wirus ten jest do zakażenia wirusem HIV dojść może jedynie na sku­
tek kontaktów seksualnych bądź bezpośredniego prze­ sualiści w znacznym stopniu przyczynili się do roz­
kazania krwi; w rzeczywistości wszystkie sposoby przestrzenienia tego wirusa w świecie; przeprowadzone
przenoszenia wirusa nie sąjeszcze znane; wprawdzie w USA badania pokazały równocześnie całkowitąnie-
kontakt seksualny w istocie pozostaje gł. drogą prze­ skuteczność dotychczasowych prób „edukacji” tej gru­
kazywania wirusa, to jednak amer. ośrodki nie mogą py, obciążonej największym ryzykiem infekcji HIV;
w ogóle zidentyfikować przyczyn 5% przypadków za­ np. w Houston wydano ogromne sumy na reklamę,
chorowań. zachęcającą do „bezpiecznego seksu”; mimo to do
Biorąc pod uwagę te trudności, nie sposób wy­ 1989 ponad poł. homoseksualistów mieszkających w
kluczyć in. dróg zakażenia; zbyt pochopnie zapewnia tym mieście zaraziła się wirusem HIV.
się, że ślina nie może przenosić HIV; tymczasem w Tak poważne dezinformacje na temat związku
USA zabezpiecza się dentystów przez obowiązkowe homoseksualistów z AIDS w gł. mierze wynikają z
noszenie różnego typu osłon; nie wyjaśnia się nato­ faktu, że homoseksualizm znajduje coraz większą ak­
miast powodów, z uwagi na które ślina miałaby być ceptację wśród kręgów opiniotwórczych oraz u ludzi
niebezpieczna tylko na fotelu dentystycznym; w wielu sprawujących władzę; wpływa na to szeroko prowa­
publikacjach na temat AIDS nie wspomina się nawet, dzona kampania, w której homoseksualiści posługują
że w ślinie również znajduje się wirus HIV; wiadomo się bardzo nośnymi argumentami odwołującymi się do
jednak, że po krwi zawiera ona największe ilości tego praw człowieka; ma ona na celu „społeczną akcepta­
wirusa, zaś jeden z testów na obecność HIV opiera się cję homoseksualizmu jako normalnego wariantu ludz­
właśnie na badaniu śliny; pomijanie tego faktu pozo­ kiego zachowania, jako alternatywnego stylu życia”;
staje w oczywistej sprzeczności również z uspokajają­ w wyniku takich działań dobrze zorganizowane i agre­
cym stwierdzeniem, że urządzenia do sztucznego od­ sywne grupy homoseksualistów, nosicieli wirusa na­
dychania „minimalizująkontakt z dużąilością śliny”; rzucają reszcie społeczeństwa rozwiązania, które go­
wszak podawanie takiej informacji jest zrozumiałe tyl­ dzą w dobro wszystkich.
ko w przypadku, gdy dopuści się możliwość zarażenia Władze nie wyciągają wniosków z faktu, że ho­
przez ślinę. moseksualiści stanowią grupę o największym stopniu
Do chwili obecnej nie zostało także wyjaśnione, ryzyka; dane statystyczne nie pozostawiają w tej kwe­
czy owady pijące krew mogą przenosić wirusa; na taką stii żadnych wątpliwości, wskazując np., że liczba ak­
możliwość wskazują wypowiedzi wielu poważnych tywnych homoseksualistów zarażonych AIDS w No­
autorytetów medycznych; także wyniki badań (np. wym Jorku i San Francisco oscyluje miedzy 70 a 90%;
obserwacja, że aktywny wirus HIV może przetrwać konsekwencjątakiego faktu powinno być m.in. wpro­
ok. 1 godz. w organizmie pluskwy) nie pozwalają wadzenie zakazu oddawania krwi przez homoseksu­
wykluczyć takiej możliwości. alistów; jednak takie propozycje napotkały na liczne
4. H o m o s e k s u a l i z m a A I D S protesty,
. także wśród lekarzy; w rezultacie większość
Milczenie panuje również w sprawie związku AIDS z zapasów krwi, w której wykryto wirusa HIV pochodzi
praktykowaniem homoseksualizmu; w USA na 195 od mężczyzn utrzymujących stosunki homoseksualne;
000 przypadków zachorowań (dane z 1991, dotyczą nie chodzi zatem o działania dyskryminujące czy wy­
tylko chorych na AIDS) aż 66% dotyczyło homosek­ magające wielkich pieniędzy, ale o działania konse­
sualistów (w Europie ten wskaźnik sięgał aż 85%); kwentne i służące dobru ogółu; wiadomo powszech­
natomiast używający zainfekowanych igieł narkoma­ nie, że funkcjonujące w USA tzw. „łaźnie” dla homo­
ni, uznawani w większości publikacji za grupę o naj­ seksualistów (które służą anonimowej aktywności ho­
większym ryzyku, stanowili zaledwie 22%; zdaniem moseksualnej) stanowiąjedno z centrum roznoszenia
znanego seksuologa Z. Lwa Starowicza tak samo wy­ po całym świecie wirusa; chorzy na AIDS nowojorscy
gląda sytuacja w Polsce - nie narkomani a homosek­ homoseksualiści przyznająsię, iż 50% swoich partne­
sualiści przeważają wśród nosicieli wirusa. rów spotkało właśnie w tych łaźniach; do tej jednak
Taka proporcja wynika z faktu, że praktyki ho­ pory władze sanitarne nie zamknęły żadnej z nich;
moseksualne stanowią najłatwiejszą drogę przekaza­ podobnych przykładów jest bardzo wiele.
nia wirusa HIV; są one bowiem nie tylko sprzeczne z 5. P r e z e r w a t y w a a AI D S . W publika­
naturą, ale także bardzo niezdrowe z medycznego cjach na temat AIDS wielokrotnie prezentowany jest
punktu widzenia; ponadto przeciętny homoseksuali­ pogląd, że właśc. i skutecznym sposobem ochrony
sta utrzymuje stosunki seksualne z dużą ilością męż­ przed HIV jest używanie prezerwatyw; akceptację dla
czyzn (wg badań przeprowadzonych na Zachodzie ma takiego stanowiska dostrzec można także w dokumen­
on 10-110 partnerów rocznie); ze względu na rodzaj tach przyjętych na Konferencji ds. Zaludnienia i Roz­
praktyk seksualnych oraz ich częstotliwość homosek­ woju w Kairze (1994); od dawna jednak wiadomo, iż
 AIDS
prezerwatywa nie stanowi skutecznego zabezpiecze­
nia przed AiDS; fakt ten coraz dokładniej potwierdzają
kolejne badania.
21 V 1987 w czasopiśmie „New England Jour­
nal of Medicine” opublikowano raport, z którego wy­
nika, że użycie prezerwatywy jako ochrony przed wi­
rusem HIV zawodzi aż w 17%; kolejne badania prze­
prowadzone na Florydzie wykazały, iż 30% małżon­
ków uległo zakażeniu tym wirusem, pomimo wiedzy
o chorobie drugiej osoby i używania prezerwatyw; re­
zultatem tych badań był opublikowany 1987 przez
Departament Zdrowia raport stwierdzający: „nie ma
żadnych klinicznych danych popierających wartość
prezerwatyw w zabezpieczeniu przed HIV”; dalsze
badania, których wyniki zostały przedstawione na VII
Międzynar. Kongresie Tow. Poparcia Antykoncepcji
w Singapurze (1990) wykazały, iż ryzyko zainfeko­
wania wirusem HIV pomimo użycia prezerwatywy
wynosi 43%.
Powszechnie propagowane dane uznać trzeba za
dezinformację; w licznych popularnych publikacjach
podkreśla się skuteczność prezerwatywy jako środka
zapobiegającego AIDS, lekceważąc wyniki kolejnych
badań; autorzy formułujący takie opinie bronią się
przed zarzutem manipulacji; zwolennicy używania
prezerwatyw twierdzą że ich opinie wskazują tylko,
że osoba używająca prezerwatywy ponosi mniejsze
ryzyko zachorowania na AIDS, niż ktoś, kto z niej nie
korzysta; jednak nawet najwięksi optymiści spośród
nich przyznają że skuteczność prezerwatyw sięga co
najwyżej 70%; stopień zagrożenią jakie wynika z tego
typu zaleceń pokazuje wypowiedź eksperta w kwestii
prezerwatyw, dra Malcolma Pottsa: „Mówić osobie,
która angażuje się w ryzykowne zachowanią aby uży­
wała prezerwatywy, jest tym samym, co mówienie ko­
muś, kto pijany prowadzi samochód, aby używał pa­
sów.”
Wśród specjalistów z dziedziny seksuologii świa­
domość istniejącego ryzykajest bardzo wysoka; świad­
czy o tym test przeprowadzony podczas Świat. Kon­
gresu Seksuologii w Heidelbergu; 800 seksuologów
zapytano, czy zechcieliby mieć kontakt seksualny z
wymarzonym partnerem, jeżeli byłby on nosicielem
HIV i „zabezpieczeniem” byłaby prezerwatywa; po­
zytywnej odpowiedzi udzielił tylko jeden; znamienny
jest także fakt, że w poufnym raporcie Banku Świat,
na temat AIDS (1991) ostrzega się, iż użycie prezer­
watywy będzie miało daleko mniejszy efekt na zaha­
mowanie rozprzestrzeniania się tej choroby niż wier­
ność seksualna.
Nieskuteczność prezerwatyw w zabezpieczeniu
przed wirusem HIV tłumaczy się zwykle ich uszko­
dzeniami spowodowanymi przewożeniem i przecho­
63
wywaniem z konieczności w niewłaśc. warunkach;
zanim bowiem trafią one do użytkownika, znajdująsię
w warunkach bardzo odległych od zalecanych; tym­
czasem stwierdzono, że w temperaturze wyższej niż
pokojowa następuje proces utleniania lateksu, zaś w
niższej - krystalizacja; w obu wypadkach powoduje
to pękanie i rozdarcia prezerwatyw.
Jednak takie wyjaśnienia pomijają najważniej-
sząinformację - wirus Hl V jest bardzo mały; jego śred­
nica wynosi ok. 0,1 mikrona, dlatego bez trudności
może on przejść przez pory w gumie nawet nie uszko­
dzonej prezerwatywy; pory te są bowiem 50-500 razy
większe od wirusa HIV; takie dezinformacje spowo­
dowały, że w USA (1991 57% przypadków śmierci na
AIDS na całym świecie) w ciągu półtora roku podwo­
iła się ilość zgonów z powodu AIDS, chociaż miliony
dolarów wydano tam na rozpowszechnianie prezerwa­
tyw; w ten sposób potwierdziło się twierdzenie, że
skutecznym rozwiązaniem problemu AIDS może być
tylko zmiana zachowań.
O tym, że jest to jedyna naprawdę skuteczna po­
stawa wobec AIDS świadczą liczne obserwacje; do-
bty materiał empiryczny stanowi np. porównanie prze­
biegu epidemii AIDS w Tajlandii i na Filipinach; pierw­
sze 2 przypadki zachorowań na AIDS pojawiły się na
Filipinach 1984; w tym samym roku w Tajlandii zna­
ny był tylko 1 przypadek tej choroby i jako ochronę
przed AIDS, zgodnie z zaleceniami Świat. Organiza­
cji Zdrowia (WHO), propagowano tam używanie pre­
zerwatyw (czyli tzw. „bezpieczny seks”); natomiast na
Filipinach, za sprawą HLI (Human Life International)
w kampanii prowadzonej przeciw tej śmiertelnej cho­
robie zalecano całkowitą abstynencję przed ślubem i
całkowitą wierność małżeńską kampanię tę wspierał
Kościół i tamtejsze gwiazdy filmowe; 1998, czyli po
upływie 14 lat, można już było porównać skutki przy­
jętych rozwiązań; na Filipinach, liczących 73 miliony
mieszkańców, stwierdzono tylko 1130 nosicieli wiru­
sa HIV, spośród nich tylko 352 było chorych na AIDS;
odnotowano także 187 przypadków śmierci spowodo­
wanej tą chorobą z kolei Tajlandia ma mniejszą licz­
bę ludności (61,6 min), jednak stwierdzono tam aż 850
tys. przypadków nosicieli wirusa HIV.
Kościół katol. z powodu swojego sprzeciwu
wobec używania prezerwatyw jest wielokrotnie oskar­
żany o rozpowszechnianie epidemii AIDS; jednak brak
takiego sprzeciwu ze strony Kościoła stanowiłby prze­
jaw rezygnacji z dostarczania ludziom naturalnych i
chroniących życie rozwiązań; akceptacja prezerwaty­
wy jako środka przeciw AIDS oznaczałaby bowiem
rozpowszechnianie nieodpowiedzialnych zachowań,
które pociągają za sobą ryzyko zachorowań i - w kon-
sekwencji - śmierci.
 Obszerny serwis informacyjny dotyczący różnych
aspektów AIDS znaleźć można w Internecie na stro­
nach Human Life International (www.HLl.org).
M. Stanley, AIDS the Unnecessary Epidemie. America
Under Siege, Santa Cruz 1991; G. Antonio, AIDS. Zmowa mil­
czenia, Gdańsk 1993; G. Antonio, AIDS: Rage and Reality. Why
Silence Is Deadly?, Dallas 1993.
Robert Ptaszek
AKCJA AB, Ausserordentliche Befriedungsak-
tion (Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna) - jedna ze
szczególnie krwawych akcji eksterminacji inteligencji
poi. w początkowym okresie okupacji niem. w Polsce,
Szczegółowe plany eksterminacji narodu poi.
opracowywane były w Gł. Urzędzie Bezpieczeństwa
Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt-RSHA) jeszcze
przed wybuchem II wojny świat.; m.in. specjalne ko­
mórki Gestapo, zorganizowane wśród mniejszości
niem. w Polsce sporządziły wówczas „Księgę gończą’1,
zawierającą ponad 8700 nazwisk wybitnych Polaków,
uznanych za szczególnie niebezpiecznych dla Rzeszy,
a tym samym przeznaczonych do eksterminacji; opra­
cowywane wówczas plany eksterminacyjne ulegały
modyfikacjom i przeróbkom i realizowane były suk­
cesywnie, w czasie i po zakończeniu agresji na Polskę
1939; 25 XI1939 opracowany został przez dr. G. Hech-
ta i dr. E. Wetzla na polecenie Urzędu do Spraw Poli­
tyki Rasowej przy NSDAP, kolejny plan; zakładał on
szereg bezpośrednich i długofalowych działań zmie­
rzających do mor. i fiz. eksterminacji narodu poi.; plan
ten, włączony został jako „Kleine Planung” do
opracowywanego od pocz. 1940 Generalnego Pla­
nu Wsch. - „Generalplan Ost”;jednym z licznych za­
łożeń tych planów było całkowite wyniszczenie inte­
ligencji poi., którą uważano za niebezpieczną ze wzglę­
du na nastroje patriotyczne i zdolności konspiracyjne;
niezależnie od licznych mordów popełnianych przez
Wehrmacht i Einsatzgruppen (-> „Zbrodnie Wehr­
machtu”) IX i X 1939, już od jesieni 1939 Niemcy
rozpoczęli zorganizowane działania eksterminacyjne
przeciwko inteligencji poi.: Intelligenzaktion Pommem
-koniec 1939, Sonderaktion Krakau-XI 1939, Intel­
ligenzaktion na pn. Mazowszu i Suwałszczyźnie -
koniec 1939, Intelligenzaktion Litzmannstadt i Intel­
ligenzaktion Schlesien - pocz. 1940; a.AB przygoto­
wywana od pocz. 1940, realizowana była w kilku fa­
zach; pierwsze V-VII w Generalnym Gubernatorstwie
(GG) przez niem. władze okupacyjne z H. Frankiem
na czele; bezpośrednio akcją kierował ówczesny do­
wódca policji i bezpieczeństwa w GG B. Streckenbach;
masowych mordów dokonano wówczas w wielu miej­
scowościach: w Jaśle, w Wincentynówku k. Radomia,
w lasach Blizin k. Kielc, w Firleju, w więzieniu Mon­
telupich w Krakowie, na Zamku Lubelskim, w No­
wym Sączu, Tarnowie, Wiśniczu, Częstochowie; ofia­
rami mordów byli najczęściej nauczyciele, księża, ofi­
cerowie i młodzież; egzekucje aresztowanych w War­
szawie wykonywano m.in. na Pawiaku i w Palmirach:
14 VI 1940 rozstrzelano 20 osób, 20 i 21 VI - 358
osób (wśród nich działaczy PPS i PSL: M. Niedzia­
łkowskiego i M. Rataja); znanych sportowców: J. Ku-
socińskiego, F. Żubra i T. Stankiewicza; wiceprezy­
denta Warszawy inż. J. Pohoskiego, posłankę na Sejm
RP H. Jaroszewiczową, kompozytora T. Grabowskie­
go, publicystów i literatów: J. Bełcikowskiego, A. Be-
łcikowską, G. Krzeczkowskiego; w wyniku mordów
zginęło wówczas ponad 3500 osób spośród czołowych
przedstawicieli inteligencji; podobne akcje skierowa­
ne przeciw inteligencji poi. przeprowadzili Niemcy
1941, po zajęciu terenów okupowanych przez sowie­
tów, m.in. w lipcu batalion ukr. nacjonalistów „Na-
chtigall” wymordował we Lwowie kilkudziesięciu poi.
uczonych z rodzinami (zginęli m.in. profesorowie: K.
Bartel, T. Ostowski, S, Piłat, J. Grek; pisarz T. Żeleń­
ski Boy); w sierpniu Niemcy rozstrzelali w Stanisła­
wowie ok. 200 przedstawicieli poi. inteligencji; dzia­
łania w ramach „Intelligenzaktionen” na ziemiach włą­
czonych do Rzeszy, prowadzone były równolegle z
likwidacją przez Sowietów oficerów poi. w Katyniu,
Charkowie i Miednoje.
J. Sawicki, Przed polskim prokuratorem, Warszawa 1958;
M. Broszat, Die Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945,
Stuttgart 1961; J. Gumkowski, K. Leszczyński, Okupacja hitle­
rowska w Polsce, Warszawa 1963; Materiały z konferencji na­
ukowej poświęconej zbrodniom Wehrmachtu na ziemiach pol­
skich łwczasie drugiej wojny światowej (1939-1945), Warszawa
1967; C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce,
Warszawa 1970; K. Radziwończyk, Okupacyjny zarząd i zbrod­
nie wojenne Wehrmachtu podczas agresji na Polską / IX-25 X
1939, „Wojskowy Przegląd Historyczny", 2(1973); C. Pilichow-
ski, Hitlerowskie ludobójstwo na narodzie polskim i innych na­
rodach Europy, „Wojskowy Przegląd Historyczny", 1-2(1975).
Andrzej Leszek Szczęśniak
AKCJA „ANTYK” - akcja mająca na celu zwal­
czanie prokomun. i prosow. propagandy, prowadzona
1943-44 na całym terytorium okupowanej Polski, ze
szczególnym uwzględnieniem Kresów Wsch. i Gene­
ralnego Gubernatorstwa.
Pierwsze komórki antykomun. mające za zada­
nie ideowe zwalczanie wpływów komun, i sowietofil-
skich w społeczeństwie poi. powstały niedługo po in-
 AKCJA „ANTYK"
. : I I ! .nJlMM
wazji 17 IX 1939; XI 1939 powołano Agencję „A”-,
znaną także pod nazwą „Blok"; kierowana była przez
H. Glassa, wieloletniego pracownika Instytutu Nauk.
Badania Komunizmu; współpracowała z referatem
„999” (kierownik S. Ostoja-Chrostowski) Kontrwy­
wiadu Komendy Gł. Związku Walki Zbrojnej (1942
przemianowanego na Armię Krajową) oraz Wydzia­
łem Bezpieczeństwa w Departamencie Spraw Wewn.
Delegatury Rządu na Kraj.
W okresie między X 1939 a VI 1941 ZSRR był
traktowany jako sojusznik III Rzeszy; reżim okupa­
cyjny we wsch. rejonach kraju, masowe deportacje i
aresztowania ułatwiały i dostarczały wystarczającego
materiału do prowadzenia działań antykomun.; ponadto
w Puszczy Augustowskiej 1939/40 rozwinęła się par­
tyzantka powrześniowa, zaś w dużych ośrodkach miej­
skich zaczęły powstawać pierwsze pod okupacjąsow.
grupy zbrojnego i mor. oporu; nastroje te nasiliły się
jeszcze bardziej po inwazji niem. na ZSRR, kiedy do
wiadomości poi. opinii publ. zaczęły docierać wiado­
mości o ogromie zbrodni Stalin., wywózkach do guła-
gów oraz marszach śmierci czy mordowaniu więźniów
polit. podczas odwrotu Armii Czerwonej; jednakże
tuż po zawarciu układu pol.-sow. (30 VII 1941) pro­
pagandowa kampania wrogości wobec nowego sojusz­
nika gwałtownie zanikała na rzecz daleko posuniętej
powściągliwości wobec Moskwy.
Od I 1942 nieufność ta jeszcze bardziej pogłę­
biała się wskutek powołania -¥ Pol. Partii Robotni­
czej (PPR); od początków jej powstania aż do końca
istnienia -> Biura Informacji i Propagandy (BIP) par­
tię tą konsekwentnie traktowano jako sow.-komun.
agenturę; w tej sytuacji w propagandzie Pol. Państwa
Podziemnego doszło do dualizmu propagandowego;
z jednej strony powstrzymano propagandę antysow., z
drugiej nasilono ataki prasowe na akcje komintemow-
skie w Polsce; kierownictwo ruchu oporu walkę z PPR
traktowało jako wewn. rozgrywkę; stosunek do Mo­
skwy i komunistów najpełniej wyrażono w artykule
Komuniści opublikowanym na łamach - „Biuletyny
Informacyjnego”; zawierał on następujące spostrzeże­
nia: 1° rząd poi. zawarł szereg umów z rządem sow.
dając w ten sposób dowód jak najdalej idącej dobrej
woli; Polacy puścili w niepamięć zdradę i potworne
zbrodnie popełnione przez Sowietów na narodzie poi.
i zadeklarowali wywiązanie się z zawartych umów, 2°
wszelkie próby -> Komintemu stworzenia w Polsce
organizacji dla własnych celów polit. i wojsk., były
traktowane jako „niepoczytalny wybryk nieodpowie­
dzialnych czynników, które pragną zatruć i podkopać
współpracę rządów polskiego i sowieckiego”; w Pol­
sce pracę polit. i wojsk, można prowadzi tylko we
współpracy z rządem poi. w Londynie i jego przedsta­
65
wicielstwem w kraju, 3° PPR ijej organy prasowe były
uważane za obcą i wrogą agenturę, szkodliwądla wspó­
łpracy pol.-sow.; z tego powodu PPR zarzucano za­
mierzenia prowadzące do wywołania w kraju stanu
wojny wewn., wasalizację Polski względem wsch. są­
siada oraz popieranie inkorporacj i Kresów Wsch. Przez
ZSRR; historia i działalność Komun. Partii Polski
(1918-38) oraz stanowisko komunistów podczas ne­
gocjacji z Delegaturą Rządu na Kraj oraz przedstawi­
cielami KG AK potwierdziły jednoznacznie że oskar­
żenia te nie były bezpodstawne.
Geneza powołania podwydziału „A.” w Wydziale
Propagandy BIP KG AK należy ściśle związać z roz­
poczęciem komun, ofensywy propagandowej, której
gł. adresatem miało być poi. społeczeństwo; przedsta­
wiciele Pol. Państwa Podziemnego uznali wówczas
potrzebę powołania specjalnych komórek „K”, któiych
celem było przeciwdziałanie wpływom komun., upra­
wianie kontrpropagandy oraz inspirowanie prasy kon­
spiracyjnej; w ówczesnej sytuacji geopolit. ZSRR
przedstawianojako mocarstwo zagrażające bezpośred­
nio niepodległości i integralności państwa poi., choć
bezpośrednio atakowano tylko działalność krajową
PPR; było to widoczne szczególnie w tematyce arty­
kułów drukowanych w poi. prasie podziemnej; o ile
kampania propagandowa „Agencji Prasowej” nosiła
wspólny tytuł „Akcja Kominternu”, o tyle już po od­
kryciu katyńskiej zbrodni i zerwaniu stosunków
pol.-sow. zmieniła się w „Akcję komunizmu”, by 1944
przyjąć ostateczną formę „Akcji Ros.-Komun”; zmia­
na w samym tonie poi. propagandy podziemnej najle­
piej sygnalizowała stan i ciągłe pogarszanie się wza­
jemnych relacji; jednakże dalszy rozwój PPR i nasile­
nie propagandy moskiewskiej radiostacji „Kościusz­
ko” sprawiło, że i ta forma przeciwdziałania wpływom
komun, okazała się niewystarczająca; w tej sytuacji
26 X 1943 Krajowa Reprezentacja Polit. powołała do
istnienia Społ. Komitet Antykomun. (SKA), który nie­
kiedy w literaturze przedmiotu jest nazywany niezbyt
precyzyjnie „A.”; w skład SKA wchodzili przedstawi­
ciele 4 stronnictw polit.: Stronnictwa Lud. (SL), Stron­
nictwa Nar. (SN), Pol. Partii Socjalist. (PPS), Stron­
nictwa Pracy (SP) oraz ok. 20 mniejszych ugrupowań;
przewodniczącym tej instytucji został F. Białas zaś jego
zastępcami S. Korboński, i F, Urbański; niejako z urzę­
du w skład kierownictwa weszli: dyrektor Delegatury
Rządu S. Kauzik, i jego zastępca Z. Kunicki, T. Żen-
czykowski z BIP KG AK, dyrektor Departamentu
Spraw Wewn. L. Rutkowski, szef Wydziału Bezpie­
czeństwa T. Miklaszewski; ludzie ci stanowili polit.
kierownictwo akcji antykomun. na okupowanym te­
rytorium II Rzeczypospolitej; początkowo z ramienia
BIP w skład SKA miał wejść płk J. Rzepecki, lecz
bb
zdecydowanie odmówił; ostatecznie Żenczykowskie-
mu powierzono zorganizowanie podwydziału „Z” (na-
zywanego także w historiografii wydziałem „R”), który
miał realizować zadania postawione przez SKA.
1943/44 powołano na niższych szczeblach odpo­
wiednie komitety antykomun., które ogarnęły cały pion
i aparat Kierownictwa Walki Podziemnej; na czele pod­
wydziału „A.” stanął Żenczykowski, zaś jego zastępcą
został W. Kozłowski, a sekretarką i gł. łączniczką I.
Rzepecka; komórka ta została ostatecznie podzielona
na 3 referaty: redakcyjny, organizacyjny oraz kolporta­
żu; podwydział zatrudniał 20 ludzi; budżet tej komórki
stanowił zaledwie 14% wydatków całego Wydziału Pro­
pagandy i 4,5% w skali BIP-u; do podstawowych za­
dań „A.” należała ,jawna” propaganda i kontrpropa-
ganda na terytorium całej okupowanej Polski ze szcze­
gólnym uwzględnieniem obszarów wsch. państwa i GG;
jako formę działania przewidziano kolportaż druków
ulotnych w jęz. poi., propagandę szeptaną oraz akcję
uliczną (napisy na murach); w całym tym przedsięwzię­
ciu zapowiadano walkę z PPR nie na slogany czy hasła
populistyczne, lecz za pomocą programu reform społ.,
które znalazły swoją wykładnię w deklaracji Rady Jed­
ności Nar. (podziemnego parlamentu) z III 1944; szcze­
gółowe zaś kompetencje do inwigilowania i zwalcza­
nia agentury komun, powierzono Oddziałowi II KG AK;
wywiad miałjedynie przekazywać do „A.” te dane, któ­
re były użyteczne do działalności propagandowej i in­
formacyjnej.
W celu uniknięcia nieporozumień oraz nakłada­
nia się kompetencji różnych komórek Państwa Pod­
ziemnego „A.” otrzymał szczegółową instrukcję dzia­
łania; jej podstawowe wytyczne były następujące: 1°
walka miała być wymierzona przeciwko PPR a nie poi.
ugrupowaniom radykalnym i samej idei radykalizmu
społ., 2° unikanie w propagandzie wszystkiego co
mogłoby zostać wykorzystane przez komunistów jako
program sanacyjno-oenerowski, 3° likwidowanie w
zarodku wszelkich prób rozgrywek polit. i personal­
nych między organizacjami, jeśli występowały one na
tle współpracy w ramach akcji antykomun., 4° pod­
kreślanie przy każdej sposobności wrogiego stosunku
do III Rzeszy.
Podwydział „A.” zajmował się wyłącznie kwe­
stiami propagandowymi, edytorskimi oraz kolporta­
żem; komórki niższego szczebla mogły przekazywać
swoje sugestie i uwagi do SKA; wynika z tego, że pro­
pagandę antykomun. i zwalczanie wpływów sowieto-
ftlskich uważano za zbyt delikatną politycznie, by nie
podda jej ścisłej kontroli ze strony KG AK i Delegatu­
ry Rządu.
Podwydział rozpoczął działalność wydawniczą
XI 1943; dla społeczności wiejskiej wydawano w na­
1 T lV
kładzie 5 tys. egzemplarzy dwutygodnik „Głos wsi”
redagowany przez bliżej nieznaną osobę z organizacji
chłopskiej „Racławice”; pismo to, podobnie jak i in.
wydawnictwa antykomun. nie były ze względu na im­
plikacje polit. zaopatrzone w winietę BIP-u, gdyż bar­
dzo ściśle przestrzegano wszystkich zasad konspira­
cyjnych; akcja ta miała pozostać tajemnicą nawet w
obrębie AK; natomiast o antykomun. i antysow. profi­
lu tego pisma świadczyły same tytuły drukowanych
tam materiałów: Bataliony Chłopskie pilnują PPR,
Rosja zawsze ta sama, PPR tworzy sowiety w Polsce,
Brunatny hitleryzm czerwony stalinizm, PPR agen­
tura sowiecka oraz Sowiecka piąta kolumna; równie
często atakowano bezpośrednio sam ZSRR posługu­
jąc się analogiami do rzeczywistości okupacyjnej i
systemu totalitarnego w III Rzeszy; nie polemizowa­
no natomiast z projektami reform społ., a wręcz prze­
ciwnie niekiedy je intensywnie popierano i propago­
wano; XI 1943 ukazał się również dwutygodnik prze­
znaczony dla środowisk proletariackich „Wolność
Robotnicza”; czasopismo to w nakładzie 7 tys. egzem­
plarzy było redagowane przez J. Sosnowskiego.
Podwydział „A” wydawał ponadto z dwutygo­
dniową częstotliwościąbiuletyn informacyjny „Agen­
cja R” przeznaczony dla redakcji pism konspiracyj­
nych; biuletyn ten redagowany przez W, Kozłowskie­
go w nakładzie 100 egzemplarzy zawierał serwis in­
formacyjny i materiały społ.-hist. przydatne do upra­
wiania propagandy antykomun.; także od XII 1943
wychodził cotygodniowy meldunek RAK-u przezna­
czony dla władz podziemnych; natomiast z chwiląze-
rwania stosunków pol.-sow. nasilono krytykę „sojusz­
nika sojuszników”; tytuły prasowe zamieszczone na
łamach „Biuletynu Informacyjnego” np. świadczą o
tym Komunizm narzędzie podbojów Rosji czy Dlacze­
go odrzucamy komunizm; w ślady BIP-u poszły wkrót­
ce i in. środowiska; w „Wiadomościach Polskich” zna­
lazły się m.in. następujące artykuły: Hodowcy bolsze-
w izmu, Ziemia wykrywa zbrodnie, Przebieg konfliktu
z Rosją, Cele i możliwości wojenne Rosji; równolegle
nasilono ataki propagandowe na PPR, którą zaczęto
określać mianem „czerwonej Targowicy”; ponadto
rozpoczęto polemikę z propagandą komun, w kraju i
nadawaną przez radiostację „Kościuszko”; szczegól­
nie stanowczo polemizowano z tymi informacjami
sow., które przypisywały komunistom akcje odweto­
we zorganizowane przez AK i in. formacje niepodle­
głościowe; np. audycja z 12 IV 1943, podczas której
rozbicie więzień w Grójcu i Mielcu przez AK przypi­
sano Gwardii Ludowej.
W wytycznych propagandowych BIP-u (11944)
oskarżono ZSRR o bezpodstawne zerwanie stosunków
z rządem poi. w Londynie oraz o imperializm wobec
 AKCJA „ANTYK" - AKCJA „N"
sąsiadów; równocześnie AK t całe Pol. Państwo Pod­
ziemne wyrażało gotowość do ponownego nawiąza­
nia wzajemnych relacji tylko w przypadku uznania
„naszej niepodległości i integralności terytorialnej,
wyrzeczenia się ingerencji w nasze sprawy wewnętrz­
ne. Z Rosją nie walczymy i walczyć nie będziemy, nie
uznamy jednak nigdy żadnego gwałtu, w szczególno­
ści zmiany siłą naszej granicy wschodniej wg stanu z
sierpnia 1939 roku”; z kolei 4 miesiące później tezy te
zostały jeszcze bardziej zaostrzone: „różnica w sto­
sunku naszym do Niemców i Sowietów polega na tym,
że nie mogąc wskutek braku odpowiednich sił i oko­
liczności walczyć na dwa fronty, musimy współdzia­
łać z jednym z wrogów dla obalenia drugiego (...)- Z
takiego stosunku wynika dobór tematów dla naszej
prasy. Możemy i musimy zwalczać ich ideologię re­
wolucji światowej, piętnować ich imperializm ukryty
pod płaszczykiem międzynarodowej solidarności pro­
letariatu czy panslawizmu, demaskować istotne zamia­
ry w zakresie głoszonych reform społecznych, wykry­
wać rozdźwięk między głoszoną zasadą lojalności
wobec sprzymierzeńców a praktykąpowszechną(...).
Nie wolno nam natomiast obniżać wysiłku wojenne­
go Sowietów w walce z Niemcami. Nie wolno nam
także podburzać sprzymierzeńców przeciw sow. me­
todom polit., ani głosić jawnie nadziei na konflikt
zbrojny anglosasko-sowiecki pod koniec rozgrywki w
Europie”; w 2. poł. 1944 wrogąpostawę zajęto wobec
armii Berlinga, Polski „lubelskiej” (1944), PPR oraz
PKWN; od tej chwili wcielenie ziem kresowych nazy­
wano 5. rozbiorem, zaś stan polit. na wschód od linii
Curzona jako nową okupacją.
W tym samym czasie intensywną działalność pro­
pagandową prowadził Społ. Komitet Antykomun.; w
1. kwartale 1944 wydano 4 broszury w nakładzie 21
tys. egzemplarzy, wydawnictwa specjalne w nakładzie
145 tys. egzemplarzy oraz 18 różnych druków ulotnych
o łącznym nakładzie 400 tys. egzemplarzy; sam pod-
wydział miał na swoim koncie broszury: Dokumenty
mówią... Konfliktpolsko-sow. w dokumentach i oficjal­
nych wypowiedziach luty 1943 luty 1944 oraz ulotki
Dwa totalizmy i Do kołchozów zapędzić się nie damy;
sam Żenczykowski był inicjatorem ulotki Odpowiedź
na manifest A7&Vpodpisanej nast. przez kilkanaście poi.
organizacji społ. i polit.; tekst ten został opublikowany
w „Rzeczypospolitej Polskiej” i „Biuletynie Informa­
cyjnym” pt. Do narodu polskiego; analogiczną działal­
ność antykomun. prowadziły wszystkie organizacje zrze­
szone w SKA; np. Konwent Organizacji Niepodległo­
ściowych opublikował broszurę Czerwona Targowica.
W ramach a.„A”. prowadzono też działalność
uliczną, która polegała na umieszczaniu na murach
haseł: „PPR zdrajcy”, „PPR wróg”, „PPR Płatne
67
Pachołki Rosji”; w porównaniu z -> akcją „N” pion
propagandy antykomun. działał zbyt krótko, by w spo­
sób całkowicie miarodajny ocenić skuteczność tej for­
my działalności podziemia; przed powstaniem war­
szawskim sieć kolportażu nie zdążyła objąć całego
kraju, a wsch. rubieże Rzeczypospolitej znajdowały
się już pod sow. dominacją; X 1944 akcję zawieszono
z uwagi na to, że po kapitulacji Warszawy doświad­
czeni pracownicy „A.” znaleźli się w niem. niewoli.
Pod koniec 1944, wbrew oficjalnemu stanowisku
rządu na emigracji, można dostrzec w propagandzie BIP-
u powolne odejście od zasady nienaruszalności granicy
ryskiej, na rzecz obrony niepodległości i niezawisłości
polit. kraju; zmiana taktyki ściśle wiązała się z pol.-sow.
rozmowami na temat przejęcia linii Curzona jako pod­
stawy rokowań granicznych; wówczas w pismach wewn.
BIP-u pojawiły się sugestie zakazujące opisywanie sy­
tuacji na ziemiach inkorporowanych; ponadto premier
S. Mikołajczyk żądał od Delegatury Rządu na Kraj
ograniczenia zarówno działalności SKA jak i akcji an­
tykomunistycznej .
W swoich założeniach a.„A”. nie miała podob­
nych celów jak akcja „N” i w żaden sposób nie zmie­
rzała do osłabienia sow. wysiłku wojennego czy po­
mniejszania roli Moskwy w propagowaniu nowego
ładu w Europie Wsch.; strona poi. konsekwentnie
wystrzegała się wciągnięcia w orbitę wpływów propa­
gandy nazistowskiej; w tej sytuacji niem. akcja „Ber­
ta”, która zmierzała do nasilenia nastrojów antysow. i
wywołania sympatii proniem., zakończyła się totalną
klęską w końcu 1944; natomiast poi. propaganda an­
tykomun. dotyczyła w zasadzie obrony wsch. granicy
państwa, integralności i niepodległości oraz propago­
wała reformizm w kwestiach społecznych.
N. Michta. Konspiracyjna prasa obozu londyńskiego o
Armii Radzieckiej w latach 1941-1943, „Za Wolność i Lud”,
8( 1979); R. Nazarewicz, Koncepcje polityczno-wojskowe obo­
zu londyńskiego w obliczu zbliżającego się wyzwolenia Polski,
„Wojskowy Przegląd Historyczny”, 2(1979); W. Bartoszewski,
T, Żenczykowski, Wydział „R" w BIP KG AK, „Zeszyty Histo­
ryczne”, Paryż 1984, z. 70; Rozmowy PPR z Delegaturą Rządu
w 1943 roku, „Archiwum Ruchu Robotniczego” IX, 1984; G.
Mazur, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK, Warsza­
wa 1987; W. Grabowski, Delegatura Rządu Rzeczypospolitej
Polskiej na Krajt Warszawa 1995.
Robert Potocki
AKCJA „BURZA” -» „BURZA” PLAN
AKCJA „N” (1940-44) - specjalna komórka w
Pol. Państwie Podziemnym, mająca na celu prowadze­
nie wojny psychol. polegającej na dezinformacji (w
języku niem) ludności niem. i żołnierzy Wehrmachtu,
z zatajeniem prawdziwego źródła informacji; dosko­
nała niemczyzna uwzględniająca regionalne odmiany
języka niem., miała przekonać adresatów, że źródłem
informacji jest antyhitlerowska opozycja.
Pomysł utworzenia komórki narodził się wiosną
1940; płk J. Rzepecki zaproponował gen. S. Rowec­
kiemu (pseud. „Grot”), komendantowi podziemia pod
okupacją niem., zorganizowanie akcji pod kryptoni­
mem „N” (Niemcy); jej podstawowym celem miało
być uprawianie tzw. czarnej (podszywającej się pod
przeciwnika) propagandy adresowanej do społeczeń­
stwa i armii niem.; chodziło o niszczenie morale wo­
jennego w obliczu wybuchu powsz. powstania w oku­
powanej Polsce; w propozycji tej nawiązywano do
doświadczeń z XI I 9 18 oraz propagandy rozkładowej
skierowanej do armii ros. (1917); w Planie pracy ko­
mórki „N ” z 5 II 1941 Rowecki przekazał do Londy­
nu gł. założenia i strategię całej koncepcji; na kierow­
nika akcji wyznaczono ppor. rez. T. Źenczykowskie-
go, któremu już XII 1940 zlecono opracowanie i zor­
ganizowanie propagandy antyhitlerowskiej skierowa­
nej do Niemców; w tym czasie, z uwagi na międzynar.
uwarunkowania polit. i trudniejsze warunki pracy kon­
spiracyjnej, nie przewidywano podobnej akcji pod
okupacjąsow.; przed wojnążenczykowski był nie tyl­
ko najmłodszym posłem na sejm z ramienia obozu
pomajowego, lecz także zasłynął jako niezwykle zdol­
ny szef propagandy Obozu Zjednoczenia Nar.; w
pierwszym kwartale 1941 zorganizowano aparat re­
dakcyjny, zaplecze techniczne, dział tłumaczy oraz
opracowano drobiazgowe instrukcje całego przedsię­
wzięcia; szczególny nacisk położono na konspirację
akcji, która miała uniemożliwić ujawnienie jej poi.
pochodzenia.
Pierwszymi pracownikami podwydziału „N” w
Wydziale Propagandy -> Biura Informacji i Propagan­
dy (BIP) Komendy Gł. ZWZ-AK zostali: Z. Ziółek, S.
Smoleński, J. Kawczyński oraz I. Rzepecka i J. Wol­
ska; mimo że początkowo przewidywano 3 piony orga­
nizacyjne: redakcji, sekcji niem. i działu techniki, wkrót­
ce okazało się że struktury te rozrosły się; ostatecznie,
po wielu przygotowaniach, latem 1941 zorganizowano
następujące komórki: organizacyjną studiów, redakcji,
specjalną oraz kolportażu; referatem organizacyjnym
kierował A. Szadkowski, który wywodził się z Pol.
Związku Wolności; zadaniem tej komórki było spra­
wowanie nadzoru i kierowanie strukturami w terenie
oraz legalizacja całej akcji; pracownicy tego działu zaj­
mowali się także przemycaniem materiałów propagan­
dowych na tereny „starej” i „nowej” Rzeszy oraz zdo­
bywaniem oryginalnych dokumentów, blankietów, for­
mularzy i pieczątek używanych przez władze niem.; siat­
kę kurierską starano się zorganizować w taki sposób,
by literatura propagandowa dotarła do wszystkich za­
kątków Niemiec; w komórce analitycznej, kierowanej
przez dr. M. Mendysą zajmowano się badaniami nad
nazizmemjako zjawiskiem społ.-polit. pod kątem wszel­
kich zmian strukturalnych i personalnych oraz prowa­
dzono studia nad Językiem” hitlerowskim i partyjnym
żargonem; zasadniczym celem tej analizy miało być po­
zorowanie i podszywanie się pod nieistniejące grupy
oporu w III Rzeszy; w tym celu rozpracowywano przed­
wojenne środowiską programy, przypuszczalne posta­
wy oraz argumentację nacjonalistów, socjaldemokratów,
środowisk liber. i konserw, oraz armii; aby uskutecznić
czamąpropagandę, podwydział „N” zgromadził olbrzy­
mie archiwum informacyjne na temat życia wewn. w
Niemczech, ich historii i geografii oraz solidne zaple­
cze nauk. i zespół tłumaczy; często korzystano z analiz
Referatu Informacji i Propagandy w Biurze Studiów
Wojsk, w Oddziale II KG AK, kierowanego przez J.
Krasicką zadaniem wywiadu na tym polu była analiza
mechanizmów propagandy niem., śledzenie korespon­
dencji żołnierzy z frontu wsch. oraz badanie nastrojów
panujących w armii i społ.; centralna redakcja, kiero­
wana przez J. Kawczyńskiego, zajmowała się z kolei
przygotowywaniem materiałów propagandowych; już
podczas prac organizacyjnych stwierdzono, że poi. pod­
ziemie będzie podszywało się pod niem. grupy socjal-
demokr., komun., nacjonalistyczne, państw.-austr. oraz
pozorowało grupę rozłamową wewnątrz partii nazistow­
skiej; w okresie późniejszym wydawnictwa „N” zaczę­
ły podszywać się pod grupy rei. i wojsk.; materiały pod­
wydziału były sygnowane przez wyimaginowane bądź
rzeczywiście istniejące grupy i instytucje w III Rzeszy,
m.in. NSDAP-Emeuerungsbewegung, NS-Riechskie-
gerbund, Soldatenbund Hindemburg, Der Deutsche De­
mokratenbund, Österreichische Freiheitsfront.
Akcję rozpoczęto od kolportażu druku ulotnego
wyd. 5 VII 1941 przez Soldatenverbund Freiheit der
Ost-Front; w ulotce tej zaatakowano politykę NSDAP
i sugerowano szybki powrót żołnierzy z frontu wsch.
do domów; pod koniec lipca wydano socjaldemokr.
„Der Hammer” oraz rzekomą odezwę R. Hessa podpi­
saną przez grupę rozłamową w partii nazistowskiej
występującą pod nazwą Erneuerungsbewegung R.
Hess; do VII 1943 wydano kolejnych 5 „odezw Hes­
sa”; poza frondąpartyjnąpozorowano także grupy nie­
zadowolenia w armii; ogółem 1941-42 wydrukowano
5 numerów pisemka „Der Soldat”; w 15 numerze z 15
X II1941 wyraźnie sugerowano nawet, że przywódcą
spisku generalskiego skierowanego przeciw A. Hitle­
rowi jest feldmarszałek W. von Reichenau; śmierć tego
wyższego oficera wzbudziła przypuszczenie, że został
on zlikwidowany przez gestapo; choć nie był to zgod­
 AKCJA „N"
ne z prawdą, okoliczności te zostały wykorzystane
przez ruch oporu i propagandę bryt.; samo pismo zo­
stało zawieszone jako znak hołdu dla „zamordowane­
go feldmarszałka”; z kolei po krótkiej przerwie ukazał
się nowy periodyk „opozycji” wojsk. pt. „Der Front­
kämpfer”, który ukazywał się 1942-44; ponadto IX
1943 ponownie wznowiono organ „Der Soldat”.
Pod podziemie socjaldemokr. podszywało się
czasopismo „Der Hammer”, które wiosną 1942 zosta­
ło przekształcone w miesięcznik „Der Durchbruch”;
ponadto wydawano satyryczny periodyk dla żołnierzy
frontowych „Der Klabautermann” oraz „Die Ostwa­
che” przeznaczone dla Niemców w Generalnym Gu­
bernatorstwie (GG); jedynym pismem, które nie kryło
swego poi. rodowodu był redagowany przez H. Au-
derską „Die Zukunft - Przyszłość” adresowany do
volksdeutschów i kolaborantów; ponadto duże znacze­
nie przywiązywano do akcji ulotkowej i kolportażu
broszur; w okresie okupacji niem. wydano ok. 75 tego
rodzaju wydawnictw; 17 z nich podszywało się pod
partie lub państwo, 10 sugerowało zawiązanie opozy­
cji wojsk., a 20 było produktami „terroru” moralnego.
Pretekstem do rozpoczęcia tego rodzaju akcji sta­
ła się ucieczka R. Hessa VII 1941; we wzmiankowa­
nych już odezwach podszywano się pod opozycję we­
wnątrzpartyjną oraz ukazywano Hessa jako przeciw­
nika A. Hitlera; z kolei pod szyldem NSDAP rozsyła­
no druk Leitsätze fiir unseren Kampf, w którym pod­
ważano wiarygodność wodza Wielkich Niemiec; IV
1942 z „polecenia” Naczelnego Dowództwa Wehr­
machtu wydano zarządzenie Urlauber Merkblatt, któ­
re zawierało wskazówki dla urlopowanych żołnierzy
frontowych; wg druku „N”-owskiego rozprowadzane­
go drogą służbową na froncie wsch. do urlopu wypo­
czynkowego miał prawo każdy żołnierz, który pełnił
służbę liniową od pół roku; jesienią 1942 rozkolpor­
towano broszurkę, która zawierała informacje o gro­
zie ros. zimy, co działało szczególnie demoralizująco,
zważywszy na doświadczenia z 1941/42.
Szczególnie ważną rolę odgrywała poi. dezinfor­
macja skierowana do żołnierzy frontu wsch., która pod­
rywała zaufanie do dowództwa i wywoływała zaniepo­
kojenie o los pozostawionych w kraju rodzin; 1942 i
1943 propagowano ulotki, które informowały o cięż­
kiej sytuacji samotnych kobiet, które dla zwiększenia
niem. przyrostu naturalnego zmuszano do kontaktów
seksualnych z cudzoziemskimi robotnikami lub człon­
kami NSDAP oraz SS i SA; wśród sfałszowanych do­
kumentów ukazała się również odezwa ministra propa­
gandy dr J. Goebbelsa Brief an die Frontkameraden, w
której prosił on żołnierzy o nieopisywanie w listach gro­
zy frontowej z uwagi na pesymizm rodzin, który został
wywołany przez systematyczne bombardowania samo­
69
lotów alianckich; z treści tej ulotki żołnierze po raz
pierwszy dowiadywali się o losie swych rodzin; do ko­
lejnej grupy tematycznej należały materiały dezinfor-
macyjne, które wzywały do zamachu stanu; VIII 1943
dowódca Luftwaffe marsz. H. Göring „ogłosił” się na­
stępcą furera; fikcyjne organizacje wzywały z kolei do
obalenia nazistów i podpisania honorowego pokoju;
wyjątkowym tupetem wykazali się propagandziści a.„N”
kreując w prasie feldmarszałków von Bocka i von Man-
steina na przywódców opozycji generalskiej; te i in. pi­
sma podważające autorytet dostojników III Rzeszy bu­
dziły zaniepokojenie w Berlinie i brak zaufania w sze­
regach armii; w kolportażu druków ulotnych skierowa­
nych do społeczeństwa niem. nie ukrywano ogromu
zbrodni nazistowskich oraz starano się stworzyć pozo­
ry istnienia opozycji antyhitlerowskiej; wśród miesz­
kańców Austrii, Prus Wsch. i pd. Niemiec podsycono
tradycje demokr. i narodowościowe; szczególnym za­
interesowaniem wśród żołnierzy niem. cieszyły się bro­
szury Der grösste Lügner der Welt, Der Windmacher
oraz Der rote Terror z karykaturalnymi podobiznami
W. Churchilla i J. Stalina, mówiące o ogromie zbrodni
nazistowskich; wszystkie inicjatywy wydawnicze mia­
ły za zadanie pozorować oryginalne druki niem.; jedy­
ną ulotką, w której nie ukrywano, że pochodzi z poi.
źródła była odezwa Deutsche soldaten/; ostrzegała ona
przed urlopami w GG z uwagi na działalność partyzant­
ki niepodległościowej.
A. „N” prowadzono także wśród formacji sojusz­
niczych III Rzeszy; ulotki adresowano gł. do żołnie­
rzy stacjonujących na terytorium okupowanej II Rze­
czypospolitej; w wytycznych propagandowych wśród
formacji węg. postawiono następujące cele: Io propa­
gowanie związków Węgier z koalicją zach., 2° podsy­
canie nieufności do Niemiec, 3° przypominanie o
związkach i sympatiach pol.-węg.; nieco in. zasady
przyjęto w propagandzie skierowanej do Włochów; w
imieniu fikcyjnej organizacji Italia Liberta przedsta­
wiano system faszystowski w kraju jako ustrój zbrod­
niczy, zaś B. Mussoliniego jako wasala Niemiec i
mordercę setek tysięcy żołnierzy; jako jedyny ratunek
dla Włoch wskazywano zerwanie sojuszu, zawarcie
separatystycznego pokoju z aliantami oraz dochowa­
nie wierności dynastii sabaudzkiej; w Wytycznych w
sprawie propagandy wśród oddziałów włoskich z 2
IV 1942 płk Rzepecki ściele precyzował następujące
cele akcji: Io poróżnienie z Niemcami, 2° zniechęca­
nie do dalszej walki, 3° podważanie autorytetu władz
faszystowskich Włoch, 4° wywoływanie sympatii pro­
polskich.
W nieco późniejszym okresie powstał referat
akcji specjalnych pod kierownictwem S. Miedza-To-
maszewskiego, a nast. K. Gorzkowskiego; zadaniem
tej instancji było „deprymowanie okupantów przez
wykazanie całkowitej nieskuteczności ich terroru w
Polsce i prób zduszenia naszego oporu, ośmieszania
władz hitlerowskich, podkopywanie ich autorytetu w
oczach samych Niemców i wywoływanie w nich stra­
chu przed naszym odwetem”; akcja ta przybrała po­
ważniejsze rozmiary w 1. półroczu 1942; początkowo
opublikowano w nakładzie blisko 500 egzemplarzy
informacje w sprawie korupcji w administracji okupa­
cyjnej oraz list otwarty do patriotów niem. z ostrzeże­
niem przed volksdeutschami; w powiecie warsz. roze­
słano do Niemców 264 wezwania, aby złożyli daninę
dla rannych żołnierzy w siedzibie miejscowego staro­
stwa; po wykryciu mistyfikacji doszło do licznych
awantur wśród ludności niem.; liczne zamieszanie
wśród administracji wojsk, wywoływały fikcyjne we­
zwania do poboru; szczególnie duży rozgłos w oku­
powanym kraju przyniosło „N”-owskie zarządzenie
wysłane do dyrekcji zakładów pracy, nakazujące świę­
towanie 1 V 1942; przestoje w pracy z tego tytułu
wywołały istotne opóźnienia w produkcji zbrojenio­
wej.
Stosunkowo prostą formą operacji „N” była agi­
tacja uliczna; najsłynniejsząbataliąna ulicach okupo­
wanej Polski stała się akcja „V”; 1 1941 spiker belg.
sekcji BBC rzucił pomysł rozpropagowania litery V
(łac. victoria- zwycięstwo) jako symbolu przyszłego
alianckiego zwycięstwa; pomysł ten w niedługim cza­
sie podchwyciła cała zajęta przez Niemców Europa;
w niedługim czasie III Rzesza odpowiedziała kontr-
propagandą, która zawłaszczyła sobie ten symbol; Pol.
Państwo Podziemne z kolei odpowiedziało na to do­
pisywaniem do tej litery słów, które wrogo odnosiły
się do Niemiec; modyfikacja ta przyjmowała najczę­
ściej postać „Deutschland verloren” (Niemcy zgubio­
ne); in. formą wojny psychol. była akcja typu „tse-tse”,
polegająca na ustawicznym nękaniu za pomocą ano­
nimowych telefonów, fałszywych ogłoszeń, listów z
pogróżkami, gipsowaniu dziurek od kluczy, wybija­
niu szyb czy szykanowaniu pojedynczych Niemców,
Nieodłącznym elementem akcji specjalnej było
powołanie Komisji Mor. Terroru (KMT), kierowanej
przez K. Gorzkowskiego i E. Sokoppa; organ ten zaj­
mował się ewidencjonowaniem wszystkich osób po­
chodzenia niem., które dopuszczały się nadużyć i nie­
prawości w stosunku do Polaków; najpopularniejszą
formą wojny psychol. na tym odcinku było wysyłanie
ostrzeżeń lub pogróżek pod adresem wskazanych osób;
w sytuacjach skrajnych przeprowadzano „akcję sądo­
wą”, która polegała na wysyłaniu zawiadomień w imie­
niu Sędziego Śledczego Wojennego Sądu Specjalne­
go o wszczęciu podziemnego dochodzenia w sprawie
działalności antypol.; kiedy i ta forma nacisku nie od­
nosiła skutku, sprawę kierowano do konspiracyjnej
prokuratury; tam z reguły zapadały wyroki śmierci; po
wykonaniu kilkunastu wyroków sądu wojennego ob­
jęci śledztwem Niemcy z reguły łagodzili swoje po­
stępowanie w stosunku do Polaków.
Komórką kolportażu kierował J. Rolicki; najpo­
ważniejszym zadaniem tego działu był przemyt litera­
tury na teren właśc. Rzeszy oraz dostarczanie jej na
front wsch.; w tym celu stworzono 3 inspektoraty: GG,
Obszar Zach. (Stara i Nowa Rzesza), Obszar Wsch.
(tereny Reichskomisariatów aż po zaplecze frontu); na
terytorium GG tylko 1942 odnotowano istnienie 60
placówek terenowych a.„N”, w których pracowało 410
ludzi; z kolei na terenie Niemiec (w granicach z 1937)
znajdowało się 6 ekspozytur: w Berlinie (2 bazy),
Kassel, Hamburgu, Hanowerze oraz Brunszwiku; po­
nadto rezydentury zajmujące się prowadzeniem tej
operacji istniały w Poznaniu, Toruniu, Iławie, Malbor­
ku, Gdańsku, Gdyni, Szczecinie oraz na obszarze Pro­
tektoratu Czech i Moraw (Bogumin i Orłów) oraz
Austrii (Wiedeń i Linz); z uwagi na warunki konspira­
cyjne materiały wojny psychol. nie wychodziły poza
krąg AK; jedyny wyjątek uczyniono dla Pol. Związku
Wolności oraz Szarych Szeregów; z ramienia konspi­
racyjnego Związku Harcerstwa Pol. kierownikiem
a.„N” został K. Zembrzuski, a nast. (od VII 1941) J.
Jabrzemski.
Wiosną 1944 a.„N” została prawdopodobnie za­
wieszona; na zaniechanie całego przedsięwzięcia wpły­
nęły 3 czynniki: 1° zmiana nastrojów społ. w 111 Rze­
szy i w armii wskutek ciągłych niepowodzeń na fron­
cie oraz bombardowań alianckich, 2° zmiana sytuacji
na arenie polit. w okupowanej Polsce i zorganizowa­
nie -> akcji „Antyk”, 3°dekonspiracja drukami i całej
akcji przez Gestapo (XII 1943—III 1944).
Mimo rozpracowania sieci podziemnych drukami
przez niem. organy policyjne, cała siatka „N” została
zamrożona, gdyż nie wydano żadnego rozkazu likwi­
dacyjnego; sporadycznie aż do upadku powstania
warsz. prowadzono nadal wojnę psychol. z Niemca­
mi; ogółem 1941-44 wydano łącznie ok. 1 min eg­
zemplarzy różnego rodzaju druków ulotnych oraz bro­
szur propagandowych; wydawnictwa te były redago­
wane w doskonałej niemczyźnie z uwzględnieniem
regionalnych dialektów, co świadczyło o dobiym przy­
gotowaniu poi. personelu do całego przedsięwzięcia;
legenda wypracowana przez poi. ruch oporu powodo­
wała, że jeszcze przez kolejne dziesiątki lat historycy
zach. i niem. traktowali materiały propagandowe wy­
tworzone w ramach a.„N”jako produkt autentycznych
grup oporu w III Rzeszy; natomiast w czasie wojny
dowództwo niem. sił zbrojnych, terenowe organy bez­
pieczeństwa oraz szerokie kręgi ludności były przeko­
 AKCJA „N " - AKCJA NA ŚW. PIOTRA I PAWŁA
nane, że mają do czynienia z opozycją antynazistow­
ską; dowódcy Wehrmachtu w comiesięcznych instruk­
cjach Mitteilugen fur die Truppe wielokrotnie prze­
strzegali przed propagandą „N”; jedynie Gł. Urząd
Bezpieczeństwa Rzeszy i Gestapo już od jesieni 1941
rozszyfrowało źródło pochodzenia wywrotowych ma­
teriałów; tego jednak nigdy publicznie nie ogłoszono,
gdyż podważyłoby to goebbelsowski mit o wyższości
i skuteczności hitlerowskiej machiny propagandowej.
Z. Ziółek, Akcja „AT, „Mówią Wieki”, 1(1967); Akcja
„N". Wspomnienia 1941-1944, Warszawa 1972; S. Lewandow­
ska, Egzemplarze druków „N" w aktach gestapo w Wiedniu,
„Dzieje Najnowsze”, 3(1980); W. Borodziej, Wywiad i akcja
„N". Ruch oporu w świetle tajnych akt niemieckich, „Kierun­
ki”, 17(1985); G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy SZP-
ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987.
Robert Potocki
AKCJA NA ŚW. PIOTRA I PAWŁA, Akcija
na św. Petra i Pawła - kryptonim krwawego mordu na
tle nacjonalist., dokonanego na ludności poi. zgroma­
dzonej w kościołach (wraz z dziećmi przystępującymi
do Pierwszej Komunii Świętej) 11 VII 1943 (niedzie­
la) przez Ukr. Powstańczą Armię (UPA) jednocze­
śnie w ponad 100 miejscowościach, rozpoczynające­
go kilkutygodniowy pogrom Polaków na Wołyniu.
A.P.P. rozpoczęła się na wyraźny rozkaz poi it.
zwierzchnika UPA Mykoły Łebedia (pseud. Maksym
Ruban), który w zastępstwie S. -> Bandery kierował
-> OrganizacjąUkr. Nacjonalistów (OUN); Łebed' kie­
rował akcją wołyńską ze swej kwatery we Lwowie;
jego działalność była tak zakonspirowana, że ukr. po­
lityk M. Demkowycz-Dobrianśkyj napisał: „nikt nie
mógł wyjaśnić: kto wydawał rozkazy, kto był odpo­
wiedzialny za kampanię, która na dziesięciolecia, a
może nawet stulecia zatruła stosunki między dwoma
narodami? Nikt nie wiedział za co odpowiada OUN, a
co spowodował rozpalony (przez nią) żywioł”.
Ataman T. Bulba-Boroweć dodawał: „Za wszyst­
kie te zbrodnie ponosi osobistą odpowiedzialność urzę-
dujący prowidnyk OUN - Bandery pan Mykoła Łe-
bedf - Ruban”; Łebedrprawdę tę udokumentował roz­
kazem (VI 1943): „Niezwłocznie i jak najszybciej za­
kończyć akcję całkowitego oczyszczenia terytorium
ukraińskiego z ludności polskiej”; świadcząotym także
meldunki bezpośrednich wykonawców akcji; np. ata­
man J. Stelmaszczuk - „Rudyj”, dowódca Pn.-Zach.
Wojsk. Okęgu UPA „Turiw”, pisał: „Druże Ruban,
zawiadamiam, że w czerwcu komandyr UPA - »Piw-
nicz« Kłym Sawur [Roman Klaczkiwśkyj - E.P.] prze­
kazał mi ustnie tajną dyrektywę w sprawie fizycznego
71
wyniszczenia całej ludności polskiej. (...) Dla wyko­
nania dyrektywy poleciłem rzetelnie przygotować się
do akcji przeciw Polakom i wyznaczyłem odpowie­
dzialnych do poszczególnych rejonów”.
Oddziały UPA stacjonujące w 3 tzw. siczach:
Kołeckiej, Swinarzyńskiej i Zawidowskiej, przy ak­
tywnym wsparciu miejscowej ludności ukr, zorgani­
zowanej w tzw. Samoobronnych Kuszczowych Wid-
diłach (SKW), 11 VII 1943 zaatakowały wsie i osady
poi. jednocześnie w 3 powiatach: horochowskim, wło­
dzimierskim i kowelskim, rozpoczynając tzw. oczysz-
czalnu akciju wid rasowych worohiw - Polakiw, Ży-
diw, Rosyjan i predstawnykiw inszych nacjonalnostej;
na każdej siczy stacjonował kureń UPA, składający się
z 2-3 sotni, 1 sotni służby bezpeky (SB) i czoty WPŻ
(Wijśkowa Połewa Żandarmerija); z siczą współdzia­
łały SKW, składające się z mężczyzn, kobiet i dziew­
cząt; utrzymywały one dyżurne furmanki (podwody)
jako transport dla zbrojnych oddziałów, wyznaczały
gońców (kurierów) i wywiadowców oraz w razie po­
trzeby brały udział w masakrze.
Przebywający wówczas w tych okolicach dowód­
ca UPA D. Klaczkiwśkyj („Piwnicz”) z kurhanu w
Bursztynowych Chutorach obserwował z zachwytem
„dzieło” swoich podwładnych - łunę pożarów i rzeź
„znajdów - przybłędów, którzy zagrażają ukraińskiej
wolności i ziemi” (Klaczkiwśkyj)
Była to akcja dobrze przygotowana i zaplano­
wana w najdrobniejszych szczegółach; w powiecie
włodzimierskim poprzedziła ją koncentracja UPA w
lasach zawidowskich (na zachód od Porycka); 4 dni
przed rozpoczęciem masakry we wsiach ukr. odbyły
się spotkania i narady, na któiych przekonywano miej­
scową ludność ukr. do konieczności wymordowania
Polaków „co do łapy”; głoszono hasło: „Wyrżnąć La­
chów aż do siódmego pokolenia, nie wyłączając tych,
którzy nie mówią już po polsku”; agitatorami byli
Ukraińcy - banderowcy pochodzący z Małopolski
Wsch., wykształceni w poi. gimnazjach i na poi. uni­
wersytetach.
Sygnałem A.P.P. stały się napady na kościoły w
trakcie Mszy św - znanych jest 6 przypadków na zach.
Wołyniu: Kisielin (powiat horochowski), Krymno (po­
wiat kowelski), Chrynów, Oktawin, Poryck i Swojczów
(powiat włodzimierski); w powiecie włodzimierskim
we wsi Gurów z 480 Polaków ocalało tylko 70; w
Porycku wymordowano prawie całą ludność poi. -
ponad 200 osób; w kolonii Orzeszyn na 340 miesz­
kańców zginęło 270 Polaków; we wsi Sadowa spo­
śród 600 Polaków tylko 20 udało się ujść z życiem; w
kolonii Zagaje na 350 Polaków uratowało się tylko
kilkunastu; zabójstwa dokonywano z niebywałym
okrucieństwem - ludności poi. ginęła od kul, siekier,
drągów, pił, noży itp.; wsie i osady poi. grabiono i pa­
lono.
Do historii przeszła rozpaczliwa obrona Polaków
w kościele w Kisielinie; jeden z obrońców świątyni
Wł. S. Dębski pisze: „Dzień 11 lipca 1943 roku był
pochmurny. Około godziny jedenastej zaczął padać
deszcz. Ludzie, jak zwykle w niedzielę, ciągnęli na
sumę z okolicznych wiosek, ale nieliczni. W czasie
sumy ktoś się zorientował, że coś się dzieje, bo w po­
bliżu doków okalających kościół od zachodu i półno­
cy kręcąsię uzbrojeni Ukraińcy. Po nabożeństwie chór
jak zwykle zaśpiewał »Żegnaj Królowo«. Ludzie za­
częli wychodzić. Wtedy ze wszystkich stron nadbiegli
upowcy... Rozpoczęła się masakra i rozpaczliwa obrona
przy pomocy cegieł, kamieni wyrwanych z posadzki i
wszystkiego, co znajdowało się pod ręką. Upowcy
zapalili kościół”; Irena Brzostowicz wspomina: „w
nocy przyszła straszna ulewa. Kościół płonął. Zrobiło
się cicho. Strzały ucichły i nie było słychać wrzasków
banderowców”.
Rozpaczliwąobronę kościoła i przylegającej doń
kaplicy połączonej z plebanią opisała Adela Preis:
„Napastnicy krzyczeli, że podpalą i zaczęli znosić sło­
mę. Podpalili. Zaczęliśmy się dusić od dymu. Paliły
się schody i zaczęła palić się podłoga. Otwór (wybity
już przez napastników) zastawiono jakąś starą, ciężką
szafą. Znowu krzyczano, żeby rozbierać mury i gru­
zem posypywać podłogę. Ktoś polecił, żeby zbierać
mocz i tym zalewać ogień.
Tymczasem bandyci zaczęli dobierać się po dra­
binach do okien. Jedną postawili do okna od strony
miasta, a drugą przy ołtarzu letnim, w środkowej czę­
ści ściany. Trzecią do pokoju - spiżarni nad kaplicą
łączącą kościół z plebanią.
Na korytarzu coraz częściej rwały się granaty i
świstały kule. Potrzebna była pomoc przy dostarcza­
niu cegieł, które mężczyźni rzucali w te okna, przy
których stały drabiny”; nad ranem napastnicy uciekli,
gdyż przeraziła ich wieść o zbliżających się Niemcach.
A.P.P. trwała do końca miesiąca; oddziały UPA
uderzały na większe poi. wsie, które nie zdołały jeszcze
zorganizować skutecznej samoobrony; w celu zamasko­
wania sprawców mordów stosowano w tym czasie wy­
mianę rizunów na nieznanych miejscowym przybyszy.
Taktyka zbrodni była następująca: wybraną do
unicestwienia miejscowość ciasnym pierścieniem ota­
czała liniowa czota UPA; do akcji wkraczał drugi za­
gon, spędzał on ludność najedno miejsce, np. pod wiej­
ską figurę, do największej stodoły, domu ludowego,
szkoły, czasami do kościoła i tam dokonywał masakry,
stodołę zaś szczelnie zamkniętą wraz z żywymi podpa­
lał; sposób zabijania był różny i zależał od pomysłowo­
ści i wyobraźni morderców: strzałem, kołkiem, kosą
siekierą bagnetem, młotkiem, przez wrzucenie do studni
lub płonącego obiektu; małe dzieci uśmiercano przez
uderzenie główką o ścianę, rozdarcie za nóżki, a naj­
częściej „sadzanie” na kołki w płocie; A. Korman wyli­
czył i opublikował ponad 130 „metod” mordowania
ludzi przez OUN-UPA („Na Rubieży”).
Po dokonanym mordzie wjeżdżała na furman­
kach kolumna rabunkowa, złożona przeważnie z ko­
biet, dziewcząt i osób w starszym wieku; rabowano
wszystko od odzieży, pościeli, żywności, trzody chlew­
nej i koni, do blach z dachów; gdy pozornie wszystko
się uspokoiło, a ocalali z masakry Polacy powracali
do wsi, z zasadzki przystępowano do wybijania ocala­
łych i palenia budynków, ale tylko takich, które były
oddalone od zagród ukr. co najmniej 15 metrów, co
zostało później unormowane specjalną dyrektywą szta­
bu UPA (25 II 1945).
W wyniku A.P.P. zostało zamordowanych na
zach. Wołyniu ponad 30 tys. Polaków (strona ukr.
podawała pocz. liczbę 15 tys.); ponad 130 tys. musia­
ło opuścić rodzinne strony, porzucając cały dobytek;
część z nich okupacyjne władze niem. zagarnęły
„ochotniczo” na roboty przymusowe do Rzeszy.
D. Doncow, Nacionalizm, Lwi w 1926\OUN w wijni 1939-
¡945, München 1946; J.A. Armstrong, Ukrainian Nationalism
i 939-1945, New York 1955; M. Lebed', UPA, München 1968;
Narysy historii OUN, München 1968; E. Brockdorf, Kollabora­
tion oder Widerstand, München 1969; H. Cybulski, Czerwone
noce, Warszawa 1969; E. Prus, Herosi spod znaku tryzuba,
Warszawa 1985; E. Prus, Atamania UPA. Tragedia Kresów,
Wroclaw 1996.
Edward Prus
AKCJA SPECJALNA NARODOWYCH SIŁ
ZBROJNYCH - specjalne oddziały partyzanckie i dy-
wersyjne Nar. Sił Zbrojnych (NSZ) tworzone w celu
walki z Niemcami, uzyskiwania broni i środków ma­
terialnych dla organizacji, sprawdzenia gotowości i
przydatności oddziałów w walce dywersyjnej i obro­
ny ludności poi. przed bandytyzmem.
Początkowo (IX-XII 1942) oddziały te nosiły na­
zwę „Akcja Dywersyjna”; instrukcja nakazywała, aby
ich działalność nie była „prowadzona w sposób, który
by mógł spowodować represje w stosunku do ludności
polskiej”; AS NSZ została powołana rozkazem Dowódz­
twa NSZ 1 XH 1942; wyróżniano AS nr 1 (ochrona
ludności przed bandytyzmem) i AS nr 2 (dywersja prze­
ciwko okupantom niem.); w praktyce ten podział nie
utrzymał się; pierwsze małe oddziały partyzanckie AS
powstały już 1942; ich działalność była nakierowana
gł. na zdobywanie broni, środków materialnych i ochro­
 AKCJA SPECJALNA NSZ - AKCJA „WISŁA"
nę ludności przed bandytyzmem; na większą skalę AS
rozwinęła się 1943; w lipcu powołano w ramach Do­
wództwa NSZ samodzielny wydział - Kierownictwo
AS, który podlegał kpt. A. Czajkowskiemu (pseud.
„Chwalibóg”, „St. Halicki”); na szczeblu Okręgów ist­
niały Okręgowe Kierownictwa AS, a na szczeblu Po­
wiatów - Powiatowe Kierownictwa AS (PKAS); od­
działy AS liczyły od kilku do kilkudziesięciu ludzi; ich
zapleczem było Pogotowie Akcji Specjalnej, przygoto­
wywane i szkolone do rozwinięcia AS w momencie
wybuchu powstania powszechnego.
Oddziały AS działały gł. na terenie Generalnego
Gubernatorstwa, na pn. Mazowszu (Regenz Zichenau)
i na Białostocczyźnie (Sonderbezirk Białystok); zalążki
AS Okręgów: Pomorze, Łódź, Poznań i Śląsk oraz
Inspektoratu Ziem Zach. tworzone były w Warszawie;
1 1943 oddziały AS przygotowywano w ramach „Ak­
cji Specjalnej Zamość” do ochrony ludności poi, wy­
siedlanej przez Niemców na Lubelszczyźnie (prawdo­
podobnie udało się to wykonać jedynie na niewielką
skalę); oddziały i grupy AS współdziałały w akcjach
wykonywanych przez *■> Armię Krajową i in, organi­
zacje niepodległościowe, np. podczas likwidacji gen.
F. Kutschery w Warszawie (1111944) czy F. Wittka w
Kielcach (15 VI 1944); do największych akcji zbroj­
nych przeprowadzonych przez oddziały AS należą: 10
zdobycie przez oddział ks. por. F. Kowalika (pseud.
„Zagłoba”) 3,5 min zł w Banku Emisyjnym w Często­
chowie (20 IV 1943), 2° likwidację przez oddział
wachm. T. Wójcika (pseud. „Tarzan”) gen. K. Renne-
ra, dowódcy niem. 174 Dywizji Piechoty Wehrmach­
tu (był to najwyższy stopniem oficer niem. zlikwido­
wany przez poi. podziemie), a wraz z nim 3 oficerów i
3 żołnierzy SS (26 VIII 1943), 3° rozbicie przez od­
działy por. M. Krasuskiego (pseud. „Marian”) i sierż.
S. Kosobudzkiego (pseud. „Sęk”) więzienia w Siedl­
cach i uwolnienie członków Komendy XII (Podlasie)
Okręgu NSZ (12 III 1944), 4° uwolnienie przez od­
dział por. B. Kozłowskiego (pseud. „Grot”) 300 aresz­
towanych Polaków z więzienia w Łomży w drodze
wymiany za wziętych do niewoli zakładników niem.
(VI 1944), 5° likwidację przez oddział por. W. Koła-
cińskiego (pseud. „Żbik”) 18-osobowej grupy pacyfi-
kacyjnej SS pod Olesznem (26 VII 1944).
W historiografii krajowej i zagranicznej funkcjo-
nująsfałszowane fragmenty dokumentów NSZ, na pod­
stawie których historycy komun, (w kraju) i żyd, (w USA
i Izraelu) twierdzą że działalność AS skierowana była
m.in. przeciwko Żydom; np. prof. B. Hillebrandt na
podstawie sfałszowanych cytatów (jakoby z dokumen­
tu z 1944) pisał, że „oddziały NSZ w pierwszym rzę­
dzie prowadzić miały walkę bratobójczą zwalczać od­
działy partyzanckie Gwardii Ludowej, zw. »bandami
73
wywrotowymi« i »formacje mniejszościowe«, tj. grupy
leśne sformowane z Żydów zbiegłych z gett” (B. Hille­
brandt, Brygada Świętokrzyska Narodowych Sił Zbrój-
nych, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1(1964); prof.
S. Krakowski (były dyrektor Yad Vashem Institute),
powołując się na te same cytaty (wg niego pochodzące
z dokumentu (1942) podpisanego przez dowódcę płk.
I. Oziewicza, pseud. „Czesław”), stwierdził, że przez
formacje mniejszościowe należy rozumieć oddziały
partyzantki sow. i żyd. oraz dodał, że „setki Żydów (...)
było zamordowanych przez NSZ” (S. Krakowski, Na­
rodowe Siły Zbrojne, w: Encyclopedia o f the Holocaust
III); w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, w zespo­
le Narodowe Siły Zbrojne (sygn. 207/24, k. 1-4, mps)
znajduje się dokument zatytułowany Wytyczne działa­
nia Akcji Specjalnej z ręcznie wstawionądatą: „luty 1944
r.”, podpisany (pod punktem C na s. 6, a przed punktem
D) przez dowódcę NSZ płk. dypl. T. Kurcyusza (pseud.
„Żegota”); jest to zapewne odpis lub kompilacja doku­
mentów NSZ, sporządzona przez Ministerstwo Bezpie­
czeństwa Publ. dla potrzeb śledztw w latach 40. i 50., w
którymjest zawarte sformułowanie o „oczyszczaniu te­
renu od wrogich nam formacji mniejszościowych”; w
oryginalnych dokumentach NSZ występuje wprawdzie
termin: „formacje mniejszościowe” oraz „formacje in­
nych narodowości” jednakże jest on wyjaśniony jako:
oddziały ukr., litew. i łot., oddziały sformowane z jeń­
ców sow. należących do szczepów kaukaskich i mong.,
oddziały wł., węg., rum., słowac., hiszp., franc., belg.;
zwrot ten oznaczał zatem wyłącznie formacje kolabo­
racyjne tworzone przez Niemców.
Brak rzetelnej historiografii NSZ i fałszowanie
ich historii (a zwł. dziejów i działalności partyzantki,
w tym AS) jest możliwe dlatego, że do V 1944 istniał
formalny zakaz podawania konkretnych informacji w
rozkazach i gazetkach tej formacji: „Ze względów bez­
pieczeństwa poszczególne akcje oddziałów NSZ i bliż­
sze dane o nich nie mogą być podawane do publicznej
wiadomości” (Komunikat Nr 8/Z/44 Biura Informacji
NSZ, 3 I 1944); ponadto niektóre grupy GL-AL, wy­
konując akcje rabunkowe, pozostawiały „pokwitowa­
nia” z pieczątkami: NSZ.
Archiwum Akt Nowych, zespół NSZ, sygn. 207; M.J.
Chodakiewicz, Akcja Specjalna NSZ na Lubelszczyźnie, „Woj­
skowy Przegląd Historyczny”, 2( 1993), 3( 1993); Narodowe Siły
Zbrojne. Dokumenty; struktury, personalia, Warszawa i 994-96;
Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty, Warszawa 1997-99.
Leszek Zebrowski
AKCJA „WISŁA”, operacja „Wisła” - działa­
nia o charakterze 1° cywilnym, polegającym na prze-
siedleniu ludności ukraińsko-ruskiej na Ziemie Zach.
i Pn. Rzeczypospolitej, oraz 2° wojskowym, polegają­
cym na militarnym unicestwieniu oddziałów zbrojnych
(antypartyzanckich) tzw. -> Ukr. Powstańczej Armii
(UPA), dla której ludność ukraińsko-ruska stanowiła
zaplecze; obie te akcje, podjęte w warunkach wyższej
konieczności, były konsekwencją działań UPA i pa­
tronującej jej pod względem polit. nazistowskiej Or­
ganizacji Ukr. Nacjonalistów (OUN).
1. P r z y c z y n y i p r z e b i e g . UPA wsławiła
się okrutnymi rzeziami dokonanymi na ludności poi.
Wołynia i Małopolski Wsch. (-> Akcja na św. Piotra i
Pawła); dokonała też najazdu zbrojnego na ziemie poi.
leżące po lewej stronie Bugu, które nazywała „Ukra­
iną Zacurzońską” lub „Zacurzonią” (od linii Curzo­
na), w celu zademonstrowania swojej dezaprobaty
wobec decyzji Wielkich Mocarstw (wytyczających tę
linię jako granicę pol.-sow.) i oderwania „Zacurzoni”
od Polski z zamiarem oddania jej Ukr. SRR; na wio­
snę 1944 w sumie znalazło się tu ok. 2 tys. upowców
(banderowców), których wsparła ponadto miejscowa
siatka paramilitarna tzw. Ukr. Nar. Samoobrony
(UNS);wg założeń OUN w pierwszym rzędzie zamie­
rzano wyniszczyć ludność poi. (schroniło sie tu do­
datkowo 300 tys. osób, które uciekły z Kresów przed
UPA) lub zmusić ją terrorem do opuszczenia obszaru
między Bugiem a linią sieci „kuszczów” UNS (Roz-
łupy, Mączyn, Suchowola, Huta Różaniecka i Ciepli­
ce do Sanu), w celu oczyszczenia zaplecza i stworze­
nia rozległego przyczółka na zachód od Bugu;.
W tej sytuacji poi. konspiracja podjęła walkę z
najeźdźcą; do tej walki włączyła się lojalna względem
państwa poi. ludność ukr., którą skrajni nacjonaliści
ukr. terrorem zmuszali do posłuchu i uległości; do
walki z ukr. nacjonalistami stanął cały poi. ruch oporu
bez względu na dzielące go różnice polit.: AK, BCh,
NSZ, GL; komendant hrubieszowskiego obwodu BCh
M. Osiej (pseud. „Pokrzywa”), pisał (22 III 1944) w
raporcie: „Sytuacja na terenie obwodu, zaczynając od
I III 44 r. jest tragiczna. W chwili obecnej płoną wsie
polskie. W czasie pożaru ginie ludność polska od ka­
rabinów, siekier, noży, młotków oraz w płomieniach.
Pożary nie ustają nawet w dzień. Ludność opuszcza
gremialnie swe gospodarstwa... Na terenie ukazały się
oddziały SS-Galizien, ci wypowiadają jawnie, iż są
ostatnią awangardą wojsk niemieckich i jako ostatni
będą wyrzynać ludność polską do ostatniego w myśl
frazesu: »Ukraina bude, ałe bez Lachiw«”.
Podobnie było na południu; drogę w Bieszczady
otwierała kompania SS-Galizien, która właśnie skoń­
czyła służbę u hitlerowców i stała się sotnią hajda­
macką; wkrótce pojawiły się sotnie i kurenie „Siro-
manci”, „Pruta”, „Rizuna”, „Burłaki”, „Łysa”, „Puha-
cza” i in.; VIII 1944-VI 1945 oddziały UPA operowa­
ły w Bieszczadach w warunkach zupełnej bezkarno­
ści; po przejściu frontu w tym rejonie nie było oddzia­
łów regularnych Wojska Pol., a cały ciężar samoobro­
ny spoczywał na słabych liczebnie i kiepsko uzbrojo­
nych posterunkach milicji; jesień 1944 przyniosła na­
silenie bandyckich akcji.
Jeden z pierwszych rozkazów komandyra UPA
„Zacurzonii” M, Onyszkewycza (pseud. „Orest”)
brzmiał: „Wytępić Polaków zamieszkałych na terenach
południowo-wschodnich i dążyć do ich całkowitego
usunięcia. Nie uznawać linii Curzona za granicę pol­
sko-radziecką. Czekać na wybuch trzeciej wojny świa­
towej i tu z utworzonego (...) przyczółka, przy sprzy­
jających okolicznościach politycznych, pójść na
Wschód w celu zbudowania wielkiego państwa ukra-
ińskiego”;UPA niszczyła wszystkie przejawy polsko­
ści na opanowanych przez siebie terenach.
Nie wszyscy Ukraińcy zdecydowali się na opusz­
czenie Polski w ramach umowy pol.-sow.; pozostają­
cy deklarowali swoją lojalność i chęć walki z UPA;
wśród nich przeważali lojalni (deklaratywnie) obywa­
tele, u któiych przeważyło przywiązanie do ziemi ro­
dzinnej, względy rei., oraz, zwł. wśród inteligencji,
zżycie z kulturą poi. i sentyment do polskości; nato­
miast mniejszość stanowili ludzie w jakimś stopniu
skompromitowani, w tym przywódcy OUN, którzy li­
czyli na słabość władzy poi. i szansę przetrwania oraz
prowadzenia dalej swojej działalności; nie opuścili
Polski również z tych samych względów - a także ze
względów rodzinnych i rei. - ludzie stanowiący otocz­
kę UPA, powiązani z jej członkami pokrewieństwem,
sympatiami, znajomościami; została wreszcie część
ludzi słabych, zatrzymanych po prostu siłą i terrorem
OUN-U PA.
Przy wysiedlaniu (przesiedlaniu) obowiązywała
generalna zasada dobrowolności; takie stanowisko było
zgodne z postanowieniami narady, która odbyła się 24
VII 1945, a udział w niej wzięło 6 reprezentantów lud­
ności ukr. z woj. rzeszowskiego (J. Czołyj, A. Nazare-
wicz, I. Maślak, J. Konstantynowicz, I. Jubicz i B.
Wojtowicz); na naradzie zaprezentowany został pro­
gram rządowy względem ludności ukr.; mówił on m.in.:
„Osoby narodowości ukraińskiej, które obecnie lub
później będą współpracować z podziemiem, zostaną
odpowiednio ukarane i władze będą zmuszone prze­
siedlić je przymusowo”.
Nieco komplikacji stwarzała sprawa Łemków, o
których nie mówiła umowa pol.-sow. z 9 IX 1944;
ponieważ byli Rusinami, podlegali wysiedleniu do
ZSRR; ostatecznie Łemków uratowała stanowcza de­
cyzja W. Gomółki, która zahamowała proces ich wy­
siedlania; wydawało się, że ich problem został roz­
 AKCJA „WISŁA"
strzygnięty, tak jak tego sobie życzyli, przyszłość jed­
nak pokazała, że tak nie jest; do „sprawy” wkradło się
wiarołomstwo, które w dużej mierze legło u podstaw
decyzji w sprawie a.„W.”.
Ukr. nacjonaliści podsunęli myśl powołania do
życia, pozornie lojalnego względem państwa poi. Ko­
mitetu Łemkowszczyzny (powstał on II 1945); jego
rzeczywisty twórca i przewodniczący M. Doński w
wywiadzie dla „Zustriczi” (1/1990) oświadczył, że
komitet ten był wzorowany na okupacyjnym Ukr. Cen­
tralnym Komitecie, którym kierował kolaborant W.
Kubijowycz; Doński pisał: „Na początku naszej dzia­
łalności zaprosił nas na Preszowszczyznę Organiza­
cyjny Komitet Zjazdu ruskich mieszkańców Pre-
szowszczyzny. (...) Zapytaliśmy jednego z organiza­
torów, czy aby nie pomyliliśmy zjazdów. Zaprzeczył i
wyjaśnił, że dążą do tego, by ich przyłączono do Ukra­
iny (ZSRR). »Gdy będziemy nazywali się Ukraińca­
mi, pewniejszym będzie, że przyłączą nas do Ukra­
iny« (...) A my na to: »Nam by to również pasowało«.
Doradzono nam, by napisać list do Stalina, że chcemy
wejść w skład Związku Radzieckiego. Wspólnymi si­
łami ułożyliśmy taki list”; list ten dotarł do N. Chrusz-
czowa i to on zaproponował J. Stalinowi oderwa­
nie od Polski „Zacurzonii” i utworzenie ukr. obwodu
ze stolicąw Chełmie.
Wszystko to odbywało się w zgodzie z instrukcją
prowidnykaOUN w Polsce J, Starucha (pseud. „Stah”),
wyd. na wiosnę 1947: „Nasuwa się jeszcze przypusz­
czenie, że ten teren mogąprzejąć bolszewicy, to znaczy
ziściłyby się nasze najgłębsze marzenia”; niewykluczo­
ne, że właśnie te 2 listy zadecydowały o a.„W.”, mają­
cej postawić władze sow. przed faktem dokonanym; rząd
Polski decyzję o rozpoczęciu akcji podjął 24 IV 1947;
głosiła ona: „W związku z koniecznością dalszej nor­
malizacji stosunków w Polsce dojrzała całkowicie spra­
wa zlikwidowania działalności band UPA”.
W ten sposób, drogą militarną i adm., walczono
z agresorem, który najechał na Polskę 1944 i nie za­
mierzał się wycofać: „Gdyby nie było akcji »Wisła«,
to UPA działałaby w Krainie Kierzońskiej jeszcze dzie­
sięć lat” (Litopysu UPA, 1.16); ta perspektywa potwier­
dziła celowość a.„W.”; zaniechanie jej naraziłoby pd.-
wsch. tereny Polski na lata terroru i zbrodni oraz moż­
liwość ich oderwania; a.„W.” trwała do 3 IX 1949,
kiedy oddziały UPA zostały rozwiązane; nie stało się
to w wyniku dobrej woli dowództwa UPA, ale z po­
wodu strat, jakie poniosła do końca 1946, a zwł. 1948.
Walka z antypaństw. rebelią rozpoczęła się dwu­
torowo: zbrojnie i sposobem cywilnym, przez przesie­
dlenie; przesiedlenie odbywało się na ogół spokojnie -
nie licząc kilku napadów UPA na przesiedleńców; prze­
siedleń dokonywał Państw. Urząd Repatriacyjny, a
75
ochraniało przesiedleńców wojsko; PUR był odpowie­
dzialny m.in. za transport, wyżywienie i opiekę sanitar­
ną; o tym, jak należy traktować przesiedleńców pouczał
Rozkaz nr 007 (11 V 1947) dowódcy Grupy Operacyj­
nej „Wisła”: „Jeszcze raz pouczyć wszystkich podwład­
nych oficerów, podoficerów i szeregowców, że przesie­
dlani są obywatelami polskimi i muszą być należycie
traktowani i muszą oni mieć możność zabrania ze sobą
wszystkiego, co im potrzebne, (...) traktowanie musi
być jak najbardziej ludzkie i życzliwe, (...) kolumna
bez żywności i furażu odejść nie może. Po raz ostatni
ostrzegam (...) przed bezmyślnym, pospiesznym wy­
siedlaniem (bez wyboru i uzasadnienia - aby prędzej i
jak najszybciej wysiedlić) - w razie powtórzenia się ta­
kich faktów wyciągnę konsekwencje”.
Poprawne zachowanie wojska pozwoliło uknik-
nąć konfliktów z przesiedleńcami, a nawet przyspo­
rzyło mu ich sympatii; gdy znaleźli się oni w miejscu
przeznaczenia, okazało się, że w zamian za bieszczadz­
kie gliniano-drewniane chałupy ludność ukraińsko-
ruska otrzymywała solidne, poniem. domy oraz wie­
lohektarowe gospodarstwa rolne, a wreszcie bezzwrot­
ną pożyczkę pieniężnąna zagospodarowanie oraz po­
moc charytatywną z UNRRA; to spowodowało, że
coraz więcej ludzi opuszczało swoje nędzne chatki i
mało urodzajne pola i przenosiło się na Ziemie Odzy­
skane.
Po przesiedleniu ludności zlikwidowana została
cywilna siatka wywiadowcza, baza zaopatrzeniowa,
żywe rezerwy kolejnych poborów do UPA, a wreszcie
zahamowany został przelew krwi poi. i ukr.; pozba­
wiona cywilnego wsparcia, UPA szybko uległa prze­
wadze militarnej; jej niedobitki powędrowały za prze­
siedleńcami na Dolny Śląsk i na Mazury, ale tu wkrót­
ce zostały rozwiązane; brak zwartego zaplecza (prze­
siedleńcy zostali porozrzucani po poi. wioskach) nie
sprzyjał działalności konspiracyjnej.
Cała operacja trwała w zasadzie 3 miesiące; za­
początkowała jąuchwała Prezydium Rady Ministrów
z 24 IV 1947; niedobitkami OUN-UPA zajęli się dalej
dowódcy okręgów krak. i lubelskiego; w trakcie a.„W”.
zlikwidowano lub ujęto 1509 bojówkarzy UPA, a do
obozów odosobnienia, w tym takrze do Jaworzna, ode­
słano 2781 aktywnych członków OUN; zniszczono
1178 różnego rodzaju schronów i bunkrów z dużąilo-
ścią broni, amunicji i sprzętu wojsk.; straty własne
wyniosły 90 poległych i 188 rannych żołnierzy WP.
Bardzo wiele wskazuje na to, że decyzja ówcze­
snych władz poi. ocaliła tysiące ludzi, zapewniła spo­
kój, a także, być może, uratowała dla Polski Prze­
myśl, Chełm, Zamość, czy nawet Rzeszów.
Edward Prus
 2.
W s p ó ł c z e s n e r e p e r k u s j e . A.„W.”,
która była wymuszona zbrojnymi działaniami OUN-
UPA i zagrażała stabilizacji państwa poi., obecnie zno­
wu bywa wykorzystywana do walki z polskością; wspó­
łdziałają przy tym 2 wspierające się nurty: odradzają­
cy się nacjonalizm ukr., kontynuujący faszystowskie
tradycje z okresu II wojny świat, oraz kosmopolityzm
niektórych środowisk inteligenckich w Polsce.
Istniejący na Zachodzie Świat. Kongres Ukraiń­
ców, który skupia zarówno OUN-banderowców, jak i
melnykowców, pełni rolę paraspoł. nadbudówki ukra­
ińskich organizacji nacjonalist. poza Ukrainą; należy
do niego również Związek Ukraińców w Polsce; Se­
kretariat Prezydium SKU wystosował pod koniec 1996
apel w 50. rocznicę akcji „Wisła”, w którym współcz.
Polska określana jest jako okupant ziem ukr., tzw. Za-
curzonii (ziemie na zachód od linii Curzona - okre­
ślenie błędne, ponieważ linia Curzona dochodziła tyl­
ko do wysokości Zamościa), zaś a.„W.” jako „hanieb­
na”; apel oparty został na stanowisku Związku Ukra­
ińców w Polsce.
Tezę o okupowaniu przez Polskę „Zacurzonii”
potwierdza pośrednio działacz Związku Ukraińców w
Polsce E. Misiło (Jewhen Misyło), pisząc, że „nowa
polska granica (...) odcinała od Ukrainy najdalej na
zachód wysuniętą część jej ziem etnicznych”; podob­
nie B. Huk, redaktor serii wydawniczej Archiwum Ukr.
w Warszawie, informuje, że seria ta „poświęcona jest
historii Ukraińskiej Powstańczej Armii na terytoriach,
które po 1944 roku znalazły się w granicach państwa
polskiego”; zgodne są co do tego wszystkie odłamy
nacjonalistów ukr.; przedstawiciel melnykowskiej frak­
cji OUN w Polsce M. Siwicki (Mykoła Sywyćkyj) pi­
sze: „Termin »Zakerzonie« (...) oznacza właśnie zie­
mie ukraińskie”; opublikowana przez Archiwum Ukr.
Przysięga wojaka Ukraińskiej Powstańczej Armii zo­ jące do naruszenia pokoju nie mogą być tolerowane,
bowiązywała m.in.: „walczyć o całkowite wyzwole­
nie wszystkich ziem ukraińskich i narodu ukraińskie­
go od zaborców”; wg pisma ukr. nacjonalistów w Pol­
sce „Nasze Słowo” OUN-UPA na „Zacurzonii” pro­
wadziła walkę o państwo ukr.; skoro „wojacy” UPA jako ukr. formy faszyzmu; „Przykładem powyższego
byli bohaterami tej walki, następuje tu pełna gloryfi­
kacja i heroizacja działalności UPA, czyli nie tylko
usprawiedliwienie, ale także nobilitacja krwawego ter­
roru; masakry bezbronnej ludności poi. i nieposłusz­
nej ukr. są nazywane walką„narodowo-wyzwoleńczą”.
Siwicki jest autorem obszernego dzieła Dzieje
konfliktów.przesiąkniętego nienawiścią do Polaków
i gloryfikującego oddziały ukr. nacjonalistów; jest to
praca w dużym stopniu zafałszowana, z zamieszczo­
nymi wybiórczo dokumentami (np. brak tuListu otwar­
tego do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów Stepa-
na Bandery, w którym T. Bulba-Boroweć napisał, że
te formacje „zaczynająbudowanie państwa ukraińskie­
go od wyrzynania Polaków”).
Nobilitacji OUN i heroizacji UPA poświecona
jest działalność pracowników Archiwum Ukr. w Pol­
sce, którego dyrektorem jest Misiło, zaś redaktorem
zbiorów dokumentów - Huk; opracowania archiwum
zmierzają do usprawiedliwienia OUN-UPA, obciąża­
jąc winą za wszelkie następstwa a.„W.” stronę poi.;
zbrodnie OUN-UPA na Polakach i Ukraińcach są tu
przemilczane; opracowania te ponadto „wykazują”, że
„Zacurzonie” stanowi ukr. terytorium etn. i jako takie
winno wejść w skład państwa ukr., a zatem walka z
Polską powinna być kontynuowana.
Cechą charakterystyczną pisarstwa Archiwum
Ukr., a także oświadczeń działaczy ZUP, jest utożsa­
mianie OUN-UPA z narodem ukr., zaś faszystowskiego
w swej istocie nacjonalizmu z ukr. patriotyzmem; nato­
miast skupiający 2% populacji ukr. w Polsce ZUP rości
sobie prawo do reprezentowania wszystkich swoich
rodaków; w rzeczywistości jest to organizacja o profilu
polit., realizująca założenia programowe OUN, wobec
tęgo będąca stowarzyszeniem nacjonalist.; ZUP ponadto
solidaryzuje się z poglądem Świat. Kongresu Ukraiń­
ców, wg którego Polska jest okupantem „Zacurzonia” i
tylko walką można te ziemie połączyć z Ukrainą.
Jawne głoszenie chwały morderców z UPA w
Polsce może być etapem przygotowania do agresji; np.
w Birczy odsłonięto pomnik upowców poległych w
trzykrotnym ataku na poi. załogę tego miasta - po­
dobnych pomników wystawianych mordercom jest
więcej; uczestnictwo przedstawicieli ZUP w
uroczystościach odsłaniania tych pomników jest pro­
wokacją wobec pamięci pomordowanej ludności i
władz poi.; podważanie całości terytorialnej państwa
poi. (działalność OUN w Polsce) i działania zmierza­
bowiem tolerowanie ich świadczy tylko o braku dba­
łości o własną suwerenność nar. czynników polit. w
Polsce; szczególnie wiele ignorancji wykazująniektó-
rzy naukowcy, gdy chodzi o ocenę nacjonalizmu ukr.
stwierdzenia jest stanowisko, prezentowane przez prof.
Tomasza Strzembosza z Instytutu Studiów Politycz­
nych PAN, który dokonując oceny działalności ukra­
ińskich politycznych i zbrojnych struktur nacjonali­
stycznych wyłącznie w oparciu »o dane źródłowe«, w
jego przypadku akty zgonów w jednym powiecie na
Lubelszczyźnie, z zestawienia których wynika, że pod­
czas starć polsko-ukraińskich więcej Ukraińców po­
niosło śmierć, aniżeli Polaków. To żenujące stanowi­
sko nie uwzględnia faktu, że w warunkach prowadzo­
nej eksterminacji tracą życie wszyscy mieszkańcy okre­
ślonych miejscowości, włącznie z osobami, które spo­
 AKCJA „WISŁA"
rządzają akty zgonu. Na Wołyniu i w Halicji z po­
wierzchni ziemi zniknęło kilkaset wsi, a ich miesz­
kańcy, często wraz z księżmi, ponieśli męczeńską
śmierć z rąk OUN-UPA, nie pozostało ani jednego
świadka, jak więc mówić o »dowodach źródłowych«
w postaci aktów zgonu. Poza tym zajmowane przez
tego historyka stanowisko w ogóle nie dostrzega sił
sprawczych wydarzeń, w tym przypadku ideologii i
programów politycznych OLFN, nie usiłuje nawet do­
ciec w jakim charakterze pozostawali pozbawieni ży­
cia Ukraińcy, czy byli to członkowie UPA, SB, SKW,
policji ukraińskiej, czy polegli oni w walce, czy też
zostali zamordowani. Zajmowanie przez tego history­
ka stanowiska ogranicza się, do arytmetycznego po­
równania ilości osób, które: poniosły śmierć w okre­
ślonym czasie”. (W. Poliszczuk, Akcja „ Wisła Pró­
ba oceny, Toronto 1997).
W wielu opracowaniach hist. pojawia się teza, iż
„Ukraińcy mordowali Polaków, Polacy mordowali
Ukraińców i sprawa się wyrównuje”; nie ma prób rze­
czowej oceny zjawisk, wyjaśnienia ich genezy czy
nawet rzetelnego przytoczenia faktów; wynika to „z
ostrożności” - lepiej nie zajmować się tematami, któ­
rych interpretacja jest często narzucana przez lobby
polit. i może nawet odbić się na sytuacji życiowej „nie­
poprawnego politycznie” historyka.
Niektóre oficyny wydawnicze i pisma, np.
„Więź”, „Tygodnik Powszechny”, lansują fałszywe
pojmowanie humanizmu, polegające na tym, że nie
dopuszczają one do publikacji drastycznych danych i
ocen nacjonalizmu ukr. pod pretekstem, iż może się to
rzekomo odbić na stosunkach pol.-ukr.; jest to typowa
obłuda odziedziczona po R. Luksemburg, która była
gorącą zwolenniczką niepodległości dla Murzynów,
Chińczyków i Eskimosów, ale niepodległą Polskę na­
zywała „cuchnącym trupem”; nie pomijają żadnego
makabrycznego wydarzenia, jeżeli było dokonane
przez Polaków, a przemilczają wszystko co drastycz­
ne, jeżeli dotyczy to mniejszości nar., nawet wówczas,
kiedy chodzi o odchylenia faszystowskie (-> antypol­
skie wystąpienia na Kresach Wschodnich).
Ukr. historyk Poliszczuk wykazuje, że niektóre
publikatory w Polsce działając na pozór log., jedno­
cześnie starają się ukryć najważniejsze fakty i proble­
my stosunków pol.-ukr., a przede wszystkim fakt, że
OUN-UPA były strukturami faszystowskimi, które
dopuściły się zbrodni ludobójstwa; stanowisko tych
środków masowego przekazu kształtowane jest przez
siły za wszelką cenę dążące do zahamowania, zablo­
kowania informacji o faszystowskim i ludobójczym
charakterze OUN i UPA; to stanowisko reprezento­
wane jest przez „Gazetę Wyborczą”, której redaktor
naczelny pozostaje pod wpływem paryskiej „Kultu­
77
ry”, a ta dążąc do pojednania pol.-ukr. ponad faszy­
zmem i ludobójstwem OUN-UPA, pragnie stworzyć
blok zdolny przeciwstawić się Rosji; podobne stano­
wisko zajmuje „Tygodnik Powszechny”, w któiym
można publikować nawet szkalujące badaczy nacjo­
nalizmu ukr. artykuły B. Osadczuka, a nie wolno pu­
blikować materiałów o zbrodniczej istocie OUN-UPA;
znamienny jest także-> antypolonizm niektórych pol­
skojęzycznych wydawnictw, opanowanych przez nur­
ty antykośc., antynar. i kosmopolit., gotowe do szuka­
nia sojuszników wśród faszystów i nazistów, byleby
tylko pomogli im w zwalczaniu poi. patriotyzmu, na­
zywanego przez nie „nacjonalizmem”.
Skrajnie nieobiektywna i fałszujaca historię była
wyemitowana w poi. telewizji publ. (17 II 1997, pr. 2
TVP) audycja, do której zaproszono działaczy OUN-
UPA, w tym nawet W. Kuka- dowódcę UPA po śmierci
T. Szuchewycza„Czuprynki”, natomiast nie zaproszo­
no historyków, znawców tematu; w audycji obwinia­
jącej Polaków o wszelkie zło w stosunkach pol.-ukr.
nie wymieniono Organizacji Ukr. Nacjonalistów, raz
tylko padła nazwa „Ukr. Powstańcza Armia” i raz -
„UPA”; największym kłamstwem tej audycji było utoż­
samianie ludobójczych poczynań nacjonalistów z na­
rodem ukraińskim.
UPA była popierana tylko przez część Ukraiń­
ców; większość, zmuszana terrorem, buntowała się i
udzielała pomocy Polakom; w takich przypadkach żan­
darmeria UPA karała swoich rodaków z całym okru­
cieństwem; we wsi Szeple na Wołyniu rozstrzelała 19
Ukraińców podejrzanych o sympatie dla Polaków; w
ukr. wsi Huczwice spaliła żywcem wszystkich męż­
czyzn, wszystkie starsze kobiety i dzieci, a młode ko­
biety po zgwałceniu „łaskawie” zastrzeliła; w Kraszy-
nowie k. Lwowa ludność ukr. zbrojnie przeciwstawiła
się UPA i nie dopuściła do rzezi Polaków; podobnie
było we wsi Skwarzawa w rejonie Doliny, gdzie Ukra­
ińcy i Polacy wspólnie odparli kilka ataków UPA i
bronili wsi przed wymordowaniem i spaleniem; roz­
juszeni „striłcy” wyładowali swoją wściekłość pod
Różyszczem, gdzie w ciągu jednej nocy zamordowali
800 swoich rodaków za to tylko, że zaopiekowali się
poi. rodzinami zbiegłymi z palonych przez UPA wsi;
jednym z przykładów bestialstwa faszystów, gloryfi­
kowanych dziś przez proeurop. czynniki medialne i
polit., jest pogrom we wsi Wołkowa; „Chodziło o re­
presje wobec nieposłusznych Ukraińców; dla odstra­
szającego przykładu kilku mężczyzn zostało przywią­
zanych do ław i pociętych na pół piłami ciesielskimi.”
(J. Gerhard).
W czasie przygotowywania jubileuszu 50-lecia
a.„W.” decyzję ojej podjęciu nazywano wielokrotnie
- nie próbując nawet uzasadniać jej merytorycznych
/ö r tR L J r t „ V V IJL M
przesłanek - wybrykiem „odwiecznego poi. nacjona­
lizmu”; tymczasem polit. zespół, który 29 III 1947
podjął tę decyzję, miał typowo intemacjonalistyczny
skład: jeden człowiek o niewyjaśnionej do dziś tożsa­
mości etn. (B. Bierut), 3 pochodzenia poi. (W. Gomu­
łka, A. Zawadzki, Witaszewski), jeden ukr. (W. So­
korski), 9 pochodzenia żyd. (J. Berman, Zambrowski,
H. Minc, Radkiewicz, Szyr, Doliński, Kratko, Kola,
Kofman), jeden volksdeutsch (Gede) i jeden pocho­
dzenia pol.-żyd. (M. Spychalski); niezależnie od po­
chodzenia, wszyscy byli komunistami i jako tacy nie
mieli nic wspólnego z „odwiecznym poi. nacjonaliz­
mem”.
Wroga działalność nacjonalistów ukr. w Polsce
jest finansowana przez władze III Rzeczypospolitej,
czyli poi. podatnika.
A. Szczęśniak, W. Szota, w: Droga do nikąd, Warszawa
1972; E. Prus,Atamania UPA. Tragedia Kresów, Warszawa 1988;
A. Korman, Nieukarane zbrodnie SS-Galizien z lat 1943-1945,
Warszawa 1989; J. Turowski, W. Siemaszko, Zbrodnie nacjo­
nalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Woły­
niu 1939-1945, Warszawa 1990; E. Mi siło,/i/¿/a,, Wisła ”, War­
szawa 1993; Zakerzonia - wspomnienia żołnierzy Ukraińskiej
Powstańczej Armii, Warszawa 1994; M. Siwicki, Dzieje kon­
fliktów polsko-ukraińskich, Warszawa 1994; W. Hermaszewski,
Echa Wołynia, Warszawa 1995; Cz. Piotrowski, Krwawe żniwa,
Warszawa 1995; W. Poliszczuk, Ideologia nacjonalizmu ukra­
ińskiego, Toronto 1996; E. Prus, Operacja „ Wisła ", Wrocław
1996; W. Poliszczuk, Akcja „ Wisła Próba oceny. Toronto 1997;
W. Poliszczuk, Ocena polityczna i prawna OUN i UPA, Toronto
1997; W. Wasyl iw, Łemkówszezyzna na rozdrożu, „Nasze Sło­
wo”, 12(1998); J, Weber, Rewizjonizm za polskie pieniądze,
„Nasz Dziennik”, 22 IV 1998; J. Weber, Minister Nazarowa nie
rozummie?, „Nasz Dziennik”, 21 VII 1998.
Edward Prus, Andrzej Leszek Szczęśniak
ALASKA- największy stan w USA na pn.-zach.
krańcach Ameryki Pn.; pow. - 1518,8 tys. km2; liczy
543 tys. mieszkańców (w tym 22 tys. Indian, 34 tys.
Eskimosów i 8 tys. Aleutów); w jej skład wchodzą
liczne wyspy (Aleuty, Archipelag Aleksandra, Kodiak,
Nunivak, Wyspa Św. Wawrzyńca, Wyspa Królowej
Charlotty, Wyspa Pribyłowa); pow. jest w większości
górzysta; znajduje się tu najwyższy szczyt Ameryki
Pn. McKinley (6194 m n.p.m.); na A. występują licz­
ne czynne wulkany; klimat na pn. subpolamy, na pd.-
wsch. umiarkowany, chłodny, morski; lodowce (Ma-
laspina), rozległe obszary leśne (tajga), na pn. i w gó­
rach roślinność tundrowa.
W gospodarce dominuje górnictwo (wydobycie
ropy naftowej - jedne z największych złóż na świecie
- gazu ziemnego, uranu, złota, rudy miedzi, cyny, pla­
tyny, węgla kamiennego); poza tym - gospodarka le­
— rtL rtJ I
śna, hodowla reniferów, rybołówstwo (gł. połów ło­
sosi), przemysł chemiczny, turystyka; największe mia­
sta: Anchorage (227 tys.), Fairbanks, Juneau (stolica);
liczne wojsk, bazy lotnicze.
Na temat pochodzenia ludności tubylczej na A.
(w Ameryce) istnieją 2 teorie: oficjalna głosi, że In­
dianie przybyli tu z Azji przez cieśninę Beringa; ich
wędrówka nastąpiła w okresie lodowcowym, kiedy
poziom wód obniżył się o kilkadziesiąt metrów i Azję
z Ameryką połączył pomost lądowy; miało się to do­
konać 12-30 tys. lat temu; wędrówka ludów trwała
przez długi okres, aż zaludniono całą Amerykę Pn, i
Pd.; druga teoria, oparta na wykopaliskach (Old Crow
w Kanadzie, Anza Borrego w Kalifornii, El Cedra! w
Meksyku, wyspa Santa Barbara k. Kalifornii, San Die­
go w USA, Calico na pustyni Majowe i in.), zaprzecza
teorii Darwina w jej obecnej postaci i datuje istnienie
człowieka w Ameryce na okres trzeciorzędu (kilka­
dziesiąt milionów lat temu); brak jest danych, kiedy
na A. pojawili się biali; 1648 ros. żeglarz S. Dieżniew
opłynął pn.-wsch. wybrzeża Azji i stwierdził brak po­
łączenia z Ameryką; jego odkrycie potwierdził V.J.
Bering (duński żeglarz i odkrywca w służbie ros.) i
przepłynął 1728 cieśninę nazwaną potem jego imie­
niem; 1741 Bering odkrył brzegi A. i wyspy Aleuty;
zmarł na wyspie (nazwanej później wyspą Beringa) w
archipelagu wysp Komandorskich; jego badania cie­
śnin i A. stworzyły podstawy do ros. penetracji konty­
nentu, początkowo w postaci handlu futrami w tym
rejonie; pierwszą kolonię na A. założyli ros. handla­
rze futer w Zatoce Trzech Św. na wyspie Kodiak 1784;
1799 pierwszy gubernator ros. Ameryki A. Baranów
wyznaczył na swą stolicę osadę Archangel, w pobliżu
obecnego miasta Sitka; powstała tu także Kompania
Ros.-Amer., działająca ponad 100 lat; po Rosjanach
pozostało kilka nazw miejscowości, wyznawcy Cer­
kwi Prawosławnej oraz katedra Św. Michała w Sitka;
w odkrywaniu A. zasłużył się także in. wielki odkryw­
ca - J. Cook; szukając przejścia z Pacyfiku na Atlan­
tyk, 1778 zakotwiczył swą flotyllę w jednej z zatok A.
(dziś nazwanajego imieniem), a miasto, które powstało
nad zatoką otrzymało nazwę Anchorage (Kotwicowi-
sko); 1854 członkowie Towarzystwa Demokr. Wygnań­
ców Pol. w Nowym Jorku zaczęli organizować wojsk,
jednostkę poi., aby dokonać prywatnej inwazji na Sy­
berię - oczywiście zawojowując po drodze A.; zamia­
ry te udaremniły władze amer., przychylnie w owym
czasie nastawione do Rosji.
1867 car ros. Aleksander II zamierzał sprzedać
Amerykanom A., licząc przy tym, iż w przyszłości
zechcą oni połączyć swe terytorium, co niewątpliwie
doprowadzi do konfliktu z Anglią- rywalem Rosji w
Azji - o Kanadę; 29 III 1867 ambasador Rosji baron
 ALASKA - ALCAZAR DE TOLEDO
Stoeckl i sekretarz stanu W.H. Seward, podpisali umo­
wę kupna-sprzedaży, sporządzoną przez dr. H. Kałus-
sowskiego, członka Towarzystwa Demokr. Wygnań­
ców Pol., zaufanego pracownika amer. MSZ; za kup­
no A. Amerykanie zapłacili 7 000 000 USD i dołożyli
200 000jako odszkodowania dla przedsiębiorców ros.,
którzy stracą koncesje łowieckie.
Organizatorem administracji amer. na A. został
gen. W. Krzyżanowski, krewny F. Chopina, dowódca
brygady wojsk Unii w czasie wojny secesyjnej, boha­
ter spod Cross Keys, Bull Run i Getysburga; Krzyża­
nowski był w USA legendarną postacią; w uznaniu
jego zasług prezydent F.D. Roosevelt zarządził prze­
niesienie zwłok generała na cmentarz zasłużonych w
Arlington; gdy X 1937 wieziono na lawecie trumnę,
orkiestra grała marsza żałobnego jego kuzyna F. Cho­
pina, a gdy trumnę spuszczano do grobu, trębacze za­
grali sygnał capstrzyku skomponowany przed bitwą
pod Chancellorsville przez jego przyjaciela gen. D.
Butterfielda, po pogrzebie prezydenta J.F. Kennedie-
go spopularyzowany jako melodia Silencio.
3 VI 1942 Japończycy przystąpili do opanowa­
nia Aleutów w celu zabezpieczenia pn. skrzydła dzia­
łań na Pacyfiku, utworzenia na A. baz lotn. i morskich
oraz zabezpieczenia od północy Wysp Jap.; 6-7 VI
1942 jap. 2 zgrupowanie operacyjne wysadziło na
wyspach Attu i Kiska w zach. części A. desanty mor­
skie, które opanowały bez walki wyspy i utworzyły na
nich bazy; Amerykanie do końca 1942 zorganizowali
tylko blokadę morską i powietrzną wysp A. i dopiero I
1943 przystąpili do działań zaczepnych na tym obsza­
rze; wylądowali na wyspie Amchitka, gdzie założyli
bazę lotn.; 26 III 1943 w rejonie Wysp Komandor­
skich eskadra amer. stoczyła bitwę morską z konwo­
jem jap.; w jej wyniku linie zaopatrzenia garnizonów
jap. zostały przerwane; 11 V Amerykanie rozpoczęli
operację desantową na wyspie Attu; 28 V, po pokona­
niu fanatycznie broniącej się załogi jap., zajęli wyspę;
15 VIII amer. zespół inwazyjny zaatakował Kiskę; po
intensywnym bombardowaniu powietrznym i ostrzale
floty do akcji przystąpiła piechota morska, która po­
niosła straty, zadane jej przez własne lotnictwo; do­
szło również do zderzenia i poważnego uszkodzenia 2
okrętów; na Kisce nie było Japończyków; ewakuowa­
no ich 2 miesiące wcześniej; na A. Amerykanie zało­
żyli bazy lotn., z których do końca wojny bombardo­
wali Wyspy Jap. i Wyspy Kurylskie.
X 1999 wojewoda śląski Marek Kempski uzy­
skał w USA ofertę pracy dla poi. górników w kopal­
niach A., znanych jako wyjątkowo niebezpieczne; cięż­
kie warunki pracy powodują że mimo zabiegów wła­
ścicieli i amer. administracji rządowej brakuje tam
chętnych do zatrudnienia; niemniej jednak górnicze
79
związki zawodowe w USA zastrzegły, że ewentualni
górnicy przybywający z Polski będą mogli otrzymać
najwyżej 80% płacy górników amerykańskich.
A. Wolny, Wojna na Pacyfiku, Warszawa 1971; B. Grze-
loński, I. Rusinowa, Polacy w wojnach amerykańskich, Warsza­
wa 1974; M. Żywczyński, Historia powszechna ¡789-1870,
Warszawa 1975; W. Fijałkowski, Polacy i ich potomkowie w
historii Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Warszawa
1978.
Andrzej Leszek Szczęśniak
ALCAZAR DE TOLEDO - warowny śre-
dniow. zamek na wzgórzu górującym nad miastem
Toledo (Hiszpania); w XX w. mieściła się w nim szkoła
oficerów piechoty.
19 VII 1936 we wszystkich ważniejszych punk­
tach Hiszpanii wybuchło powstanie nar. przeciwko
rządowi Frontu Lud., na którego czele stanął gen. Fran­
cisco -> Franco; w Toledo siły powstańcze składające
się z ok, 1290 kadetów, członków Guardia Civil i cy­
wilnych ochotników z Falangi, wobec przewagi wojsk
republ. („czerwonych”) oraz wspierających je socja-
list. i komun, milicji partyjnych wycofały się do góru­
jącego nad miastem A.; wszystkie ataki zostały odpar­
te; dowództwo obrony zamku objął komendant szko­
ły wojsk, płk J. Moscardo; jego rodzinę, ukrywającą
się w mieście, aresztowały oddziały oblegające zamek;
23 VII, po pierwszych niepowodzeniach w zdobywa­
niu fortecy, odbyła się słynna rozmowa telefoniczna
dowódcy „czerwonej milicji” z Moscardo:
Daję panu 10 minut, aby poddał pan Alcazar;
jeśli pan tego nie zrobi, zastrzelę pańskiego syna Lu­
isa, który przy mnie stoi.
- Ni e wierzę w to.
- Udowodnię moje słowa; zaraz podejdzie do
telefonu.
- Ojcze, oni mówią że jeżeli się nie poddasz, to
mnie zastrzelą.
- Poleć swą duszę Bogu i przyjmij śmierć jak
dobry Hiszpan; niech twoimi ostatnimi słowami będą
»Niech żyje Chrystus Król!«, »Niech żyje Hiszpa­
nia!«”.
Z militarnego punktu widzenia obrona A. nie
miała żadnych szans powodzenia; położenie obroń­
ców było beznadziejne - przeciwko nim „czerwoni”
zgromadzili znaczne siły; obrońców nieustannie ostrze­
liwano z karabinów maszynowych i miotaczy ognia;
oblegający posiadali dużą ilość dział różnego kalibru
(łącznie 20 baterii), kilka samolotów, z których zrzu­
cano bomby, beczki z benzyną i pojemniki z gazem
łzawiącym; obliczono, że podczas całego oblężenia na
zamek spadło łącznie 500 bomb lotn., 1500 pocisków
kalibru ciężkiego dział (155 mm) i ponad 10 tys. z
dział lżejszych; ponadto atakujący mogli uzupełniać
wszelkie straty niemal nieograniczonymi rezerwami
ludzkimi; powstańcy w A. byli odcięci od wszelkich
rezerw i zaopatrzenia, bez zapasów jedzenia i wody
pitnej; byli też pozbawieni łączności z powstańczymi
wojskami gen. Franco, znajdującymi się w dużej od­
ległości od Toledo, nie mogli więc liczyć na szybką
odsiecz; co najważniejsze, średniow. zamek nie był
przystosowany do nowoczesnej wojny; w porę udało
się jednak zabezpieczyć duże ilości amunicji karabi­
nowej z pobliskiej fabryki broni; nie zabrakło też
obrońcom A. woli walki, patriotyzmu i poświęcenia.
Wobec niepowodzeń, obawiając się kompromi­
tacji, władze republ. zdecydowały, że A. zostanie wy­
sadzony w powietrze; do tego celu sprowadzono z
Asturii górników, tzw. dinamiteros, którzy wykuli w
skale chodnik, podkładając pod zamkiem silne ładun­
ki wybuchowe; 18 IX 1936 chcąc obejrzeć triumf
swych wojsk przyjechali z Madrytu członkowie rządu
republ., m.in. komuniści D. Ibarruri („La Pasiona­
ria”) i J. Caballero; wybuch zburzył pd. narożnik zam­
ku, jedna z wież wpadła do przepływającej pod zam­
kiem rzeki Tag; obrońcy jednak zorientowali się wcze­
śniej, w którym miejscu nastąpi eksplozja i ukryli się
w podziemiach po przeciwnej stronie góry; zginęło 5
osób, które do końca pozostały na swoich stanowi­
skach; gdy oddziały wojska i czerwonej milicji ruszy­
ły do ataku, początkowo udało im się wedrzeć do wnę­
trza, a nawet na krótko zatknąć na dachu czerwony
sztandar; okazało się jednak, że opór obrońców pozo­
stał równie silny, jak przedtem; w wyniku kontrataku
„czerwoni” wycofali się, ponosząc duże straty; druga
mina została odpalona kilka dni później, jednak na
skutek zbytniego pośpiechu wybuch nastąpił poza te­
renem zamku i nie wyrządził obronie żadnych szkód.
Ani kolejne ataki, ani trwający w dalszym ciągu
ostrzał artyleryjski nie były w stanie złamać oporu
obrony; ostatecznie 28 IX 1936 oddziały hiszp. Legii
Cudzoziemskiej z wojsk gen. Franco, dowodzone przez
gen. Valera, przyszły z odsieczą oblężonym i wyzwo­
liły Toledo; sytuacja obrońców była już wówczas tra­
giczna - brakowało żywności, nie było prądu, skoń­
czyły się środki medyczne niezbędne do operowania
rannych; obrona A. trwała łącznie 91 dni; straty obroń­
ców wynosiły 75 zabitych, ponad 500 odniosło rany;
zginęło 23% oficerów.
Wielu obrońców A. wykazało się nieprzeciętnym
bohaterstwem, m.in.: kapral C. Caridad i kpt. L. Alba
Nevas; Caridad, któiy posiadał doświadczenie górni­
cze, podjął się więc wykrycia punktu, w którym nastąpi
eksplozja pierwszej miny; gdy udało mu się ustalić miej­
sce zagrożenia, odmówił ewakuacji, mówiąc, że jest
gotów zginąć dla uratowania towarzyszy; pozostał na
miejscu, aby w dalszym ciągu śledzić postępy prac przy
podkopie; zginął pod zwałem ruin; natomiast Alba Ne­
vas zgłosił się na ochotnika, aby przedrzeć się do wojsk
powstańczych i poinformować ich dowództwo o poło­
żeniu A.; wyprawa zakończyła się śmiercią kapitana,
którego rozpoznał jeden z czerwonych milicjantów.
Przeciągająca się obrona A. stała się dla wojsk
gen. Franco symbolem nieustępliwości i bohaterstwa w
walce z „Rojos” („czerwonymi”); Franco wydał spe­
cjalny rozkaz, aby idące na Madiyt kolumny powstań­
cze zmieniły kierunek i w pierwszym rzędzie wyzwoli­
ły Toledo; dla republikanów zdobycie zamku stało się
więc sprawą prestiżową; za wszelką cenę chcieli oni
udowodnić, że sława „Lwów Alkazaru” to tylko pusta
propaganda ffankistów; podobnie jednak jak wszystkie
próby zdobycia zamku szturmem, fiaskiem kończyło się
także nakłanianie obrońców do kapitulacji; na ponawia­
ną co pewien czas ofertę złożenia broni Moscardo miał
ostatecznie odpowiedzieć: „Alcazar raczej zmieni się w
cmentarzysko - niż zostanie śmietnikiem”.
Na całym świecie z dużym zainteresowaniem
patrzono na te nierówne zmagania, które stały się sym­
bolem ówczesnej konfrontacji pomiędzy obozami pra­
wicy i lewicy; dlatego też fałszem i oszczerstwem pro­
paganda komun, próbowała umniejszyć heroizm
obrońców A.; już na pocz. oblężenia prasa republ.
doniosła o kapitulacji twierdzy; artykuły ilustrowano
nawet zdjęciami wziętych do niewoli obrońców; sow.
pisarz 1. Ehrenburg w swoim reportażu z Toledo napi­
sał, że miasto zostało poważnie zniszczone przez arty­
lerię A., natomiast znajdujące się w fortecy osoby cy­
wilne sązakładnikami, gdyż „tchórz” Moscardo „ukry­
wa się za plecami kobiet i dzieci”; w rzeczywistości
obrońcy posiadali tylko jedną przestarzałą armatę z
niewielkim zapasem amunicji, którą oszczędzali na
ostateczny szturm; nigdy nie oddali z niej wystrzału;
natomiast kobiety i dzieci (ok. 600) stanowiły rodziny
części obrońców, które nie chciały opuścić zamku,
obawiając się że spotka je los syna płk. Moscardo.
J. Przy wieczerski, Hiszpania w ogniu, Warszawa 1936; J.
Giertych, Hiszpania bohaterska, Warszawa 1937; J. Moscardo,
The Alcazar - The Civil War in Spain, History in the making
1936 - 1939, New York 1964.
Wojciech Jerzy Muszyński
ALCHEMIA - sztuka uszlachetniania materii;
w sensie przenośnym: transformacja człowieka i osią­
gnięcie pełnej doskonałości duchowej; źródło tego
 ALCHEMIA
określenia nie jest znane; może ono pochodzić z arab.
al-kimiya i ze staroż. egipskiego keme, które oznacza
„czarna ziemia”; bądź też z gr. słowa chemeia (che­
mia), poprzedzonego arab. rodzajnikiem al.
A. ma aspekt prakt. (wiedza o wytwarzaniu sub­
stancji oraz o technikach ich otrzymywania) oraz spe-
kulatywny (teorie niesprawdzalne empirycznie). Pierw­
szym i najważniejszym zadaniem a. {opus alchymicum)
było znalezienie kamienia filoz. (lapisphilosophorum),
który przemieniałby wszystkie in. substancje w złoto
przez samo zetknięcie się z nim; był on wehikułem
wszelkich „boskich” i „cudownych” transformacji (tzw.
„transmutacji”); w sensie duchowym chodziło o udo­
skonalenie wszystkiego, z czym miał on kontakt; al­
chemicy wierzyli, że stosując sztukę tajemną, zdołają
przemienić metale pospolite w najbardziej wartościo­
wy - złoto, i jednocześnie sami ulegną transformacji
w „złoto” duchowej doskonałości; zatem są jakby 2
poziomy tego działania: „laboratorium” - miejsce do­
świadczeń nad metalami i „oratorium”, gdzie dokonu­
je się prób znalezienia „cudownego” składnika trans­
formującego - kamienia filoz.; oczywiście, istniało
wielu ludzi, przeważnie oszustów, którym zależało
tylko na złocie. Poszukiwanie kamienia filoz. to wła­
śnie alchemiczne Wielkie Dzieło (Opus Magnum).
Kamieniowi filoz. przypisywano również moż­
liwość kreacji sztucznego człowieka - homunculusa;
jako panaceum był uniwersalnym lekiem na wszyst­
kie choroby; jako eliksir zapewniał wieczną młodość,
a nawet przemianę w nieśmiertelne „ciało świetliste”;
mógł zapewniać życie wieczne, nieśmiertelność, co
podkreśla jego rolę soteriologiczną.
Za twórcę a. uważa się legendarnego Hermesa
Trismegistosa, egip. mędrca żyjącego rzekomo 3 wie­
ki po Mojżeszu (wielu poddaje w wątpliwość faktjego
istnienia); twierdzi się również, że a. rozwinęła się ze
staroż. nauk o misteriach, podjętych przez gnostyków
(-> gnostycyzm) w okresie wczesnego chrześcijaństwa;
nie jest łatwo stwierdzić, gdzie właściwie a. powstała;
źródła wskazują na Egipt, Chiny, Indie czy Babilonię
(W. Hubicki). Z okresu gr. kultury w Egipcie zacho­
wały się traktaty alchemiczne: Phisika Demokryta z
Bo los (II w. przed Chr.) - recepty na złoto, srebro,
kamienie szlachetne oraz barwniki, Anaksylaosa z
Lariksy (I w. przed Chr.) - wytwarzaniu farb, Zosimo-
sa z Panopolis (IV w. przed Chr.) - encyklopedia wie­
dzy alchemicznej. Od II w. przed Chr. obok a. prak­
tycznej rozwijała się a. spekulatywna, która procesy
chemiczno-fizyczne uzasadniała teoretycznie, czerpiąc
informacje z babilońskiej astrologii czy też z gr.
mitologii lub filozofii; z tej racji a. wypełniała się sym­
bolami i metaforami, które z czasem stały się coraz
mniej zrozumiałe dla niewtajemniczonych; na rozwój
81
a. teoretycznej wpłynęli w dużej mierze filozofowie
gr. (np. Demokryt z Abdery, Arystoteles); niektóre jej
osiągnięcia przyjęli w VII i VIII w. myśliciele arab.
(np. Awicenna), dodając własne odkrycia (teoria do­
tycząca „eliksiru życia”); arab. traktaty alchemiczne
były tłumaczone przez benedyktynów, dominikanów,
franciszkanów, dzięki czemu stały się znane w Euro­
pie (S. Zięba); pap. Jan XXII wydał bullę 1317 prze­
ciwko alchemikom-fałszerzom, mając na uwadze zwią­
zek a. z magią i szarlatanerią; opierając się na tak au­
torytatywnym dokumencie Kościół zwalczał teorie i
praktyki alchemiczne nawet pomimo faktu, iż wielu
duchownych zaliczało się do grona czynnych zwolen­
ników tej sztuki; zdaniem Hubickiego owa bulla pap.
przyczyniła się w dużym stopniu do opóźnienia roz­
woju chemii; w bulli jednak atakuje się oszustów i fa­
łszerzy pieniędzy, czyli głównie przestępców, co było
pożyteczne społecznie.
W Polsce szczególne rozpowszechnianie a. do­
konywało się zwł. w XVI i XVII w., co spowodowało
reakcję różnych kręgów społeczeństwa, m.in. ducho­
wieństwa, które poczęło otwarcie występować prze­
ciwko tej „sztuce” i jej zwolennikom; walka z a. miała
jednak w Polsce przebieg łagodny, zwł., że jej rozwo­
jowi sprzyjali m.in. królowie: Zygmunt August, Ste­
fan Batory, Zygmunt III Waza. Istotny jest tu wpływ
Theophrastusa Paracelsusa (1493-1541), wielkiego
lekarza i alchemika, którego już w XVI w. ukazały się
w Krakowie 2 dzieła Praeparationibus i Archidoxae;
był on twórcą tzw.,jatrochemii” (chemiatrii), polega­
jącej na stosowaniu sztucznych środków chemicznych
w lecznictwie, będąc prekursorem współcz. medycy­
ny chemicznej; do zwolenników Paracelsusa w Pol­
sce należeli m.in.: Olbracht Łaski (1536-1603), leka­
rze: Wojciech Baza i Aleksander Suchten, a także
Andrzej Dudycz czy Grzegorz Macer; ludzie ci kulty­
wowali sztukę mistrza,jatrochemii”, rozpowszechnia­
jąc ją, na skutek czego reaktywowane były również
idee a.; do krytyków systemu Paracelsusa - z pozycji
medyczno-chemicznej - należeli Andrzej Grutyński
(1562-99), Walenty Fontanus (1545-1618), profeso­
rowie Akademii Krakowskiej (R. Bugaj).
Współcześnie a. - w różny sposób interpretowa­
na - cieszy się wielkim zainteresowaniem i popular­
nością; jej wątki można odnaleźć w koncepcjach psy-
chol. i literaturze. C.G. Jung widział w a. proces ana­
log. do indywiduacji, zmierzającej do autorealizacji
osoby, co stanowi jądrojego psychologii analitycznej;
proces indywiduacji jest wielkim zadaniem człowie­
ka, który w ten sposób ma zmierzać do stawania się
tym czym jest lub czym mógłby być; zadanie to trwa
przez całe życie, jednostka zaś powinna podejmować
je każdego dnia; jest zarazem motorem ewolucji; Jung
uważał, że wiele mitów i legend, a zwł. wielkie, pełne
przygód podróże herosów starożytności są w ostatecz­
nej analizie symbolicznymi opisami procesu indywi-
duacji; a., ze swym dążeniem do doskonałości, uszla­
chetniania każdej rzeczy, przedstawiała dla Junga w
sposób log. idealne „miejsce” dla procesu indywidu-
acji, który wg niego był od zawsze niejasno przeczu­
wany i szkicowany w mitach, legendach i na rozma­
itych inicjacyjnych ścieżkach.
Idąc za Jungiem, M. Eliade odkrył obecność a.
(i jej związek z doświadczeniem inicjacji) w róż­
nych kulturach; trad. rozumienie a. traktuje ją jako
embrionalną postać chemii, jedną z postaci „ducha
przednauk.”, który dotyczył nauki chemii czyli nauki
świeckiej, czy też nauki eksperymentalnej; tymczasem
a. - jak zauważa Eliade - może być interpretowana
jako obraz świata duchowo-mistycznego, projektowa­
nego jedynie na świat materii czyli tego, co dotyczy­
łoby faktycznie obszaru tego, co świeckie 1 tego, co
eksperymentalne; z tego punktu widzenia konstytutyw­
na dla a. jest jej funkcja soteriologiczna, która poja­
wia się w różnych kulturach, przejawiając cechy wspól­
ne, co już jest zjawiskiem zadziwiającym; Jung wyka­
zywał, że symbolika procesów alchemicznych poja­
wia się w snach i marzeniach wielu ludzi, którym a.
jest całkowicie obca; wskazywałoby to na ponadhist. i
ponadprzestrzenny wymiar tego zjawiska czy raczej
tego rodzaju „sztuki” transformacji duchowej i wewn.,
przekraczającej zewn. i hist. uwarunkowania; sugero­
wałoby to również fakt, że interpretacja psychologicz-
no-duchowa czy wręcz soteriologiczna, którą przed­
stawił Jung wbrew rozmaitym trad. punktom widze­
nia, jest słuszna; stąd - powtarza Eliade - byłoby nie­
ostrożnością oceniać oiyginalność a. poprzezjej wpływ
na rozwój chemii; byłoby to zeświecczeniem „świę­
tej” nauki a. czy nawet jakimś „upadkiem”. Oryginal­
ność świata a. należy dogłębnie zrozumieć w ramach
właściwego mu systemu idei, badając mity, symbole i
rytuały, które - jak się okazuje - ujawniają powtarzal­
ną zbieżność w różnych kulturach i miejscach na zie­
mi; może to wskazywać na fakt, iż „motywy alche­
miczne” sąw jakiejś mierze pierwotną potrzebą ludz­
kiej psychiki, niezależnie od uwarunkowań hist. czy
pragmatycznych.
Tak jak Jung wiąże proces alchemiczny z proce­
sem indywiduacji, tak Eliade wiąże go z doświadcze­
niem inicjacji; zresztą także dla Junga indywiduacja
jest psychol. odpowiednikiem inicjacji; jednym z po­
wtarzających się elementów procesów alchemicznych
jest inicjacyjna funkcja cierpienia czy nawet śmierci
(mortificatio, putrefactio, nigredo); jest to analogia do
procesów mist., występujących w różnych kulturach,
a także w chrześcijaństwie; „inicjacyjne próby” (za­
wsze związane z cierpieniem czy nawet pewnego ro­
dzaju unicestwieniem) w wymiarze duchowym pro­
wadzą do oświecenia i nieśmiertelności; w wymiarze
materialnym wiodą do transmutacji, do kamienia fi-
Ioz.; bez cierpienia i śmierci nie można zdobyć życia
wiecznego, bez uprzedniej „śmierci” nie ma żadnej
nadziei na „przebudzenie się” do transcendentnego
sposobu istnienia, tzn. nie ma żadnej nadziei na uzy­
skanie transmutacji.
Alchemiczna symbolika męki i śmierci jest cza­
sem dwuznaczna: równie dobrze można rozumieć, że
operacja odnosi się do człowieka, jak do substancji
mineralnej; stąd bierze się możliwość nieporozumień
(np. redukcjonizmu materiał istyczno-naukowego), dla­
tego tym bardziej konieczny jawi się wysiłek właści­
wego zrozumienia tego zjawiska.
Metafory psychol. i duchowego dojrzewania i
rozwoju, wyrażane przez XV- i XVI-wiecznych alche­
mików, w ich pracy nad materią czy też metalem wy­
rażały podwójny cel: 1° przemiana materiałów (meta­
li) nieszlachetnych w coś bardziej wartościowego: zło­
to, eliksir życia czy kamień filoz.; 2° przekształcenie
materii w ducha, co oznaczało uwolnienie duszy, a więc
cel soteriologiczny.
W psychologii analitycznej celem analizy jest
również uwolnienie duszy tj. potencjału z jej mate­
rialnego więzienia czyli nerwicy; to, co alchemik wi­
dział w formie materialno-chemicznej, psycholog do­
strzega w psychol. historii pacjenta; myślenie alche­
mika opierało się na schemacie kategorii przeci­
wieństw; mężczyzna i kobieta jawili się alchemikom
jako najbardziej fundamentalne przeciwieństwo (lub
raczej jako najbardziej fundamentalna reprezentacja
tych przeciwieństw); stąd obfitość metafor czy obra­
zów seksualnych (wyrażonych np. w obrazach stosun­
ków płciowych); ponieważ w efekcie stosunku płcio­
wego powstaje nowe życie, stąd obraz ten traktować
należy jako symbol wewnątrzpsych. procesów rozwo­
ju osobowości czy nawet zbawienia duszy, które rów­
nież są doświadczeniem nowego życia; chodzi jednak
nie tylko o procesy wewnątrzpsych., ale także o rela­
cje interpersonalne, gdzie związek z drugą osobą sty­
muluje rozwój wewn. i dopełnia go.
Alchemicy świadomie posługiwali się paradok­
sami uważając, iż Niepoznawalne można opisać jedy­
nie przez przeciwieństwa. Kamień filoz. był np. para­
doksalnym „kamieniem - nie-kamieniem”, przedziw­
nym połączeniem ognia i wody; typowym pojęciem
używanym w a., wskazującym na unię przeciwieństw,
zaś z psychol. punktu widzenia na narodziny nowych
możliwości, jest termin coniunctio (koniunkcja); dla
Junga termin ten jest obrazem apriorycznym, który
zajmuje poczesne miejsce w historii umysłowego roz­
 ALCHEMIA-ALIENACJA
woju człowieka; in. terminy alchemiczne, którymi
posługiwał się Jung, a które miały niemalże to samo
znaczenie, to: unio mystica (zaślubiny mistyczne, czyli
sakralne), coincidentia oppositorum (jedność przeci­
wieństw), complexio oppositorum (przeciwieństwa
wyrażone w jednym obrazie), unus mundus (jeden
świat) i kamień filozofów; Jung twierdzi, iż śledząc
dzieje idei coniunctio można stwierdzić, iż ma ona 2
źródła w a.: jedno chrześc., drugie - pogańskie; źró­
dłem chrześc. jest niewątpliwie nauka o Chrystusie i
Kościele, w której Chrystus odgrywa rolę Sol (Słoń­
ce), a Kościół rolę Luny (Księżyc).
Jung wielokrotnie poszukiwał analogii w misty­
ce chrześc. dla opisanego przez siebie procesu mist.
transformacji; przykładem jest jego praca o Mszy św.
(Symbol przemiany w mszy), która jest gnostycko-al-
chemiczną interpretacją lytuału mszy, będącą jedno­
cześnie jej swoistym przedefiniowaniem; różnice-w
tym przypadku i w wielu in. przykładach analogii sto­
sowanych przez Junga-sąmiejscami zasadnicze, dla­
tego istnieje potrzeba wielu dyskusji i badań porów­
nawczych, aby wychwycić ewentualne podobieństwa;
wydaje się, że w opracowaniach wielu autorów chrześc.
(szczególnie katol., jak A. Grün, którzy dopuszczają
się nierzadko psychol. redukcjonizmu) przeprowadza­
ne analogie z koncepcjami Junga są problematyczne i
przedwczesne, dokonywane jakby z pozycji „wolnych
skojarzeń” i bardzo dowolnych analogii,
W chrześcijaństwie istnieje np. pojęcie złego
duchajako przewrotnego kusiciela czy nawet zwodni­
czego zabójcy, który był przeciwnikiem Chrystusa (sta­
rającym się zniweczyć Boży plan zbawienia ludzko­
ści; Mt 13, 39; Mk 1,13; 4,15; Łk 10,18; 13,16; J
13,2.27) i pozostanie nim do końca czasów (idea -> an­
tychrysta: 1 J 2, 18,22; 4, 3); dla Junga natomiast zły
duch niekoniecznie musi być zły; raczej trzeba by go
nazwać moralnie obojętnym lub neutralnym; podob­
nie, myśląc po jungowsku, Grün określa duchową
walkę z demonami jako owocną metodę obchodzenia
się z tym, co nie jest uświadomione, czy jako projek­
cję negatywnych treści nieświadomości na owe demony
(M. Schneider, s. 122).
Należy poddać krytyce tego rodzaju uproszcze­
nia, nie tylko z pozycji dogmatyczno-doktrynalnych
(które mogą być subtelnie zagrożone), ale z pozycji
czystej uczciwości intelektualnej; zwł., że pojęcie du­
cha dla Junga ma charakter psychol. i pozostaje w istot­
nej dysharmonii z wyobrażeniem chrześc. - jak to
stwierdza sam Jung - które ducha pojmuje jako Sum-
mum Bonum, jako Boga samego; stąd także, gdy cho­
dzi o Chrystusa - będącego zawsze jakimś celem
chrześc. mistyki - starania Junga, by doprowadzić psy­
chologię analityczną do relacji z chrześcijaństwem,
83
ostatecznie doprowadziły do kwestii Chrystusa jako
postaci psychol. (Jung, Wspomnienia, sny myśli).
Do symboliki alchemicznej nawiązujątajne sto­
warzyszenia i sekty okultystyczne, nawiązujące do tra­
dycji tzw. „różokrzyża” (**^ Różokrzyżowcy); symbo­
lika alchemiczna była stosowana w doktrynie masoń­
skiej (-> masoneria); obecnie metafory alchemiczne
używane są w teoriach New Age, zyskując wielką
popularność, zwykle jednak za cenę spłycenia i uprosz­
czenia koncepcji alchemicznych, co z drugiej strony
stwarzajednak pewne niebezpieczeństwo zbyt poważ­
nego traktowania tego rodzaju koncepcji; przykładem
tego jest powieść R Coelho Alchemik (zdobyła wielką
popularność), w której elementy ezoteryczne (-> ezo-
tetyzm) posiadająjuż niewielkie znaczenie (mimo tego,
iż jest także dedykowana pewnemu Alchemikowi, któ­
ry „zna i wykorzystuje tajniki Wielkiego Dzieła”).
Terminy i symbole alchemiczne przenikają tak­
że do współcz. psychologii; jednąz bardziej znanych i
modnych koncepcji (także w Polsce) stosujących ob­
ficie symbolikę alchemiczną (a także ezoteryczną w
ogóle) jest Psychologia Zorientowana na Proces, pro­
pagowana przez A. Mindella, twórcę i przewodniczą­
cego Research Society for Process Oriented Psycho-
logy (1980); koncepcja ta (podobnie jak psychologia
Junga, na którą się powołuje) jest klas, przykładem
„psychologii” przekraczającej wszelkie granice i po­
ziomy „płaszczyzny psychol.” w kierunku prezałożeń
światopoglądowych: antropologicznych, teol. czy ak­
sjologicznych.
W. Hubicki, Chemia i alchemia w XVI wieku w Polsce,
„Kosmos”, ser. B 1(1960); R. Bugaj, Nauki tajemne w dawnej
Polsce - Mistrz Twardowski, Wrocław 1986; G. Quispel, Gno­
za,Warszawa 1988; S. Zięba, Alchemia, w: Encyklopedia kato­
licka I, Lublin 1989; M. Eliade, Kowale i alchemicy, Warszawa
1993; M. Schneider, Ze źródeł pustyni. Znaczenie Ojców Pusty­
ni dla współczesnej duchowości, Kraków 1994; A. Mindet, Sa­
modzielna praca nad sobą. Wewnętrzna praca ze śniącym cia­
łem, Warszawa 1995; Encyklopedia Nowej Ery, Wrocław 1996;
S. Blackbum, Oksfordzki słownik filozoficzny, Warszawa 1997.
ks. Aleksander Posacki
ALIENACJA (łac. alienus - obcy, alienatio -
wyobcowanie) - stan wyobcowania w stosunku do sie­
bie (dylemat: autorealizacja czy autoa.) lub (także) w
stosunku do społeczeństwa (my-oni). Współcz. a. do­
tyczy coraz częściej obszaru relacji międzyludzkich i
doświadczenia rei. (ja-Ty).
1. P r o b l e m a t y k a . W filozofii po raz pierw­
szy terminem „a.” w sposób wyrazisty posłużył się
G.W.F. Hegel opisując stan wyobcowania człowieka z
natury, co można pokonać - jego zdaniem - przez osią­
gnięcie samowiedzy; człowiek powinien autorealizować
się i konstytuować poprzez bycie sobą; to konstytuowa­
nie się jak i wynikające z niego „wyobcowanie się” czło­ współcz. nurty filoz. (egzystencjalistyczny, dialogicz-
wieka jest centralnym tematem filozofii od Fenomeno­
logii ducha Hegla do czasów obecnych.
L. Feuerbach głosił, że religia prowadząc do
wyalienowania w osobę Boga najlepszych cech gatun­
kowych człowieka, czyni z ludzi egoistów; aby więc
pozwolić ludziom odzyskać ich pełne możliwości,
umożliwić miłość i współpracę w społeczeństwie, na­
leży znieść a. rei. i upowszechniać postawy ateistycz­
ne (-> ateizm); przypomina to pogląd -> New Age, że
największym „grzechem” człowieka i przyczyną nie­
szczęść społ. (np. egoistycznych wojen) jest odrzuce­
nie własnych nieskończonych możliwości, nie rozwi­
janie własnej boskości.
Wyobcowanie oznacza u K. Marksa proces społ.,
w którym wytwory działalności ludzkiej oddzielająsię
od wytwórców do tego stopnia, że uchodzą spod ich
kontroli i panują nad nimi jako obca i przeciwstawna
im siła, określająca warunki ich życia; w późniejszym
okresie Marks uznał a. tylko za jeden z wielu aspek­
tów życia społ., nie wystarczający do całościowego
wytłumaczenia tego zjawiska; kres a. człowieka pra­
cującego miała położyć zmiana sposobu produkcji,
czyli zniesienie kapitalistycznych własności środków
produkcji.
Wg -> feminizmu skrajną formą a. jest fetyszy-
zacja kobiet, czyli uprzedmiotowienie seksualne; tak­
że uczestnictwo kobiet zdominowanych przez męż­
czyzn w ruchach polit. uznają również za formę a.; w
teoriach feministycznych panuje także przekonanie, że
samo bycie kobietą jest równoznaczne z a.; jak długo
kobiety i mężczyźni podporządkowywać się będą ste­
reotypom męskości i kobiecości, tak długo będą rze­
komo względem siebie wyobcowani.
2. K r y t y k a . A. zachodzi w każdym społe­
czeństwie i państwie, gdy następuje urzeczowienie sto­
sunków międzyludzkich; nie jest to sprawa stosunków
ekonom, czy kapitalizmu, choć może być tendencją
cywilizacji technicznej charakteryzującej się przero­
stem postawy obiektywizacji, a nast. wynikającej z niej
technokratycznej postawy instrumentalizacji ludzi i
rzeczy; wszystko, co poza- czy ponad-przedmiotowe
(podmiotowe, osobowe, transcendentne) jest elimino­
wane lub ignorowane (-^ antyutopia); jedynie wspól­
nota ,ja i ty” - przeniesiona na różne wymiary życia
społ. i polit. - wspólnota egzystencjalna, osobowa,
ludzka, przeciwstawna traktowaniu człowieka jako
rzecz czy narzędzie, może zapobiec różnym formom
a. (także uprzedmiotowieniu seksualnemu krytykowa­
nemu w feminizmie). Projekt „cywilizacji miłości”, jest teza ideologii New Age, w jakimś sensie podobna
wyrażony m.in. w zasadach „prymatu osoby przed rze­
czą” czy „prymatu etyki przed techniką” doskonale to
ukazuje (Jan Paweł II, Redemptor hominis). Niektóre
ny, a zwł. personalistyczny), zajmując się zagadnie­
niem a., wykazują, że zasadnicza a. człowieka doko­
nuje się wszędzie tam, gdzie człowiek nie rozumie lub
nie chce zrozumieć samego siebie w swej podstawie
stanowiącej istotę wolności; ponadto, gdy zapomina
on o powiązaniach, które w sposób naturalny łączą go
z „ty”, ponieważ tylko drogą uznania „ty” człowiek
jest w stanie urzeczywistnić swoje bycie sobą(J. Möl­
ler); te zasady dotyczą zarówno relacji międzyludz­
kich jak i doświadczenia religijnego.
Wiara w Transcendencję Boga osobowego, Boga-
Prawodawcę, obecna w tradycji judeochrześc., trakto­
wanajest przez wielu jako źródło swoistej a.; zamazy­
wanie różnicy - także w kontekście a. - między czło­
wiekiem a Bogiem w kierunku immanentyzmu czy
odrzucenie Boga osobowego w kierunku naturalizmu
Ga-ono), jest zabiegiem typowym dla wielu sekt czy
organizacji oferujących „techniki ekstazy” w kluczu
„mistyki instanf\ szczególnie sekt pochodzenia orien­
talnego lub okultystycznego, charakteryzujących się
ubóstwieniem „energii kosmicznej” dostępnej człowie­
kowi bez większego trudu (“> idolatria; bioenergo­
terapia). W doświadczeniu chrześc, istnieje napięcie
pomiędzy boskim i ludzkim, które dla człowieka może
mieć charakter nierzadko trudny, a nawet bardzo wy­
magający, co wynika z konfrontacji z Tajemnicą -
Transcendencją Boga, spotkania skończoności czło­
wieka z nieskończonością Boga. Doświadczenia te, a
nawet sama idea czy fakt istnienia zła, skłoniło wielu
gnostyków do odrzucenia faktu Dobroci Boga lub
podejrzewania Go o kapryśność, złośliwość, zazdrość
czy wreszcie a. (C.G. Jung, Odpowiedź Hiobowi). Jest
jednak odwrotnie: to właśnie gnostycki zamach na
Tajemnicę Boga i Tajemnicę człowieka („gnostyckie
zabójstwo duszy” - E. Voegelin) można uznać za for­
mę alienacji.
Odrzucenie wymiaru transcendencji Boga, bana­
lizacja powagi zła jest szczególną cechąNew Age (M.
Lacroix); na bazie optymistycznej doktryny swoiste­
go panteizmu oferuje się rozmaite techniki (“> alter­
natywne metody i ruchy), poprzez które człowiek rze­
komo może stać się nie tylko geniuszem, ale i „bo­
giem”, co wypływa z uprzednich założeń gnostyckiej
antropologii (A. Posacki); odwodzi to człowieka od
realistycznej zgody na własną egzystencję, z którą
mógłby się odważnie i nie bez trudu skonfrontować w
sposób pozbawiony alienującej iluzji i pełen męstwa
realistycznej autoafirmacji (P. Tillich); dlatego błędna
 ALIENACJA - ALTER WIKTOR
do unifikującego heglowskiego panteizmu, wyrażona
w obietnicy nadejścia świata bezproblemowego, bę­
dącego konsekwencjązamazania wszelkich różnic (M.
Lacroix).
A. Camus, Człowiek zbuntowany, Paryż 1958; J, Möller,
Człowiek w świecie. Zarys antro/)ologiifilozoficznej, Paris 1969;
F. Dostojewski, Biesy, Warszawa 1977; Słownik filozofii mark­
sistowskiej, Warszawa 1982; P. Tillich, Męstwo bycia, Paris
1983;M. Bierdiajew, Filozofia wolności, Białystok 1995; A. Po-
sacki SJ, Dlaczego nie Metoda Silvy,.., Kraków 1998; M. Lacro­
ix, Ideologia blew Age, Katowice 1999,
k$. Aleksander Posacki
ALTER WIKTOR (ur. 7 II 1890 w Mławie, zm.
po 4 XII1941 prawdopodobnie w ZSRR) - żyd. dzia­
łacz socjalistyczny.
Był synem bogatego kupca; uczęszczał do gim­
nazjum W. Górskiego; brał udział w organizacji straj­
ku szkolnego 1905, za co został aresztowany, a nast.
wydalony ze szkoły; rozpoczął wówczas tajną działal­
ność w -> Bundzie; 1906 wyjechał na studia do Bel­
gii, uzyskując 1911 dyplom inżyniera mechanika; 1912
wrócił do Warszawy, wznawiając działalność w Bun­
dzie; 27 IV 1913 został ponownie aresztowany i po
kilkumiesięcznym pobycie w więzieniu zesłany na
Syberię; wkrótce zbiegł do Belgii, skąd udał się do
Wielkiej Brytanii; wstąpił tam do Labour Party, kon­
tynuując jednocześnie działalność w Bundzie; podczas
I wojny świat, aktywnie uczestniczył w kampanii na
rzecz odmowy służby wojsk.; po wybuchu rewolucji
lutowej udał się do Rosji; na VIII Zjeździe Bundu (XII
1917) został wybrany na członka Centralnego; VII
1918 wziął udział w Konferencji Delegatów Robotni­
czych, rozwiązanej przez sow. organy bezpieczeństwa;
on sam został aresztowany; po zwolnieniu przyjechał
pod koniec 1918 do Warszawy i podjął działalność w
kierownictwie poi. organizacji Bundu; jako członek
Warsz. Rady Delegatów Robotniczych występował
przeciw wojnie z Rosją Radz.; opowiedział się prze­
ciw przystąpieniu Bundu do Międzynarodówki Ko­
mun.; w dwudziestoleciu międzywojennym był jed­
nym z czołowych działaczy lewego skrzydła Bundu,
zwolennikiem jego współdziałania z Międzynarodów­
ką Socjalist. i Międzynarodówką Komun, oraz jedno­
litego frontu z Komun. Partią Polski.
Z ramienia Bundu A. wchodził do kolejnych Rad
Miejskich Warszawy; działał również aktywnie jako
mówca i publicysta; w opublikowanej 1934 książce Gdy
socjaliści dojdą do władzy...! (Pierwszy etap rewolucji
społecznej) pisał, że: „w olbrzymiej większości krajów
zdecydowany rząd socjalistyczny może powstać tylko
85
■ = ilLil-thWI . .g M p = S ..lii m
w drodze rewolucyjnej (...) jest jednak do pomyślenia,
że tu i ówdzie socjaliści zdobędą władzę drogą zwycię­
stwa wyborczego”; po zdobyciu władzy przez socjali­
stów uznawał konieczność stworzenia silnego aparatu
„legalnej obrony zbrojnej nowego ustroju”, dopuszcza­
jąc przy tym używanie w sytuacji zagrożenia wszelkich
środków, z terrorem włącznie; twierdził, że „wszelka
działalność polityczna, skierowana przeciwko charak­
terowi socjalistycznemu danego ustroju, musi być uwa­
żana za wrogą temu ustrojowi i przez ten ustrój zwal­
czana. Zwalczana stanowczo, bezwzględnie, przy po­
mocy wszelkich środków, jakich będzie wymagała sy­
tuacja”; zakładał przy tym „ograniczenie wolności w
dążeniu do niewoli kapitalistycznej”; A. zdystansował
się od koncepcji ustrojowych realizowanych w ZSRR,
pisząc m.in.: „Nie negujemy olbrzymich zasług Związ­
ku Sowieckiego dla sprawy socjalizmu. Rozumiemy
doskonale, że bez poświęcenia i ofiarności nie można
budować nowego ustroju. (...) Ale ta ofiarność i boha­
terstwo powinny być jak najbardziej celowe (...). Dlate­
go nie chcemy ślepo naśladować wzorów sowieckich”;
po zwycięstwie socjalizmu A. przewidywał ogranicze­
nie dochodów ludności do maksymalnie 25 tys. zł rocz­
nie - nadwyżka zarobków miała być przekazywana do
Funduszu Gospodarki Społ., gdzie również miał trafić
majątek osób prywatnych przekraczający 200 tys. zł;
ograniczenie to dotyczyć miało również rolnictwa; za­
kładał przy tym wprowadzenie ścisłej gospodarki pla­
nowej.
Po agresji Niemiec na Polskę ewakuował się na
wschód; 2 9 IX 1939 został w Kowlu aresztowany przez
NKWD, a VII1941 skazany na karę śmierci, zamie­
nioną ^wkrótce na 10 lat obozu; X 1941 na mocy amne­
stii ogłoszonej po zawarciu układu Sikorski-Majski A.
został uwolniony; w porozumieniu z władzami sow.
rozpoczął organizację Międzynar. Żyd. Komitetu An­
tyfaszystowskiego; wraz z in. działaczem Bundu, H.
Ehrlichem, nawiązał bliską współpracę z ambasadorem
RP w ZSRR, S. Kotem; oceniając obu bundowców w
liście do W. Sikorskiego, Kot pisał m.in.: „Z Bundu
lepszy Ehrlich niż Alter, ten nieznośny i zarozumiały
wywoła wzrost antysemityzmu” (Depesza S. Kota do
MSW w Londynie z 11X I 1941, Instytut Polski i Mu­
zeum im. gen. Sikorskiego, kol. 25/1 A); podobnie jak
Ehrlich, A. planował wyjechać z ZSRR do Londynu,
myśląc o zajęciu miejsca w II Radzie Nar. RP; jednak 4
XII 1941, w czasie trwania wizyty gen. Sikorskiego w
ZSRR, został (wraz z Ehrlichem) aresztowany i wkrót­
ce potem zamordowany przez NKWD; motywy zabój­
stwa A. i Ehrlicha nie są do końca jasne, prawdopodob­
nie obaj nie zgodzili się na współpracę z NKWD przy
organizacji propagandy na rzecz ZSRR wśród środo­
wisk żyd.; o ich śmierci władze sow. poinformowały
dopiero 1943, jako powód skazania podając szpiego­
stwo; w sprawie uwolnienia obu Żydów Ambasada RP
w ZSRR podejmowała liczne, choć oczywiście bezsku­
teczne interwencje; A. był też znany jako publicysta,
prócz Gdy socjaliści dojdą do władzy...! opublikował
m.in. Socjalizm walczący (Warszawa 1926), Antysemi­
tyzm gospodarczy w świetle cyfr (Warszawa 1937) oraz
liczne artykuły w socjalist. prasie.
The case o fHenryk Ehrlich and Victor Alter, Londyn 1943;
S. Kot, Listy' z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956; S. Kot,
Rozmowy z Kremlem, Londyn 1959; J. Źamowski, PPS 1935 -
1939, Warszawa 1965; Słownik Działaczy Polskiego Ruchu Ro­
botniczego I, Warszawa 1978.
Tadeusz P. Rutkowski
ALTERNATYWNE METODY I RUCHY -
pojęcie obejmujące zwł. metody uzdrawiania, rozwi­
jane w opozycji do tzw. uzdrawiania trad., akademic­
kiego. Poza takimi jak kontrowersyjna -> bioenergo­
terapia (o wielkiej ilości form i technik) i jej niebez­
pieczna (bp Z. Pawłowicz) - uwikłana w synkre-
tyzm - forma, jaką jest REIKI (korzystająca z tzw.
„energii kosmicznych”, co jest możliwe po specjalnej
inicjacji), istnieją jeszcze in. kontrowersyjne czy
nawet - zdaniem wielu badaczy - niebezpieczne me­
tody leczniczo-rozwojowe, m.in.: „Medytacja Trans­
cendentalna” (o charakterze inicjacyjno-religijnym),
„Rebirthing” (forma kontrowersyjnych sesji oddycha­
nia o charakterze rzekomo oczyszczającym i leczni­
czym), czy też różne formy tzw. „tantra-jogi”, pracu­
jące nad rozbudzaniem energii seksualnych.
1.
C h a r a k t e r y s t y k a t y p ó w. Pozaa.m.
leczenia istnieje także alternatywna pedagogika (edu­
kacja), która opiera się często na teor. rozwiązaniach
postmodernizmu (-> antypedagogika), krytykują­
cych binarne opozycje jako twory będące wynikiem
nieaktualnej już - wg postmodernizmu - gr. filozofii
(metafi2yki); do pedagogiki alternatywnej zalicza się
często koncepcje okultystyczne (-> okultyzm) czy też
ezoteryczne (-> ezoteryzm), takie np. jak oparte na
antropozofii R. Steineratzw. „szkoły waldorfskie”,
realizujące w praktyce założenia antropozoficzne; kon­
tekst jednak jest tu więc o wiele szerszy; za uzdrowi-
cielskąpraktykączy edukacyjną strategią stojąbowiem
rozmaite teorie, światopoglądy czy też całościowe wi­
zje świata popularyzowane w prakt. działaniu przez
tzw. ruchy alternatywne (M. Mildenberger, Die religi­
öse Revolte): 1° polit.-ideol.; 2° ekologiczno-obycza-
jowo-reformatorskie; 3° transcendentalno-religijne.
Analogicznie można wyróżnić 3 gł. kategorie ruchów,
związanych ze sobą swoistym stosunkiem do natury,
który często przekształca się w całościowy światopo­
gląd jakiegoś zamkniętego naturalizmu lub specyficz­
ny, pararel. kult Natury: 1° ruchy p o k o j o w e wy­
rastające z protestu przeciwko wojnie, przemocy, a tak­
że mnożeniu zbrojeń i wynikającemu z tego zagroże­
niu atomowemu; związane z ideologią pacyfizmu,
która również zakłada swoistą przemianę świadomo­
ści, nową wrażliwość, odpolitycznienie (-^ apolitycz­
ność) i uwewnętrznienie, w tym także szczególną wraż­
liwość na problem przemocy nie tylko wobec ludzi,
ale i zwierząt czy w ogóle świata natury (non violen­
ce) ; stąd związane są często z wegetarianizmem i mi­
łością do świata natury a nawet swoistym jej kultem;
2° ruchy e k o l o g i c z n e (-> ekologia) nastawione
na ochronę środowiska naturalnego, które oceniane jest
jako zagrożone cywilizacjątechnicznąi swoistym im­
perializmem ekonom.; uczestnictwo w ruchu ekolo­
gicznym zakłada swoistą „świadomość ekologiczną”,
będącą owocem przemiany; ten nowy typ myślenia
traktuje Ziemię jako matkę-rodzicielkę, niemalże ob­
darzoną świadomością i czuciem (teoria Gai); chodzi
o przemianę, o przejście do nowego wartościowania,
„od ekspansji do ochrony, od ilości do jakości, od ry­
walizacji do współpracy, od dominacji i kontroli do
zaniechania przemocy” (F. Capra); także ruchy ekolo­
giczne przejawiajączęsto swoisty kult natury; jednym
z istotnych zadań tzw. ekologii głębokiej jest stworze­
nie czegoś, co można by nazwać „ekozofią”; słowo
„mądrość” (sophia) odnosi się do etyki, norm, zasad i
ich stosowania w praktyce; również „ekozofią” (lub
tzw. głęboka teologia) oznacza przesunięcie akcentu z
nauki na mądrość; jednym z gł. pytań „ekozofii” jest
pytanie o to, czy współcz. społeczeństwo umożliwia
realizację podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak
miłość, bezpieczeństwo czy obcowanie z przyrodą;
kwestionując obecne zasady społ. funkcjonowania
„ekozofią” pyta, jakie społeczeństwo, jakie systemy
nauczania, a nawet jaka forma religii są najkorzyst­
niejsze dla wszelkiego życia na Ziemi traktowanej jako
całość; szuka się przy tym rozwiązań dokonujących
niezbędnych zmian; „ekozofią” nie ogranicza się do
nauk. podejścia, ale uporczywie dąży do sformułowa­
nia całościowego poglądu, gdyż tylko taki może ura­
tować Ziemię przed ludzką eksploatacją i dominacją
(A. Naess); podobny, całościowy program o charakte­
rze nawet pararel. prezentuje filozofia ekologiczna
(ekofilozofia) H. Skolimowskiego; 3° ruchy
r e l i g i j n e (także nowe) czy transcendentalno-
religijne, nawiązujące do tradycji mist, (bardziej oso­
bista mistyka niż sformalizowana religia), obejmują
„szerokie spektrum inicjatyw, poczynając od konser-
watywno-pietystycznych kółek biblijnych, poprzez
grupy parafialne i wspólnoty studenckie, a kończąc na
 ALTERNATYWNE METODY I RUCHY
w ^= sssx^^= ssss^ssatsss!= mws njg a s
zwolennikach nowych ruchów religijnych inspirowa­
nych japońskim buddyzmem zen, szczególnie zaś du­
chowością indyjską” (H. Kling). Przejęte gł. ze Wscho­
du, próbują przedrzeć się przez faktyczne i rzekome
ograniczenia chrześc. religii i kultuiy; jednostronne
podkreślanie dominacji rozumu i woli w kulturze zach.
- choć nie pozbawione słuszności - przeradza się w
alternatywną jednostronność; mimo deklarowanego
poszukiwania utraconej całościowości w podejściu do
człowieka, świata czy nawet Boga - co byłoby słusz­
ne - występuje radykalna i jednostronna krytyka całej
kultury zach., zwł. w wydaniu chrześc., bez odpowied­
nich dystynkcji, rozróżnień czy zastrzeżeń.
Charakteiystyczna dla New Age jednostron­
ność - deklarująca wierność rei igiom Wschodu - prze­
jawia się także w działaniach społ. i polit., w popiera­
niu rozmaitych grup czy organizacji, które lansujątak
pojęty alternatywny styl życia, nierzadko utopijny i
szkodliwy, poddając jednostronnej krytyce nie tylko
założenia chrześc., ale całej kultuty zach., jako racjo­
nalnej, będącej dziełem rozumu; krytyka ta ukrywa swe
niedomagania czy błędy metodolog., gdyż odrzucając
rozum w ogóle, odrzuca się także wszelką sensowność
poznania, w tym postulatów metodolog.; takie postę­
powanie ma charakter ideolog, i przechodzi często w
manipulację psychologiczno-psychotroniczną, rozpi­
saną na wiele różnorodnych metod, mających jednak
wspólne cechy.
2. Przy takich założeniach i d e o l o g i i a.m.
i r. człowiekowi grozi regres i chaotyzacja osobowo­
ści; chodzi tu często bardziej o regresję niż o ekstazę
(M. Lacroix); skutkiem wpajanych a.m. (techniczne
zabiegi ideologii New Age) jest człowiek „bez gra­
nic”, z rozmytą tożsamością, uległy, dyspozycyjny i
podatny na manipulacje, „osoba niezdolna odróżnić
prawdy od fałszu i zaprogramowana do ignorowania
tej kwestii z miejsca. Mówiąc delikatnie New Age
zmierza do kształtowania ludzi wysoce wrażliwych, a
więc łatwo poddających się manipulacji. Idealny New
Ager to prawdziwie ‘ludzka rozrywka’, uległy i po­
korny, rozkosz dyrektorów, biurokratów i inżynierów
społecznych. W dużej liczbie - marzenie dyktatora,
funkcjonalny tryb w socjo-komercyjno-politycznej
maszynie. Jest to najbardziej niepokojąca implikacja
New Age - i jej najbardziej prawdopodobny konkret­
ny wpływ na naszą przyszłość” (B. Alexander).
3. Bezpośrednim celem m e t o d i t e c h n i k
psychologiczno-behawioiystycznych i psychologicz-
no-psychotronicznych stosowanych w grupach New
Age jest wywołanie odmiennych stanów świadomości
(od relaksu aż po trans); są to techniki sytuujące się
między psychologią, okultyzmem czy spirytyzmem: od
-> channeiingu (nowa forma spirytyzmu) począwszy,
87
poprzez „projekcję astralną” (technika okultystyczna
o starym rodowodzie), a skończywszy na Metodzie
Silvy (techniki „psychol.” oparte na założeniach okul­
tystycznych, m.in. hermetyzmu).
Badania tych technik wykazują, że zmieniona
świadomość jest osłabiona i zaburzona (M. Lacroix)
- chodzi o obudzenie świadomości „nocnej”, która jest
nie tyle deklarowanym „przebudzeniem”, co raczej
usypianiem (hipnos); głosi się swoistą filozofię suk­
cesu, która podmienia wszelką etykę, gdyż sukces jest
tu najwyższym dobrem, zaś jego brak - złem; rozbu­
dza się także (poczynając od relaksu poprzez hipno­
zę) zdolności paranormalne właśnie w kontekście owej
filozofii sukcesu, zaś z punktu widzenia antropologii
w kontekście swoistej wizji nadczłowieka - „boga”
(nawiązując do starej gnozy); są to techniki próbujące
obudzić w człowieku przynajmniej geniusza a nawet
„boga” (Metoda Sîlvy); animatorzy sesji mających na
celu zmianę osobowości głoszą, że aby żyć pełnią ży­
cia trzeba nauczyć się lepiej wykorzystywać możliwo­
ści ciała i umysłu {mind-body problem); umysł jed­
nak, a właściwie mózg podmienia rzeczywistość du­
chową, duszę czy też ducha; zwycięska prawa półkula
mózgu wypiera radykalnie to, co racjonalne; z drugiej
jednak strony metody i techniki mają charakter racjo­
nalny a właściwie racjonalistyczny, czy też technokra­
tyczny; psychotechnologia wypiera to, co duchowe,
lub o duchowości mówi się tak jak o technologii (Me­
toda Silvy). „Realizuje się bowiem projekt, o którym
nie śniło się nawet przedstawicielom XIX-wiecznego
redukcjonizmu: pełne zawłaszczenie duchowości przez
racjonalność. Czy zatem New Age nie stanowi wy­
tworu agresji nowoczesnej techniki przeciw rzeczy­
wistości, której przejawy M. Heidegger nazwał »za­
pomnieniem bycia«?” (M. Lacroix).
4. Kr y t y k a . Występuje tu swoisty irracjona­
lizm, gdyż owe techniki osadzone są często w świato­
poglądach orientalnych, magicznych czy okultystycz­
nych, których nie sposób zweiyfikować (pozostająwięc
one rodzajem wierzenia); marzenia o nieskończonych
możliwościach będące wyrazem „myślenia magiczne­
go”, charakterystycznego dla infantylnego regresu,
mogą też być przejawem grzechu bałwochwalstwa
(-> idolatria); infantylne gaworzenie może przerodzić
się w niebezpieczną magię słowa; rozbudzanie zdol­
ności paranormalnych czy okultystycznych jest bar­
dzo niebezpieczne, co potwierdza praktyka psychia­
tryczna, a także duszpasterska (w tym egzorcystycz-
na); przed rozbudzaniem zdolności paranormalnych
ostrzegają wszystkie poważne tradycje mist., także nie­
chrześcijańskie.
Eklektyzm stosowanych metod przez różnych
guru (niezweryfikowanych badaczy) sprawia, że nie
 nL I l Y V I ^ I C IV IC I K J L J ■ i i \ u v . n
ramii J ^ = J » a ^ g g a g ^ g g a ^ gggM gaaa8g=gB
chodzi tu o syntezę dziedzictwa intelektualno-ducho-
wego Wschodu i Zachodu, ale o zwykłe ideolog, po­
mieszanie pojęć, które na gruncie doświadczenia po­
jedynczej jednostki może doprowadzić do niebezpiecz­
nej chaotyzacji osobowości i duchowego zamętu; cho­
dzi tu więc raczej o „pseudoorientalizację kultury za­
chodniej” (Lacroix), co powoduje jej niszczenie; dla
New Age bowiem kultura zach. jest niższa, a nawet
najgorsza z możliwych; chętnie schlebia się in. kultu­
rom, zresztą dobrze ich nie znając ani nie czerpiąc z
rzetelnych nauk. badań (te bowiem przynależą do świa­
ta kultury Zachodu); prowadzi to do niszczenia pew­
ności wiedzy oraz sprzyja rozwojowi przesądów i za­
bobonów, czyli ideolog. -> irracjonalizmu (z elemen­
tami tego, co racjonalne, jak to bywa w przypadku
każdej ideologii). Już Adolf Hitler uważał, że funda­
mentem jego wizji jest mist. biologia, czy też raczej
biol. mistyka; myślenie (racjonalne) uważał za „ma­
nowce umysłu”, odejście człowieka od jego „boskie­
go powołania”; wg niego celem dalszego rozwoju czło­
wieka ma być zdolność „magicznego widzenia”, o so­
bie zaś twierdził, że stoi u progu tej magicznej wiedzy
i jej właśnie przypisywał sukcesy, a także swoje przy­
szłe znaczenie; mówił o „oku cyklopa”, które było kie­
dyś narzędziem magicznej łączności z Wszechświa­
tem, a dziś zachowało się tylko w skarlałej formie szy­
szynki; tego typu idee fascynowały Hitlera; swoje wła­
sne, niezwykłe życie uważał za potwierdzenie istnie­
nia ukrytych, okultystycznych sił (H. Rauschning).
Poszukiwanie całościowości w doświadczeniu
antropologicznym i kulturowym jest postulatem ca­
łkowicie uzasadnionym i bardzo chrześc.; wymaga jed­
nak ostrożności w sferze teor., a jeszcze bardziej w
praktyce eksperymentalnej, co wykazały negatywne
doświadczenia rozmaitych sekt, proponujących alter­
natywne style życia w sferze religii czy kultury; nie
ma żadnej sprzeczności między krytycyzmem wyni­
kającym z rzetelnej pracy rozumu a uznaniem przez
tenże rozum własnych granic, co może prowadzić do
poszukiwania doświadczeń przekraczających jego
kompetencje a zarazem uwzględniania porządku ra­
cjonalnego w obszarze kumulacji tego rodzaju nowej
wiedzy; prawdziwa alternatywa to rzeczywista, wewn.
przemiana człowieka.
Ruch dla uczestników bardzo często bywa wy­
razem pragnienia, osiągnięcia wewn., egzystencjalne­
go czy nawet mist. przebudzenie, które byłoby wyra­
zem głębokiej przemiany całego człowieka; pozostaje
więc problem wyodrębnienia technik czysto metodo­
log. i psychol., które byłyby pozbawione kontekstu rei.
czy światopoglądowego, oparte na zasadach natural­
nych i zmierzające do pełniejszego duchowego i fiz.
rozwoju człowieka; metody i techniki psychol. powin-
1 — n L I I \ U I1 .IV I
=łh -i » i
ny dawać motywację do samodoskonalenia i wiarę w
naturalne możliwości dane człowiekowi do Boga;
wydaje się jednak, że naturalne metody nie wystarcza-
jądo pełniejszego fiz. i duchowego rozwoju człowie­
ka; poza tym w samej nauce istnieje konflikt między
stanowiskiem naturalistycznym i nienaturalistycznym
w rozwiązywaniu problemów medycznych i psycho­
log.; psychologizacja problemów duchowych i egzy­
stencjalnych - przeradzająca się w szczególny tech-
nokratyzm - to istotny redukcjonizm człowieczeństwa.
Psychologowie, psychiatrzy czy psychomanipulatorzy
przyjmują bardzo uproszczoną koncepcję człowieka,
ucząc jednostronnie optymizmu „myślenia pozytyw­
nego” (-> asertywność) czy „filozofii sukcesu”, które
odwodzą człowieka od odważnej konfrontacji z ży­
ciem (męstwo bycia); umiejętność wyboru decyduje
nie tylko o życiu człowieka, ale o jego losie w wiecz­
ności (zbawienie wieczne); koncepcje redukcjonistycz-
ne, traktujące człowieka jako cybernetycznego robota
podlegającego prawie wyłącznie zewn. programowa­
niu, nie potrafią dostrzec, że „zasadnicze nastroje czło­
wieka, takie jak niepokój, rozpacz czy depresja są rów­
nie ważne dla rozwoju osobowości jak adrenalina dla
funkcjonowania ciała człowieka” (H.R. Wulff, S.A.
Pedersen, R. Rosenberg); jednostronna i totalna wal­
ka z tzw. „myśleniem negatywnym” (czy też z tzw.
„myśleniem toksycznym”), dotyczącym głęboko ludz­
kich doświadczeń cierpienia, tragizmu, lęku oraz winy,
jest nie tylko przejawem wcielania w życie jakiejś „no­
womowy” (G. Orwell) obcej kulturze chrześc., ale tak­
że może być działaniem niebezpiecznym dla chrześc.
koncepcji zbawienia (A. Posacki).
J.B. Lotz, Wprowadzenie w medytacją, Kraków 1983; P.
Tillich, Męstwo bycia, Paris 1983; F. Capra, Głęboka ekologia:
nowy paradygmat, w: Zielona antologia* Gliwice 1989; H. Sko­
limowski, Ocalić ziemią. Swit filozofii ekologicznej, Warszawa
1991; H.R. Wulff, S.A. Pedersen, R. Rosenberg, Filozofia me­
dycyny* Warszawa 1992; B. Aleksander, Ruch New Age to nic
nowego, w; New Age* Kraków 1993; G. 0 ’ColIins, E.G. Farru-
gia, Zwięzły słownik teologiczny, Kraków 1993; G. Orwell, Rok
1984, Warszawa 1993; H. Rauschning, Rozmowy z Hitlerem,
Warszawa 1994; św. Jan od Krzyża, Droga na Górę Karmel,
Kraków 1995; S. Kierkegaard, Pojęcie łęku, Warszawa 1996; A.
Posacki, Dlaczego nie Metoda SiIvy.., Kraków 1998; M. Lacro­
ix, Ideologia New Age, Katowice 1999.
ks. Aleksander Posacki
ALTRUIZM - postępowanie, którego celem jest
troska o innych, nawet bliżej nieokreślonych ludzi, a
także gotowość poświęcenia dla społeczeństwa.
Geneza i pierwotne znaczenie terminu a. pocho­
dzi od twórcy pozytywizmu A. Comte’a i jego we­
 ALTRUIZM-AMBICJA
zwania w filozofii prakt.: vivre pour autrui (żyć dla
innych), co miało stać się gł. zasadą doskonałego ustro­
ju dla ludzkości; Comte postulował, żeby a. stał po­
nad miłością siebie, sprowadzaną przez niego do ego­
izmu; przede wszystkim a. stanowić ma o miłości in­
nych, polegającej na służbie Ludzkości; na a. miał być
oparty utworzony przez niego system rei., w którym
Ludzkość była traktowana na wzór boski jako cel osta­
teczny i nazywana „Wielkim Bytem” (le Grand Etre);
Comte wprowadził swoich świętych (największych
dobroczyńców ludzkości), swe świątynie, sakramenty
społ. itp.
Z biegiem czasu w użyciu prakt, a. nabrał zna­
czenia bliskiego „miłości bliźniego”, istnieją tu jed­
nak istotne dysproporcje i różnice; chrześc. miłość
bliźniego odróżniają od a. następujące cechy: 1° na­
kierowana jest na konkretne osoby ze względu na ich
godność, a nie ogólnie, na abstrakcyjnie pojęty zbiór
osób (społeczeństwo, ludzkość), 2° nie przeciwstawia
się miłości siebie samego, a nawet się z nią zrównuje,
3° jej motywem nie jest różność, inność, odmienność
jak w a. (im ktoś bardziej odmienny, tym bardziej na­
leży mu się poświęcać), ale bliskość, wspólnota, jed­
ność (jako dzieci Bożych).
Pojęcie a. nabrało jeszcze mocniejszego znacze­
nia np. u F. Nietzschego, który ostro przeciwstawiając
się miłości bliźniego, proponował specyficzny typ a. -
tzw. „miłość dalekiego” (Fernstenliebe\ czyli troskę o
dobro przyszłych, bliżej nieokreślonych pokoleń.
Motyw a. przybierał różnorodne formy i często
stapiał się z postulatem równości czy też kolektywi­
zmu; jednak najdoskonalszy swój wyraz zyskał w we­
zwaniu „kochać ludzkość”, gdzie ludzkość stanowi
nieokreślony zbiór ludzi; dlatego a. stał się postula­
tem o podłożu mor.-rel., który nabrał charakteru na
tyle abstrakcyjnego, iż przestał mieć cokolwiek wspól­
nego z realną rzeczywistością; ironicznie przedstawił
to P. Johnson, prezentując gł. propagatorów tzw. „mi­
łości ludzkości” (m.in. J.J. Rousseau, K. Marks, J.P.
Sartre), którzy w życiu prywatnym nie potrafili ko­
chać nawet najbliższych, pozostając tylko na pozio­
mie wielkich deklaracji.
Współcz. a. (nie zaś miłość bliźniego) stał się
podstawą działalności organizacji charytatywnych, lan­
sujących ogólne hasła pomocy dzieciom, biednym,
pokrzywdzonym itp.
J. Pastuszka, Altruizm, w: Encyklopedia Katolicka I, Lu­
blin 1973; J.Bocheński, Sto zabobonów\ Kraków 1992 J. Her-
but, Egoizm ~ Altruizm, w: Leksykon filozofii klasycznej, Lublin
1997.
Paweł Gondek
89
AMBICJA (łac. ambitio - staranie się, żądza
sławy i czci, szlachetna duma, poczucie własnej war­
tości i godności osobistej) - nieuporządkowana dąż­
ność do sławy i zaszczytów, pragnienie dokonania cze­
goś niezwykłego czy wielkiego.
A. może przybierać dwojaką kwalifikację mor.:
może być zaletą (-> cnota) lub wadą; stąd też potocz­
nie mówi się często o a. zdrowej lub chorej; jako wada
a. odnosi się przede wszystkim do pożądania nieza­
służonej czci, zaszczytów, bez względu na pożytek
innych; w tradycji filoz. samo pożądanie czci nie było
traktowane jako wada, pod warunkiem jednak, że to,
w czym ktoś wybija się nad innych i za co ludzie go
czczą, nie jest jego zasługą, lecz darem Bożym (dlate­
go cześć należy się nie człowiekowi, ale Bogu) oraz
użyte jest dla rzeczywistego dobra drugich; w związ­
ku z tym pojawia się trzeci warunek mor. dobroci a.:
cześć okazywana człowiekowi może mu się podobać
tylko wówczas, o ile nie wbija go w pychę, a staje się
motorem w dążeniu do jeszcze większego dobra. A.
należy odróżnić od zarozumiałości, która polega na
przecenianiu zdolności i podejmowaniu działań prze­
kraczających siły, możliwości bądź zdolności.
We współcz. psychologii spłycono rozumienie a.,
sytuując ją bądź to w kategorii dążeń (A. Adler), bądź
potrzeb (A.H. Maslow); przez to współcz; pedagogika
zagubiła wychowawczy walor a.; skłania wychowan­
ków raczej do rezygnacji z wysiłku, usuwa z horyzontu
ich pragnień sprawy ważne i wielkie; w rezultacie szczy­
tem a. jest np. „ustawienie się w życiu”; zredukowanie
a. do zaspokajania potrzeb jest spłaszczeniem ludzkie­
go życia; we współcz. pedagogice a. zastępuje się bar­
dzo często asertywnością, która w kształtowaniu
postaw wypacza zdrowy charakter moralny.
Życie ambitne na pewno naraża człowieka na
popadnięcie w-> pychę; a. jako cnota ułatwia dążenie
do godnych osoby ludzkiej celów, ułatwia też zacho­
wanie własnej czci; a. należycie wychowana pozwala
na życie godne człowieka.
Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, Madryd 1951;
A. Maslow, W stronę psychologii ambicji, Warszawa 1986; J.
Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, Lublin 1986.
Arkadiusz Robaczewski
AMNESTY INTERNATIONAL ^ PRAWA
CZŁOWIEKA
AMORALIZM ^ PERMISYWIZM MO­
RALNY

ANARCHIZM (gr. a - przeczenie, archon -
władca) - nurt filoz.-społ.-polit., kontestujący istnie­
nie państwa i jego struktur w imię nieograniczonej
wolności jednostki; apogeum wpływów a, przypada
na XIX w., ale idea anarchii miała swych zwolenni­
ków i przeciwników już w starożytności; Platon wy­
różnił 3 ustroje poi it.-państw,: monarchię, ary­
stokrację i politeię, którym grozi wynaturzenie w for­
mie tyranii, ochlokracji i -> demokracji; ta ostatnia
jest ustrojem „nierządnym i różnobarwnym’* {Pań-
stwo)\ zagrożeniem demokracji jest a., tj. „wolność bez
granic”, co prowadzi do powstania -> dyktatury; Ary­
stoteles w zasadzie aprobował ustrój demokracji, po­
nieważ zapewnia obywatelom równość i wolność (Po­
lityka); przestrzegał jednak, że może być ona groźna
dla państwa wówczas, kiedy panuje w nim „nieporzą­
dek i anarchia”; życzliwie odnosili się do idei a. w
starożytności sofiści, cynicy i stoicy; pojęcie a. było
rozpatrywane także przez myślicieli chrześc.; Erazm z
Rotterdamu wskazywał na powiązania wzajemne po­
między tyranią i a. w życiu społ., uznając tyranię za
mniej szkodliwą; podobnie uważał J. Kalwin; z ideą
a. solidaryzowały się w okresie reformacji niektóre
sekty rei., m.in. anabtyści, których przywódcą był T.
Munzer; współautor i wydawca Wielkiej Encyklopedii
franc., D. Diderot uznał a. za mniej szkodliwą od nad­
miaru cywilizacji; I. Kant krytycznie ocenił ustrój a.,
gdyż panuje w nim chaos i niesprawiedliwość.
Protagonistami a. byli: myśliciel ang. G. Win-
stanley (zm. ok. 1660) i W. Godwin (zm. 1836); Win-
stanley w pamfletach The New Law o f Righteousness
przeciwstawiał się nierówności społ.-ekonom. w imię
radykalnie ujmowanego chrześcijaństwa; on także za­
łożył w pd. Anglii wspólnoty oparte na zespołowej
pracy i równym podziale wytworzonych dóbr; będący
pod wpływem franc, encyklopedystów Godwin, w
dziele Inquiry Concerning Political Justice dokonał
komparacji 2 ustrojów polit.: despotyzmu i a., przy­
znając wyższość a.; despotyzm zwykle trwa długo i
przynosi znaczne szkody dla członków społeczności,
natomiast a. zapewnia absolutną równość i wolność
wszystkim obywatelom; Godwin krytycznie oceniał
instytucję państwa, ponieważ aprobuje ono niespra­
wiedliwość i dominację jednych nad drugimi; odrzu­
cał także własność prywatną, system kar stosowany
przez państwo i małżeństwo; był przekonany, że struk­
tury państwa powodują deprawację ludzi; właśc. roz­
wiązanie życia społ. widział w tworzeniu małych
wspólnot, gdyż egzystują one przy minimum organi­
zacji, a równocześnie zapewniają wspólnotę pracy i
maksimum wolności; małe wspólnoty rolnicze zosta­
ły uznane za wzorcowe dla przyszłych społeczności
anarchistycznych, na terenie których powinny zanik­
HE
nąć różnicujące ludzi tytuły czy odznaczenia; Godwin
aprobował rewolucję jako drogę do utworzenia ustro­
ju anarchistycznego.
Za ojca a. uchodzi franc. filozof, P.J. Proudhon
(1809-65), na którego oddziałały socjalizm i neo-
heglizm; idee anarchistyczne połączył z aprobatą filo­
zofii egoizmu niem. autor, M. Stirner (1806-56); XIX
w. był okresem nie tylko dość powsz. sympatii dla a.,
ale również największej aktywności jego zwolenników;
w Rosji aprobowali idee tego ruchu: M.A. -> Baku­
nin, S.G. Niecząjew i P. Kropotkin, w USA: B.R.
Tucker i O.J. Most, w Polsce: J.E. Abramowski i L.
Kulczycki; w tym stuleciu podjęto próbę wprowadzenia
w życie idei anarchistycznych, działania te były skie­
rowane gł. przeciw państwom i ich przywódcom; zor­
ganizowano zamachy na prezydentów Francji (M.F.
Carnota) i USA (W. McKinleya) oraz króla Włoch
(Umberto I); konsekwencjątego były akcje policyjne
przeciw anarchistom uznanym za grupy przestępcze;
wpływy anarchistów obejmowały Włochy, Francję,
Hiszpanię (do czasów gen. Franco) i Niemcy; XIX-
wieczny a. był skierowany przeciw instytucji państwa
oraz związanych z nim strukturom i agendom, uzna­
nym za źródło wyzysku ekonom, i zniewolenia społ.-
polit.; skoro ludzie mają prawo do nieograniczonej
wolności, to jedynie oni powinni decydować o formach
zrzeszania się; należy więc radykalnie zmienić istnie­
jące struktury polit., ekonom., prawne i rel.-kośc.; pod­
stawową formą życia społ., wg anarchistów, miały być
w przyszłości wspólnoty gosp. i kooperatywy spó­
łdzielcze, utworzone na zasadzie dobrowolnych umów
(możliwych zawsze do zerwania); po II wojnie świat,
a. stracił na znaczeniu, choć znalazł jeszcze swych zwo­
lenników; R. Rocker propagował a. jako syntezę -> li­
beralizmu i socjalizmu; P. Heinz interpretował go jako
„cichą rewolucję” i sprzeciw wobec biurokratyzacji
instytucji (-> biurokracja); we Francji 1950 G. Fonte-
nis utworzył Federację Anarchistyczną.
Obecnie istniejąmałe, lecz hałaśliwe grupy anar­
chistyczne w wielu krajach, również w Polsce; wspó-
łcz. grupy anarchistyczne najczęściej protestują prze­
ciw istniejącej cywilizacji i kulturze, agendom pań­
stwa, a niektóre (stosunkowo mniej liczne) usprawie-
dliwiająstosowanie terroru dla obalenia struktur poli-
tyczno-państwowych.
A. nie był nurtem ideowo jednolitym, dlatego
wyróżnia się jego nast. formy: a. indywidualistyczny,
mutualizm, a. kolektywistyczny, a. komun.,
anarchosyndykalizm i a. pacyfistyczny; zwolennika­
mi a. indywidualistycznego byli Godwin i Stirner;
Godwin przyjmował skrajny indywidualizm, dlatego
aprobował egoizm jako podstawowe prawo życia społ.;
był przekonany, że kult własnego ,ja” nie prowadzi
 ANARCHIZM
do napięć społ., aleje właśnie redukuje i dlatego pro­
ponował utworzenie „unii egoistów”; związek taki
pozwoli zachować niepowtarzalność każdego człowie­
ka; Stimer nie aprobował rewolucji, gdyż niszczy ona
jednostki; właściwą metodą anarchistów winna być
taktyka indywidualnego sprzeciwu wobec państwa i
jego agend; zwolennikiem indywidualistycznego a. w
USA był Tucker, który odrzucił stosowanie przemo­
cy, a zalecał obywatelskie nieposłuszeństwo wobec
struktur państwa; nurt ten aprobuje własność prywat­
ną; czołowym przedstawicielem mutualizmu był Pro-
udhon, (Qu’est-ce que la propriété); swoją teorię ży­
cia społ. określił jako socjalizm, dlatego kwestionował
prawo do własności prywatnej; a. w jego mniemaniu
nie oznacza chaosu, ale tylko brak władcy-suwerena;
istniejącym ustrojom polit, zarzucał zniewolenie jed­
nych ludzi przez drugich, co prowadzi do walk i nie­
porządku społ.; a. jest aprobatą należnej każdemu czło­
wiekowi wolności, której zagrożeniem jest państwo i
jego prawno-organizacyjne struktury; Proudhon po­
stulował zniesienie wszystkich środków przymusu
właśc. dla państwa: rządu, armii, policji, aparatu urzęd-
niczo-biurokratycznego; jedyną formą społ. organiza­
cji miały być w przyszłości ekonom, stowarzyszenia
producentów; odrzucił też wszelkie autorytety: polit.-
państw. i rel.-kośc., własność prywatną, państwo,
istniejące prawo i religię (opowiedział się za ate-
izmem); w późniejszych pismach ( Théorie de la pro­
priété, Du princip fédératif) wyróżnił 4 ustroje polit.-
państw.: monarchię (rządy jednego nad wszystkimi),
panarchię czyli komunizm (rządy wszystkich nad
wszystkimi), demokrację (rządy każdego człowieka
nad wszystkimi) i anarchię (rządy każdego nad samym
sobą); 2 pierwsze ustroje aprobują-^ autorytet, 2 ostat­
nie-wolność; a. postulował likwidację wszelkiej wła­
dzy polit, na rzecz dobrowolnych stowarzyszeń eko-
nomiczno-produkcyjnych, w których istniałaby wza­
jemna współpraca oparta na umowie; a. w tym ujęciu
jestfederalizmem i mutualizmem.
Reprezentantem a. kolektywistycznego był ros.
filozof Bakunin (1814-76); 1864 utworzył Alliance
Internationale de la Démocratie Sociale, organizację
mającą na celu zniszczenie struktur państwa, które
obwiniał o aprobatę ekonom, i polit, przywilejów rzą­
dzących elit; Bakunin odrzucał instytucję państwa,
patriotyzm, moralność, religię i prywatną własność; wg
niego ludzie powinni słuchać wyłącznie praw natury,
których konsekwencją są zasady sprawiedliwości, rów­
ności i wolności; w miejsce państwa postulował two­
rzenie dobrowolnych stowarzyszeń robotniczych; K.
Marks i F. Engels zarzucali anarchistom, źe pod przy­
krywką swej ideologii faktycznie sprzeciwiająsię idei
rewolucji klasowo-komunistycznej.
91
Czołowym przedstawicielem a. komun, był ros.
filozof społ., Kropotkin (1842-1921); odrzucał potrze­
bę prawa, państwa i dotychczasowych struktur eko­
nom., opowiadając się za komun, a., dostrzegając w
nim syntezę nauk. i polit. wolności, które osiągnie się
przez rewolucję; w swych pismach przedstawił uto­
pijną wizję społeczeństwa jako integracji rolnictwa i
przemysłu, ludzi żyjących na wsi i w mieście; przy­
szłe społeczności byłyby federacją wolnych komun,
rządzących się zasadą: od każdego wg jego możliwo­
ści, każdemu wg jego potrzeb; Kropotkin, uzasadnia­
jąc swe idee, odwoływał się do nauk przyr.-biol.;
zdystansował się od dyktatury partii komun.-bolszew.;
ros. komuniści, J. Plechanow, W. Lenin i J. Sta­
lin, krytycznie oceniali a., nazywając jego zwolenni­
ków burżuazyjnymi utopistami wyobcowanymi klaso­
wo z proletariatu; początkowo anarchiści wiele spo­
dziewali się po ros. rewolucji (na Ukrainie w pewnym
okresie walczyła armia skupiająca anarchistów), ale
szybko zostali pozbawieni wszelkich wpływów; a. miał
swój przyczółek w Hiszpanii w latach 30. XX w., ale
był tam zwalczany przez komunistów i Franco; zwo­
lennikami a. komun, byli także E. Reclus i J. Grave,
którzy w imię wolności indywidualnej odrzucali auto­
rytet rodziny, państwa, religii i własność prywatną.
Najbardziej znanym przedstawicielem anarchosyn-
dykalizmu był franc, filozof G. Sorel (1847-1922); re­
prezentowali go także: F. Peloutier, G. Yetot i E. Pouget;
był najbardziej dynamiczny przy końcu XIX w. we Fran­
cji, gdzie robotnicy organizowali związki pracownicze;
anarchosyndykaliści postulowali radykalną reorganiza­
cję państwa poprzez głoszoną ideologię i użycie prze­
mocy fiz., a gł. przez strajki; kiedy struktura państwa zo­
stanie sparaliżowana, wówczas należy je przekształcić w
wolne syndykaty skupiające producentów; anarchosyn-
dykalizm opierał się gł. na proletariacie miejskim, które­
mu przyrzekał rolę dominującąw życiu społ. po usunię­
ciu z niego dekadenckiej burżuazji.
Za a. pacyfistycznym opowiedział się ros. pisarz,
L. Tołstoj (1828-1910); w instytucjach państwa wi­
dział narzędzie opresji, dlatego postulował jego znie­
sienie, a nast. utworzenie dobrowolnych stowarzyszeń;
negował także potrzebę prawa i własność prywatną;
był żarliwym chrześcijaninem, lecz zarazem rei. anar­
chistą za co 1901 został ekskomun ikowany przez ros.
cerkiew prawosławną w imię chrześc. etyki potępiał
luksus i stosowanie fiz. przemocy; twierdził, źe prze­
kształcenie struktur społ.-polit. jest możliwe poprzez
rewolucję mor. i metodę biernego oporu (non violen­
ce); idee a. pacyfistycznego w Europie Zach. upo­
wszechniał hol. eks-socjalista D. Neuwenhuis.
A., mimo różnorodności jego nurtów, ma wspól­
ne elementy; należą do nich m.in.: negacja społeczno­
ści naturalnych (rodziny, narodu), odrzucenie państwa
jako narzędzia represji, zakwestionowanie potrzeby
praw i etyki, naturalizm i postulatywny ateizm (poza
wyjątkami); zwolenników a. charakteryzuje utopijna
wiara w naturalną dobroć wszystkich ludzi, dlatego
głoszą zbędność policji i wojska; romantyczno-uto-
pijne jest także przekonanie, że małe stowarzyszenia
ekonomiczno-produkcyjne i związki pracownicze będą
w stanie zastąpić instytucje i struktury państwa; nasila­
jące się współcz. procesy integracji, w skali Europy i
całego świata, są nie do pogodzenia z ideologią anar­
chizmu.
L, Kulczycki, Anarchizm współczesny, Lwów 1902; M.
Nettlau, Der Anarchismus von Proudhon zu Kropotkin, Berlin
1927; H. Read, The Philosophy o f Anarchism, London 1940; A.
Sergent, C. Hormel, Histoire de l'anarchie, Paris 1949; J. Joll,
The Anarchists, London 1964; H. Bull, The Anarchical Society,
London 1977; A. Pawłowski, Terroryzm w Europie XIX i XX
wieku, Zielona Góra 1980; J. Muszyński, Anarchizm. Rzecz o
niezmierzalnej wolności, Warszawa 1982; A. Malinowski, Mit
o wolności. Szkice o anarchizmie, Warszawa 1983; B. Russell,
Drogi do wolności: socjalizm, anarchizm, syndykalizm, War­
szawa 1987; Anarchizm i anarchiści na ziemiach polskich od
1914 roku, Warszawa 1981 ; F. Ryszka, W kręgu zbiorowych złu­
dzeń. Z dziejów hiszpańskiego anarchizmu 1868-1938 II, War­
szawa 1991 ; Grinberg, Ruch anarchistyczny w Europie Zachod­
niej 1870-1914, Warszawa 1994.
ks. Stanisław Kowalczyk
ANARCHIZM ROSYJSKI - radykalny kieru­
nek polit. postulujący zniesienie organizacji państw.,
a więc wszelkiego ucisku ekonom, i polit., którego
źródeł upatruje się gł. w myśli franc. XIX-wiecznego
teoretyka P. Proudhona i Niemca M. Stimera.
Proudhon reprezentował „łagodniejszą” formę a.
dowodząc, że wolność i sprawiedliwość to wartości
nadrzędne, których nawet demokracja, tj. system parla­
mentarny, nie jest w stanie zapewnić w dostatecznym
stopniu; był zwolennikiem własności, ale połączonej z
pracą własną właściciela, gdyż tylko taka może być
uczciwym źródłem dochodów jednostki, która dzięki
temu może zrównoważyć siłę państwa jako organizacji
scentralizowanej, zagrażającej szeroko rozumianej wol­
ności i stanowiącej przeszkodę dalszego rozwoju eko­
nom. społeczeństwa; Stirner zaś głosił skrajny indywi­
dualizm, wyrażający się u niego totalną negacją pań­
stwa i społ. natury człowieka, którego celem jest dąże­
nie do niczym nieskrępowanej wolności i poszukiwa­
nie dobra wyłącznie dla samego siebie.
Oblicze polityczne a.r. ukształtowało się ostatecz­
nie na pocz. XX w., opierając się gł. na doktrynie sfor­
mułowanej pod koniec XIX w. przez P. Kropotkina,
przebywającego na emigracji w Europie Zach.; sprzy­
jającą okolicznością dla rozwoju idei a. w Rosji była
postępująca modernizacja kraju, która oprócz rozwoJ
ju gospodarki kapitalistycznej przyniosła ze sobą
wzrost ilości i znaczenia szkół, zawodów technicznych,
jak również bardziej użytecznych społ. kierunków
uniwersyteckich, wywierając wpływ na styl życia osób,
które zdobywały w nich wykształcenie; na tej właśnie
bazie intelektualnej rozwijał się modny wówczas in­
dywidualizm, którego najbardziej świadomi zwolen­
nicy zaczęli krytycznie oceniać istniejący porządek
społ. i głosić potrzebę reform, prowadzących do po­
prawy warunków życia eksploatowanej i wyzyskiwa­
nej części społeczeństwa; wśród nich znajdowali się
również przedstawiciele najbardziej radykalnie nastro­
jonej inteligencji, którzy żądali wprowadzenia zupe­
łnie nowego ustroju, opartego na społ. własności środ­
ków produkcji - socjaldemokraci, eserowcy i anarchi­
ści; jednak ci ostatni, inaczej niż socjaldemokraci i
eserowcy, którzy też przecież różnili się między sobą
programowo, propagowali wśród mas „ideę absolut­
nej bezpaństwowości i bezwładzy”, negatywnie od­
nosząc się do marksizmu, a więc do socjalist. modelu
ustroju, który - ich zdaniem - nie mógł zapewnić rów­
ności socjalnej i równego podziału dóbr jako wyrazu
sprawiedliwości społ.; zresztą anarchizm odmawiał
„naukowości” marksizmowi twierdząc, że tzw. „na­
ukowy socjalizm” jest zwykłą „ideologią ulicznego
tłumu i rewolucyjną metafizyką, a w najlepszym razie
może zostać uznany za socjalizm państwowy”, który
akceptuje podział klasowy i wyzysk człowieka, a w
rezultacie podporządkowanie jednostki ludzkiej pań­
stwu niezależnie od jej indywidualnych pragnień; anar­
chiści zgadzali się z socjalistami, że należy obalić ca­
rat, burżuazję i ich państwo, ale proponowali in. dro­
gę do rewolucji socjalnej, nie poprzez zastąpienie jed­
nej formy ustroju drugą, lecz przez całkowite zniesie­
nie państwa i władzy polit., choćby miało być ono naj­
bardziej demokr.; w ideologii anarchistycznej bowiem
nie wyzwolenie mas pracujących - jak u Marksa - było
warunkiem wyzwolenia jednostki, a na odwrót - przez
wyzwolenie jednostki miało nastąpić wyzwolenie klas;
podobnie rzecz się miała w odniesieniu do „masowo­
ści” w ruchu robotniczym, który to - wg anarchistów
- sam w sobie był ruchem anarchistycznym, sponta­
nicznym i niezależnym, tj. nie potrzebującym teorety­
ków, przywódców i form organizacyjnych; zadaniem
anarchistów było tylko rozwijanie tego ruchu i za­
ostrzanie jego form; ostro również atakowali anarchi­
ści marksistowskie pojęcie „dyktatury proletariatu”,
która - ich zdaniem - była celem działania socjalde­
mokratów (czyt. bolszewików) nie dla poprawy wa­
runków życia mas pracujących, a po to, by ustanowić
 ANARCHIZM ROSYJSKI
:•? ..........
dyktaturę partii inteligenckiej nad proletariatem, przy
jego pomocy zawładnąć machiną państw, i w rezulta­
cie „ustanowić jeszcze gorsze niewolnictwo, jakiego
do tej pory nie znała historia Rosji”; anarchiści bo­
wiem traktowali socjaldemokrację jako „zorganizowa­
ną grupę inteligentów, która pragnie przy pomocy mas,
przechwycić w Rosji władzę i zaspokoić swe ambicje
kosztem wolności ludu”.
Bazę społ. a.r. stanowiły przede wszystkim naj­
uboższe środowiska miejskiego proletariatu i tzw. lum-
penproletariatu, a także marginesu społ., które nie za­
dowalały się obietnicami partii socjalist, odkładają­
cymi sprawy rewolucji w bliżej nieokreśloną przy­
szłość, podczas gdy anarchiści mówili o natychmia­
stowej rewolucji i w rezultacie szybkiej poprawie wa­
runków ich egzystencji; szczytowym okresem rozwo­
ju i działalności a.r były lata rewolucji 1905-07, kiedy
wydawało się, że marzenia i idee, które anarchiści gło­
szą, bliskie są rzeczywistości i mają szansę na rychłą
realizację; tymczasem mimo iż ruch anarchistyczny
stanowił bardzo atrakcyjną chociaż utopijną alterna­
tywę dalszego rozwoju Rosji, to jednak był zbyt słaby,
by samodzielnie zainicjować i przeprowadzić rewolu­
cję socjalną w tym kraju; na słabość ruchu anarchi­
stycznego w znacznym stopniu wpłynął brak jednoli­
tej organizacji i rozbicie na poszczególne nurty, które
- mimo iż były podobne w sferze poglądów na sprawy
państwa i władzy, a także znaczenia rewolucji - różni­
ły się w kwestiach dotyczących przyszłego porządku
społ. i ekonom., aczkolwiek to miało akurat drugo­
rzędne znaczenie.
W pismach XlX-wiecznych teoretyków a. róż­
nych nacji nierzadko zwracano uwagę na wpływ tej
teorii na poszczególne narody w związku z faktem, iż
nie wszędzie przyjmowała się ona w jednakowym stop­
niu; chodziło o zagadnienie podatności różnych naro­
dów na oddziaływanie ideologii anarchistycznej ze
względu na ich cechy nar., rasowe i charakter stosun­
ków społ.; do najbardziej podatnych na percepcję idei
anarchistycznych zaliczano narody rom. z uwagi na
ich „indywidualizm, samodzielne działanie, umiłowa­
nie wolności i niechęć do podporządkowania się ist­
niejącym strukturom organizacyjnym”; z kolei podat­
ność narodów słow., gł. Rosjan, na a. tłumaczono ta­
kimi cechami ich charakteru, jak skłonności do mak-
symalizmu i nihilizmu oraz „okropnościami despoty­
zmu ros., który wywoływał w ich duszach nienawiść
do wszelkiego rządu”; idee anarchistyczne natomiast
nje odegrały istotniejszej roli w życiu Polaków, co
zresztą tłumaczy się na wiele sposobów, chociaż wśród
najważniejszych przyczyn wymienia się najczęściej to,
iż w warunkach braku własnej państwowości idee an-
typaństw. nie znajdowały na ziemiach poi. szerszego
93
oddźwięku społ.; nie znaczy to oczywiście, że wśród
teoretyków a. nie było nazwisk poi.; do najbardziej
znanych należy zaliczyć działającego w Rosji na pocz.
XX w. (ur. w Pińczowie), W. Machajskiego, którego
poglądy zyskały tylu zwolenników, że zdobyły sobie
miano „machajewszczyzny”; zasadniczą cechąpoglą-
dów Machajskiego była wrogość do inteligencji, któ­
ra jako „dziecko burżuazji”, po przechwyceniu wła­
dzy zorganizuje się w zbiurokratyzowany aparat
państw., bazujący na niewolniczej pracy robotnika
wykorzystując go dla własnych egoistycznych celów
klasowych; poza tym, 1905-07, w kilku miastach Kró­
lestwa Pol. prowadziły działalność terrorystyczną ugru­
powania anarchistyczne złożone gł. z młodzieży po­
chodzenia żydowskiego.
Do Rosji idee anarchistyczne zaczęły przeni­
kać w latach 40. XIX w. znajdując tam sprzyjający
grunt dla swojego rozwoju w środowiskach młodzie­
ży rewolucyjno-demokratycznej, protestującej prze­
ciwko całemu polit., społ. i ekonom, systemowi stare­
go reżimu, gotowej do aktywnego udziału w jego oba­
laniu; za prekursora a. w tym kraju uważany jest K.
Aksakow, nawiązujący do prac P. Proudhona, a wy­
wodzący się z kół słowianofilskich; Aksakow nego­
wał każdą formę państwa, gdyż uważał, że zło tkwi w
samym jego istnieniu, a nie w takiej czy in. formie
jego organizacji; państwo narzuca człowiekowi pra­
wa i niewolę, tym samym niszcząc w nim poczucie
sprawiedliwości i wolności, jak również poczucie
wspólnoty; z tego względu Aksakow opowiadał się za
utrzymaniem w Rosji gminy chłopskiej; jednak bez
wątpienia gł. teoretykiem i przywódcą duchowym ru­
chu anarchistycznego w Rosji po 1840 był M. -> Ba­
kunin, przebywający po ucieczce z Syberii (1861) na
zachodzie Europy; swoje poglądy anarchistyczne
przedstawił on w różnych publikacjach, z których naj­
większy rozgłos uzyskała Państwowość i anarchia
(1873); Bakunin w równym stopniu jak Aksakow ne­
gował potrzebę istnienia państwa, jednak w przeci­
wieństwie do niego postulował w sposób bardziej zde­
cydowany ideał niczym nieskrępowanej wolności; w
jego pojęciu wolność nie uznaje żadnych ograniczeń
poza tymi, które określane są przez prawa naszej wła­
snej natury; jest to więc wolność, w której nie istnieje
ograniczenie, ponieważ prawa te nie są nam narzuca­
ne - jak to ujął - „przez jakiegoś pracodawcę z ze­
wnątrz”; zdecydowanie odrzucał postulat wolności w
ramach prawa, „formalnej, nadanej, wymierzonej i
dawkowanej przez państwo”; taka wolność była dla
niego „odwiecznym kłamstwem” i stanowiła w rze­
czywistości jedynie przywilej małej grupki ludzi bę­
dących u władzy; z tego też względu Bakunin nego­
wał formę ustroju demokr., który doprowadza w re­
 a W r
zultacie do „powsz. głosowania” i wreszcie do „po­
wstania elity rządzących polityków”; był przekonany,
że ludzie ci zawsze wykorzystująswoje wpływy jedy­
nie „na korzyść panującej i wyzyskującej mniejszości,
a przeciwko interesom olbrzymiej, ujarzmionej więk­
szości”.
Bakunin w równym stopniu był zwolennikiem
wolności, jak i równości ekonom, i społ., zrealizowa­
nej w efekcie ustanowienia ustroju socjalist., gdyż -
jak przekonywał - „wolność bez socjalizmu to przy­
wilej i niesprawiedliwość”, a „socjalizm bez wolności
to niewola i brutalność”; wg niego wolność i równość
powinny być ze sobą nierozerwalnie związane; rów­
nocześnie nie zdawał sobie sprawy z tego, że te 2 po­
jęcia wzajemnie się wykluczają jako że „wolna” jed­
nostka korzystając z wrodzonych predyspozycji, za­
wsze będzie starała się zapewnić sobie jak najlepszy
byt wyrastając ponad ogół, co jednocześnie przeczy
zasadzie równości; uważał, że kwestia przyszłego
ustroju nie wymaga zbyt dużej uwagi, gdyż w tej spra­
wie należy zaufać instynktowi mas; większy nacisk
kładł na proces niszczenia i burzenia niż na pozytyw­
ny program budowania przyszłych struktur ustrojo­
wych; wystarczy, że państwo zostanie zniesione, a spo­
łeczeństwo osiągnie wymarzony raj.
Bakuninowi nigdy nie udało się założyć silnej
organizacji anarchistycznej, ani w ojczyźnie, ani za
granicą ale niewątpliwie swoją działalnością i posta­
wą silnie inspirował młodych ros. radykałów, wsku­
tek czego większość odcieni ros. myśli rewolucyjnej
nosiło w sobie elementy a.; jego idee docierały do Rosji
wraz z przemycanym tam pismem „Sprawa Ludu”,
czytanym zwł. przez studentów; jednym z gorących
zwolenników Bakunina był S. Nieczajew, pod koniec
lat 60. obracający się w środowiskach studenckich St.
Petersburga i nawołujący młodzież do rozruchów;
wkrótce zresztąNieczajew udał się do Szwajcarii, gdzie
spotkał się z Bakuninem, a po powrocie do Rosji (1869)
założył efemeryczną organizację Zemsta Ludu, której
cele i zasady organizacyjne zostały wyłożone w tzw.
Katechizmie rewolucjonisty napisanym prawdopodob­
nie przez Bakunina; od strony celów Katechizm sta­
wiał Nieczajewa jako pierwszego ros. rewolucjonistę,
który dysponował szczegółowym programem prakt. i
który jako pierwszy sformułował zasady terroru po-
lit.; Katechizm kładł na każdego członka organizacji
rewolucyjnej obowiązek całkowitego poświęcenia się
sprawie rewolucji, odrzucenia trad. moralności, przy­
jęcia postawy „egoizmu rewolucyjnego” i zduszenia
w sobie wszelkich ludzkich uczuć; gł. celem Zemsty
Ludu miało być rozpętanie kampanii terroru polit., tj.
zabójstwa najbardziej wpływowych, utalentowanych
i energicznych przedstawicieli reżimu, którzy mogli­
by „zaszkodzić przebiegowi rewolucji”; natomiast oso­
by skorumpowane i powsz. znienawidzone miały zo­
stać oszczędzone, bowiem, zgodnie ze wskazaniami
Katechizmu, „swojądziałalnościąi postawą wzbudza-i
jąc gniew ludu - służą sprawie rewolucji”; mieli oni
zostać skazani na śmierć dopiero po zwycięstwie re­
wolucji; natomiast pośród sprzymierzeńców rewolu­
cji Katechizm wymieniał wszelkie elementy z margi­
nesu społ. - osoby, które z różnych przyczyn „ucier­
piały” wskutek działalności państwa.
Nieczajew i jego konspiratorzy z Zemsty Ludu
reprezentowali tę anarchistyczną mniejszość w ros.
ruchu rewolucyjnym z przełomu lat 60. i 70. XIX w„
która w zasadzie nie interesowała się chłopstwem ijego
problemami; tymczasem w 1. poł. lat 70. w Rosji po­
wstało wiele organizacji, które głosząc hasła rewolu­
cyjne, odrzucały kapitalizm, „industrializm” i w ogóle
„moralność burżuazyjną” na rzecz swoiście pojmowa­
nego socjalizmu, który w ich założeniach przybrał for­
mę agrarną t populistyczną inaczej mówiąc oznacza­
ło to idealizowanie ros. „ludu” i głoszenie tez o „so­
cjalist. skłonnościach” ros. chłopstwa; ludzi tych na­
zywano „narodnikami” od ros. słowa naród (lud); za­
łożenia ideol. i programowe tych grup narodnickich,
które podejmowały działalność na pocz. lat 70. stano­
wiły mieszaninę poglądów gł. Bakunina i P. Ławro-
wa, jednego z czołowych teoretyków ruchu narodnic-
kiego i zwolennika (inaczej niż Bakunin) pracy pro­
pagandowej wśród chłopów celem przygotowania ich
do rewolucji; najogólniej rzecz biorąc, organizacje te
poszukiwały sposobu na zbudowanie w Rosji socjali­
zmu z ominięciem kapitalistycznej fazy rozwoju, ide­
alizując trad. wspólnotę gminną i trad. kooperatywy
oraz wierząc, że te 2 instytucje stanowią wystarczają­
cą podstawę, w oparciu o którą można rozwijać go­
spodarkę bez potrzeby wprowadzania kapitalizmu z
jego wielkimi fabrykami, zcentralizowanym zarządza­
niem, niesprawiedliwym podziałem dóbr i sprowadze­
niem jednostki do roli „trybika w kole zębatym me­
chanizmu gospodarczego”; członkowie tych organi­
zacji 1874 „poszli w lud” głosić hasła rewolucyjne na­
wiązujące właśnie do koncepcji Bakunina i Ławrowa;
wskutek niepodatności chłopstwa na propagandę re­
wolucyjną akcja ta zakończyła się kompletną klęską i
aresztowaniami jej uczestników; do jednej z takich
organizacji narodnickich należał późniejszy „filar” a.r.
- Kropotkin, książę, potomek jednej z najstarszych
(pochodzącej od Rurykowiczów) rodzin ros., który,
podobnie jak Bakunin, uważał, że obalenie dotych­
czasowego, samowładnego i niesprawiedliwego ustro­
ju jest możliwe tylko drogą rewolucyjną a nowy po­
rządek społ. powstanie w rezultacie spontanicznej ak­
tywności mas lud.; Kropotkin wyobrażał go sobie jako
 ANARCHIZM ROSYJSKI
połączenie a. i komunizmu, przy czym jego „anarchia”
dotyczyła wyłącznie sfery polit., co w praktyce miało
oznaczać, iż wolność jednostki można osiągnąć likwi­
dując jedynie państwo i jego instytucje; komunizm
natomiast odnosił się do sfery ekonom, przyszłego
ustroju: uspołecznienie środków produkcji, zasobów
naturalnych, budynków mieszkalnych miało zapew­
nić każdemu jednakowe możliwości zdobywania środ­
ków do życia własnąpracą; tym samym zostałaby urze­
czywistniona zasada pełnej równości ludzi pod wzglę­
dem materialnym; kapitał społ. należy przekazać au­
tonomicznym gminom chłopskim, które samorzutnie
łącząc się ze sobą stworzą luźną federację, będącą
związkiem stowarzyszeń produkcyjnych, czyli komun
anarchistycznych; tym samym zrealizowano by postu­
lat absolutnej wolności jednostki, która nie będzie
podlegała żadnej władzy, dobrowolnie współpracując
z in. członkami stowarzyszenia; jednocześnie byt tych
jednostek zostanie zabezpieczony przez podział wy­
tworzonych dóbr zgodnie z zasadą „każdemu według
potrzeb”; społeczeństwo nie będzie kierowało się żad­
nymi skodyfikowanymi prawami, a jedynie nawyka­
mi społ., regulującymi zasady współżycia między ludź­
mi; wyjściem do sformułowania tego elementu dok­
tryny Kropotkina było założenie, że człowiek rodzi
się dobry, a tylko warunki, w któiych żyje czynią go
złym; była to wizja równie utopijna jak i założenia
Bakunina; niemniej jednak a. w tym czasie cieszył się
w Rosji dużą popularnością; zresztą- co należy pod­
kreślić - na pocz. lat 70. był zasadniczo dominującą
doktryną polit., gdyż jego niewątpliwie najbardziej
atrakcyjnym postulatem dla rewolucyjnej, nihilistycz-
nej inteligencji ros. tego czasu była wola zburzenia
całego istniejącego, niesprawiedliwego porządku
państw, oraz hasło nieskrępowanej wolności i równo­
ści wszystkich jednostek, będące wizją świata zupe­
łnie przeciwstawnego i krańcowo różnego od otacza­
jącej rzeczywistości państwa samowładnego; maksy-
malistyczna dusza ros. w pełni akceptowała wolę to­
talnego burzenia i budowania najlepszego i „najszczę­
śliwszego” porządku społ., z tym jednak, że wola nisz­
czenia była dominująca w stosunku do woli budowa­
nia nowego ustroju, który miał nagle samoistnie po­
wstać na zgliszczach i gruzach zburzonego, dotych­
czasowego państwa pod wpływem instynktu i dobro­
wolnej inicjatywy szerokich rzesz mas ludowych.
Po niepowodzeniu akcji 1874 charakter ruchu
narodnickiego przeszedł charakterystyczną zmianę;
pozostali na wolności członkowie organizacji populi­
stycznych zaczęli dochodzić do przekonania, że wpro­
wadzane odgórnie mechanizmy gospodarki kapitali­
stycznej zjej etyką własności prywatnej i wolnej przed­
siębiorczości czynią społeczeństwo ros. mniej podat-
95
...... ~'i.ń. ■. —
nym na idee socjalist.; w tej sytuacji - dowodzono -
pierwszym zadaniem inteligencji narodnickiej winno
być przeprowadzenie rewolucji socjalist. własnymi si­
łami, a dopiero później podjęcie starań o poparcie ludu;
jednak ta zmiana orientacji zachodziła stopniowo;
wkrótce po 1874 wiele organizacji narodnickich od­
rzucając bakuninowską wiarę w gotowość rewolucyj­
ną ros. chłopstwa, starało się kontynuować działalność
propagandową wg wskazań Ławrowa.; X 1876 w St.
Petersburgu powołano tajną organizację, która 2 lata
później przyjęła nazwę „Ziemia i Wola” (była to tzw.
II Ziemia i Wola); w programie tej organizacji, mó­
wiącym o podziale całej ziemi między chłopów i znie­
sieniu drogą rewolucyjną aparatu państw., położono
nacisk na propagandę tych postulatów wśród studen­
tów, robotników i chłopów, jednak z zastosowaniem
in. taktyki działania: zamiast wędrownych agitatorów
starano się zorganizować sieć stałych ośrodków pro­
pagandowych na prowincji, kierowanych przez miej­
scowych agentów, których obowiązkiem było pozy­
skanie szacunku i zaufania chłopów; nast. na wieś mieli
ruszyć agitatorzy jako ludzie znający użyteczne zawo­
dy - kupców, rzemieślników, nauczycieli itp.; wg tak
opracowanego programu nowe „pójście w lud” zosta­
ło podjęte 1877-78, ale i ono nie przyniosło sukcesu;
jak poprzednio - powodem niepowodzenia była zła
organizacja, czujność policji i chroniczna obojętność
chłopstwa na propagandę rewolucyjną; w tej sytuacji
w II Ziemi i Woli wpływy Ławrowa poczęły ustępo­
wać ideologii terrorystycznej Nieczajewa (który z wię­
zienia, gdzie znalazł się po rozbiciu przez policję jego
organizacji Zemsta Ludu, utrzymywał kontakty z nie­
którymi organizacjami rewolucyjnymi) oraz in. ide­
ologa, propagatora terroru indywidualnego, P. Tkaczo-
wa; na tym tle doszło do rozłamu w II Ziemi i Woli
(1879) na tzw. Czarny Podział i Wolę Ludu (Narodna-
ja Wola); Czarny Podział („czarny podział” wyrażał
hasło - cała ziemia dla chłopów), zachowując gł. za­
sady programu II Ziemi i Woli z jego wiarą w rewolu­
cję chłopską, praktycznie skoncentrował swoje zain­
teresowanie na robotnikach miejskich; organizacja ta
istniała zaledwie kilkanaście miesięcy, kiedy jej człon­
kowie, z J. Plechanowem na czele, przeszli na pozycje
marksistowskie i wyjechali za granicę; Wola Ludu
natomiast odrzuciła praktykę propagandy wśród mas
na rzecz systematycznego terroru nakierowanego na
polit. upadek samodzierżawia, tj. na zniszczenie pań­
stwa, co zresztą zostało wyrażone wprost w jednej z
deklaracji programowych; miejsce państwa miały za­
jąć „rządy ludu i podział władzy ekonomicznej na za­
sadach socjalistycznych”; w in. deklaracji programo­
wej napisano, że „tylko lud może wypełnić pustkę
powstałą po zwycięstwie rewolucji, ponieważ w Rosji
 nie istnieje żadna zorganizowana siła, która mogłaby
przywłaszczyć sobie kierownictwo”; te wyraźnie anar­
chistyczne konstatacje wyznaczały Woli Ludu jedynie
rolę „mniejszości początkowej” bez intencji stania się
elitarną partią rządzącą-jej zadaniem miało być je­
dynie wzniecenie rewolucji drogą zamachów terrory­
stycznych pod fanatycznym kierownictwem jej lide­
rów - A. Zelabowa i Z. Perowskiej; kulminacyjnym
punktemjej działalności, tzn. rozpętanej szerokiej kam­
panii terrorystycznej, był udany zamach na cara Alek­
sandra II dokonany 1 III 1881; akt ten rzucił jednak
terrorystów na pastwę „sił reakcji i represji”, a Wola
Ludu w następnych latach została rozbita.
W następnej dekadzie, pomimo głębokiej stagna-
cji ruchu narodnickiego w Rosji, miały miejsce poje­
dyncze próby jego odrodzenia przez różnego rodzaju
kółka i grupy, które nawiązywały do rewolucyjnej ide­
ologii swoich poprzedników; należy tu przede wszyst­
kim wspomnieć o powstałej 1886 tzw. Frakcji Terro­
rystycznej Woli Ludu, która postawiła sobie za cel za­
mach na życie Aleksandra III, czy o zał. 1887 w Zury­
chu kółku Młodych Narodowolców, które oprócz dzia­
łalności terrorystycznej postanowiło zająć się wyda­
waniem i kolportowaniem literatury propagandowej na
terenie Rosji; pod koniec lat 80. powstało w Rosji jesz­
cze kilka in. organizacji o charakterze narodnickim,
jak np. założona przez Polaka K. Kaczorowskiego
Petersburska Grupa Rewolucyjna, ale wkrótce okaza­
ło się, że żaden kierunek działania, który proponowali
narodnicy, nie był możliwy w istniejących warunkach;
odporność chłopów na propagandę socjalist. sugero­
wała, że szanse masowego ruchu rewolucyjnego chłop­
stwa były niewielkie, a łatwość, z jaką władze zlikwi­
dowały wszystkie organizacje, począwszy od Woli
Ludu, oznaczała, że alternatywna taktyka terroru po-
lit. była w równej mierze skazana na niepowodzenie.
W latach 90. XIX w. pewien wpływ na ros. myśl
radykalną wywarł tzw. a. tołstojowski, aczkolwiek sam
L. Tołstoj, uważając się za chrześcijanina, nigdy - w
swoim pojęciu - anarchistą nie był, zdecydowanie
odcinając się od tego nurtu jako rewolucyjnego i ate­
istycznego; „chrześc. anarchizm” Tołstoja wyprowa­
dzano z jego poglądów na Kościół i państwo jako in­
stytucje zhierarchizowane, które stosująw swojej dzia­
łalności gwałt i przemoc wobec wiernych i poddanych
zamiast kierować się naukami Chrystusa, tj. zasadą
miłości do Boga i bliźniego, braterstwa i wolności, bez
których nie można żyć jeżeli chce się być człowiekiem
prowadzącym rozumny i pokojowy żywot; propagu­
jąc konieczność przeciwstawienia się złu, w tym pań­
stwu i wszelkiej władzy, Tołstoj nie nawoływał do po­
dejmowania z nim walki czynnej, ale do przyjmowa­
nia pokojowej i pełnej pokory metody biernego opo­
ru, wyrażającej się w odmowie, np. bojkocie przez
chłopów uprawy ziemi obszarniczej i wszelkich po­
winności dworskich; była to jego zdaniem najlepsza
droga do zmuszenia właścicieli ziemskich, by oddali
w ręce chłopów ziemię, która im się słusznie należy
jako na niej żyjącym i pracującym; owe koncepcje
Tołstoja znalazły wyraz gł. w działalności wydawni­
czej garstki jego zwolenników, publikujących swoje
teksty zarówno w Rosji, jak i poza jej granicami.
Po okresie stagnacji lat 80. i 90., na pocz. XX
w., do Rosji (i Królestwa Pol.) ponownie zaczęły prze­
nikać idee anarchistyczne, gł. z ros. środowisk emi­
gracyjnych, związanych przede wszystkim z Kropot-
kinem, który w tym czasie wydawał w Londynie pi­
smo „Chleb i Wola”; stąd też kierunek ten określa się
„chlebowolskim” albo „anarcho-komunistucznym”;
postulował on, po obaleniu dotychczasowej władzy i
porządku społ. w drodze rewolucji socjalist., realiza­
cję bezpaństwowego socjalizmu; nową formą wspó­
łżycia ludzi miał być komunizm, w którym wszelkie
dobra, środki produkcji, zostaną przekazane do wspól­
nego użytku całego społeczeństwa; każdy będzie pra­
cował zgodnie z własnymi zainteresowaniami i potrze­
bami; ale a.r. na pocz. XX w. nie stanowił nurtu zwar­
tego pod względem organizacyjnym i ideol.; istniało
w nim wiele kierunków i koncepcji, które sprzyjały
powstawaniu różnych grup anarchistycznych, co w
znacznym stopniu utrudniało utworzenie jednolitej
organizacji, tym bardziej, że byłoby to sprzeczne z
podstawowymi założeniami tej doktryny polit.; oprócz
nurtu anarchokomunistycznego jednym z nich była
właśnie wspomniana wyżej machajewszczyzna, a
1905-07 wyodrębniły się 2 kolejne nurty zw. anarcho-
syndykalizmem i czamosztandarowcami; program
anarchosyndykalizmu, opracowany przez D. Nowomir-
skiego, zakładał, że po zwycięstwie rewolucji socjal­
nej (anarchistycznej), która zlikwiduje państwo, nie
będzie potrzeby prowadzenia polityki walki proleta­
riatu z burżuazją i tworzenia partii klasy robotniczej,
gdyż jedyną właśc. formą organizacji klasy robotni­
czej będą związki zawodowe - syndykaty, a jedyną
skuteczną formą walki klasowej będzie strajk general­
ny; nadto w przyszłym bezpaństw. i bezklasowym
ustroju komun, z pełną autonomią jednostki, wytwo­
rzone produkty będą należały do całego społeczeństwa;
jednak osiągnięcie tego ostatecznego celu będzie mu­
siała poprzedzić bezkompromisowa walka ze starym
reżimem, ale nie przy użyciu metody bezosobowego
terroru i drobnej ekspropriacji, lecz zbrojnych maso­
wych akcji przeciwko własności prywatnej i państwu;
czamosztandarowcy zaś, którzy stanowili bardziej ra­
dykalny odłam anarchokomunizmu, różnili się od nie­
go w zasadzie tylko metodą walki; odrzucając stanów-
 ANARCHIZM ROSYJSKI - ANDROGYNIZM
czo wszelką działalność związkową, propagowali sto­
sowanie terroru jako najbardziej skutecznego środka
walki z burżuazją; ich celem była likwidacja wszelkiej
władzy bez względu na jej formę i rodzaj; 1906 z czar-
nosztandarowców wydzieliła się grupa „anarchistów-
komunarów”, która wprawdzie nie odrzuciła ich tre­
ści programowych ale „wzbogaciła” taktykę walki
proponując, oprócz stosowania terroru indywidualne­
go, inspirowanie lokalnych powstań, „które miały być
zalążkami przyszłych anarchistycznych komun”.
Niewątpliwie jedną z najbardziej radykalnych
ros. grup anarchistycznych tego czasu było tzw. Bie-
znaczalie (Bezrząd), które nawiązywało w swej dekla­
racji programowej do bakuninizmu i blanquizmu; wie­
rząc w gotowość Rosji do rewolucji socjalisty biezna-
czalcy uważali, że wystarczy mała „iskra”, by wznie­
cić bunt klasy robotniczej i chłopskiej, któiy rychło
przerodzi się w ogólnonar. powstanie zbrojne (wojnę
domową), kierowane przez anarchistyczne „drużyny
bojowe” dokonujące aktów terroru indywidualnego;
w walce tej nie widzieli żadnych sojuszników - nie
tylko liberałów, ale także eserowców i socjaldemokra­
tów, których wszystkich razem określali mianem po-
lit. obłudników i kapitalistów, „wrogów ludu wnoszą­
cych w jego szeregi tylko demoralizację”; po zwycię­
skiej rewolucji miał zapanować powsz. komunizm (w
Rosji i Europie) w formie federacyjnego, anarchistycz­
nego społeczeństwa, oparty na „miłości i przyjaźni
ludzkiej, bez jakichkolwiek nacjonalistycznych i ra­
sowych uprzedzeń”; niemal równocześnie z biezna-
czalcami, tj. w 2. poł. 1905, pojawił się kolejny nurt
zw. anarchoindywidualizmem, nawiązujący do myśli
Proudhona; najogólniej rzecz biorąc, anarchoindywi-
dualizm postulował stworzenie ustroju bezpaństw., w
którym istnieje drobna własność prywatna równych
właścicieli zrzeszonych w wolne gminy wytwórców;
na gruncie ros. za gł. teoretyków tego nurtu uważa się
A. Borowoja i L. Czernego; wyróżniali się oni od in.
teoretyków a. twierdzeniem, że socjalizm też ograni­
cza wolność jednostki, więc winien zostać zastąpiony
„anarchią”.
Klęska rewolucji, represje jakie dotknęły całą ros.
opozycję po 1907 oraz spory ideol. zarówno wew„ jak
i z partiami socjalist. zupełnie zdemoralizowały pod­
ziemie anarchistyczne w Rosji; nigdy już nie potrafiło
ono odzyskać poprzedniego, w rzeczywistości także
przecież ograniczonego, znaczenia; jeszcze 1917, po
rewolucji lutowej, różne odcienie a„ gł. anarchosyndy-
kaliści, starały się włączyć do walki o nową Rosję, zy­
skując nawet nieco sympatii ze strony części społeczeń­
stwa, zwł. dużych skupisk miejskich zamieszkanych
przez najuboższe sfery proletariatu; jednak generalnie
polit. siła a. w tym czasie była minimalna, a wielu człon­
97
ków grup anarchistycznych wręcz balansowało na kra­
wędzi działalności polit. i kryminalnej; po rewolucji
październikowej, w warunkach dyktatury bolszewików,
a. jako samodzielna orientacja polit. praktycznie prze­
stał istnieć, a zupełnie zdemoralizowane już resztki jego
„wyznawców” były niemiłosiernie tępione przez siły
bezpieczeństwa; „ostatnim” na gruncie ros. anarchistą
był dowódca armii chłopskiej na Ukrainie w okresie
wojny domowej - ataman N. Machno, który bił czer­
wonych, białych, Niemców, by w końcu opowiedzieć
się za bolszewikami; nie na długo jednak, bowiem ci po
zakończeniu wojny domowej różnymi sposobami bez­
litośnie likwidowali resztki chłopskich i anarchistycz­
nych sił - niekiedy swoich dotychczasowych sojuszni­
ków; Machnie udało się zbiec za granicę, ale in. mieli
mniej szczęścia i jeżeli nie zginęli w walce lub w kaza­
matach WCzK, to zostali rozstrzelani na podstawie
wyroków trybunałów wojskowych.
W. Goriew, Anarchizm w Rosji od Bakunina do Machno,
Moskwa 1930; S. Kaniew, Rewolucja a anarchizm, Moskwa
1987; W. Kołodziej, Anarchizm i anarchiści w Rosji i Króle­
stwie Po!skimy Toruń 1992.
Mieczysław Smoleń
ANDROGYNIZM (gr. aner - mężczyzna; gyne
- kobieta) - połączenie (w sensie psychol. i ducho­
wym) cech uznawanych tradycyjnie za kobiece i mę­
skie.
1. W ł a ś c i w e r o z u m i e n i e . Platon w
Uczcie opisywał praczłowieka jako istotę biseksualną
w kształcie koła; platoński mit androgyna w świetle
wielu badań antropologicznych i psychol. weryfikuje
się rzekomo w praktyce.
Mężczyzna, oprócz przeważających cech mę­
skich, posiada także niewielką ilość kobiecych i od­
wrotnie, co wyraził już C.G. Jung w koncepcji kom­
pleksu kontrseksualnego na poziomie świadomości
osobowej i archetypu animus-anima na poziomie nie­
świadomości zbiorowej (animus jako część męska u
kobiety, anima jako część żeńska u mężczyzny doma­
gają się wzajemnego dopełnienia); z powodów kultu­
rowych (także lęków i przesądów) ludzie maskują
swoje cechy męskie czy kobiece, co sprzyjajednostron­
ności, która może popaść w stan nerwicowy; przy tej
okazji oskarża cywilizację zach. za jej nerwicorodną
jednostronność (z racji pewnej dominacji patriarcha­
tu); krytyka ta często bywa nadużywana, zwł. przez
środowiska feministyczne (-> feminizm) - zarzut an-
drocentryzmu, a także przez ideologów -> New Age,
propagujących światopogląd holistyczny, będący jed­
nak powierzchowną i eklektyczną zbitką wielu prze­
 ciwstawnych koncepcji, które w istocie wzajemnie ni­
welują się, mimo postulatu syntezy, harmonii czy ca­
łości.
W filozofii Platona, podobnie jak w teologii Fi-
lona Aieksandiyjskiego, a także u teozofów neopla-
tońskich i neopitagorejskich oraz u hermetystów (po­
wołujących się na Hermesa Trismegistosa czy Poiman-
dresa), jak również u licznych gnostyków chrześc. -
doskonałość ludzką przedstawiano jako nienaruszoną
jedność, stanowiącąjedynie odbicie doskonałości bo­
skiej, Wszechjedni; w traktatach alchemicznych (->
alchemia) obok wzmianek na temat androgyne znaj-
dująsię często także ilustracje przedstawiające tę ideę;
Jung niejednokrotnie zwracał uwagę na hist. postać
Jezusa Chrystusa, w którym napięcie - jego zdaniem
- i biegunowość płciowego różnicowania zamieniają
się w androgyniczne uzupełnienie ijedność; Jezus oraz
in. idealne wzory są w zasadzie dla Junga obrazem
jeszcze bardziej powszechnej czy fundamentalnej kon­
cepcji anthroposa (człowieka pierwotnego, praczło­
wieka), która reprezentuje pełną praistotę, pokrewną
Bogu, będącą archetypowym obrazem pełni {homo
totus), występującym w alchemii czy też gnozie (“>
gnostycyzm); także dla romantyków niem., korzysta­
jących ze źródeł alchemicznych, androgyn to typ do­
skonałego człowieka przyszłości; pewne sekty gnostyc-
kie przyznawały postaci androgyna centralne miejsce
w swych doktrynach (M. Eliade); także na gruncie poi.
S. Przybyszewski, w swych oryginalnych interpreta­
cjach, propagował anrogyniczność człowieka, mówiąc
np. o Dwój-Jedni, przez co zbliżał się do interpretacji
Junga {animus-anima); podobnie jak bardzo ceniony
przez Przybyszewskiego, J. Słowacki, który wprowa­
dził ten wątek do nauki genezyjskiej w postaci andro­
gyn icznej pary: Heliona i Helois, przejąwszy prawdo­
podobnie ideę a. od J. Boehme.
Koncepcja archetypu Junga, propagująca tak ro­
zumiany a., jest jedynie hipotezą- nawet bardziej „rei.”
niż empiryczną(psychol.); takiemu zamazaniu porząd­
ków metodo!, sprzyja dwuznaczność jego psycholo­
gii, którą można określić jako „religię jaźni” (M. Bu-
ber); podniesienie do „godności” archetypu relacji
animus-anima sprzyja poważnemu traktowaniu a.; w
koncepcji tej widoczny jest pewien naturalizm, gdzie
pomija się wolność jednostki w wyborze partnera;
może wchodzić też w konflikt - z samej swojej natury
- z wszelkiego rodzaju normami zewn. (np. teol. czy
prawnymi), gdyż oparta jest na doświadczeniu wewn.
i jego dynamice, które dla Junga są najważniejsze.
Wielu psychologów posługuje się tą koncepcją
jako wyłącznie psychol.; przyjmująjednak szereg za­
łożeń metapsychol., filoz. czy nawet pararel. (akcep­
towanych na zasadzie wierzenia lub pozapsychol. hi­
potezy), przy pomocy których nierzadko reinterpretu-
je się założenia chrześc. lub wręcz eliminuje się je (np.
dogmat o grzechu pierworodnym); próbowano np.
powiązać platoński mit androgyna z bibl. ideą upadku
pojętego jako rozdwojenie praczłowieka, idąc ślada­
mi np. J. Boehme, który utratę natury androgynicznej
Adama porównywał do ukrzyżowania Chrystusa.
2. 1 n t e r p r e t a c j a n a t u r a 1i s t y c z n a
- h e r m a f r o d y t y z m . Głęboko rozumiany a.
należy odróżnić od hermafrodytyzmu, który oznacza
występowanie ujednego człowieka męskich i żeńskich
organów płciowych; zdarzało się często w kulturze
europ., że spłaszczano znaczenie symbolu na skutek
braku głębszego rozumienia; u pisarzy dekadentów
(franc. i ang. dekadentyzm), którzy sporadycznie
poruszali temat androgyna, przeistacza się on wyłącz­
nie w hermafrodytę, istotę, w której obie płci koegzy-
stują anatomicznie i fizjologicznie; nie chodzi już o
głębszy związek, o człowieka, który posiadałby nową,
bezbiegunowąświadomość, ale o nieograniczone moż­
liwości erotyczne, o swoistą doskonałość i samowy­
starczalność seksualną, wynikającąz czynnej obecno­
ści obu płci; jak zauważa Eliade, chodzi tutaj o jakiś
hermafrodytyzm chorobliwy, a czasami nawet satani­
styczny (jak np. u Aleistera Crowleya); w starożytno­
ści bowiem androgyn rytualny stanowił wzorzec sym­
bolizujący całokształt mocy magiczno-religijnych,
właściwych obu płciom, nie zaś połączenie organów
anatomicznych; Jung natomiast w postaci hermafro­
dyty widział symbol końcowego produktu procesu al­
chemicznego; metaforyczny obraz androgynii odpo­
wiada analizie, zwł. zaś w odniesieniu do pracy nad
archetypami animus i anima, których integracja ma
istotne znaczenie dla rozwoju osobowości; wizja an­
drogyna to jakby psych, personifikacja, która utrzy­
muje mężczyznę i kobietę w świadomej równowadze;
w tej postaci składnik męski i żeński łączą się bez zla­
nia się ze sobą ich charakterystycznych cech; jest to
jedna z konsekwencji obrazu świata opartego na bie­
gunowych przeciwieństwach (einandromia).
3. I d e o l o g i a f e m i n i s t y c z n a .
Biegunowość ludzkiego doświadczenia to wyraz po­
szukiwania antropologicznej całościowości; z krytyki
koncepcji patriarchatu, jako jednostronnej dominacji
w kulturze i religii (częściowo uzasadnionej), nie na­
leży jednak wyciągać wniosków zbyt radykalnych i
utopijnych, zwł. że krytyka męskiego społeczeństwa,
będącego rzekomo źródłem jednostronnych i zewn.
norm uciskających jednostki ludzkie, bardzo często
neguje wszelkie prawa mor. czy normy rei., które po­
siadałyby jakieś obiektywne i ontologiczne ukonsty­
tuowanie (np. feminizm walczący, przeradzający się
w „seksizm”); zdaniem wielu feministycznych filozo-
 ANDROGYNIZM - ANIOŁOWIE
fek osobowości androgyniczne mająnaturę holistycz­
ną i są dzięki temu w stanie doświadczać całego za­
kresu ludzkich emocji (J. Trebilcot); feministki kwe-
stionująprzy tym pozytywne znaczenie wszelkich prze­
konań o istnieniu ustalonych tożsamości płciowych (T.
Moi); socjolożki feministyczne, opierając się na pra­
cach Margaret Mead, próbują wykazać zdeterminowa­
nie konkretnych zachowań płciowych przez kulturę
danych społeczeństw; z drugiej jednak strony wiele
radykalnych feministek uważa, że a. jako model zan-
tropologizowany i ideał mor. osłabia siłę walki polit.
0 kobiecy separatyzm czy kobiece prawa, właśnie dla­
tego, że zaciera różnice pomiędzy płciami; a. służy jako
podłoże teor. dla uzasadnienia wszelkiego rodzaju
odmienności seksualnej (np. praktyk homoseksualnych
czy nawet dla swoistego kultu homoseksualizmu lub jest wśród nich pewna hierarchia i podział ról (zadań),
biseksualizmu jako czegoś wyższego od spotykanej
normy) lub też dla gloryfikowania swoiście pojętej
koncepcji małżeństwa czy relacji płciowych, które
polegają na poszukiwaniu własnej „drugiej połowy”
(niezależnie od wszelkich uwarunkowań religijno-
prawnych czy społeczno-prawnych).
A., podobnie jak powiązana z nim alchemia,
jest koncepcją obecną w różnych kulturach (M. Gliade)
1dlatego nie można jej deprecjonować; a. traktowany
głęboko, a nie ideologicznie i powierzchownie, zwraca
uwagę na głęboki (metafiz. czy teol.) sens płciowości;
podobnie jak w przypadku alchemii, fenomen ten po­
zwala na głębszy i twórczy poznawczo namysł nad zja­
wiskiem erotyzmu czy seksualności w historii; naduży­
cie ideologiczne polega nie tylko na deformacji typu
naturalistycznego hemafrodytyzmu, ale na przedstawie­
niu takiej teorii płci, która w sposób naturalistyczny i • • myśl żyd. jednoznacznie odcina się od synkretyzmów
deterministyczny przeciwstawiała się etyce i personali­
zmowi poprzez oddzielenie mechanizmu działania płci
od ludzkiej osoby i jej słusznych pragnień zagwaranto­
wanych zasadami etycznymi, mor. czy prawnymi, wy­
nikającymi z prawa Bożego; a. traktowany głęboko
wskazuje na powagę płciowości, która ostatecznie re­
alizuje się w głęboko personalnych relacjach realizo­
wanych w wolności i miłości; z tego punktu widzenia
walka feminizmu z a. nie jest przypadkowa; wychodząc
często z pozycji subiektywizmu (np. zranionych uczuć
czy resentymentu) feminizm nie dąży do owej pierwot­
nej jedności płci zagwarantowanej przez najgłębszą
mądrość natury, którą a. częściowo wyraża, ale do po-
s działu, walki czy nawet antypatii uzasadnianej nierzad­
ko na poziomie rozpraw naukowych.
S.L. Bem, The measurement o f psychological androgyny,
„Jurna! of Consulting and Clinical Psychology*', 12(1974); J,
Trebilcot, Two forms o f androgywism, w: Feminisni and Philo­
sophy, Totowa 1977; T. Moi, SexualI Textual Politics, London zyka starotestamentalnego; wspomina również o ar­
99
1985; E. Boniecki, Struktura „nagiej duszy”, Warszawa 1993;
M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia, Warszawa 1993; M. Buber,
Zaćmienie Boga, Warszawa 1994; D. Sharp, Leksykon pojąć i
idei C.G. Junga, Wrocław 1998,
ks. Aleksander Posacki
ANIOŁOWIE (łac. angelus - anioł) - wg tra­
dycji bibl. „duchy przeznaczone do usług, posłane na
pomoc starającym się posiąść zbawienie” (Hbr 1,14);
„anioł” określa funkcję i oznacza „wysłannika”; w Sta­
rym Testamencie a. określani sąjako tworzący niebiań­
ski dwór, podtrzymujący tron samego Boga, ciągnący
Jego wóz, wyśpiewujący Jego chwałę, strzegący Jego
posiadłości, by nic co nie święte nie weszło do niego;
które spełniająjako wysłańcy Boży; Pismo św. jednak
nie wykazuje zainteresowania szczegółami wyobrażeń
o a. (imiona, liczba, hierarchia), w przeciwieństwie np.
do teorii gnostyckich czy kabalistycznych.
I. NAUCZANIE KOŚCIOŁA
1. W t r a d y c j i b i b l i j n e j Starego
Testamentu wszystkim a. przypisywano czyny dobre i
złe, mówiąc zarówno o aniele, który z nakazu Bożego
miał czuwać nad Izraelem, jak i o wysłanniku Boga,
który miał zwiastować nieszczęście; nawet szatan z
Księgi Hioba został uznany za jednego z a. Bożego
dworu; jednak od okresu niewoli babilońskiej mówi
się już o a. dobrych i złych, którzy toczą między sobą
walkę; wprawdzie taka koncepcja ma swoje odpowied­
niki także w religiach Mezopotamii czy Persji, jednak
irańsko-babilońskich i idzie raczej za rozwojem swo­
jej pierwotnej koncepcji monoteistycznej i własnym
sposobem przedstawiania świata a. (czuwająnad ludź­
mi, są pośrednikami - nie bóstwami - między Bogiem
a ludźmi, decydują o przyszłych losach narodów, wy­
jaśniają prorokom sens ich wizji); a. mają imiona zwią­
zane z ich funkcjami, np. Rafael („Bóguleczył”), Ga­
briel („Bohater Boży”), Michał („Któż jak Bóg?”);
Archanioł Michał jest głową wszystkich a. stojących
po stronie Boga; literatura apokryficzna i rabinistycz-
na próbuje szczegółowo opisywać owe zależności, a
nawet ujmować je w pewne zwarte systemy. Podsta­
wowe kryteria apokryficzności to nieznane pochodze­
nie i autor, błędna nauka pod względem teol. mor.,
obecność wątków fantastycznych i baśniowych (np.
Księga Henocha etiopska, Księga Henocha słowiań­
ska, Tajemnica Jana Apostoła* Testament Salomona).
Nowy Testament odwołuje się do umownego ję­
10U A IN IU tU W
chaniołach, cherubinach, Tronach, Panowaniach, Wła­
dzach, Potęgach; istotą przedstawionej tu swego ro­
dzaju hierarchii jest podporządkowanie objawieniu
Chrystusa, w którego nauczaniu a. mają swoje ważne
miejsce; Ewangelie wspominają o serdecznym obco­
waniu Jezusa z a. (mówi o nich jako o bytach rzeczy­
wistych i działających, które czuwają nad ludźmi i
widzą oblicze Ojca); one też będą towarzyszyć Chry­
stusowi w dzień Jego powtórnego przyjścia na sąd, by
zgromadzić Mu wybranych i usunąć potępionych.
2.
A n g e l o l o g i a (nauka teol. poświęcona
a.) próbowała bardziej szczegółowo opisać rolę a. w
dziele i historii zbawienia, zwł. w aspekcie takich
prawd, jak panowanie Boga nad wszystkim czy za­
grożenia ludzkiej egzystencji; zabezpiecza też człowie­
ka przed zacieśnianiem wymiarów swego otoczenia
sugerując, iż należy on do szerszej - niż tylko ludzka
- wspólnoty zbawienia (względnie potępienia); gene­
ralnie angelologia jest częścią antropologii teol., bę­
dąc jednocześnie wewn. aspektem chrystologii, gdyż
wszystko przyporządkowane jest nadzwyczajnemu
wydarzeniu, jakim jest przyjście Boga w Jezusie Chry­
stusie do swego stworzenia; Chrystus zaś pozostaje
Głową a., co nadaje im szczególną godność i wiąże je
z Nim; stąd już w czasach niewoli babilońskiej uwa­
żano je prawie za „synów Bożych”, „istoty boskie”,
„książęta”, „moce”, „duchy”, które albo pozbawione
sąciała, albo mająciało tylko pozorne; nazywane były
też „świętymi”;jednakże wbrew żydowsko-apokalip-
tycznym i gr. teoriom Ojcowie Kościoła bronili tezy,
że a. są istotami stworzonymi, chociaż przewyższają Nefera, jaźń doskonałą, Chińc2ycy - Wielką Osobę,
ludzi mocą; ich nauka, chociaż zawiera szereg rozbież­
ności, generalnie charakteryzuje się wyważeniem, nie­
chęcią do spekulacji oraz rozważania problemów me-
tafiz, (wyjątkiem jest szeroko dyskutowana kwestia
cielesności a.); problematykę a. poruszali m.in.: św.
Ignacy z Antiochii, Atenagoras, św. Justyn, Hermas,
Tertulian, Orygenes, św. Ambroży z Mediolanu, św.
Atanazy Wielki, św. Augustyn, Jan Kasjan, św. Grze­
gorz I Wielki, św. Jan Damasceński, św. Ireneusz z
Lyonu, św. Jan Chiyzostom, św. Bazyli Wielki, św.
Cyryl Aleksandryjski.
Teza, że a. są czystymi duchami została włączo­
na do angelologii (św. Tomasz z Akwinu) dopiero przy
okazji sformułowania na soborze laterańskim II wy­
powiedzi, która zakładała istnienie a.; w nowszych cza­
sach Urząd Nauczycielski Kościoła wypowiedział się
przeciwko tym, którzy poddawali w wątpliwość oso­
bowy charakter a. albo istotową różnicę między du­
chem a materią (Humani generis).
Istnieje zatem szczególna więź pomiędzy świa­
tem ziemskim a światem niebieskim; Liturgia Kościo­
ła łączy się z odwiecznąniebiańskąliturgią, którą spra-
It
wująa. Boży; są oni godni naszego szacunku, którego
nie należy mylić z uwielbieniem należnym Bogu sa­
memu; zachowując głębokie poczucie niewidzialnej
obecności i pomocy a., chrześcijanin może liczyć na
ich wspomagające działanie.
A. są przydzielani nie tylko poszczególnym lu­
dziom (A. stróżowie), ale także całym narodom; spra- x
wująone indywidualną pieczę nad konkretnymi ludź­
mi; szczególne nabożeństwo do Anioła stróża posia­
dał bł. Ojciec Pio, który miał zwyczaj posyłania swe­
go Anioła stróża w różnych misjach. Kościół nie ogłosił
nauki o A. stróżach w formie oficjalnego dogmatu, ale
głosi ją w codziennym nauczaniu i praktyce; teologo­
wie katol. uważajątę naukę za wiarygodnąi dającą się
wywieść zarówno z Pisma św. jak i z całej Tradycji
Kościoła; nauka o A. stróżach została wyłożona w
katechizmie Soboru Trydenckiego: Anioł stróż trosz­
czy się o duszę i ciało człowieka od chwili jego uro­
dzenia aż do śmierci; oddala od niego niebezpieczeń­
stwa, o których istnieniu często nawet nie przypusz­
cza; duchy te zachowują się dyskretnie i delikatnie,
nie naruszają wolności człowieka, tylko wyjątkowo
ukazują się w widzialnej postaci (należy im się szacu­
nek); Anioł stróż jest osobą, a nie strukturą czy rze­
czą, jak bywa pojmowany w religiach czy wierzeniach
niechrześcijańskich.
II. KONCEPCJE NIEORTODOKSYJNE
Anioł stróż, choć różnie pojmowany, był wspólną
ideą wielkich religii staroż.; Egipcjanie czcili Asar-Un-
Hindusi - Iszwa dewata Wybranego Boga; kabaliści
nazywają Anioła stróża „Jechidah”, co oznacza wyższe
„ego”, buddyści zaś - Adi-Buddha, co wiąże się ety­
mologicznie ze światłem i oświeceniem; gnostycyzm
postrzega go jako Logos, zaś gr. mistycy jako Augo-
eidesa - Świetlaną Jaźń. Założycielka Towarzystwa
Teozoficznego, Helena Bławatska, mówiła o swym „du­
chu kontrolnym” (nazywał się John King), z którym
nawiązywała kontakt podczas seansów spirytystycznych,
jako o swoim Aniele stróżu; wkrótce jednak zaczęła
twierdzić, że pozostaje w kontakcie ze znacznie wyższy­
mi istotami duchowymi, Braćmi czy też Mistrzami, po­
dobnymi do bogów bytami, kierującymi losami świata,
zamieszkującymi górskie twierdze Tybetu; w później­
szym czasie teozofowie spopularyzowali ideę Anioła
stróża, nazywając go Milczącym Obserwatorem lub
Wielkim Mistrzem; istnieje problem naturalizacji du­
chowej natury Anioła stróża w rozmaitych koncepcjach
okultystycznych (-> okultyzm), którego pojmuje się jako
rodzaj wyższego,ja” lub in. tego typu struktury antro­
pologicznej, przynależącej do człowieka; w takim uję­
ciu eliminuje się zbawczy charakter działania a., ich
 ANIOŁOWIE
odrębność, wolność i byt, co jest istotną deformacją
orędzia Objawienia.
Problemem ostatnich czasów jest heterodoksyj-
na angelologia -> New Age, która wykazuje zaintere­
sowanie a., ale wyłącznie w aspekcie „myślenia pozy­
tywnego”, gdzie a. traktuje się jako jednoznacznie
pozytywnych zbawców, przewodników i pocieszycie­
li, w oderwaniu od kontekstu panowania Boga osobo­
wego i transcendentnego; odrzucając Opatrzność i
Boga, szuka się pomocy w a.; New Age, odrzucając
angelologię chrześc. powiązaną ściśle z Bogiem Stwór­
cą, Jego Synem Chrystusem i Boskimi prawami (H.
Oleschko), proponuje własną synkretystyczną czy też
bajkową angelologię, nierzadko otwierając się na do­
świadczenia satanistyczne, lucyferyczne (gdzie Lucy­
fer, podobnie jak w teozofii czy antropozofii, trak­
towany jest także pozytywnie); mówi się o duchach
natury lub a. otoczenia, które dają wskazówki jak prze­
mienić np. ziemię jałową w kwitnący ogród (Findhom).
Znana jest koncepcja Emmanuela Swedenborga
(przejął ją Cz. Miłosz), wg którego a. posiadają pleć; wg
niego a. są postaciami miłości Boga, w niebie zaś istnieje
ogromna ilość społeczności anielskich; w zasadzie każ­
da społeczność anielskajest niebem w mniejszej postaci
i może objawiać się jakojednostkowy anioł; Michał, Rafał
i Gabriel to nic innego, jak 3 anielskie gminy nazwane
tak od swego urzędu; podobnie każdy anioł jest niebem
w mniejszej postaci, gdyż niebo nie znajduje się na ze­
wnątrzjego osoby lecz w jego wnętrzu; również wnętrze
ludzkie jest niebem i człowiek staje się obrazem nieba o
tyle, o ile trwa w miłości; w niebie obowiązuje jeden
wspólnyjęzyk, z człowiekiem a. mogą rozmawiać łącząc
się z jego umysłem; a. w niebie są dwojga płci, istnieją
niebieskie małżeństwa zajmujące się płodzeniem praw­
dy i miłości. Teorie Swedenborga miały także wpływ na
Williama Blake’ą który jednak w późniejszym okresie
odniósł się do swego mistrza krytycznie; w obrazie Upa­
dek człowieka Blake przedstawił a. opłakujących odej­
ście ludzi z raju: ich wyobrażenie artysta znalazł na śre-
dniow. nagrobkach; znany motyw anielski w twórczości
malarskiej BIake’a to „Skowronek”, uskrzydlony anioł
przepędzający noc - aluzja do szekspirowskiego skow­
ronka „śpiewającego u bram niebieskich”; malarstwo M.
Chagalla także porusza temat a.; powstały 1947 apoka­
liptyczny Upadek anioła to zdaniem wielu największe
1 osiągnięcie „anielskie” w sztuce XX w.; w malarstwie
poi. motywy związane z tematem a. występująu J. Mal­
czewskiego, J. Matejki, J. Mehoffera czy K. Sichulskie­
go (H. Oleschko).
III. KRYTYKA
Postaci a. w koncepcjach nieortodoksyjnych,
mimo wielości imion i drobiazgowości opisów, rysują
101
się mgliście i niejasno; wypływa to częściowo z pra­
gnienia zachowania tajemnicy czy nawet epatowania
tajemniczością, niedookreśleniem, nieoznaczonością,
co sprawia wrażenie, że bardziej chodzi o ukrycie cze­
goś niż o objawienie, rozjaśnienie czy objaśnienie;
koncepcje ezoteryczne (-> ezoteryzm) cechuje tajem­
niczość, brak jasności i sensowności; wynika to czę­
ściowo także z ich eklektycznego charakteru - wybiór­
czo i fragmentarycznie traktują angelologię, gdzie
wątki teol. (czy raczej teozoficzne) splatają się z fan­
tastyką wątków liter., a przede wszystkim fantazjąsa-
mych twórców tych ezoterycznych koncepcji.
Ezoteryczny charakter pojawia się także w dok­
trynie wielu sekt czy też w tzw. objawieniach prywat­
nych, gdzie a. traktuje się jako przekazicieli swoistej
wiedzy tajemnej, której nie sposób zweryfikować; taki
charakter ma np. stowarzyszenie „Opus Angelorum”
(Engelwerk), gdzie opierając się na objawieniu pry­
watnym Gabriele Bitterlich, rozpowszechnia się spe­
cyficzny kult a.; członkom tego stowarzyszenia naka­
zywano tzw. „przyrzeczenie milczenia”, co wskazuje
na pewien ezoteryzm; a. tam przedstawiani mieli nie
tylko własne imiona, ale także funkcje; negatywną
opinię, wskazującą na sprzeczność owej koncepcji z
Pismem św. i Tradycją, wyraziła Kongregacja Nauki
Wiary (6 VI 1992).
Doświadczenia świętych charakteryzująsię pew­
ną otwartościąi zrozumiałością i zasadniczo obcy jest
im wszelki ezoteryzm, poza tym zgodne są także z an-
gelologią chrześc.; wielką nabożnością do a. wyróż­
niali się m.in,: św. Cyprian, św. Cecylia, św. Agniesz­
ka, św. Wawrzyniec, św. Bernard, św. Franciszek z
Asyżu, św. Franciszek Salezy (często pozdrawiał a.
miejscowości, przez które wędrował), św. Jan Bosko,
św. Gemma Galgani, św. Stanisłąw Kostka, św. Teresa
z Lisieux, św. Katarzyna ze Sieny, św. Wincenty a Pau­
lo, bł. S. Faustyna, bł. Ojciec Pio; średniow. mistycy
niem. - św. Hildegarda z Binden, św. Mechtylda czy
Jan Tauler- darzyli a. szczególnym uwielbieniem.
Niektórzy teologowie współcz. poddają w wąt­
pliwość obiektywne istnienie a., zarówno dobrych jak
i złych; wzmianki o nich w Piśmie Św. uznają np. jako
judeo-chrześcijański midrasz lub wyraz ówczesnej
wiary w obiektywne działanie a.; uważają że obecnie
nie ma konieczności myślenia w podobnych katego­
riach i że obiektywne istnienie a. nie musi być dogma­
tem wiary; ponieważ-jak twierdzą-zadaniem wspó­
łcz. teologa jest tłumaczyć przesłanie o a. czy też o
wyzwoleniu ze złych mocy w nowych kategoriach.
Bardzo często chodzi tu jednak o jakieś „racjonali­
styczne przesądy”, których apogeum występuje u R.
Bultmanna, gdzie za wszelką cenę próbuje się z góry,
w imię tzw. „współcz. obrazu świata”, zdemitologizo-
wać bibl. obraz świata, w tym także rzeczywistość a.,
szatana, a nawet ewangeliczne cuda.
Znany protestant Billy Graham, stwierdził w
swojej książce o a.: „Wierzę w anioły, ponieważ Bi­
blia mówi, że one istnieją, aja wierzę Biblii jako praw­
dziwemu słowu Boga. Wierzę również w anioły, po­
nieważ w wyjątkowych chwilach mojego życia odczu­
wam ich obecność”; wyjaśniając motywy powstania
książki o a. Graham, pisze: „Jednym z chytrych pod­
stępów szatana jest odwracanie naszej uwagi od po­
mocy jaką oferuje nam Bóg do walki z siłami zła. Jed­
nak Biblia świadczy o tym, że Bóg zapewnił nam po­
moc w naszych duchowych konfliktach. Nie jesteśmy
sami w tym świecie! Biblia uczy, że Duch Św. został
nam dany, by nas prowadził i umacniał. Ponadto w
prawie 300 różnych miejscach Biblia wspomina, że
Bóg ma niezliczoną ilość aniołów na swe rozkazy. Co
więcej, Bóg zlecił tym aniołom, by wspomagały Jego
dzieci w walce z szatanem. Pismo Święte nie daje tak
wielu informacji o aniołach jak byśmy oczekiwali, ale
to, co mówi powinno być dla nas źródłem pocieszenia
i siły w każdych okolicznościach”.
Nauka Kościoła katol. odróżnia duchową rzeczy­
wistość a. od rzeczywistości bytów materialnych i pod­
kreśla ich osobowe istnienie; ponieważ a. są raczej
pośrednikami Objawienia niż jego przedmiotem, za­
równo Pismo św. jak i nauka Kościoła ich istnienie
uważa za oczywiste.
B.
Graham, Aniołowie, niewidzialni posłańcy Boga, War­
szawa 1987; K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologicz­
ny,, Warszawa 1987; Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990; G.
0 ’Collins, E.G. Farrugia, Zwięzły słownik teologiczny, Kraków
1993; Dekret dotyczący ,. Opus Angelorum ”, w: W trosce o pe­
łnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966- ¡994,
Tarnów 1995; H. Oleschko, Aniołów dyskretny loty Kalwaria
Zebrzydowska 1996,
Ks. Aleksander Posacki
ANTROPOZOFIA (gr. anthropos - człowiek,
sophia - mądrość) - całościowy światopogląd o cha­
rakterze inicjacyjno-soteriologicznym, będący także
rezultatem koncepcji poznania, którego celem jest osią­
gnięcie systemu duchowej nauki o „mądrości człowie­
ka” przez zastosowanie specjalnych metod poznania
ponadzmysłowego, będącego przeciwieństwem i rze­
komym przekroczeniem poznania zmysłowo-intelek-
tualnego. Pomimo, że termin „a.” użyty został po raz
pierwszy przez Thomasa Vaughana (Antrophosophia
magicay 1650), a nast. I.P.V. Troxlera (1780-1866) i
G. Spickera (1840-1912), którzy a. rozumieli jako an- go, przenikającego wszystko eteru w XIX-wiecznej
tropocentryzm, właśc. twórcą tej doktryny jest austr.
myśliciel Rudolf Steiner (1861 -1925); jego a. w swych
zasadniczych założeniach jest etapem w rozwoju gno­
zy (“^ gnostycyzm) jako duchowej zasady soteriolo-
gicznego poznania bóstwa w człowieku i kosmosie;
jest neognostycką kontynuacją tradycji gnostyckiej po
linii różokrzyżostwa (-> Różokrzyżowcy).
1. Z a ł o ż e n i a . Steiner twierdził, że a. jest
treścią jego życia, będąc dla niego drogą poznania, 1
która ma doprowadzić ducha ludzkiego do Ducha
Wszechświata; właśc. sposobem do osiągnięcia tego
jest poznanie prawdziwego człowieka i realnego, du­
chowego świata przez praktykę wewn. wolności; sys­
tem wiedzy stworzony przez Steinera miał być nauką
badającą w swoisty sposób „duchową” stronę rzeczy­
wistości i teoriąużycia tej wiedzy we wszystkich dzie­
dzinach ludzkiego życia; a. zmierza do połączeniatego,
co duchowe w człowieku z Duchem Wszechświata,
ponieważ wg Steinera świat znajduje się w nieustan­
nej ewolucji, skierowanej ku doskonałości dostępnej
poprzez liczne istnienia i cykle ewolucyjne; człowiek,
który uczestniczy w tej ewolucji musi przejść wiele
doświadczeń i wcieleń, by w końcu pojąć Rzeczywi­
stość, w której jest zanurzony i świadomie wrócić do
boskości.
In. rozumieniem a. przez Steinera to „metoda
przywrócenia indywidualnego ducha człowieka ducho­
wi kosmicznemu”; tak rozumianą a., jako wiedzę o
„człowieku kosmicznym” („człowieku potencjalnym”),
przeciwstawiał on antropologii jako nauce o człowie­
ku aktualnym i teozofli jako wiedzy o Bogu (J. Pro-
kopiuk). Zdaniem Steinera człowiek składa się z 4
członów: ciało fiz., ciało eteryczne, ciało astralne oraz
,jaźń”; tym 4 ciałom odpowiadają4 szczeble ludzkie­
go poznania: zmysłowo-materialne oraz nadzmysło-
we wyrażone w 3 stopniach: imaginacja, inspiracja i
intuicja; „ta czteroczłonowa natura człowieka posiada
w sobie zarysy wyższego rozwoju. Jaźń, z siebie, prze­
kształca ‘niższe’ ciała i kształtuje w nich - w ten spo­
sób-wyższe człony natury ludzkiej. Uszlachetnienie
i oczyszczanie ciała astralnego przez jaźń powoduje
powstanie Ducha-Sobistości (Manas), przekształcenie
ciała eterycznego albo ciała życia, tworzy Ducha-Ży-
cia (Buddhi), a przekształcenie ciała fizycznego two­
rzy Ducha-Człowieka (Atma)”; źródłem poznania tego
rodzaju informacji na temat człowieka jest tzw. „Kro­
nika Akashy” będąca swoistym „żywym pismem”,
dzięki któremu można uzyskać jasnowidzący wgląd w
przeszłość i przyszłość człowieka oraz ludzkości i ko­
smosu; określenie to pochodzi od sanskryckiego sło­
wa akaśia, które jest odpowiednikiem wszechobecne­
fizyce; chodzi tu o dotarcie do sfery czegoś w rodzaju
 ANTROPOZOFIA
rezerwuaru „kosmicznej pamięci” o charakterze po­
nadczasowym, a nawet wiecznym, gdzie przechowy­
wane są trwałe ślady wszelkich zaburzeń; sugeruje to
pewien determinizm (fatalizm), typowy dla okulty­
zmu (np. astrologii), gdzie wtajemniczony jasno­
widz odczytując - umiejscowione jakby poza czasem
- zdarzenia w jakimś „banku kosmicznej pamięci”,
zyskuje tym samym swoistą władzę nad czasem.
Zarówno teozofia (z której wywodzi się a.), jak i
sama a. opierają się przede wszystkim na wiedzy okul­
tystycznej, osiągalnej na drodze intuicji ponadzmysło-
wej; ona właśnie w tym systemie daje rzekomo praw­
dziwe poznanie; z tego punktu widzenia a. wg jej zwo­
lennikówjest nauk. badaniem świata duchowego, które
przezwyciężajednostronność zarówno czystego przyrodo­
znawstwa, jak i zwykłej mistyki, i które - zanim po­
dejmie próbę wniknięcia w świat ponadzmysłowy - w
poznającej duszy rozwija najpierw nieznane jeszcze
zwykłej świadomości i zwykłej nauce siły, które wnik­
nięcie takie umożliwiają.
Steiner próbował wyjaśnić tajemnicę zła i roż-
winął specyficzną demonologię czy raczej demonozo-
fię; postrzegał zło jako aspekt boskiej pełni, konstytu­
tywny element świata tkwiący w duszy ludzkiej; złem
zawiadują 3 namiestnicy boskiego porządku: Lucyfer
- patron chaosu, buntu i kłamstwa, Aryman - pan
śmierci i stagnacji oraz Asura - władca nicości i wróg
jaźni; cierpienie człowieka jest rezultatem poddania
się któremuś z nich bądź odrzucenia sił reprezentowa­
nych przez te demony. W a. Steinera istnieją 2 do­
gmaty: 1° „dobro i zło są dwoma prazasadami bytu”
oraz 2° „przyczyna zła tkwi w samym Bogu”; ten du­
alistyczny system postrzega Lucyfera jako wiecznego
wroga postępu duchowego ludzkości. Siły demonicz­
ne stają się jednak niebezpieczne dopiero wtedy, gdy
opanowują człowieka, zamiast mu służyć; bowiem w
określonych granicach ich działanie może być dobre;
Steiner podkreśla, że Lucyfer kusząc człowieka w Raju,
by spożył „owoc poznania dobra i zła”, przyczynił się
istotnie do rozwoju człowieka; taka interpretacja zna­
czenia Upadku w Raju jest typowa dla tradycji gno-
styckiej, teozofii czy ideologii -> New Age.
A. zawiera w sobie elementy myśli orientalnej
, oraz wiele motywów chrześc., widzianych jednak w
perspektywie myśli gnostycznej i ezoterycznej (-> ezo-
teryzm); rozwija kult własnego ,ja” w zakresie rei. i
społ. życia człowieka; Steiner rozwinął własną kon­
cepcję karmy i -> reinkarnacji, nieco inną od tej, która
charakteryzuje hinduską wizję świata; nie jest ona cy­
klicznym powrotem, lecz nową szansą dla człowieka:
pełną realizacją własnego,ja”; najdoskonalszym, choć
nie jedynym przykładem takiej realizacji - wg tej wi­
zji - jest Jezus Chrystus, który zresztą nie jest jedy­
103
nym Synem Boga, ale jedną z wielu boskich istot; Ste­
iner chciał zmienić świat przez pojmowaną swoiście
„tajemnicę Golgoty”, która wg niego odmieniła zwią­
zek człowieka z duchem i ziemią; mimo tego istotną
cechą tej „chrystologicznej” koncepcji Steinera pozo­
staje kosmocentryzm, co zauważył M. Bierdiajew:
,jedna z najlepszych książek Steinera Jak uzyskać
poznanie wyższych światów, jest napisana tak, jakby
Chrystus nie działał w świecie. Książka ta głosi zwy­
kłą praktykę wschodniej jogi. Dopiero w ostatnich la­
tach, gdy Steiner z teozofa stał się antropozofem, za­
czynaj ądźwięczeć nowe nuty. Chrześcijański okultyzm
jak gdyby przezwycięża wschodni okultyzm (...) Ale
Chrystus w tym ujęciu jest tylko kosmicznym »agen­
tem«, chwilą kosmicznej ewolucji. Steiner widzi Chry­
stusa jako działającego w kosmosie, ale nie widzi w
Bogu, w Boskiej Trójcy. Chrystus według Steinera jest
naturalistyczny, objawia się w chemii. Chrześcijaństwo
według antropozofów jest objawieniem kosmicznym,
a nie Boskim. Antropozoficzna nauka o immanentnym
działaniu Chrystusa w człowieku zawiera w sobie, bez
wątpienia, głęboką prawdę, ale nie wyprowadza osta­
tecznych wniosków, nie dochodzi do Bożego praźró-
dła, pozostaje w centrum stworzonego procesu ko­
smicznego. Stosunek antropozofów do Chrystusa nie
jest religijny i nie jest mistyczny, a wyłącznie okulty­
styczny. Czysty zaś okultyzm jest bezsilny i nie po­
zwala zobaczyć Chrystusa jako osoby. Według okul-
tystów Chrystus »rozdrabnia się« w świecie. Czysty
okultyzm jest również bezsilny, jeżeli chodzi o czło­
wieka, i nie może ujrzeć człowieka jako osoby. Bo­
wiem i osoba Chrystusa i osoba człowieka trwa w
Bogu, a nie w świecie. Oto dlaczego okultystyczna
wizja świata nie łączy się z wizją religijną i mistyczną,
odrzuca twórczą oryginalność i wartość osoby, nie ro­
zumie ludzkiego geniuszu i wielkości. Wszystko jest
regulowane i kierowane przez ukrytych ‘agentów’ ko­
smicznych, nie ma natomiast nic twórczego. Teozofia
i antropozofia przygaszają ludzką naturę, dionizyjskie
źródła twórczości. Odrzucone zostaje wszystko to, co
irracjonalne, co wypływa z wolności. Nie ma tej wol­
ności i samodzielności człowieka, które głoszone są
jako tajemnice ograniczające okultystyczne poznanie”.
Wg steinerowskiej gnozy człowiek może wnik­
nąć w hierarchicznąsferę wyższych jaźni, tzn. duchów,
które ze swej strony nadają kierunek ewolucji rzeczy­
wistości; wszystko to zmierza do osiągnięcia bezpo­
średniego wglądu w sens rozwoju świata; Steiner tłu­
maczy ewolucję człowieka jako przechodzenie przez
7 epok i 7 cywilizacji; wizja ta ma wiele wspólnego z
teozoficzną koncepcją „ras pierwotnych”; to właśnie
ewolucja ma doprowadzić do zastąpienia chrześcijań­
stwa „egzoterycznego” (powszechnego, dla wszyst­
kich) przez „chrześcijaństwo ezoteryczne” (dla wąskie­
go grona); wiara zatem zostanie zastąpiona przez okre­
śloną wiedzę (gnozę), rozumianąjako rozmaite formy
postrzegania pozazmysłowego (imaginacja, inspiracja,
intuicja); antropozoficzna ścieżka samozbawienia usi­
łuje opisać zasady treningu umożliwiającego przedo­
stanie się na wyższe piętra rzeczywistości; a. jako ca­
łość zawiera: 1° system inicjacyjny metod poznania
świata duchowego (medytacje, ćwiczenia itd.); 2° wie­
dzę uzyskaną dzięki zastosowaniu tych metod (od teo-
zofii poprzez pneumatozofię, demonozofię, chrysto-
zofię, kosmozofię, a., aż po wiedzę o naturze podludz-
kiej); 3° propozycję kulturowo-cywilizacyjną, którą
określa się jako alternatywną czy holistyczną; zawiera
ona wizję alternatywnej sztuki, medycyny, rolnictwa,
technikę, idee społ. i ekonom., a w końcu także peda­
gogikę przygotowującą do tego rodzaju alternatywnej
przemiany (szkoły waldorfskie).
W cyklu swoich wykładów Steiner przedstawił
koncepcję tzw. rolnictwa biologiczno-dynamicznego
(biodynamicznego); stanowi ono system ekologiczny
oparty na kalendarzu agroastronom. (uwzględniającym
szczególnie fazy Księżyca) - celem dbałości o natu­
ralny, harmonijny, nie wymuszany sztucznymi prepa­
ratami wzrost roślin.Wg a., oprócz zwykłego pozna­
nia „materialnego” (człowiek dzięki swym zmysłom
odbiera wrażenia rzeczy i procesów świata zewn.), ist­
nieją 3 wyższe stopnie poznania, 3 fazy penetracji rze­
czywistości nadzmysłowej:
1°poznanie i m a g i n a t y w n e (imaginacja)-
szczególny rodzaj medytacji polegający na obserwacji
działania ludzkiego wnętrza, gdy jest ono zogniskowa­
ne na symbolicznych wyobrażeniach; celemjest dostrze­
żenie w punktowym doświadczeniu swego,ja” skom­
plikowanej „rzeczywistości nadzmysłowej”; studiowa­
nie własnej psychiki ma wyostrzyć wgląd w zewn. rze­
czywistość; imaginatywny poziom świadomości osiąga
się na drodze ćwiczeń i medytacji poprzez zatopienie
się w „imaginacjach”; wzorcowym tematem medytacji
podanym przez Steinera był np. symbol różokrzyża;
imaginacje takie mają zdolność uwalniania duszy od
spostrzeżeń zmysłowych i rozwinięcia w niej nowych
zdolności poznawczych, które polegająna zbudowaniu
wyższych oiganów jasnowidzenia („czakramy” ciała
astralnego); człowiek na tym etapie uwalnia się od fiz.
organów ciała, ale zachowując aparat poznawczy doty­
czący świata flz. rozwija nowy system zmysłów; zdo­
bywa też świadomość, że „narodziny i śmierć to wy­
obrażenia, które w świecie imaginatywnym tracą wszel­
kie znaczenie”; poznanie imaginatywne oznacza trans­
formację myślenia i ciała astralnego;
2°poznanie i n s p i r a t y w n e (inspiracja)w
jeszcze większym stopniu uwalnia człowieka od wra­
żeń ciała fiz.; medytując nie tyle obrazy, ile aktyw­
ność własnej duszy tworzącej je, dochodzi się do po­
znania przez inspirację, które jest równoznaczne z prze­
mianą uczuć i ciała eterycznego; daje ono wiedzę o
relacjach pomiędzy postrzeganymi imaginacjami;
3° poznanie i n t u i t y w n e (intuicja) - właśc.
samopoznanie; adept oswaja się ze swoim duchem, tzn.
z jaźnią w czystej postaci; zaczyna dostrzegać zależno­
ści, wg których ciało eteryczne odbija się w „zwiercia­
dle” ciała fiz., ciało astralne steruje ciałem eterycznym,
a jaźń przenika wszystkie te sfery; ćwiczenia prowa­
dzące do poznania intuitywnego wymagają, aby ćwi- 1
czący usunął ze swej świadomości nie tylko obrazy (ima-
ginację), lecz także obrazotwórcząaktywność z własnej
duszy; w tak zaistniałej pustce może nastąpić samopo­
znanie, dzięki któremu człowiek przekonuje się rów­
nież o realności „prawa karmy i reinkarnacji”.
Istniejąponadto 3 następujące etapy poznania dla
wtajemniczonych w a.:
1° poznanie relacji między mikrokosmosem a
makrokosmosem; uczeń wiedzy tajemnej poznaje, że
między poszczególnymi sferami kosmosu a organami
ciała istnieją intymne powiązania; dlatego poprzez
różne medytacje tych organów można się przenosić w
kosmos duchowy (np. w medytacji punktu między
oczami poznaję naturę własnego,ja”);
2° osiągnięcie jedności z makrokosmosem; na­
stępuje zjednoczenie z kosmosem duchowym przy
zachowaniu podmiotowości i niezależności jako in­
dywiduum duchowe;
3° wieczna szczęśliwość w Bogu; o tym stadium
(ostatnim) nie można wiele powiedzieć, gdyż - jak
twierdzi Steiner - żadne ludzkie słowa nie mają wy­
starczającej siły, by to opisać (J. Prokopiuk).
1900-25 Steiner wygłosił ok. 6 tys. wykładów (nie­
które były wygłaszane w ścisłym gronie, in. miały cha­
rakter otwarty), których początkowo nie chciał druko­
wać; z powodu jednak różnych nieporozumień, jakie
rodziły się na podstawie krążących zapisków z wykła­
dów, często niedokładnych, poczuł się zmuszony do
systematycznej formy ich stenografowania; zadanie to
powierzył Marii Steiner, która sprawowała zarząd
wszystkimi stenogramami również po jego śmierci; na
temat swoich wykładów i rozpraw Steiner czynił uwa­
gi, które odsłaniająjego sposób myślenia; pisze w swo­
jej autobiografii: „Ktoś, kto będzie się chciał przyjrzeć
mojemu wewnętrznemu zmaganiu i mojej pracy nad
przedstawianiem antropozofii współczesnej epoce, bę­
dzie to musiał uczynić na podstawie moich opubliko­
wanych rozpraw. W nich bowiem ustosunkowałem się
do poznawczych dążeń współczesnej epoki. Przedsta­
wiłem w nich przede wszystkim to, co mogłem postrze­
gać w moim nadzmysłowym widzeniu i co przybrało -
 ANTROPOZOFIA
jakkolwiek jeszcze pod wieloma względami w sposób
niedoskonały - postać antropozofii”; dalej pisze, iż cho­
dzi o to, by słuchacze mogli zaspokoić swoje „pragnie­
nie zobaczenia zarówno samej Ewangelii, jak i opisów
zawartych w Biblii w świetle antropozofii. Ludzie ci
chcieli zobaczyć owe dawane dawnej ludzkości obja­
wienia w świetle duchowego poznania i przychodzili,
aby to usłyszeć”; wg Steinera celem jego nauki jest re-
interpretacja dawnych tekstów mądrościowych czy też
objawionych w świetle własnej całościowej wizji świa­
ta - środkiem do tego jest specyficzne, nadzmysłowe
poznanie; należy zatem „ściśle rozróżniać w człowieku
to, co jawne, od tego, co w nim utajone. To, co utajone,
musi za życia człowieka nieustannie walczyć z materią,
z której jest utworzone ludzkie ciało. Wiedza o rzeczach
nadzmysłowych ma za zadanie odnaleźć to, co tę walkę
prowadzi, a co pozostaje niewidoczne dla zwykłej ob­
serwacji i staje się dostępne tylko dzięki badaniu nad-
zmysłowemu” (Wiedza tajemna).
Słusznie wielu badaczy uznaje antropozofów
(obok m.in. teozofów, spirytystów, Różokrzyżowców)
za „zorientowaną ponadzmysłowo wspólnotę świato­
poglądową”; „Rozumowi oraz wynikom badań nauko­
wych przypisuje ona znikomą wartość, a zamiast tego
powołuje się na źródła poznania, które mają dla niej
znaczenie objawień - stare mądrości misteriów, wgląd
uzyskany przez »mistrzów« w wyższe lub transcen­
dentalne wymiary rzeczywistości, przekazy pozaświa-
towych istot duchowych, odbierane przez media in­
formacje od mieszkańców innych planet. Chodzi tu o
typ światopoglądu okultystycznego” (K. Hutten); w
najlepszym jednak razie chodzi tu o rozbudzanie zdol­
ności paranormalnych, które Steiner utożsamia z mi­
styką, co jest typowe dla -> okultyzmu; jednak do­
świadczenie mistyczne i postrzeganie pozazmysłowe
(typowe dla zdolności paranormalnych) są czymś róż­
nym, a niekiedy stoją na antypodach, jakby nawet prze­
szkadzając sobie (przed czym przestrzegali mistycy
różnych religii); poznanie mist. jest kontemplacją ta­
jemnicy, poznanie okultystyczne - jej penetracją.
( Steiner polecał rozmaite a zarazem ściśle okre­
ślone ćwiczenia wewn., poprzez które człowiek może
rozszerzać swoje zdolności poznawcze; w określonych
partiach ludzkiego organu poznania rozwijająsię wów­
czas nowe siły poznawcze o charakterze nadzmysło-
wym, pozazmysłowym czy okultystycznym; dzięki nim
stopniowo odsłaniają się ukryte wymiary rzeczywisto­
ści (swoista wiedza tajemna) początkowo dostępnej
jedynie zmysłom fiz.; w ten sposób wiedza tajemna
może stać się domeną wszystkich ludzi; można jej na­
uczać wszędzie, nawet w szkołach.
2. S z k o ł y w a l d o r f s k i e . Bazujący na
gnostyckich i okultystycznych założeniach holistycz­
105
ny system wychowawczy opracowany przez Steinera,
zwany jest powszechnie „pedagogiką waldorfską”;
obecnie działa na świecie ok. 700 szkół opartych na
tej koncepcji, także w Polsce (Warszawa, Bielsko-Bia­
ła, Olsztyn); istniejątakże przedszkola waldorfskie (w
Polsce m.in. w Bielsku-Białej, Krakowie, Olsztynie,
Warszawie); pierwsza Wolna Szkoła Waldorfska (Fre-
ie Waldorfschule) powstała IX 1919 w Stuttgarcie; R.
Steiner dobrał wcześniej kolegium nauczycielskie wg
własnych kryteriów, zapoznając ich z ogólną nauką o
człowieku wg własnego światopoglądu oraz z własną
metodyką nauczania; program kształcenia w szkole
waldorfskiej opiera się na założeniu, że indywidualny
rozwój dziecka jest powtórzeniem całej historii ludz­
kości; w związku z tym poszczególne etapy rozwoju
dziecka mają ściśle określony program edukacyjny; w
pierwszej klasie omawia się baśnie, w drugiej - legen­
dy, w trzeciej - przypowieści ze Starego Testamentu,
w czwartej - mitologię germ., a w piątej - gr., w szó­
stej - historię Rzymu i średniowiecza, w siódmej -
ekspansję Europejczyków itd.
Koncepcja reinkarnacji oraz życia w świecie du­
chów pomiędzy wcieleniami stoi u podstaw systemu
szkół dla młodych, tzw. szkół steinerowskich (Wal­
dorfschule); nauczyciele waldorfscy mają postrzegać
- wg myśli Steinera - dzieci jako dające się formować
istoty, których struktury są określone - zgodnie z kar­
mą - przez ich poprzednie życie; chodzi o to, by w
procesie nauczania ujawnić ich istotę; wg antropozo-
ficznego etosu nauczyciel waldorfski ma być wizjo­
nerem i kapłanem, rozwijającym w dziecku to, co „Bo-
sko-Duchowe” (wedle określeń steinerowskich); dzia­
łalność wychowawcza jest postrzegana jako rodzaj rei.
kultu, w którym przekazuje się dzieciom medytacyjną
postawę życiową; chodzi tu o pewnego rodzaju -> „ini­
cjację”; w szkołach waldorfskich chodzi nie tyle o stop­
niowy rozwój osobowości, co o „psychomutację”,
przemianę osobowości w kierunku doświadczania „od­
miennych stanów świadomości” (F.-W. Haack); wg
niektórych badaczy nastawionych krytycznie, nieukry­
wanym celem ezoterycznego szkolenia prowadzone­
go wg wskazówek Steinera, jest swoiste „rozszczepie­
nie osobowości”; myślenie, czucie i chcenie stopnio­
wo stająsięjakby niezależnymi istotami niczym 3 oso­
bowości; dopiero poprzez takie rozmontowanie wła­
snej istoty człowiek - zdaniem Steinera - może na­
wiązać świadomy związek z pewnymi ponadzmysło-
wymi siłami i istotami (A. Baumann). Do 12 r. życia
dziecko uczy się „delektować” otoczeniem urządzo­
nym na antropozoficzną modłę; dopiero po przekro­
czeniu tego wieku może samodzielnie myśleć i wy­
bierać autorytety; jest tutaj wyraźnie zamazana grani­
ca pomiędzy religiąa kulturą, pomiędzy „prywatnym
objawieniem” Steinera (które nie może mieć aspiracji
do uniwersalności, z racji swojej nieweryfikowalno-
ści) a neutralnością i uniwersalnością nauki, którą się
powinna charakteryzować szkoła; szkoła waldorfska
ma wyraźnie charakter światopoglądowy, a nawet ide­
olog., który ujawnia się na wielu płaszczyznach jej
edukacji; intensywna współpraca szkoły z domem ro­
dzinnym dziecka ma służyć tworzeniu wspólnego fron­
tu światopoglądowego, aby tym skuteczniej zawład­
nąć sercami i umysłami dzieci; otwarta na a. atmosfe­
ra domu sprzyja temu i wzmacnia wcielanie określo­
nego systemu wartości; należy w ięc uznać charakter
św iatopoglądow y czy w yznaniowy szkoły waldor-
fskiej. W szkołach waldorfskich nie korzysta się pra­
w ie z podręczników; uczniowie przez całe lata przepi­
sują z tablicy teksty, rysunki, liczby lub piszą to, co
podyktująim nauczyciele z dowolnie wybranych przez
siebie podręczników (materiał ten stanowi jedyny
„ślad” dla uzyskania orientacji w tym, czego się uczą);
na każdej stronie zeszytów do prawie wszystkich przed­
miotów przebija światopogląd, czy to w uwagach do­
tyczących obchodów dnia św. Jana, czy w obrazowych
notatkach o archaniołach 4 pór roku: Rafale, Michale,
Urielu i Gabrielu, w antropomorficznych rysunkach
zwierząt i roślin, czy też we wzmiankach o 7 jasnow i­
dzach ind.; także tzw. „eurytmia” nie jest jedynie neu­
tralnym tańcem czy niewinnągimnastyką ale swoistym
„mostem” wyrastającym na światopoglądzie antropo-
zoficznym , o charakterze inicjacyjnym, wprowadza­
jącym w świadom ość kosmiczną, na zasadzie mediu-
m icznego otwarcia (co może być bardzo niebezpiecz­
ne dla zdrowia psychofiz., a zwł. dla stanu ducha); na
skutek stosowania ćw iczeń „eurytmii”, których celem
jest „naśladowanie kosmosu”, uruchamia się bowiem
- przynajmniej w założeniu - drzemiące w człowieku
siły tajemne, które łączą się z siłami biegnącymi z ko­
smosu; jest to w ięc okultystyczna praca z energiami
kosmicznymi (wzmacniana przez postulat „miłości do
eurytmii”), na bazie kosmicznego światopoglądu, o
charakterze wyraźnie kultycznym (co z chrześc. punktu
widzenia m oże być rodzajem idolatrii).
Cechy szkół waldorfskich wykazująsilne zabar­
w ienie wyznaniowe; charakter ideol. szkoły polega na
zamknięciu na in. rodzaje doświadczenia oraz in. in­
formacje niż te, które sąjednostronnie i sztucznie prze­
tw orzone w m onolitycznym tyglu steinerowskiego
światopoglądu; szkoła waldorfska usiłuje odgradzać
swoich wychowanków od w pływ ów z zewnątrz, sta­
rając się zaspokoić w szystkie ich potrzeby w obrębie
szkoły i dokładnie zapełniając im czas; uczniowie,
obciążeni lekcjami i różnymi zajęciami, wynikający­
mi ze ściśle zaprogramowanego (z tyleż „nieomylne­
go”, co nieweryfikowalnego) światopoglądu, nie mają
czasu, by poznać swych rówieśników nie należących
do subkultury waldorfskiej; ujawniająsię zatem pew­
ne elementy o naturze sekciarskiej; dąży się świado­
mie do tego, ażeby wokół szkół wytworzyła się ochron­
na powłoka, w której będzie żyć szkolna wspólnota
rodziców, nauczycieli i uczniów, zaś młodzi ludzie
powinni być chronieni „przed szkodliwymi skutkami
ery material istycznej” (J. Hemleben); biblioteki w szko­
łach są zubożone i zredukowane, ograniczone przede
wszystkim do literatury antropozoficznej; język tam
używany jest specyficznie antropozoficzny; istnieje
jeszcze wiele in. dowodów na to, iż szkoła waldor­
fska, wbrew swoim deklaracjom o „wychowaniu do
w olności”, jest nie tyle szkołą całościow ą co totalit.
zaś wolność pojmowana tu jest typowo po steinerow-
sku, czyli w układzie odniesień antropozoficznych.
Zarówno duchowość, jak i światopogląd panu­
jące w szkołach waldorfskich, gdzie nauczanie jest w
dużej mierze prakt. i bardzo głęboką inicjacją w „reli-
gię” Steinera, nie są do pogodzenia z nauką chrześc.
już 18 VII 1919 pap. Benedykt XV zatwierdził decy­
zję Kongregacji Św. Oficjum, która stanowczo zabro­
niła katolikom przynależności do towarzystw antro­
pozoficznych.
A. Baumann, ABC der Anthroposophie. Ein Wörterbuch
für Jedermann, Bern 1986; R. Steiner, Wiedza tajemna czyli
poznanie wyższych światów, Gdynia 1992; J. Prokopiuk, Gno­
za, gnostycyzm, neognostycyzm, w: Starożytna mądrość a na­
uka współczesna, Kraków 1993; R. Steiner, Duchowi przewod­
nicy człowieka, Gdynia 1994; I. Wegman, R. Steiner, Podstawy
sztuki leczenia poszerzonej wiedzą duchową, Gdynia 1994; S.
Gordon, Encyklopedia zjawisk paranormalnych, Warszawa
1995; R. Steiner, Stopnie wyższego poznania, Warszawa 1995;
F. Edmunds, Pedagogika Rudolfa Steinera. Szkoły waldorfśkie
na świecie i w Polsce, Warszawa 1996; B. Franek, Leksykon New
Age, Kraków 1997; M. Kayser, P.-A. Wagemann, Uczyliśmy w
szkole waldorfskiej, Warszawa 1998; R. Steiner, Ogólna wiedza
o człowieku jako podstawa pedagogiki, Gdańsk 1998.
ks. Aleksander Posacki
A N T Y C H R Y ST (gr. anti - przeciw, Chris tos -
Mesjasz) - przeciwnik Chrystusa, Mesjasza, siły wro­
gie Chrystusowi; a. związany z końcem świata (1 J 2,
18, 22; 4, 3) i przyjmujący postać osobow ą w tych,
którzy odrzucają W cielenie (2 J 7), utożsamiany jest z
„człowiekiem grzechu” (2 Tes 2 ,3 -1 0 ) oraz z „bestią”
(Ap 11, 7); ten „człowiek nieprawości” - wg Pisma
św. i Tradycji - odniesie wielki sukces, lecz zostanie
pokonany przez Chrystusa; ważny w obrazie a. -
oprócz działania -> szatana - jest więc kult człow ie­
ka, ubóstwienie człowieka, religia człowieka, człowie-
kobóstwo („liczba człowieka”: „666”; Ap 13,18); kult
człowieka zatem może mieć związek z -> satanizmem.
 ANTYCHRYST
„System a.” wg Biblii nie jest systemem nierel.,
ale właśnie rei. przeciwieństwem chrześcijaństwa; a.
będzie Przeciw-Chrystusem, gdyż wcześniej stał się
pseudo-Chrystusem, kłamliwym i fałszywym; on nie
tylko pragnie Chrystusa usunąć, ale również Go zastą­
pić (E. Sauer); religia a. będzie naukąo boskości czło­
wieka, o nieludzkim nadczłowieczeństwie kogoś, kto
„ubóstwia swe instynkty zamiast uświęcać je w wie­
rze’*(M. Buber); to „kosmiczny humanizm” lub „ho-
modeizm”, który jednak w sumie jest pogwałceniem i
zdradą/wmtfwtt/n; jest to grzeszny wybór human, punk­
tu oparcia; to utrwalenie środka ciężkości we własnej
ludzkiej jaźni niezależnie od jej określeń, jaźni pozo­
stającej złotą klatką „ontologicznej samotności”, na­
wet jeśli pręty tej klatki byłyby nieskończone i choćby
były ze złota (G. Danneels); jest to realizacja pier­
wotnego archetypu iluzji, a nawet wężowego kłam­
stwa narzuconego z zewnątrz; jest to błąd, który zwod­
niczo zachowuje się jak mądrość, choć jest to mądrość
ziemska i diabelska (Jk 3,15). Obraz a. pojawia się w
Biblii na początku w proroctwach Ezechiela (38) i
Daniela (7,23-27); te źródła bibl. komentowane były
w pierwszych wiekach chrześcijaństwaiD/cfac/^I/s/
Barnaby); teologię a. uprawiali także (zwł. w pierw­
szych 3 wiekach) Ojcowie Kościoła (m.in. Ireneusz z
Lyonu, Polikarp ze Smyrny, Tertulian, Hipolit Rzym­
ski, Orygenes, Cyprian z Kartaginy, Laktancjusz).
Destrukcja i tworzenie są przypisywane naturze
Boga m.in. we współcz. koncepcjach neognozy
(-> gnostycyzm, -> antropozofia) i okultyzmu, a
także w religiach Wschodu (sekty orientalne) czy w
filozofii (J. Boehme, F.W.J. Schelling). W Starym Te­
stamencie są przejawy czegoś, co można by nazwać
„ciemną stroną Boga”: Jego „gniew”, „zazdrość”, a
może nawet „zemsta”; „ciemna strona Boga”, odkryta
także przez C.G. Junga, ale zinterpretowana zbyt an-
tropomorficznie i psychologicznie, nie jest jednak wi­
zją chrześc. („Odpowiedź Hiobowi”), ale co najwyżej
metaforą„dającądo myślenia”; także a. dąży rzekomo
do zniszczenia boskiego planu tak, jakby ten plan nie
był pod kontrolą Boga lub nie dopuszczał żadnych ele­
mentów trudnych, „destruktywnych” czy wątpliwych.
Rezultatem tych interpretacji jest często „du­
alizm” zamiast „dwoistości”, która dopuszczałaby ist­
nienie diabła-a., ale w granicach kontrolowanych przez
wszechmocnego Boga; chrześcijaństwo odrzuca jed­
nak taki dualizm, ale zachowuje „dwoistość”, która
przy złej interpretacji przez rozmaite sekty lub też przez
rozszczepionych neurotycznie czy psychotycznie lu­
dzi (divided self) przeradza się powtórnie w krypto-
manichejski (-> manicheizm) dualizm (R.D. Laing).
„Chociaż pewne cechy koncepcji chrześcijańskiej i jej
symboliki można porównać z doktrynami perskimi,
107
podobieństwa są tylko powierzchowne. Chrześcijań­
stwo, podobnie jaki judaizm, ma charakter zdecydo­
wanie monoteistyczny. Nie należy więc mylić sposo­
bu obrazowania symbolizującego walkę z metafizyką
dualistyczną. W dualizmie zło nie ma początku (w sen­
sie historycznym), ponieważ jest wieczne, natomiast
w judeochrześcijaństwie zło ma początek, a jest nim
pojawienie się stworzenia” (H. Rousseau).
1. I n t er p re t ac j e c h r z e śc i j ań s k i e.
Wybór Chrystusajako swoista ontogeneza rodzi praw­
dziwy byt, istnienie, udział w życiu Bożym, a nawet w
Jego naturze; Chrystus w swoim Bogoczłowieczeń-
stwie jeśli spotyka się z odpowiedzią na zaproszenie
do Bożego życia, obdarowuje człowieka boskością; jest
to udział w tajemnicy Bogoczłowieczeństwa, gdzie
Bogo-ludzkość i Bogo-ludzie stająsię w pełni synami
Bożymi; wybór Chrystusa wymaga wykrystalizowa­
nia tego, co jest obce Chrystusowi, odrzucenia tego,
co jest niejasnością, kłamstwem, kompromisem lub
zdradą, odrzucenia tego, co należy do władzy a.; stąd
nie dualistyczny konflikt między duchem a ciałem czy
duchem a materią polaryzuje świat (zarzuty stawiane
chrześcijaństwu i kulturze zach. przez -> New Age),
ale dwoisty konflikt pomiędzy duchami o przeciwnej
naturze (Ap 12, 19); stąd konieczne jest rozeznanie
dachów (1 J 4,1 -4), by nie pomylić Bogoczłowieczeń­
stwa z człowiekobóstwem a., twórcy fałszywej religii
czy fałszywej mistyki, która jest specyficzną domeną
diabła (T. Merton).
Potężne właściwości a. (-> antykościół) jako
kłamstwa czy ułudy, realizują się na sposób pozornej
egzystencji pasożyta, który imituje Boga, także paro­
diując Go; imitacja dokonuje się poprzez inwersję, z
przeciwnym znakiem, negatywnie, co jest istotą wszel­
kiej parodii (P. Evdokimov, Prawosławie); Księga
Apokalipsy przedstawia system parodii-inwersji Trój­
cy (Smok, Bestia, Fałszywy Prorok); Smok przekazu­
je Bestii władzę, jak Ojciec Synowi; Chrystus jest sym­
bolizowany przez zabitego Baranka (Ap 5,6), tak też
a. ma jednąz głów śmiertelnie zranioną, która jednak
potem zostaje uleczona (pseudo-Zmartwychwstanie).
Bóg władając światem, postępuje wg zasady, że
zarówno dobro, jak i zło muszą dojrzeć (Mt 13, 29-
30; Ap 14, 15, 18); jednak w odniesieniu do zła Boża
cierpliwość prowadzi do ostrzejszego sądu („Niechaj
was w żaden sposób nikt nie zwodzi, bo dzień ten nie
nadejdzie, dopóki nie przyjdzie najpierw odstępstwo i
nie objawi się człowiek grzechu”; 2 Tes 2,3); tak więc
przy końcu będzie nie pojednanie, ale wzmożenie
walki, nie stopniowe przemienienie, ale przełom w
procesie rozwoju ludzkości, nie przymierze pomiędzy
Bogiem a ludzkością, ale zdruzgotanie Królestwa tego
świata przez Królestwo Boże; nie można więc mówić
0 ewolucji; koniec historii nie będzie naturalnym jej
dopełnieniem, lecz linia wznosząca się będzie nagle
przerwana, tak jak zostało nagle wstrzymane przez
Boga budowanie wieży Babel; nie chodzi więc o pro­
sty konflikt pomiędzy religiąa kulturą, ale o konflikt
chrześcijaństwa i niechrześcijaństwa, kultury nasyco­
nej pseudochrześc. religią, nominalnym, kłamliwym
chrześcijaństwem; interpretując niektóre opisy z Apo­
kalipsy, można stwierdzić, iż „system a.” polega na
swoistej pseudosyntezie chrześcijaństwa i pogaństwa
- wypaczone chrześcijaństwo, pozbawione trudu i
mocy Krzyża, lekkie, łatwe i przyjemne, nie liczące
się już ze Słowem Bożym, a także uproszczone i znie­
kształcone pogaństwo, pozbawione tego, co w nim naj­
lepsze, najczystsze i najuczciwsze; „znamię Bestii”,
które ma przyjąć/zomo novus, oznacza w każdym przy­
padku degradację człowieka mimo pozorów jego wy­
niesienia w aurze fałszywych cudów (por. Ap 13, 7.
15. 17; 17,6.16; 18,24; 20,4; 2 Tes2,4.9; Mt24,5.
23. 24.).
Chrystus przyjdzie wtedy, kiedy zło wzrośnie do
granic maksymalnych; wówczas a. dopełni dzieła zwo­
dzenia; przyczyną główną końca świata i narastające­
go w nim zła jest upadek czy też deformacja religii;
W. Sołowjow, wybitny ros. filozof rek, który porusza
problem a., nie ma wątpliwości, że probierzem stop­
nia upadku religii jest Chrystus; wiarę w Chrystusa
zastąpi reiigia gnozy, a nast. magia (okultyzm); w
historii upadek jest zawsze poprzedzony przez gno-
stycki błąd dotyczący Wcielenia (wcześniej negacja
sensu stworzenia i negacja dobroci Boga) i w następ­
stwie paradoksalnej dwoistości Bogoczłowieczeństwa.
W tradycji chrześc. istnieją symbole Chrystusa i
symbole a., które są realistycznie przeciwstawne i nie
do pogodzenia (S. Awierincew); „Pieczęć Baranka”
odciśnięta na czołach wiernych, aby umocnić ich wier­
ność i „znak Szatana” (znamię Bestii) odciśnięty na czole
1 prawej ręce odstępców, by umocnić ich odstępstwo.
Styl chrześc. symboliki jest specyficzny i niepowtarzal­
ny; chodzi o tzw. „symbolikę realistyczną”, przedsta­
wiającą dramat wierności i niewierności; dla tradycji
chrześc. najistotniejszy akcent nie polega bowiem na
psychofiz. oddziaływaniu znaku sakralnego na głębię
podświadomości, jak to interpretowałaby psychoanaliza
i co miałoby sens może jedynie w odniesieniu do wsch.
praktyki medytacyjnej; nie polega też na atmosferze ta­
jemnicy i „okultystycznego” nakierowania na to, co
ukryte przed nie wtajemniczonymi, jak to było kiedyś
w stowarzyszeniach misteryjnych i gnostycznych - po­
cząwszy od misteriów eleuzyjskich do masoństwa no-
woeurop. (Awierincew).
Ideologia mitu i symbolu propagowana często
przez religioznawstwo paradoksalnie wymaga demi-
tologizacji; opiera się ona bowiem na założeniach, czy
wręcz na dogmatyce naturalistycznej, tj. monistycznej
(podświadomość wg S. Freuda lub nieświadomość wg
Junga); tymczasem chodzi nie o inicjację jako symbo­
likę podświadomości czy nieświadomości psychiki lub
natury, ale o symbolikę jako inicjację ducha; symbol
jest tu przejawem czegoś realistycznego, realizmu on-
tologicznego (F. Dostojewski), znakiem dobrowolnej
przynależności do jakiegoś świata duchowego, a nie
tylko psychol. i imaginatywnego (muzeum wyobraź­
ni). Inicjacja ta polega na wolnym wyborze bazują­
cym na przepastnej wolności ludzkiej pewnej rzeczy­
wistości duchowej należącej do Boga lub wrogiej Bogu
(“> apokaliptyka); istnieje bowiem walka nie tyle mię­
dzy duchem i ciałem czy duchem i naturą (kosmosem),
ale między 2 różnymi duchami; między Bogoczłowie-
czeństwem Chrystusa i człowiekobóstwem a., które są
pozornie podobne a jednocześnie diametralnie różne.
Istotą całości symboliki chrześc. jest to, że znak
sakralny i symbol jest sztandarem wymagającym wia­
ry oraz wierności; wg Awierincewa, tajemnica wyra­
żona za pomocą znaku sakralnego jest w chrześcijań­
stwie nie tyle ezoteryczną (-> ezoteryzm) własnością
niewielu, chronioną przed tłumem, ile tajemnicą woj­
skową strzeżoną przed wrogami.
Antropologia chrześc. mówi nie tylko o natural­
nych czy neutralnych potrzebach człowieka, ale rów­
nież o świętych pragnieniach czy też grzesznych po­
kusach; chrześcijanin musi czasami wybierać między
świętym męczeństwem a grzesznym bałwochwalstwem
(Orygenes, Exhortatio ad Martyrium). „Wielu męczen­
ników poniosło śmierć za to, że nie oddało czci »Be­
stii« (por. Ap 13-14) odmawiając nawet udawania kul­
tu” (Katechizm Kościoła Katolickiego, 2113); dzisiej­
szy relatywizm etyczny lub odcięcie religii (sacrum)
od etyki - uniemożliwiające decyzje wyraźne, rady­
kalne, jednoznaczne, konsekwentne (będące przeja­
wem wiary realizującej się poprzez wierność) sprzyja­
ją zamazaniu tej istotnej religijno-etycznej dychoto­
mii: za lub przeciw Bogu (Ap 3, 5).
2. Krytyka konkretyzacji
h i s t o r y c z n y c h . Figura a. nie jest mitologią czy
czystą typologią; nie należy jednak pośpiesznie prze­
kształcać rei. symbolu w polit.-społ. program (E. Vo-
egelin); należy raczej poruszać się metodologicznie
pomiędzy mitem a symbolicznym realizmem, bez wpa­
dania w historycyzm, czyli arbitralną aplikację hist., i
jednocześnie bez wpadania w redukcjonizm -> demi-
tologizacji.
Wypowiedzi Pisma Św>, nie wykluczają, „że przez
Antychrysta rozumieją one w gruncie rzeczy personi­
fikację wszystkich wrogich Bogu mocy historii, któ­
rych podmiotem są ludzie. Polemiki i apologie, żywe
 ANTYCHRYST - ANTYESENCJALIZM
w kręgach niechrześcijańskich, bezpodstawnie utoż­
samiają z Antychrystem konkretne osoby” (K. Rah-
ner, H. Vorgrimler); odnoszenie tajemniczej cyfry apo­
kaliptycznego a. „666” do Papieża (Adwentyści), ONZ
(Jehowici), A. Hitlera, B. Mussoliniego czy Napole­
ona I Bonapartego okazuje się być nie tylko sprawą
rei., społ., polit. czy hist. uprzedzeń, ale przede wszyst­
kim złej teologii, będącej wyrazem historycyzmu czy­
li arbitralnej aplikacji hist. (dotyczącej osób); nie zna­
czy to jednak, że pewne konkretne osoby mogą nie
wyrażać w swoich poglądach i w swoim działaniu „du­
cha a.”, będąc a. w znaczeniu szerokim, jako przedsta­
wiciele sił wrogich Bogu (być może w znaczeniu św.
Jana Apostoła, który mówił o wielu a.; 1 J 2,18).
Badacze apokaliptyki nie są pewni, jak traktować
liczbę „666” (prawdopodobnie w oryginale - „616”):
czy interpretować ją wedle ogólnego symbolizmu nu­
merycznego, gdzie np. „888” oznacza skończoną do­
skonałość, zaś „666” absolutną niedoskonałość, czy też
odwołać się do gematrii, rozpowszechnionego w staro­
żytności systemu liczbowego, obliczającego imiona
wedle liczb, którymi oznaczone były poszczególne lite­
ry;jednakże w przypadku gematrii powstawał problem,
czy opierać ją na literach hebr., czy też gr.; najbardziej
popularne jest odczytanie z hebr.: „Neron cesarz”; inte­
resującejest w tym kontekście odczytanie w 3 językach,
propagowane przez Adwentystów: łac.: Ftcarius Filii
Dei (Zastępca Syna Bożego), hebr.: Romiith (Królestwo
rzym.), gr.: Lateinos (Człowiek z Rzymu); powstaje
pytanie, czy jest jakieś in. - mniej lub bardziej wspólne
- imię określone w 3językach tąsamąliczbą(J.F. Berg);
taki wynik gematrycznej analizy nie musi się odnosić -
wbrew Adwentystom - do papieża (czy papiestwa), ale
może oznaczać ostrzeżenie, że chrześc. „władza miło­
ści” może się przerodzić w pogańską (rzym., na wzór
Nerona) „miłość władzy”. Na gruncie poi. interesujące,
chociaż naznaczone rysem gnostyckim, są gematrycz-
ne interpretacje Biblii antropologa A. Wiercińskiego.
Rodzajem obsesji historycyzmujest szukanie apo­
kaliptycznej diabelskiej pieczęci w komputerach; niektó­
rzy twierdzą, że „system 666”jest już dobrze rozwinięty
w postaci programów komputerowych, kart kredytowych,
programów produkcyjnych, a zwł. w kodach cenowych,
znajdujących się na wielu produktach (tak twierdzi M.S,
Relfe i wielu in. fundamentalistów protest.); stąd, aby
móc kupić i sprzedać bez zaprzedania się diabłu, który
chciałby w powyższy sposób oznaczyć swoich zwolen­
ników, należy np. pozbyć się kart kredytowych, zamie­
nić majątek na złoto i czekać na wzięcie żywcem do nie­
ba. Jest to przykład banalizacji problematyki a., która
przyczynia się do jej ośmieszenia i dewaluacji.
Fundamentalizm protest, łączy się z przycerkiew-
nym fundamentalizmem prawosł. (powołującym się na
109
Górę Athos), a ten z fundamentalizmem niektórych
katolików opierających się na objawieniach prywat­
nych, gdzie twierdzi się w duchu historycyzmu, że a.
będzie panował 3,5 roku; także dlatego w wielu opra­
cowaniach autorów katol. widzi się dystans do tego
tematu, a nawet brak zainteresowania, co może być ze
szkodą dla całości prawd objawionych i wynikających
stąd ważnych implikacji dla życia duchowego; nad­
mierne zainteresowanie prywatnymi objawieniami,
które w sposób fundamental istyczny i uproszczony
prezentują (i zarazem dewaluują) teol. problematykę
a., doprowadza do coraz większego sceptycyzmu i
obojętności katolików, w tym także duchowieństwa; i
odwrotnie - sceptycyzm oraz pomijanie teologii a.
skłania do kompensacyjnej reakcji rozmaitych chrze­
ścijan nastawionych fundamental istycznie, którzy roz­
gniewani na taką obojętność wobec zła, przerysowują
interpretacyjnie rozmaite objawienia w duchu swoistej
odpłaty (np. objawienia prywatne, w których mówi się,
że a. zasiądzie w Watykanie), co przyczynia się do
podziału w Kościele.
C. Tresmontant, Jezus naucza. Warszawa 1973; S. Awie-
rincew, Symbolika wczesnego średniowiecza, w: „Literatura na
świecie”, 12(116) 1980; K. Rahner, H. Vorgrimler, Maly słow­
nik teologiczny, Warszawa 1987; E. Sauer, Triumf Ukrzyżowa­
nego, Warszawa 1987; H. Rousseau, Bóg zła , Warszawa
1988; P, Evdokimov, Kobieta i zbcmńenie świata, Poznań 1991;
Kard. G. Danneels, Mew Age, Kraków 1992; G. O ’Collins SJ,
E.G. Farrugia SJ, Zwięzły słownik teologiczny, Kraków 1993; G.
Orwell, Rok 1984, Warszawa 1993; E. Voegelin, Lud Boży, Kra­
ków 1994; R.D. Laing, Podzielone „j a ”, Poznań 1995; M, Bier­
diajew, Nowe średniowiecze, Komorów 1997; B. McGinn, An­
tychryst, Warszawa 1998; W. Sołowjow, Trzy rozmowy (o Anty­
chryście) 1899-1900. Wybór pism II, Poznań 1998.
ks. Aleksander Posacki
ANTYESENCJALIZM - stanowisko filoz.
postulujące konieczność eliminacji z poznania nauk.,
a nawet z wszelkiego dyskursu kulturowego, pytań tzw.
esencjalnych (łac. essentia - istota), czyli pytań roz­
poczynających się od partykuły pytajnej „co” lub jej
log. ekwiwalentu, np. „co to jest prawda?”, „czym jest
moralność?”, „kim jest człowiek?”.
1. G e n e z a i k o n c e p c j a . Jako ruch
myślowy a. zdobył znaczną trwającą do dziś popular­
ność w latach 40. i 50. XX w. na gruncie bryt. filozofii
analitycznej, w jej odmianie tzw. lingwistycznej; dużą
rolę w jej pobudzeniu i zapoczątkowaniu tzw. zwrotu
lingwistycznego (linąuistic tum ) odegrała tzw. druga
filozofia L. Wittgensteina, której zręby wiedeński
myśliciel wyłożył 1932-33 i szczególnie 1939-47 w
Cambridge; w swej nowej filozofii Wittgenstein od­
rzuca esencjalizm (idealizm), obecny w jego Tracta-
tus logico-philosophicus (1922), na rzecz filozofii zaj­
mującej się wyłącznie obiektywnym (empirycznym)
opisem sposobów funkcjonowania języka w poszcze­
gólnych grach kulturowych (linguistic games), np. grze
w naukę, grze w religię, grze w sztukę.
A. jest obecny w teorii poznania i etyce, ale za­
domawiał się też w estetyce, nauce poświęconej pięk­
nu i sztuce; już 1954 ukazał się zbiorowy manifest a.
Aesthetics and Languages zdaniem antyesencjalistów
pytania istotowe (w rodzaju: co to jest sztuka?, co to
jest piękno, względnie wartość estetyczna?, na czym
polega smak estetyczny?, co to jest dystans estetycz­
ny?) milcząco i bezkrytycznie zakładają, że istnieje
obiektywnie, jako platońska idea, wspólna natura (com­
mon nature), czy też wspólny mianownik (common
denominator) piękna, sztuki czy smaku estetycznego,
który istniejąc obiektywnie w jakiejś absolutnej onto-
logicznie sferze bytowej, jest przyczyną wzorcząi za­
razem koniecznym i wystarczającym kryterium oceny
konkretów (rzeczy oraz ludzi) pod kątem stopnia ich
uczestnictwa w idei piękna, sztuki itp.; dzieje sztuki i
jej teorii są historią równie obsesyjnego, co całkowi­
cie bezowocnego poszukiwania wiecznej esencji, ja­
kości czy też koniecznych i wystarczających własno­
ści sztuki, piękna czy przeżycia estetycznego; np. sztu­
kę określano jako: naśladowanie natury, intuicję-eks-
presję, iluzję estetyczną, estetyczną emocję, bezinte­
resowne upodobanie, znaczącą formę; wymagano od
jej dzieł harmonii, proporcji, jedności itp; jednak żad­
na z wymienionych definicji (zwł. własności) nie tra­
fia w istotę sztuki; można co najwyżej powiedzieć -
kontynuują antyesencjaliści - że każda z nich ujmuje
jedynie część dorobku sztuki lub jeden z aspektów jej
faktycznego lub możliwego bogactwa jakościowego;
wynika z tego, że „nie ma cechy, która byłaby wspól­
ną cechą wszystkich dzieł sztuki” (W.E. Kennick), że
„niepodobna podać zestawu koniecznych i zarazem
wystarczających własności sztuki, dlatego jej teoriajest
logicznie wykluczona (logically precluded), a nie tyl­
ko trudna do zbudowania” (M. Weitz).
Antyesencjaliści są przekonani, że dzieje namy­
słu nad pięknem czy sztuką przekonująco ilustrują
słuszność ich stanowiska: są one wiarygodnym świad­
kiem ich rozwoju lub notorycznej zmienności zapa­
trywań na nie; zmiany te polegają na pojawieniu się
nieprzewidzianych form wyrazu, nowych tematów i
tworzyw, te zaś zmieniają nasze teorie i gusty, bezpar­
donowo burzą nawyki percepcyjne i preferencje, nie­
rzadko generalnie modyfikują dotychczasowe, wyda­
wałoby się nienaruszalne, przekonania światopoglą­
dowe; powyższe obserwacje pozwalają im stwierdzić,
że jak długo będą miały miejsce rewolucje art., tak
długo wyrażenie „dzieło sztuki” i in. wyrażenia „gry
estetycznej” (aesthetic game) będą prawomocnie orze­
kane na wiele różniących się sposobów; słowo „sztu­
ka” ma zatem denotację podlegającąciągłej rewizji (ré­
visable denotatioń), a pojęcie sztuki jest pojęciem tzw.
otwartym (open concept\ charakteryzującym się ela­
stycznym zakresem i zdolnością wchłaniania coraz to
nowych treści i jakości (perenially flexible), co wła­
śnie sprawia, iż jest ono pojęciem nieustannie spor­
nym (perenially debatable); wynika z tego, że każda
próba zamknięcia pojęcia sztuki czy dowolnego poję­
cia gry estetycznej jest przedsięwzięciem z góry ska­
zanym na niepowodzenie; błąd esencjalizmu (essen-
tialistic fallacy) nękający całe dotychczasowe dzieje
estetyki polega zatem na ignorowaniu faktu ciągłej
zmienności sztuki i płynącej z tego faktu konieczno­
ści równoległej modyfikacji pojęć dyskursu estetycz­
nego; u podstaw tego błędu leżą następujące przyczy­
ny: aprioryczna „dedukcja” zasad sztuki i piękna z lo­
gicznie wcześniejszych poglądów dotyczących świata
i celu (sensu) ludzkiego życia, indukcyjne uogólnia­
nie własnego doświadczenia i ekstrapolacja rezulta­
tów na całą dziedzinę piękna i sztuki, adm. sankcjo­
nowanie określonego kanonu estetycznego w ramach
jakiejś ideologii społ. (P. Ziff, T.J. Diffey, S. Hamp-
shire, M. Cohen, J. Wisdom, A. Danto); antyesencja­
liści chętnie podkreślają, że błąd esencjalizmu prowa­
dzi w konsekwencji do normatywizmu i redukcjoni­
zmu, a więc do narzucania apriorycznych, ,jedynie
słusznych” recept i norm kulturowych, co w przypad­
ku sztuki owocuje paraliżem jej rozwoju, skostnieniem
smaku estetycznego i marnowaniem talentów; dodają
często, że ani artysta, ani miłośnik sztuki czyjej prze­
ciętny konsument nie muszą znać jej teorii, by two­
rzyć sztukę i zajmująco, inteligentnie o niej rozpra­
wiać (G. Stein, J. Fisher, M. Battin, A. Silvers).
2. K r y t y k a . Należy przyznać, że a. jest
słusznąi pouczającąreakcjąna idealizm (esencjalizm)
filoz. i jego kulturowe konsekwencje: redukcjonizm i
normatywizm, ale należy również podkreślić, że z traf­
ności krytyki esencjalizmu nie wynika, że a. jest wła­
ściwą postawą poznawczą; na gruncie tradycji filoz.
wypracowano następujące konieczne warunki odpo­
wiedzialnego uczestniczenia w dyskursie kulturowym:
sądy muszą być wewnętrznie niesprzeczne oraz zgod­
ne ze swym przedmiotem, czyli prawdziwe, należy
przewidywać ich praktyczne konsekwencje oraz znać
dorobek poznawczy tradycji w dyskutowanym zakre­
sie; a. nie spełnia żadnego z wymienionych warun­
ków; przeciwko temu popularnemu dziś stanowisku,
leżącemu u podstaw ideologii „anty”, czyli -> post­
modernizmu, można wytoczyć następujące argumen­
ty: 1° z faktu, że nie zbudowano dotychczas (co nie
 ANTYESENCJALIZM - ANTYFASZYZM
jest prawdą!) neutralnej definicji sztuki czy piękna oraz
teorii wskazującej na ostateczne racje istnienia sztuki,
nie wynika, że definicja taka (zwł. teoria) jest logicz­
nie niemożliwa; 2° antyesencjaliści nie odróżniają od
siebie dwóch różnych aspektów poznawczych teorii
sztuki, a mianowicie, problemu definicji (wedle pyta­
nia „co to jest sztuka?”) od problemu adekwatnego
wyjaśnienia racji (ostatecznych przyczyn) istnienia
sztuki i jej roli wżyciu człowieka (wedle pytania „dla­
czego sztuka istnieje?” i ,jaki jest jej związek z praw­
dą przyrodzoną i nadprzyrodzoną, dobrem i pięk­
nem?”); pomieszanie wyróżnionych aspektów teorii
sztuki prowadzi do bałaganu poznawczego (mówi się
„o wszystkim naraz”); 3° kluczowe tezy a. w rodzaju
„sztuka nie posiada istoty” są tezami wewnętrznie
sprzecznymi, ponieważ orzeka się w nich o czymś, co
z założenia (bo nie ma istoty) jest niepoznawalne; po­
nadto są to tezy ogólne, co jest sprzeczne z kryterium
prawdziwości poznania przyjętym przez a.; 4° a. jest
skażony ignorancją dorobku tradycji w zakresie teorii
piękna i sztuki, dlatego pochopny jest sąd stwierdza­
jący, iż nie zbudowano do dziś ich teorii wolnej od
błędu esencjalizmu; 5° a. wprowadza błędny pogląd,
wg którego teoria jest zbędna (nieprzydatna) w prak­
tyce życia kultury, bowiem każdy dyskurs taką teorię
z konieczności suponuje; zatem warunkiem jego sen­
sowności i owocności jest ujawnienie jego teor. zało­
żeń, uczynienie go dyskursem samoświadomym; 6° a.
redukuje wszystkie wypowiedzi o sztuce - w tym rów­
nież własne! - do poziomu psychol. ekspresji, opinii
pozbawionych waloru poznania obiektywnego; 7°
prakt. konsekwencją wymienionych błędów log. (po­
znawczych) a., takich jak: brak konsekwencji (non
seąuitur), brak znajomości przedmiotu dyskusji {igno-
ratio elenchi), wzięcie części za całość {pars pro toto),
wewn. sprzeczność (contradictio in adiecto), jest sank­
cjonowanie autorytetem filozofii obecności ideologii
„anty” we wspłócz. kulturze, np. -> antysztuki czy
antyestetyki; ideologia ta jest ideologią negacji (nihi­
lizmu), nie zaś pozytywną doktryną; a. nie jest nowo­
ścią w filozofii, bowiem jego korzenie tkwią w zna­
nych już od gr. starożytności takich dewiacjach umy­
słowych, jak: powszechny sceptycyzm, agnosty-
cyzm, -> relatywizm i -> irracjonalizm; u podstaw a.
leżą zarówno błędna ontologia (teoria bytu), jak i błęd­
na teoria poznania; w teorii poznania zakładana jest
empirystyczno-nominalistyczna koncepcja doświad­
czenia, w rezultacie której dyskurs kulturowy jest wy­
łącznie zbiorem gier-konwencji; ta perspektywa po­
znawcza wymusza najej wyznawcy paradoksalnątezę,
wg której każde użycie określonego słowa, np. „praw­
da”, „człowiek”, „sztuka”, jest z konieczności norma­
tywne (posiada charakter „prywatny”), a jedynie per
111
accidens i wtórnie opisowe, bowiem u podstaw jego
użycia nie leży poznanie (bo prawda, człowiek i sztu-
kanie posiadają istoty, czyli czegoś koniecznego), lecz
decyzja (człowiekiem, prawdą, sztukąjest dla mnie to
i to), a ponieważ brak jest kryterium trafności (słusz­
ności) tej decyzji, prawdą, człowiekiem czy sztukąjest
to, co za sztukę, prawdę czy człowieka zostanie przez
kogokolwiek - indywidualnie lub społecznie (na mocy
umowy) - uznane; ta relatywistyczna teza leży u pod­
staw koncepcji pojęć tzw. otwartych {open concepts);
o ile esencjalizm (idealizm) ma u swych podstaw sta-
tyzm ontologiczny, byt jest Ideą-Tożsamością-Nie-
zmiennością- i racjonalizm teoriopoznawczy, które
w życiu społ. rodzą aprioryzm (normatywizm, reduk­
cjonizm, totalitaryzm), o tyle a. wyrasta z jego anty­
pody, którąjest ontologiczny wariabilizm (mobilizm)
- byt jest Ruchem-Nieokreślonością- oraz teoriopo­
znawczy empiryzm i nominal izm (konceptualizm), z
których w kulturze płynie skrajny indywidualizm (-> li­
beralizm, -> anarchizm) i relatywizm w zakresie praw­
dy, dobra mor. oraz piękna (powściągane zresztą przez
pragmatyzm, zwł. utylitaryzm oraz -> dialogizm).
Esencjalizm nie zbudował neutralnej i uniwer­
salnej koncepcji kultury, ale a. nie wykazał, iż jest to
zadanie niewykonalne; oba nurty myślowe są w rów­
nej mierze błędne, nie wyjaśniają one świata, lecz go
projektują wbrew niemu i naturalnemu doświadcze­
niu; polemika z nimi prowadzi ostatecznie do proble­
mu filozofii, sporu o jej istotę, czyli jej przedmiot,
metodę oraz cel.
Aesthetics and Language, Oxford 1954; H. Jessup, Ana­
lytical Philosophy and Aesthetics, „British Journal of Aesthe­
tics” 3(1962); Philosophy Looks at the Arts, New York 1962;
M. Mandelbaun, Family Resemblances and Generalizations
Concernig the Arts, „American Philosophical Quarterly”
2(1965); Philosophic Turnings, New York 1966; L. van Haech,
L estethique analitique, „Review of Philosophy” 68( 1970); Lan­
guage and Aesthetics, Lawrence 1973; M. Weitz, The Opening
Mind. A Philosophical Study o f Humanistic Concepts, Chicago
1977; M.H. Snoeyenbos, On the Possibility o f Theoretical
Aesthetics, „Metaphilosopy” 9(1978); H. Kiereś, Anglosaska
estetyka analityczna, w: A.B. Stępień, Propedeutyka estetyki,
Lublin 1986; H. Kiereś, Służyć kulturze, Lublin 1988; H. Kie­
reś, Spór o sztuką, Lublin 1996.
Henryk Kiereś
ANTYFASZYZM - 1° w znaczeniu adekwat­
nym: stanowisko przeciwne ideologii i praktyce faszy­
zmu; 2° w obiegowym użytkowaniu: bojowy slogan
propagandowy, przybierający postać mitu polit. o wie­
lorakich funkcjach, tak polemicznych, jak autoidenty-
fikacyjnych.
 Sama możliwość zaistnienia postawy autodefi-
niującej się jako antyfaszystowska uwarunkowana jest
uprzednim pojawieniem się fenomenu -> faszyzmu;
dlatego, ściśle rzecz biorąc, określenie „a.” jest trafne
w stosunku do opozycji przeciwko rządom utworzo­
nej 1919 i sprawującej we Włoszech władzę od 1922
(„marsz na Rzym”) Nar. Partii Faszystowskiej (Parti­
to Nazionale Fascista) pod wodzą Benita -> Mussoli-
niego; tzw. opozycja awentyńska, bojkotująca prace
zdominowanego przez faszystów parlamentu, skupia­
ła socjalistów, demokratów, chrześc.-demokr. popola-
ri i część liberałów; zupełnie poprawne jest również
odnoszenie terminu „a.” do poglądów i działań prze­
ciwstawnych doktrynom i działaniom in., poza faszy­
zmem wł. (często też wzorujących się na nim), ruchów
niewątpliwie faszystowskich - m.in.: Bryt. Unia Fa­
szystów sir O. Mosleya, liczne grupy we Francji (Fa­
isceau G. Valois, „francyści” M. Bucarda, Franc. Par­
tia Lud. J. Doriota), hiszp. (JONS R. Ledesmy Ramo-
sa) i portug. (R. Preto) nar. syndykaliści, braz. „inte-
graliści” (P. Salgado), skrajny odłam nacjonalizmu ukr.
(D. Doncow, -> Organizacja Ukraińskich Nacjo­
nalistów), węg. „strzałokrzyżowcy” (F. Szâlasi), czy
chorw. „ustasze” (A. Pavelic); co najmniej sporne jest
natomiast kojarzenie go z ugrupowaniami narodowo-
radykalnymi, takimi jak: hiszp.-> Falanga J. A. Prima
de Rivery, belg. „rexizm” L. Degrelle’a, rum. Legion
Archanioła Michała C.Z. Codreanu czy oba odłamy
-> Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) w Polsce,
już choćby ze względu na chrześc. i tradycjonalistycz-
ne pierwiastki ich doktryny, równoważące punkty
zbieżne z ideologią faszystowską. Osobnym zagadnie­
niem jest zasadność nazywania a. przeciwstawiania się
ideologii niem. nar. socjalizmu (nazizmu) i walki
toczonej z hitlerowskąlll Rzeszą, jako że nazizm, bę­
dąc z pewnościązjawiskiem pokrewnym faszyzmowi,
nie był z nim jednak tożsamy; zwł. kluczowe dla jego
ideologii wątki biologicznego -> rasizmu, antyse­
mityzmu i mitologii „germańsko-nordyckiej” w „klas.”
faszyzmach albo zajmowały miejsce marginalne, albo
w ogóle były nieobecne; istniały natomiast kierunki
bądź systemy rasistowskie (pierwsza teoria ras A.-J.
de Gobineau, amer. Ku-Klux-Klan, apartheid w
RPA) czy antysemickie (-> Action Française, ruch
chrześc.-społ. K. Luegera w Austrii, Czarna Sotnia w
Rosji), które z faszyzmem i nazizmem nie miały nic
wspólnego; zapomnianym obecnie faktem jest także
a. samych ideologów NSDAP i decydentów III Rze­
szy, którzy piętnowali -> intelektualistów kojarzonych,
mniej lub bardziej słusznie, z faszyzmem (E. Jünger,
G. Benn, O. Spengler, M. Heidegger) jako „elementy
niepewne w niem. ludzie” (völkisch unzuverlässig) i
ideologicznie obce nar.-socjalist. państwu robotników
i chłopów; w praktyce nazizm od faszyzmów z wł. na
czele odróżnia także masowy terror i systematyczna
eksterminacja całych grup etn.; nie ma przeto uzasad­
nienia obciążanie odpowiedzialnością za zbrodnie nar,
socjalistów „faszyzmu” tout court, zwł., że - w prze­
ciwieństwie do ruchu komun. - faszyzm nie posiadał
scentralizowanej i podporządkowanej jednemu ośrod­
kowi dyspozycyjnemu struktury „międzynarodówko-
wej” (mimo prób podejmowanych w tym zakresie przez
Włochy Mussoliniego), pozostając w zasadzie (tzn.
poza sytuacją uzależnienia podczas wojny od okupan­
ta niem.) zjawiskiem partykularnym i autonomicznym
w każdym kraju; znamienne, że w Polsce podczas
wojny i okupacji niem. w ogóle nie były (oprócz PPR-
owskiej agentury) w użyciu terminy: „faszyzm”, „fa­
szyści”, czy „walka z faszyzmem”, a jedynie „Niem­
cy”, czasami „hitlerowcy”; co najwyżej w ściśle teor.,
więc z natury rzeczy elitarnej, publicystyce konspira-
cyjnej pojawiało się, przy próbie wytłumaczenia feno­
menu ideol. III Rzeszy, określenie „hitlero-faszyzm”;
dopiero „rehabilitowani” po 1956 żołnierze Polski
Podziemnej dowiadywali się, że też „walczyli z faszy­
zmem”, acz w niewłaściwych szeregach; równie ahist.,
choć semantycznie poprawna, jest napływająca obec­
nie z krajów anglosaskich moda na używanie wyłącz­
nie określeń „nazizm”, „naziści” (i odpowiednio: „an-
tynazizm”), której skutkiem jest także zamazywanie
państw.-polit., a nie tylko partyjno-ideologicznej, na­
tury III Rzeszy; czyny zbrodnicze były bowiem pope­
łniane w jej imieniu nie przez anonimowych i niemoż­
liwych do narodowościowej i państw, identyfikacji
„nazistów”, lecz przez funkcjonariuszy (o zapewne
różnych przekonaniach ideol.) niem. państwa i na roz­
kaz jego legalnego zwierzchnika.
1. Antyfaszyzm komunistyczny
Swojązawrotnąkarierę a. zawdzięcza w pierwszym rzę­
dzie potędze aparatu państw, i propagandowego ZSRR
oraz jego agenturalnego przedłużenia w postaci „nar.”
sekcji -> Komintemu; o sile odziaływania decydowała
przy tym niezwykła elastyczność w posługiwaniu się
tym hasłem, które w zależności od bieżących potrzeb i
interesów państwa sow. mogło błyskawicznie zmieniać
treść i rozszerzać bądź zawężać zakres pojęcia; w pierw­
szej fazie jego wykorzystywania (lata 20.) treść pojęcia
a. byłajeszcze mało wyraźna, co usprawiedliwia ponie­
kąd niepełność krystalizacji samego faszyzmu w tej
epoce; również niekomuniści mieli podówczas proble­
my ze zrozumieniem natury tego fenomenu; znane są
także zarówno jego krytyki, jak i pochwały z najzupe­
łniej przeciwstawnych stanowisk, od trad. prawicy po
umiarkowaną lewicę; w propagandzie komun, faszyzm
stał się wówczas pojęciem wszechobejmującym, włą­
czając wto „socjalfaszyzm”, czyli wszystkie niebolszew.
 ANTYFASZYZM
i odmawiające podporządkowania się strategii III Mię­
dzynarodówki partie socjaüst. i nurty socjalizmu; kon­
sekwentnie również a. miał charakter totalny i z iden­
tyczną zaciekłościązwalczał faszyzmy: „burżuazyjne”,
„drobnomieszczańskie”, „monarchistyczne”, „kleiykal-
ne” czy „socjalist”; w zasadzie jednak bolszewizm traf­
nie rozpoznał w ruchu faszystowskim wyjątkowo nie­
bezpiecznego dla siebie, bo wykazującego porównywal­
ną zdolność rewolucyjnej mobilizacji mas, konkurenta
w dziele „podboju państwa” {conquista dello Stato);
toteż jaskrawy bezsens quasi-teor. interpretacji faszy­
zmujako ostatniego „rzutu szturmowego” burżuazji nie
miał większego prakt. znaczenia; gruntowną zmianę
przyniosła epoka tworzenia w latach 30. pod egidą ko­
munistów Frontów Lud.; nowa strategia miała ułatwić
eksport rewolucji i podbój Europy, przeto ilość „faszy­
stów” musiała radykalnie się zmiejszyć; odtąd zniknął
z dnia na dzień „socjalfaszyzm”, a. nie zagrażał już za­
proszonym do współdziałania „mieszczańskim” demo­
kratom i „humanistom”, a nawet „postępowym” katoli­
kom; brzemiennym w skutki następstwem takiego za­
wężenia grona antyfaszystów było jednak trwałe skoja­
rzenie faszyzmu (zaakceptowane również przez środo­
wiska demoliber.) z trad., kontrrewolucyjnąprawicą; ze
szczególnym powodzeniem ów propagandowy ekspe­
ryment wypróbowano na największym poligonie a., ja­
kim w latach 30. stała się Hiszpania; mit „faszysty” F.
Franco został przyjęty w nie mniejszym stopniu przez
liber. demokracje Zachodu niż przez komun, i nieko-
mun. lewicę; nowa formuła a. uległa jeszcze rozszerze­
niu po agresji Hitlera na ZSRR, kiedy zach. demokra­
cje zostały zaszczycone uznaniem ich za pełnoprawnych
„antyfaszystów”; po zwycięstwie „koalicji antyhitlerow­
skiej” i nastaniu „zimnej wojny” wahadło a. skierowało
się ponownie w przeciwną stronę, by osiągnąć stan po­
równywalny z jego najwcześniejszym zakresem; „fa­
szystami” automatycznie stali się żołnierze formacji nie­
podległościowych w podbijanych przez -> Armię Czer-
wonąkrajach i urzędnicy wszystkich szczebli suweren­
nych przed wojną państw (w PRL skazywani na pod­
stawie dekretu o „faszyzacji kraju”), a nadto: niedawni
alianci (H. Truman, W. Churchill, Ch. de Gaulle), pap.
Pius XII, chadeccy promotorzy zjednoczenia Europy
(A. De Gasperi, R. Schuman, K. Adenauer), katol. po­
eci P. Claudel i T.S. Eliot, w momentach drobnych nie­
porozumień nawet prosow. „egzystencjaliści” (J.-P. Sar-
tre, M. Merleau-Ponty); również „socjalfaszyzm” po­
wrócił w zmienionej formule, obejmującej teraz wyka­
zujących przejawy niesubordynacji lokalnych namiest­
ników komun, („faszystowska klika Tito”); natężenie
a. komun, słabło jednak stopniowo od czasu Chrusz-
czowowskiej „odwilży”, aż do jego niemal niedostrze­
galnego zaniku jeszcze przed agonią systemu sow.;
113
wówczas jednak okazało się, że zupełnie nowy wigor
odzyskał a. w środowiskach niekomun., w tym liberal­
nych.
2. F u n k c j e . Zasadnicza nieostrość i „rozcią­
gliwość” pojęć faszyzm i a. stanowi czynnik przesą­
dzający o ich polit. przydatności i „perswazyjnej” sku­
teczności. Na pierwszy rzut oka zdają się one być ty­
powym wyznacznikiem polit. w uniwersalnym sensie,
pełniąc funkcję desygnacji „wroga” w fundamental­
nie politycznym rozróżnieniu: „sojusznik - wróg”.
Zachodzi jednak dość poważna różnica pomiędzy
„klas.” rozumieniem tej dystynkcji, które jest neutral­
ne ontologicznie, moralnie i estetycznie, określając
jedynie stan wrogości egzystencjalnej („wróg” jest
wrogiem obiektywnie i konkretnie, nie wynika z tego
jednak jego niższy status bytowy, ohyda moralna czy
brzydota), a zideologizowanym i skrajnie zemocjona-
lizowanym obrazem faszystowskiego „wroga” w a.; w
antyfaszystowskim spectrum „faszysta” staje się od-
personalizowaną i zdemonizowaną figurą Zła nie tyl­
ko mor. („faszystowska Świnia”) i „niehigienicznej”
szpetoty („brudni faszyści”), ale również ontologicz-
nego („faszystowskie bestie”, „hydra faszyzmu”, „de­
mony faszyzmu”), a przy tym wszechobecnego, wie-
lopostaciowego i emanacyjnego („w każdym drzemie
faszysta”; „ty również możesz stać się faszystą”; „fa­
szyści zmieniają koszule”). Obawa „faszyzacji” im­
plikuje konieczność zachowywania antyfaszystow­
skiej czujności, zarówno w postaci samokontroli, jak
korzystania z pomocy doświadczonych antyfaszystów;
z drugiej strony, demaskacja „faszyzmu” stanowi nie­
trudne i gwarantujące sukces pole działania. W wa­
runkach stricte militarnych zabicie faszysty jest nie
tylko usprawiedliwione, ale zyskuje rangę obowiązku
i stanowi tytuł do chwały; w okolicznościach formal­
nego pokoju normą staje się „mord symboliczny”:
osobnik zdemaskowany jako faszysta winien podle­
gać ekskluzji z życia zarówno publ., jak towarzyskie­
go; jeśli „faszystą” okazuje się pisarz, publicysta, na­
ukowiec, artysta, nie obowiązująw stosunku do niego
powszechnie uznane kryteria oceny merytorycznej czy
estetycznej; w zasadzie nie powinno się go recenzo­
wać czy z nim dyskutować, tym bardziej, że faszyzm
ex definitione jest także nicością intelektualną.
W wymiarze globalno-politycznym a. okazał się
również niesłychanie skutecznym środkiem szantażu
od czasu „skonsumowania” antyfaszystowskiej koali­
cji świata demoliber. z ZSRR podczas II wojny świat.;
uznanie go za ideol.-mor. spoiwo obu systemów do­
prowadziło m.in. do: 1° zgody Zachodu na skomuni-
zowanie i uzależnienie od ZSRR państw „skalanych”
kolaboracją z III Rzeszą i posiadających „faszystow­
skie reżimy”, 2° wyeliminowania (poprzez antyfaszy-
 iiiismsamss.- ..... »—ri^iSirS
stowskie „czystki”) trad., nieliber. prawicy z życia publ.
państw Europy Zach., 3° narzucenia obowiązku stałe­
go przystosowywania się dopuszczonej do udziału w
tym życiu „centroprawicy” liber. i chadeckiej do „stan­
dardów” demokr. i stałego, rytualnego odnawiania
„certyfikatów” z antyfaszystowskiej ortodoksji, 4° po­
rzucenia ideowego (a nie tylko „antytotal itamego”, czy
„antystalinowskiego”) antykomunizmu, tym bardziej
zaś stanowiska klasycznie kontrrewolucyjnego, ponie­
waż antykomunistami byli też, lub bywali, faszyści i
naziści; wymowny przykład bezwzględnego - aż do
rozkładu instytucji życia publ. - respektowania „do­
gmatu” a. stanowił macierzysty kraj faszyzmu, tj. Wło­
chy, gdzie poczucie antyfaszystowskiego „braterstwa
broni” paraliżowało wolę chadecji zawarcia, umożli­
wiającej stabilne rządzenie państwem, koalicji z neo­
faszystami; nie stanowiło natomiast przeszkody do
wchodzenia w koalicję z socjalistami, a w końcu, choć
półjawnie, i z komunistami; w tym wypadku a. był do
pogodzenia nawet z korupcją klasy polit. oraz ze zgo­
dą na przeniknięcie struktur państwa przez mafię.
Za propagandowo i teoretycznie chybioną, a dziś
zupełnie już przebrzmiałą, należy uznać także próbę
przechwycenia przez niektórych antykomunistów re­
toryki antyfaszystowskiej i wycelowania jej ostrza w
kierunku komunizmu („czerwony faszyzm”); jej pod­
stawową słabością była sama - uwięziona w antyfa­
szystowskiej aksjologii - konstrukcja gramatyczna,
gdyż złem bezwględnym pozostawał i tak wyłącznie
faszyzm, natomiast komunizm stawał się złem o tyle
tylko, o ile można mu było przypisać powinowactwo
z faszyzmem.
Równie ważna, co polemiczna jest afirmatywna
funkcja a.; w tym zakresie spełnia on rolę legitymizują­
cej psychologicznie i moralnie (jako uczestników re­
wolucyjnych zmagań z siłami Zła) autoidentyfikacji sił
Dobra, a nadto pokrzepiania serc („faszyzm nie przej­
dzie!”), magicznego zaklinania („nigdy więcej faszy­
zmu!”), umacniania grupowej solidarności, mobilizacji
zwolenników, pozyskiwania sojuszników; wymiar afir­
matywny okazuje się szczególnie potrzebny w sytuacji
porewolucyjnego marazmu, poczucia zagubienia anty­
faszystowskich ideałów albo wzrostu „faszystowskie­
go zagrożenia”; wówczas zyskuje na znaczeniu etos
heroiczny a., personifikowany przez „kombatantów”;
wspomnienie walki z rzecpzywistym bądź wyimagino­
wanym faszyzmem (na przykład „dąbrowszczaków”
w Hiszpanii czy z „reakcyjno-faszystowskim podzie­
miem o utrwalanie władzy ludowej”) zyskuje quasi-sa-
kralny wymiar czasu m Mo tempore i budzi nadzieję
bliskiej już regeneracji „mitu założycielskiego” grupy,
opowiadającego o antyfaszystowskiej „gigantomachii”
i rewolucyjnej kosmogonii.
3. A n t y f a s z y z m d e m o l i b e r a l n y .
Pomimo kompletnego na pozór gmachu ideologii an­
tyfaszystowskiej w komunizmie, „nowy”, odżegnują­
cy się od związków z komunizmem, a częstokroć li­
ber. a. naszych czasów zdołał jednak odkryć i zago­
spodarować in. rejony aktywności; w pierwszym rzę­
dzie terenem jego penetracji stała się szerzej niż w a.
komun, (który pomimo fundamentalnie antyteistycz-
nego nastawienia wyczerpywał się w demaskowaniu
polit. aspektu religii, np. ustrojów „klerofaszystow­
skich” w Austrii, Portugalii, na Słowacji itp.) sfera rei.
i moralno-obyczajowa; z punktu widzenia a. liber., z
gruntu faszystowskie staje się nie tylko najmniejsze
przekroczenie „prywatności” przekonań rei., ale rów­
nież upominanie się o respektowanie norm prawa na­
turalnego w prawie pozytywnym czy choćby indywi­
dualne odwołanie się do nich w dyskursie publ.; „fa­
szystą” staje się zatem zwolennik penalizacji aborcji
(czy choćby ktoś, kto nie godzi się stosować określeń
moralnie i światopoglądowo „neutralnych”, nazywa­
jąc aborcję dzieciobójstwem), zwolennik kary śmierci
dla morderców z premedytacją i terrorystów, przeciw­
nik publicznoprawnego uznania homoseksualizmu, a
tym bardziej utrzymujący, iż homoseksualizm jest cho­
robą lub dewiacją, obrońca „trad.” rodziny i nieroze­
rwalności małżeństwa itp.; drugi obszar nieznanych
dotąd, a nieprzebranych złóż faszyzmu odkrył wspó-
łcz. a. dzięki tzw. filozofii postmodernistycznej; ziden­
tyfikowała ona jako faszystowski każdy system meta-
fiz. i epistemologiczny, zakładający obiektywność i
„prawdziwość” prawdy oraz możność jej odkrycia dro­
gą poznania zreflektowanego; tym samym odsłonięte
zostało „faszystowskie oblicze” Platona, Arystotele­
sa, św. Tomasza z Akwinu, Kartezjusza, a właśc. całej
europ, kultury - autorytarnej, patriarchalnej i repre-
sywnej (raczej nieznanym postmodernistom prekur­
sorem takiego podejścia był warsz. marksista T. Kroń-
ski, który już 1942 źródła faszystowskiej „wrogości
do człowieka” postrzegał w promacedońskim stron­
nictwie gr. i w scholastyce katol.); paradoksalnie, w
tym punkcie dyskurs antyfaszystowski zbiega się z in­
teresami autentycznych faszystów, którzy (np. O. Mo-
sley) z ochotąprzyjmujątwierdzenie o faszystowskich
korzeniach cywilizacji zach., nadając mu jedynie od­
mienny, dodatni znak wartości; zdaniem (anty)filozo-
fów postmodernistycznych (R. Rorty, J. Derrida, Z.
Bauman) istnieje jednak prosta i oczywista droga od
powoływania się na autorytet prawdy do obozów kon­
centracyjnych; filozofia musi zatem ustąpić przed de­
mokracją.
4. W e w s p ó ł c z e s n e j P o l s c e
zorganizowany a. występuje w dwóch, starających się
nie sprawiać wrażenia współdziałania, postaciach: 1°
 AN I YrAaZYZM - AINI YKLtKYKALI/.(VI
bojówkarskiego i balansującego na granicy terroryzmu
a. grup anarchistycznych i anarcho-komunistycznych
(Anti-Nazi Front, młodzieżówki Unii Pracy i PPS Pio­
tra Ikonowicza), wydających własne pisma, jak „Ni­
gdy więcej” i „Lewą nogą”, sponosorowane przez
Fundację Batorego i wydawnictwo AGORA, 2°mora­
lizatorskiego a. „z katedry”, głoszonego przez demo-
liber. i postkomun, establishment, sprawujący niemal
wyłączną kontrolę nad mass-mediami (telewizja i ra­
dio publ., większość stacji prywatnych, „Gazeta Wy­
borcza”, „Trybuna”, „Polityka”, „Bez dogmatu”); w
uprawianiu a. specjalizuje się niemałe grono publicy­
stów (A. Szczypiorski, A. Małachowski, J. Diatłowic-
ki, A. Osęka, M. Beylin, R.M. Groński czy S. Brat­
kowski, wsławiony nazwaniem prof. W. Chrzanow­
skiego „ftihrerem”); ich tezy wspiera swoimi pracami
hist. R. Pankowski (Gdzie kończy się patriotyzm... Z
dziejów polskich grupfaszyzujących 1922-1992, Byd­
goszcz 1993; Neofaszyzm w Europie Zachodniej. Za­
rys ideologii, Warszawa 1998); wspólną cechą obu
odmian a. jest usilne dążenie do usunięcia z życia publ.,
do ustawowej i sądowej kryminalizacji poglądów, za­
chowań, organizacji i osób zidentyfikowanych przez
niejako faszystowskie bądź „neofaszystowskie” (za­
rzuty wobec autora programu telewizyjnego „WC
Kwadrans” W. Cejrowskiego, postulat penalizacji
„kłamstwa oświęcimskiego”, żądanie delegalizacji Nar.
Odrodzenia Polski i in. ugrupowań nacjonalist., nie­
kiedy nawet partii parlamentarnych, np. Ligi Republi­
kańskiej).
G. Prezzolini, Faszyzm, Warszawa 1926; M. Rocca, Le
fascisme et l 'antifascisme en Italie, Paris 1930; B. Mussolini,
Doktryna faszyzmu, Lwów 1935; T Kroński, Faszyzm a trady­
cja europejska, w: T. Kroński, Rozważania wokół Hegla, War­
szawa 1960; M, Bardèche, Qu'est ce que le fascisme?, Paris
1961; E. Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche, München
1963; J. Evola, // Fascismo vistro dalla Destra, con Note sul II!
Reich, Roma 1964; Faszyzmy europejskie ( l 922-1945) w oczach
współczesnych i historyków, Warszawa 1979; R. De Fe lice, In­
terpretacje faszyzmu, Warszawa 1979; Z. Stemhell, Ni droite ni
gauche, l'idéologie fasciste en France, Paris 1983; M. Zmier-
czak, Spory o istotę faszyzmu. Dzieje i krytyka, Poznań 1988;
M. Zmierczak, Doktryny włoskiego faszyzmu i antyfaszyzmu w
łatach ¡922-1939, Kraków 1992.
Jacek Bartyzel
ANTYKLERYKALIZM- 1° w sensie ścisłym;
sprzeciw wobec faktycznego czy domniemanego
-> klerykalizmu, a zwł. wpływom duchowieństwa w
życiu społ. i polit.; 2° w sensie szerokim: postawa nie­
chęci, uprzedzenia czy nawet wrogości wobec kleru,
co często jest konsekwencją przyjęcia światopoglądu
115
naturalistycznego czy ideologii antyrel. (w tym anty-
chrześc.); a. jest pojęciem wieloznacznym, gdyż jest
eksplikowany w różnych aspektach: hist., socjol.-psy-
chol. i doktrynalno-ideologicznym.
XX-wieczny a. posiada swoje korzenie hist. się­
gające średniowiecza, najczęściej jednak nawiązuje do
ideologii upowszechnianych w XVIII i XIX w.; były
to gł.: sceptycyzm, indyferentyzm, liberalizm i
-> deizm; uwarunkowania hist.-społ. a. były częścio­
wo odmienne w różnych krajach Europy, dlatego
ukształtowały poszczególne jego odmiany; szczegól­
nie radykalny był a. franc., jego apogeum przypada na
okres rewolucji, w trakcie której 1790 uchwalono Kon­
stytucję cywilną duchowieństwa uzależniającą całko­
wicie franc. Kościół katol. od rządu i zrywającą jego
jedność ze Stolicą Apostolską; trend a. utrzymał się
we Francji do czasów współcz., czego wyrazem była
uchwała parlamentu (1905), która pozbawiała Kościół
praw publ., usunęła religię ze szkół państw, i wprowa­
dziła całkowite oddzielenie państwa i Kościoła.
Nurt a. jest obecny również w Italii; sięga on
swoimi korzeniami XIX w.; wskazuje się 2 dominują­
ce przyczyny ówczesnego a.: 1° Państwo Kośc. utrud­
niało zjednoczenie Włoch, 2° papieże, m.in. Pius IX
w encyklice Quanta cura i w Syllabusie, potępiali ide­
ologię liberalizmu (łącznie z jego koncepcją-> demo­
kracji i wolności); po 11 wojnie świat. a. inspirowa­
ny gł. przez działalność silnej partii komun, nie domi­
nował w życiu społ. Włoch.
In. były przyczyny a. na terenie Niemiec; XIX
w. był inspirowany gł. przez działalność kanclerza O.
Bi smarka, którego Kulturkampf był wymierzony w
Kościół katol., oceniany jako ostoja zacofania i ob­
skurantyzmu; w obecnym stuleciu istotnym źródłem
a. była ideologia pangermanizmu i -> rasizmu.
Silny wojujący a., w ostatnich 2 stuleciach, jest
obecny na Półwyspie Pirenejskim; jego źródłem było
zacofanie społ., którego przejawem był analfabetyzm
i nędza znacznej części ludności; tamtejszy Kościół,
powiązany częściowo z dominującąklasąekonom., nie
potrafił w porę domagać się rozwiązania problemów
społ.; konsekwencjątego były rewolucje (1910- Por­
tugalia i 1931 - Hiszpania), w trakcie których doszło
do gwałtownego prześladowania Kościoła katol. (w
samej Hiszpanii zginęło wówczas ponad 6 tys. osób
duchownych diecezjalnych i zakonnych); aktualnie a.
nie jest zbyt silny, dominuje gł. wśród zwolenników
ideologii socjalist.; jest zauważalny m.in. na terenie
Katalonii; a. występuje w niektórych krajach Ameryki
Pd., zaś szczególnie silny jest w Meksyku; liber. kon­
stytucja z 1857 wprowadziła całkowite oddzielenie
państwa i Kościoła, co zostało potwierdzone w kon­
stytucji 1917; konsekwencjątego było zniesienie nie­
 m
których zakonów, usunięcie religii ze szkół i zakaz
noszenia stroju duchownego w miejscach publ.; a. nie
był tak silny w krajach anglosaskich (Anglii, USA),
gdzie dominuje protestantyzm, w którym nie ma tak
wyrazistego podziału pomiędzy ogółem wiernych a
klerem; również w Belgii i Holandii w XIX w. i pierw­
szej poł. XX w. a. nie był zbyt aktywny; aktualnie w
Europie Zach. a. staje się coraz bardziej widoczny i
częsty; różne sąjego przyczyny: wpływ ideol. libera­
lizmu, niechęć części mass-mediów do Kościoła,
duch konsumpcjonizmu kolidujący z etyką chrze­
ścijaństwa, obyczajowa rewolucja, działalność nurtów
ekstremalnych (np. wojującego feminizmu), dzia­
łalność niektórych sekt (np. świadków Jehowy, sekt
orientalnych).
W Polsce a. nie był silnym nurtem w ostatnich 2
stuleciach, ponieważ pomiędzy losami poi. narodu i
Kościoła katol. istniały silne więzi; tym niemniej XIX/
XX w. był zauważalny w kręgach inteligencji, która
sprzyjała prądom pozytywizmu i ewolucjonizmu na­
tura! istycznego, widząc w Kościele ostoję trady­
cjonalizmu; in. powodem a., dominującego wśród lud­
ności wiejskiej, był paternalizm części duchowieństwa
wobec rodzącego się ruchu lud. oraz zbyt bliskie wię­
zy towarzyskie z mieszkańcami dworów ziemiańskich;
jeszcze w okresie międzywojennym często panowała
wzajemna nieufność pomiędzy znaczącą częścią du­
chowieństwa i organizatorami ruchu lud., w tym m.in.
członkami młodzieżowej organizacji „Wici”; a. całko­
wicie niemal wygasł w okresie okupacji hitlerowskiej
i okresie dominacji ideologii komun.; po 1989 poja­
wił się ponownie; różne są tego przyczyny: 1° Kościół
i duchowieństwo są obwiniane o brak zrozumienia dla
ideol. pluralizmu i demokracji, 2° znacząca część
mass-mediów znajduje się w rękach eks-marksistów i
rzeczników etycznego liberalizmu, którzy upowszech­
niają egoistyczne rozumienie wolności kolidujące z
etyką chrześc., 3° brak dostosowania pracy edukacyj-
no-duszpasterskiej części księży do aktualnej sytuacji
moralno-społecznej,
Na płaszczyźnie doktrynalno-ideologicznej ist­
nieją 2 istotnie różne odmiany a.: pozachrześc. i we-
wnatrzkośc.; 1. a. pozachrześc. w obecnym stuleciu
dominuje w 3 nurtach: liberalizmie, marksizmie i
rasizmie; ich wspólnym rysem, pomimo dzielących je
różnic, jest przede wszystkim wyraźny lub domyślny
-> materializm, -> naturalizm i biologizm antropolo­
giczny; konsekwencjątego jest traktowanie religii jako
fałszu, intelektualnego anachronizmu i fenomenu spo­
łecznie szkodliwego; pośrednio, ale nieuchronnie pro­
wadzi to do a., gdyż kler obwiniany jest propagowa­
nie idei błędnych i, w wymiarze społ.-ekonom., szko­
dliwych; takie zarzuty wysuwał w XVIII w. współtwór­
ca filozofii liberalizmu, J. —J. -> Rousseau, propaga­
tor tzw. religii cywilnej, przeciwstawnej chrześcijań­
stwu i całkowicie uzależnionej od państwa; twórcy li­
beralizmu byli deistami, tzn. odrzucali fakt chrześc.
objawienia, uznając prawdy rei. za wytwór duchowień­
stwa; wojujący a. był udziałem zarówno twórców mark­
sizmu, jak i większości współcz. jego zwolenników;
marksizm propagował a., zwany „światopoglądem
nauk.”, zwalczając w różny sposób wspólnoty rei. -
zwł. zaś duchowieństwo; w krajach komun., zwł. w
Rosji i Chinach, było ono inwigilowane, wyszydzane
w życiu publ., a wielokrotnie również likwidowane
fizycznie; a. był obecny również w ideologii hitlerow­
skiego rasizmu, który w podobny sposób zwalczał
duchowieństwo jak -> totalitaryzm marksistowsko-
komunistyczny; drugą skrajną formą a. wewnątrzkośc.
była w przeszłości reformacja, która doprowadziła do
rozłamu w ramach chrześcijaństwa; istniały nawet ru­
chy, kwestionujące potrzebę istnienia stanu duchow­
nego (J. Wiki if); aktualnie a. ludzi wierzących ma róż­
norodne przyczyny: a) paternalizm części duchowień­
stwa, b) brak rozgraniczenia kompetencji kleru i la­
ikatu, c) wzajemna nieznajomość i brak bliższych oso­
bistych kontaktów, d) różnego typu resentymenty, e)
nagłaśnianie skandali faktycznych lub rzekomych z
życia duchowieństwa, f) bezkrytyczne przyjmowanie
stereotypów na temat kleru, g) potrzeba autonomii
świeckich w życiu społ. i polit.; Sobór Watykański II
promuje rolę laikatu ijego emancypację w życiu publ.,
np. w organizowaniu partii polit.; zasada pomocniczo­
ści nauki społ. Kościoła zaleca, aby duchowieństwo
inicjowało i dopełniało działalność świeckich w życiu
Kościoła, tam gdzie jest to konieczne.
A. rozpatrywany w aspekcie socjol.-psychol. ma
nast. formy: arystokratyczno-burżuazyjny, wiejski, ro­
botniczy i środowisk inteligenckich; a. arystokratycz­
ny występował w średniowieczu, kiedy niektóre kręgi
arystokracji były zazdrosne o udzielane duchowień­
stwu (zwł. wyższemu) przywileje; podobne źródła miał
a. burżuazyjny, który miał miejsce po Wielkiej Rewo­
lucji Franc., kiedy Kościół postulował zwrot mająt­
ków znajdujących się w posiadaniu porewolucyjnych
elit rządzących; podobna sytuacja istnieje w krajach
postkomun., gdzie Kościół - w tym zakony i ducho­
wieństwo parafialne - domaga się zwrotu uprzednio
posiadanej własności.
A. wiejski dawniej był konsekwencją nazbyt bli­
skich relacji pomiędzy plebanią a dworem, współcz.
zaś najczęściej wynika ze sporów finansowych księ­
dza z parafianami; a. robotniczy powstał XIX w., kie­
dy dziki kapitalizm doprowadził do paupeiyzacji ów­
czesnego proletariatu; ideologia komun, obiecywała
szybką i efektywną zmianę tej sytuacji, ukazując du­
 ANTYKLERYKAUZM - AN TYKOM IN TERN OW SKI PAKT
chowieństwo jako ostoję społ. konserwatyzmu i part­
nera elit ekonom.; a. części inteligencji, ludzi nauki,
techniki i środowisk art. ma wielorakie źródła: chęć
wyemancypowania się spod wpływów Kościoła, fa­
scynacja pozytywizmem, ewolucjonizmem i
scjentyzmem, aksjologiczny relatywizm, kult tech­
niki, tradycjonalizm języka filoz. i teol. niezrozumia­
łego dla wielu ludzi współcz., rzekoma opozycja mię­
dzy wiarą i wiedzą; swoistąodmianąjest a. części mass­
mediów: prasy, telewizji, radia, a także filmu i sfery
ludyczno-rozrywkowej; znaczna część pracowników
mass-mediów zajmuje postawę antyklerykalną, a na­
wet antyrel., upowszechniając półprawdy czy zgoła
fałszywe stereotypy na temat życia i działalności du­
chowieństwa.
A. można jeszcze wyjaśniać w aspekcie psycho­
logiczno-charakterologicznym; w którym wyróżnia się
a. pokojowy i a. wojujący; pierwszy z nich ma niejed­
nokrotnie charakter życzliwych anegdot na temat po­
staw duchowieństwa; bardziej radykalnąjego odmia­
nąjest a. tych ludzi, którzy weszli w osobisty konflikt
z księdzem względnie, którzy dostrzegająniezgodność
swego życia z etykąchrześc.; na tym tle powstąjąura-
zy, resentymenty, poczucie krzywdy itp.; a. wojujący,
charakterystyczny jest dla osób czy środowisk, które
duchowieństwu przypisująsame mankamenty intelek­
tualne i etyczne, zarzucają mu hipokryzję, złą wolę,
ciasnotę umysłową itp.; taka postawa a. wojującego
wynika z emocjonalnego zacietrzewienia, rozmijając
się z postulatami prawdy i społ. życzliwości.
A. jest zapewne trwałym elementem życia społ.;
umiarkowana forma a. może pełnić pozytywną funk­
cję w życiu publ.-państw. i kośc., gdyż stanowi prze­
strogę przed możliwymi deformacjami w życiu i dzia­
łalności duchowieństwa; a. skrajny, zwł. wojujący, jest
niewątpliwie szkodliwy dla życia społ. wspólnoty;
trwałość a. wynika m.in. z faktu jego powiązań z róż­
nego typu ideologiami, dla których stanowi kamuflaż
w ich antyrel. postawie.
J. Zawieyski, Drogi Katechumena, „Znak11, 10(1958); T.
Żychiewicz, Antyklerykalizm, „Więź11, 2(1959) nr 2; W. Witos,
Moje wspomnienia, Paris 1964; J.N. Mody, French Anticlerica-
lism. Image and Reality, „The Catholic Historical Review11,
56( 1971); R. Esposito, Le huone opere del laicisti degli anticle­
ricali e delfranassoni, Roma 1990; H. Pająk, Urbana „NIE" w
wojnie z Kościołem katolickim, Lublin 1993; Liberalizm a chrze­
ścijaństwo, Warszawa 1993; H.J. Goertz, Anticlericalismus und
Reformation, Gottingen 1995; S. Kukurowski, Racjonalna, ra­
dykalna, antykJerykalna: literatura Oświecenia w publikacjach
lat 1944-1956, Wrocław 1998; D. Zalewski, A B C ... antyklery­
kali:mu tramwajowego, Częstochowa ! 999.
ks. Stanisław Kowalczyk
117
ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT - układ
zawarty 25 XI 1936 w Berlinie między Niemcami a
Japonią w celu połączenia sił w walce o panowanie
nad światem; pakt zawarty został pod pretekstem zwal­
czania Międzynarodówki Komun. (-> Kom intern), w
rzeczywistości wymierzony był również przeciwko
mocarstwom zachodnim.
A.p. został podpisany początkowo na 5 lat; jego
organami wykonawczymi były stałe komisje, m.in. dla
koordynowania wspólnej polityki przeciwko Komin-
temowi oraz komisja wojsk.; 22 V 1939 wł. minister
spraw zagranicznych G, Ciano i niem. J. Ribbentrop
podpisali układ o niem.-wł. sojuszu wojsk., zw. Pak­
tem Stalowym (PS), który wymierzony był zarówno
przeciwko państwom zach., jak i ZSRR; określał on
gł. wzajemne zobowiązania militarne stron i stanowił
uzupełnienie porozumienia zw. „Osią” Berlin-Rzym z
25 X 1936; zawierał klauzulę o udzieleniu natychmia­
stowej pomocy sojusznikowi w wojnie z in. państwa­
mi i niezawierania odrębnego rozejmu lub pokoju bez
zgody drugiej umawiającej się strony; pakt został pod­
pisany na 10 lat i stanowił kolejny krok w przygoto­
waniach państw totalitarnych do wojny; z czasem do
paktu przystępowały kolejne państwa: 24 11 1939
Węgry i Mandżukuo, 27 III Hiszpania, a 27 IX 1940-
Japonia.
Kolejnym aktem jednoczącym agresorów był
Pakt Trzech Mocarstw, zawarty w Berlinie 271X1940
przez Niemcy, Włochy i Japonię, w którym zaplano­
wano podział świata na strefy imperialistycznych pod­
bojów; Niemcy i Włochy wyznaczyły sobie kierowni­
czą rolę w organizowaniu „nowego ładu” w Europie,
Japonia zaś w Azji; pakt był kolejnym krokiem w for­
mowaniu się bloku państw „Osi” i określenia założeń
polityczno-strategicznych w realizacji planów wojen­
nych, dążących do opanowania całego świata.
12-13 XI 1940 doszło do spotkania w Berlinie
ministra spraw zagranicznych ZSRR W. Mołotowa z
A. Hitlerem i Ribbentropem; Hitler zaproponował
Sowietom przystąpienie do a.p. i udział w rozbiorze
Imperium Bryt.; rozgraniczenie stref wpływów miało­
by nastąpić zgodnie z przebiegiem południków; Japo­
nia opanowywałaby nadal Azję Pd.-Wsch., ZSRR skie­
rowałby się w kierunku Oceanu Ind., Zatoki Perskiej i
Morza Arab., Niemcy znalazłyby swoją „przestrzeń
życiową” (Lebensraum) - na południu, tj. w środk.
Afryce, na obszarze dawn. kolonii niem.; podobnie
ekspansja wł. skierowałaby się ku pn. i wsch. Afryce;
przewidywano nawet udział Francji w podziale łupów,
rezerwując dla niej również ziemie w Afryce; Moło-
tow stwierdził, że „udział Rosji w pakcie trzech mo­
carstw jest całkiem do przyjęcia”, ale przed podzia­
łem Imperium Bryt. należy załatwić sprawy bieżące;
118 AN TYKOM IN TERN OW SKI PAKT - AN TYKOM UN IZM
BBS
rejestr tych spraw został omówiony na miejscu przez
Mołotowa i 25 XI 1940 przekazany na piśmie amba­
sadorowi Schulenbergowi w Moskwie; była to oficjalna
odpowiedź rządu sow. na propozycje niem.; zgadzał
się on na przystąpienie ZSRR do paktu Niemiec, Włoch
i Japonii i gotów był na polubowne rozgraniczenie stref
wpływów w skali świat., ale uzależniał to od następu­
jących warunków:
Iowojska niem. zostałyby bezzwłocznie wycofa­
ne z Finlandii, która zgodnie z układem 1939 należała
do strefy wpływów ZSRR, w zamian za to Rosja zgo­
dziła by się nie wszczynać przeciw Finlandii kroków
wojsk, i chronić niem. interesy gosp. na tym obszarze,
2° ZSRR zapewniłby sobie bezpieczeństwo w
cieśninach czarnomorskich poprzez zawarcie paktu
wzajemnej pomocy z Bułgarią która leży wewnątrz
strefy bezpieczeństwa granic czarnomorskich ZSRR,
oraz przez ustanowienie bazy dla sił lądowych i mor­
skich ZSRR w Bosforze i Dardanelach na zasadzie
długoterminowej dzierżawy,
3° obszary na południe od Batumi i Baku w ogól­
nym kierunku Zatoki Perskiej zostałyby uznane jako
strefa wpływów ZSRR,
4° Japonia wyrzekłaby się swych praw do kon­
cesji węglowej i naftowej na Sachalinie.
W celu prawnego zatwierdzenia swych żądań
rząd sow. domagał się wprowadzenia odpowiednich
zmian do tekstów układu i dodatkowych protokołów
w sprawie rozgraniczenia stref wpływów i w sprawie
Turcji oraz podpisania 3 dalszych protokołów w spra­
wie Finlandii, Sachałinu i Bułgarii.
W protokole dotyczącym Turcji Stalin domagał
się, aby w razie odmowy udzielenia zgody na założe­
nie sow. baz w cieśninach Niemcy wystąpiły zbrojnie
przeciw Turcji; cena, jakiej żądał Stalin za udział w
a.p. była więc bardzo wysoka: wywalczenie dla ZSRR
bazy w cieśninach czarnomorskich, całkowite odda­
nie Finlandii, uznanie Persji, Iraku i wsch. Turcji za
strefę wpływów sow., oddanie pod panowanie sow.
Bułgarii, nakłonienie Japonii do ustępstw na Sachali­
nie; w zamian Stalin nie ofiarowywał prawie nic; Hi­
tler nie tylko nie odpowiedział na „ofertę” Stalina, lecz
rozpoczął przygotowania do wojny na wschodzie.
Tymczasem do a.p. przystępowały kolejne pań­
stwa: 20 XI 1940 - Węgry, 23 XI - Rumunia, 24 XI -
Słowacja, 1 III 1941 - Bułgaria, 26 VI 1941 - Finlan­
dia i 25 XI 1941 - Dania; pod koniec wojny, w czasie
klęsk Wehrmachtu na frontach, a.p. rozpadał się, a
dawni sojusznicy kierowali się przeciwko Niemcom;
13 X 1943 z a.p. wystąpiły Włochy, 25 VIII 1944 -
Rumunia, 8 IX 1944 - Bułgaria, 31 XII 1944 - Sło­
wacja, 3 III 1945 - Finlandia.
Nazi-Soviet Relations, 1939-194, Waszyngton 1948; P.
Kleist. Zwischen Hitler und Stalin. 1939-1945, Bonn 1950;
Documents on German Foreign Policy 1918-1945, seria D, t.VI-
IX, London 1954-57; W. Anders, Kląska Hitlera w Rosji, Lon­
dyn 1952; A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, Londyn 1952; A.
Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera, Londyn 1958; A.L. Szczę­
śniak, Zmowa. IV rozbiór Polski, Warszawa 1990; Białe plamy.
ZSRR-Niemcy 1939- 1941. Dokumenty i materiały dotyczące sto­
sunków radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 1939 r. do
lipca 1941 r, Wilno 1990.
Andrzej Leszek Szczęśniak
ANTYKOMUNIZM - walka w dziedzinie in­
telektualnej i prakt., zmierzająca do przezwyciężenia
skutków realizacji ideologii marksistowsko-stalinow-
skiej.
XX wiek był czasem triumfu komunizmu jed­
nej z najbardziej upiornych ideologii post oświecenio­
wych; bazująca na idealistycznej filozofii teoria mark­
sistowska w wymiarze prakt. wydała ustrój ściśle tota-
lit., zniewalający człowieka; wielomilionowe ofiary, zło­
żone na ołtarzu ideologii, świadcządobitnie o komplet­
nym fałszu i zbrodniczości teorii walki klas; grunt pod
zwycięstwo komunizmu na poziomie intelektualnym
przygotowało ateistyczno-deistyczne oświecenie, negu­
jące dorobek chrześc. kultury eur. i odrzucające klas.
rozumienie człowieka i świata; praktycznym owocem
ideologii oświecenia była rewolucja franc., ze swym
antykat. ostrzem; najej bazie rewolucji dokonywały się
wszystkie nast. rewolucje, z komun, na czele.
Istnieje przekonanie, że XIX-wieczny, post oświe­
ceniowy liberalizm był największym wrogiem mark­
sistowskiego komunizmu; tymczasem, obie ideologie
mają wiele ze sobą wspólnego; obie zasadzają się bo­
wiem na materialistycznej wizji człowieka (liberalizm
jako materialistyczny indywidualizm; marksizm jako
materialistyczny kolektywizm), negują transcendentny
wymiar życia człowieka, podnosząc do rangi absolut­
nej ekonom, aspektjego egzystencji; w pewnym sensie
komunizm wyewolułował z liberalizmu: 1° dlatego, iż
liberalizm jest od strony intelektualnej relatywistyczny
(brak uznawania możliwości obiektywnego poznania
rzeczywistości - brak obiektywnej prawdy), przez co
stworzył przestrzeń do nieodpowiedzialnego głoszenia
i urzeczywistnienia in., jeszcze bardziej absurdalnych
teorii; 2° na płaszczyźnie ekonom, głosił liberalizm swo­
bodną walkę „egoizmów jednostkowych” („wojnę
wszystkich przeciwko ws2ystkim”), co w praktyce funk­
cjonowania gospodarek XlX-wiecznych przekładało się
na ogromną niesprawiedliwość społ. (okrutny wyzysk
robotnika fabrycznego); w ten sposób komuniści zna­
leźli podatny grunt dla głoszenia swych rewolucyjnych.
 A N TYKOM UN IZM
wywrotowych teorii, mamiąc poprawą bytu masy ro­
botnicze; 3° liber. teoria państwa jako umowy społ. nie
odnosiła się w praktyce do czynnika obiektywnego (do
naturalnych praw człowieka), przez co wytwarzała prze­
strzeń dla marksistów, pragnących zmienić XIX-wieczny
liber. „kontrakt społeczny” wedle swej nowej ideologii,
wszak również oderwanej od prawdy o rzeczywistości.
Liberalizm w dużej mierze tylko pozornie był
antykomun.; wprawdzie w praktyce występowała mię­
dzy przedstawicielami obu ideologii zażarta, nieprze­
jednana walka, jednak na płaszczyźnie intelektualnej
można znaleźć wiele zbieżności; dlatego stosunkowo
nietrudne jest przechodzenie od jednej ideologii do
drugiej (np. dzisiejsi peerelowscy postkomuniści).
Mitem o a. jest przekonanie, że XX-wieczny hi­
tlerowski nar. socjalizm był „prawicowym przeciwień­
stwem komunizmu”; tymczasem niem. NSDAP (Na­
rodowo Socjalist. Niem. Partia Robotnicza) nie była
w żadnej mierze partią prawicową; nazwa „socjali­
styczna” nie była wcale przypadkową; o ile sow. bol­
szewicy głosili teorię nienawiści klasowej, o tyle niem.
hitlerowcy - nienawiść rasową; w obu przypadkach
następowało upaństwowienie środków produkcji i eta-
tyzacja gospodarki; oba systemy były na wskroś anty-
chrześc. i w wymiarze prakt. totalit. (w obu państwach
rozbudowane były do granic absurdu obozy koncen­
tracyjne); oba bazowały na postoświeceniowych, an-
tychrześc. teoriach nauk. (komunizm na marksizmie,
leninizmie; hitleryzm na nietzscheanizmie, heglizmie,
darwinizmie); sow. komunizm i nar. socjalizm były
podobne w symbolice; w Niemczech i w ZSRR uży­
wano czerwonej flagi - różne były herby (swastyka i
gwiazda); w obu krajach świętem państw, był dzień 1
V; członkowie KPZR jak i NSDAP tytułowali się „to­
warzyszu”, itp.
Nie jest prawdziwa teza, że niem. hitleryzm był
skrajnie prawicowy i przez to skrajnie antykomun.;
pomimo zawziętej walki A. Hitlera z bolszewikami,
ideologia przez niego realizowana była w większości
punktów analog, z systemem sowieckim.
Ideologia komunizmu marksistowskiego głosi­
ła, że przyczyną wszelkiego wyzysku i nieszczęść jest
prywatna własność środków produkcji i istnienie an-
tagonistycznych klas społ.; walka między tymi klasa­
mi stanowi siłę napędową dziejów, a stopień nierów­
ności społ. i natężenie niesprawiedliwości wynikają z
panujących w danym okresie stosunków produkcyj­
nych; wobec tego tylko likwidacja klas społ. drogą
rewolucyjną i stworzenie państwa dyktatury proleta­
riatu rozwiąże wszelkie problemy i stworzy szczęśli­
wą ludzkość bez wojen i wyzysku; komunizm marksi­
stowski był modyfikowany przez wielu ideologów,
wśród których najważniejszymi byli: F. Engels, W.
119
Lenin, i J. Stalin; jego prakt. realizacja rozpo­
częta 1917 w Rosji, stopniowo objęła większą część
świata.
System komun., który miał być ideałem sprawie­
dliwości społ., w rzeczywistości był jej całkowitym
zaprzeczeniem; nie zrealizowano podstawowych obiet­
nic, a w miejsce zapowiadanego raju na ziemi stwo­
rzono piekło „koncłagrów” i niespotykany w dziejach
system zniewolenia umysłów ludzkich.
Taka sytuacja rodziła coraz większy opór znie­
walanych społeczeństw; przybierał on różne formy
działania w zależności od sytuacji i możliwości wal­
czących; został on zapoczątkowany w ZSRR, a w miarę
rozprzestrzeniania się komunizmu był przenoszony do
in. krajów.
Iwan Sołoniewicz, pierwszy ros. demaskator
komunizmu, określił narodzenie się a. w ZSRR nastę­
pująco: „Władza stworzyła aparat przymusu tak mo­
carny, jakiego historia dotychczas nie znała. Temu przy­
musowi przeciwstawia się prawie równy mu co do
mocy opór. Dwie potworne siły zwarły się w bezprzy­
kładnej co do napięcia i tragizmu walce. Władzy brak
tchu, bo zadania przerastająjej siły, krajowi brak tchu,
bo uciemiężenie przechodzi wszelkie możliwe grani­
ce” {Rosja w obozach koncentracyjnych, 1938).
Do najważniejszych obietnic komunistów, któ­
rych niezrealizowanie było przyczyną powstania ru­
chu antykomun, należą:
10 równość wszystkich obywateli wobec prawa;
wbrew wszystkim deklaracjom i Stalin, konstytucji w
społeczeństwie nastąpił podział na hierarchiczne war­
stwy, na których szczycie stała elita władzy, czyli no­
menklatura partyjna; była to elita polit., w jej skład
wchodzili wysocy urzędnicy partyjni, służby bezpie­
czeństwa i działacze partyjni różnych szczebli; wszy­
scy oni wywodzili się z szeregów Komun. Partii Związ­
ku Radz. i posiadali wszelkie przywileje, zarówno polit.
jak i konsumpcyjne; otrzymywali oprócz pensji wyso­
kie przydziały pieniężne („kopertówki”), dla nich były
specjalne sklepy, odrębne przydziały deficytowych
towarów, luksusowe mieszkania i domy wypoczynko­
we, wycieczki zagraniczne itp.; im niżej ktoś stał w
hierarchii polit., tym coraz mniejsze przysługiwały mu
przywileje, podczas gdy większość społeczeństwa nie
posiadała żadnych; jednak bardziej dokuczliwa, a cza­
sem wręcz tragiczna, była nierówność wobec prawa;
władze bezpieczeństwa stały się „panami życia i śmier­
ci” przeciętnych obywateli, którzy prakt. mogli być
aresztowani w każdej chwili, bez względu na to, czy
są winni, czy nie; po śmierci Stalina problemy te znacz­
nie złagodzono, chociaż do normalności było jeszcze
bardzo daleko; wobec opozycji polit., czyli antyko-
munistów, zaczęto stosować zamykanie w szpitalach
 BE
psychiatrycznych lub wydalanie poza granicę kraju, a
w mniejszym stopniu zsyłki do łagrów;
2° równość narodowościowa; Stalin nieoficjal­
nie wprowadził uprzywilejowanie niektórych narodów,
kosztem in.; najwyżej w hierarchii stał niewątpliwie
naród ros.; narodami, które tępiono, byli: Ukraińcy,
Polacy, Tatarzy, Ingusze, Czeczeńcy, Bałkarzy i in.
mniejsze;
3° wolność osobista obywateli, gwarantowana
przez konstytucję oraz wszystkie ustawy i deklaracje;
zaprzeczała im rzeczywistość w kraju, w którym część
obywateli, pozbawiona dowodów osobistych, nie mo­
gła opuszczać miejsca zamieszkania, zaś przy prze­
kraczaniu granic pewnych rejonów trzeba było mieć
specjalne przepustki; wolność zrzeszania się i wypo­
wiedzi była tylko fikcją itd.;
4° szacunek dla pracy ludzkiej; praca miała być
najwyższym przywilejem i obowiązkiem każdego oby­
watela, miała przynosić mu zaszczyt i wręcz nobilito­
wać; już w czasie rewolucji październikowej spraco­
wane fizycznie ręce były najlepszą legitymacją przy­
należności do „właśc.” klasy społ., a posiadaczy „bia­
łych rączek” często rozstrzeliwano na miejscu jako
„burżujskąswołocz”, czyli nierobów, wyzyskiwaczy i
krwiopijców; w okresie wielkiego uprzemysłowienia
hałaśliwie reklamowano przodowników pracy (stacha­
nowców) i kreowano ich na nar. bohaterów; wszystko
to jednak robione było tylko na pokaz; z człowiekiem
pracy nie liczył się nikt, a partyjna nomenklatura pro­
wadziła coraz bardziej próżniaczy tryb życia, wysłu­
gując się uzależnionymi od siebie ludźmi; praca w
ZSRR była coraz mniej wydajna, coraz gorzej opłaca­
na, a dla milionów łagierników stała się przekleństwem;
5° „od każdego według jego zdolności, każde­
mu według jego potrzeb”; komunizm łudził zaspoko­
jeniem wszelkich potrzeb zarówno jednostki, jak i spo­
łeczeństwa; tymczasem ograniczenia w dostawie to­
warów pierwszej potrzeby, bałagan, wydłużające się
kolejki, łapówki stały się utrapieniem dla przeciętne­
go człowieka; ideolodzy komun, głosili wyższość
ustroju komun, nad wszystkimi in. i zapowiadali, po­
dając konkretne daty, kiedy sow. komunizm prześcig­
nie pod każdym względem kapitalizm (np. N. Chrusz­
czów); system sow. nie mógł jednak nadążyć za Za­
chodem, opóźniał się coraz bardziej we wszystkich
dziedzinach, a społeczeństwo ubożało w porównaniu
ze społeczeństwami państw zach.;
6° sukcesy gospodarki socjalist.; w ZSRR scen­
tralizowana nakazowo-rozdzielcza gospodarka osiąga­
ła w pewnych okresach spektakularne sukcesy; np. w
okresie międzywojennych 5-latek oraz przez kilkana­
ście powojennych lat; skoncentrowane w jednym ręku
ogromne środki, surowce i kapitały oraz możliwość
podejmowania strategicznych decyzji umożliwiały
osiągnięcie wielkich dokonań; dotyczyło to jednak
tylko przemysłu ciężkiego i ilościowej produkcji; w
liczbach wyglądało to imponująco, ale osiągnięcia te
uzyskiwane były kosztem bardzo małych płac, zubo­
żania społeczeństwa i niskiej jakości wyrobów; „za­
pomniano” także o milionach łagierników, którym nie
płacono, a kosztem ich zdrowia i życia osiągano zwięk­
szanie produkcji.
Decyzjonizm gosp. doprowadził do zachwia­
nia proporcji między poszczególnymi dziedzinami
gospodarki, narażając jąjednocześnie na wielkie stra­
ty; w gospodarce nakazowo-rozdzielczej surowców i
materiałów nie kupowało się, lecz „załatwiało”; zy­
skiwał ten, kto miał dobre układy we władzach i da­
wał większe prowizje; demoralizowało to stopniowo
cały aparat adm., a niskie płace doprowadzały do za­
niku zainteresowania pracą i obniżania systematycz­
nie jej jakości; odbiło się to nawet na specjalnie uprzy­
wilejowanym przemyśle zbrojeniowym, gdyż koope­
rujące z nim zakłady przemysłowe obniżały jakość
swoich wyrobów; była to też jedna z form biernego,
destruktywnego antykomunizmu.
Działania antykomun, w Rosji i ZSRR miały
kilka okresów:
1° rewolucja październikowa i okres wojny do­
mowej (1917-22); w tym czasie różne ugrupowania w
Rosji podejmowały beznadziejną zbrojną walkę z ko­
munizmem, co zakończyło się całkowitą ich klęską;
liczba ofiar szacowana jest na 7 min;
2° okres kolektywizacji (1929-34); usuwani ze
swych gospodarstw i deportowani na wschód chłopi
stawiali zbrojny opór, zabijali bydło, niszczyli zasie­
wy, palili zagrody i uciekali do miast; była to destruk­
cyjna forma walki z komunizmem spowodowana roz­
paczliwą sytuacją; liczbę ofiar antykomun. działań tego
okresu szacuje się na ok. 11 min;
3° okres wielkich czystek stalin. (1934-38);
działania antykomun. są tu niedostrzegalne; sterrory­
zowane, złamane społeczeństwo nie przejawiało woli
walki, tylko coraz większą apatię i bierność; procesy
sądowe, będące podstawą masowych mordów polit.
były inscenizowane, a „wrogowie ludu” dobierani wg
określonych kryteriów; towarzyszył temu wymuszony
entuzjazm społeczeństwa realizującego kolejną 5-lat-
kę i autentyczny zachwyt ogłupionych i zdemoralizo­
wanych „intelektualistów” Zachodu (np. L. Blum, B.
Shaw, B. Russell, B. Brecht, E. Hemingway); licz­
ba ofiar tego - sięga ok. 7 min;
4° 11 wojna świat. (1939-45); działania antyko­
mun. uwyraźniły się od 22 VI 1941; po ataku Niemiec
na ZSRR tworzyły się kolaborujące z Niemcami rzą­
dy i ugrupowania polit. na Ukrainie, Białorusi, Litwie,
 A N TYKOM UN IZM
Łotwie i Estonii, nieco później wśród Tatarów, Niem­
ców nadwołżańskich (-> Autonomiczna Republika
Niemców Powołża) i ludów kaukaskich; spośród oby­
wateli ZSRR powstawały kolaboracyjne oddziały po­
licyjne, pomocnicze, strażnicze i wojsk.; na stronę
Niemców przechodziły zwarte grupy żołnierzy fron­
towych, z których potem utworzona została Russkaja
Oswoboditielnaja Armia gen. A. Własowa, a na po­
graniczu Rosji i Białorusi - Russkaja Oswoboditiel­
naja Narodnaja Armia gen. M. Kamińskiego; łącznie
we wszystkich kolaboracyjnych formacjach służyło ok.
1,5 min obywateli ZSRR, z czego część wybrała zdra­
dę, aby w ten sposób walczyć z komunizmem;
5° lata powojenne (1945-68); udział ZSRR w
pokonaniu Niemiec i ich sojuszników, podporządko­
wanie dominacji sow. połowy Europy oraz spektaku­
larne sukcesy gosp. okupione cierpieniem milionów
ludzi spowodowały, że społeczeństwo sow. nie prze­
jawiało na zewnątrz woli walki z komunizmem; jedy­
ną formą oporu było całkowite zobojętnienie, zanik
inicjatywy, coraz gorzej wykonywana praca, unikanie
wszelkiego wysiłku, który nie przynosi zysku, zanie­
dbywanie obowiązków i apatia; tworzył się typ po­
słusznego, bezwolnego i obojętnego wykonawcy po­
leceń partii komun, {homo sovieticus)\ a. jednak nie
wygasł, lecz odrodził się na emigracji; powstał cały
szereg antykomun. organizacji, które znalazły azyl pra­
wie we wszystkich państwach wolnego świata: Anty-
bolszew. Blok Narodów, Świat. Liga Antykomun.,
Antykomun. Liga Narodów Azji, a gdy nie określały
swojego charakteru w nazwie, to przynajmniej w spo­
sób jawny demonstrowały swoje cele, jak np. Między­
narodówka Wolności, Europ. Rada na Rzecz Wyzwo­
lenia, Wolna Młodzież Europy Środk.-Wsch., Central­
ne Zjednoczenie Emigrantów Polit. z Europy Wsch.,
Zielona Międzynarodówka, Zgromadzenie Europ.
Narodów Ujarzmionych wraz z przybudówkami: Ko­
mitet Wolnej Litwy, Rum. Komitet Nar., Rada Wolnej
Czechosłowacji, Nar. Komitet Estoński, Nar. Komitet
Wolnej Albanii, Komitet Wolnej Łotwy, Bułg. Komi­
tet Nar., Rewolucyjna Rada Węg., Główna Ukr. Rada
Wyzwoleńcza oraz Kubański Komitet Wolności.
A. był gł. punktem programu partii i organizacji
polit., m.in. ros. Nar. Związku Pracy, Komitetu
Uchodźców Ros., Związku Walki o Wyzwolenie Na­
rodów Rosji, iug. Związku Demokr. - Przyszłość,
Ruchu Wolności Węgier, Zagranicznych oddziałów
Organizacji Ukr. Nacjonalistów.
Działalność organizacji i ośrodków antykomun.
popierana i podtrzymywana była przez różne zakamu­
flowane organizacje „charytatywne”, jak m.in. Szkoc­
ka Liga na Rzecz Wolności Europy, Amer. Komitet na
Rzecz Wolności Narodów ZSRR, Przyjaciele Ros.
121
Wolności, Komitet Pomocy Ukr.-Amer., Litew. Zjed­
noczony Fundusz Pomocy Amer., Fundusz Amer. dla
Uchodźców Czechosłowacji;
6° okres przejściowy (1968-85); po interwencji
państw Układu Warsz. w Czechosłowacji doszło do
powstania tzw. eurokomunizmu, czyli uniezależnienia
się europ, partii komun, od KPZR; mniej więcej od tego
też czasu daje się zauważyć wzrost aktywności antyko­
mun. w ZSRR; tworzy się ruch dysydentów (-> dysy-
dencki ruch), czyli „antykomun. odszczepieńców”,
wydawane są pisma konspiracyjne „samizdaty” oraz w
dużym stopniu wzrasta zainteresowanie literaturą prze­
mycaną z Zachodu i z Polski; władze reagują na to za­
mykaniem dysydentów w szpitalach psychiatrycznych,
zsyłkami do łagrów, a pod koniec okresu wydalaniem z
kraju (m.in. W. Bukowski, A. Sołżenicyn)
7° okres pierestrojki i glasnosti (1985-91); opo­
zycja antykomun. miała większe szanse działania na
skutek zwiększenia się przepływu informacji i poszu­
kiwania przez władze nowych rozwiązań polit. i gosp.,
mających na celu ratowanie komunizmu kosztem prze­
prowadzenia jakichś mało ważnych reform; mimo na­
dal trwających represji, istniało coraz więcej możli­
wości wyrażania swego stanowiska i tworzenia zorga­
nizowanej opozycji antykomun.; pojawiły się propo­
zycje różnych rozwiązań systemowych, opracowane
przez dysydentów, którzy powoli przechodzili do jaw­
nego życia politycznego;
8° okres po puczu Janajewa (VIII 1991); anty-
komuniści uzyskali pełne możliwości jawnego działa­
nia; nastąpiło rozwiązanie partii komun, i rozpad
ZSRR, na którego obrzeżach powstały państwa nar.;
powstała Wspólnota Niepodległych Państw (WNP);
Rosja przechodzi okres transformacji z komunizmu do
kapitalizmu; mimo wszystkich zmian, struktury komun,
w formie mafijnej przeniesione zostały w nową rze­
czywistość i nadal odgrywają dużą rolę w gospodarce
i polityce nowych, demokratyzujących się republik;
walka z pozostałościami komunizmu zapowiada się
jako długi i trudny proces.
Po śmierci Stalina zaistniał dla kierownictwa
KPZR problem sukcesji i przyjęcia dalszej strategii
postępowania; wszyscy - przynajmniej pozornie - byli
za utrzymaniem dotychczasowej doktryny i polityki
ZSRR; utrzymanie jednak wewn. stosunków opartych
na dotychczasowym terrorze nie było możliwe; mogło
się to udać tylko Stalinowi, nikogo poza nim nie słu­
chano by bez zastrzeżeń; wówczas to, pretendujący
do spadku po Stalinie, szef bezpieki Ł. -> Beria roz­
począł proces odwilży polit.; wiedział, że tylko złago­
dzenie terroru i danie społeczeństwu nadziei na lepsze
jutro może mu zapewnić pozostanie przy władzy; Be­
ria przeliczył się jednak i nie docenił swych przeciw­
122 AN TYKOM UN IZM
ników chcących również objąć sukcesję po Stalinie;
najpierw został on przez nich zastrzelony, a potem
osądzony.
Charakterystycznym zjawiskiem było również
podejście kierownictwa KPZR do Stalin, terroru; refe­
rat N. Chruszczowa, wygłoszony na XX Zjeździe
KPZR, wyliczał tylko krzywdy, jakich doznali człon­
kowie partii - więzieni, zamykani w łagrach, rozstrze­
liwani; o całym społeczeństwie się nie było tam mowy,
tak jakby tylko cierpieli członkowie partii; ówczesne
władze sow. nie myślały na serio o wprowadzeniu
prawdziwej demokracji, a tylko o ratowaniu,jedynie
słusznego” ustroju; po krótkotrwałych odwilżach za­
wsze następowało „przykręcanie śruby”, chociaż na
mniejszą nieco skalę, gdyż zmieniała się świadomość
społeczeństwa i warunki geopolit.; podobnie było za
M. Gorbaczowa w czasie „pierestrojki”; i w tym przy­
padku chodziło o ratowanie pryncypiów i potęgi ZSRR
przy zachowaniu pozorów demokracji; reformatorskie
działania władz nie były walką z komunizmem, ale
próbami ratowania go.
A. w ostrej postaci wystąpił także w sow. strefie
wpływów, czyli w europ, „państwach demokracji lud.”
i w tworzonych później na całym świecie państwach
komun.; utworzenie satelickich państw demokracji lud.
po II wojnie świat, było korzystne dla ZSRR ze wzglę­
dów polit. i gosp; eksploatacja tych państw była
wzmocnieniem dla sow. gospodarki i łagodziła ostre
kryzysy; cały system ekonom, tych krajów podporząd­
kowany został sow. potrzebom wojsk, i gosp., co w
sposób wyraźny odbijało się na ich gospodarce.
Jednocześnie prestiż uzyskany w czasie pokona­
nia Niemiec, osiągnięcia gosp. pierwszych lat powo­
jennych, uzyskanie panowania nad znaczną części
Europy zachęciły Stalina, a potem jego następców do
kontynuowania podbojów; wykorzystywano nastroje
narodowowyzwoleńcze i rewolucyjne, panujące w róż­
nych częściach świata i zdecydowanie je wspomaga­
no, aby w ten sposób osłabiać państwa zach.; rewolu­
cje i lokalne wojny (m.in. Korea, Kuba, Wietnam,
Angola, Afganistan) doprowadziły do przejmowania
władzy przez komunistów, a tym samym poszerzały
sow. strefę wpływów; nowe zdobycze nie przynosiły
jednak korzyści gosp., tak jak państwa wsch.europ.;
trzeba było dopłacać do nich ogromne sumy, gdyż były
to na ogół kraje biedne i często zdewastowane przez
działania wojenne lub wyeksploatowane przez dotych­
czasowych kolonizatorów; nie wiele pomógł narzuco­
ny przez ZSRR „podział ról”, zgodnie z którym eu­
rop. kraje socjalist. „opiekowały” się pozaeurop. (np.
Polska miała pod opieką Wietnam); koszty rozszerza­
nia strefy wpływów ZSRR były coraz wyższe, rujnu­
jące gospodarkę jego i państw demokracji lud. w Eu­
ropie; doprowadziło to do znacznego nasilenia się a.
w całym tzw. obozie socjalistycznym.
Szczególnie wyraźnie dało się ten proces zauwa­
żyć w Polsce, gdzie mimo dążeń Moskwy do wprowa­
dzenia jednolitego systemu sow., sytuacja ukształto­
wała się odmiennie, niż w pozostałych państwach blo­
ku komun.; system komun., przyniesiony do Polski
1944/45, spotkał się ze stanowczym oporem narodu
poi.; złożyły się na to następujące czynniki:
1° krwawa fala terroru w latach pierwszej oku­
pacji sow. (17IX 1939 do 22 VI 1941); masowe aresz­
towania i deportacje na wschód, których ofiarą padło
ponad 1,7 min obywateli II Rzeczypospolitej, w tym
ponad 1 min Polaków; masowe mordy inteligencji poi.,
w tym zbrodnia dokonana na ok. 22 tys. oficerów i
inteligencji (-> katyńska zbrodnia);
2° druga fala terroru rozpoczęta 1944 po wkro­
czeniu Armii Czerwonej na ziemie poi.; celem jej
było wyniszczenie poi. podziemia nar. z okresu II
wojny świat.; stosowano masowe aresztowania, zbio­
rowe mordy, pacyfikacje przy użyciu brani panc. i lot­
nictwa, wywożenie inżynierów i górników do pracy w
sow. kopalniach;
3° długotrwała walka zbrojna z okupacją sow, i
narzuconą przez Sowietów „władzą lud.”, trwająca aż
do pocz. lat 50.;
4° silny opór rolników przeciwko kolektywiza­
cji, zakończony zwycięstwem po śmierci Stalina; w
rezultacie ok. 90% ziemi uprawnej pozostało w pry­
watnych rękach (w przeciwieństwie do in. krajów de­
mokracji lud., gdzie skolektywizowano prawie całe
rolnictwo);
5° wielka rola poi. świadomości nar., przywią­
zania do tradycji, kultury i niezależności;
6° niespotykana w in. krajach bloku komun, rola
Kościoła katol. w kultywowaniu tradycji i oporu;
7° liczna poi. emigracja polit. na Zachodzie, kon­
tynuująca tradycje niepodległościowe i niezależnąpol.
kulturę (-> Polonia).
W planach Polski Walczącej przewidywano w
końcowym okresie wojny wzmożoną walkę z Niem­
cami., wycofującymi się ze wschodu; po wkroczeniu
na ziemie poi. Sowietów Delegatura Rządu RP na Kraj
i Armia Krajowa miały się ujawnić i dalszą działal­
ność prowadzić metodami polit.; 19 1 1945 została
rozwiązana AK, ale wobec wyraźnego już terroru sow.
przeciw poi. elementom nar. postanowiono zachować
w konspiracji małą kadrową grupę -¥ „NIE”.
Po wejściu Sowietów na ziemie poi. niepodziel­
ną władzę zaczęło sprawować NKWD i realizację
Stalin, polityki rozpoczęto od fiz. likwidacji ujawnio­
nych żołnierzy AK; formalnie dawano akowcom do
wyboru: wcielenie do armii gen. Z. Berlinga lub inter­
 A N TYKOM UN IZM
nowanie; w rzeczywistości wywożono na wschód naj­
pierw tych, którzy nie zgodzili się na wcielenie, po­
tem także tych, którzy już służyli w wojsku; urządza­
no także polowania na akowców, których po rozbroje­
niu odsyłano do domów, by potem ich aresztować i
wywieźć.
W tej sytuacji ludzie zagrożeni aresztowaniami
zaczęli uciekać do lasów i organizować rozpaczliwy
opór zbrojny; represje spowodowały, iż nawet organi­
zacja „Wolność i Niezawisłość” (WiN), powołana
początkowo tylko do walki polit., przeszła z czasem
do walki zbrojnej, stając się najsilniejszym ugrupo­
waniem zbrojnym; przed wkroczeniem Sowietów, na­
wet -> Nar. Siły Zbrojne rozwiązały swe oddziały le­
śne, lecz z inicjatywy oddolnej od III 1945 rozpoczęły
na powrót odtwarzanie silnych oddziałów partyzanc­
kich; wiosną 1945 powstawały nawet organizacje kon­
spiracyjne o zasięgu lokalnym, np. Białostocka Armia
Krajowa Obywateli, Ruch Oporu Armii Krajowej,
Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „War­
ta”, czy nawet działający na Pomorzu Mobilizacyjny
Ośrodek Wileńskiego Okręgu AK; powstała również
nowa organizacja -> Pol. Związek Wojsk.; czasami
ugrupowania przyjmowały nazwy od nazwiska-pseu-
donimu dowódcy, np. Grupa J. Kurasia „Ognia” na
Podhalu, czy Grupa M. Bemaciaka „Orlika” na Lu-
belszczyźnie czy A. Hedy „Szarego” w Kieleckiem.
Antykomun. działania zbrojnego podziemia nie
mogły uratować Polski od tragicznego losu; podtrzy­
mywały jednak opór społeczeństwa, tworzyły legendę
dalszej walki zbrojnej, a przede wszystkim ratowały
ludzi; do największych tego typu akcji należą: rozbi­
cie obozu NKWD w Rembertowie i uwolnienie ok.
1800 więźniów (por. E. Świderski, por. Wasilewski),
bunt oficerów AK w Skrobowie, rozbicie więzienia w
Kielcach (mjr Heda „Szary”), przejściowe opanowa­
nie Starachowic przez NSZ; mimo iż walka zbrojna
nie miała szans, kontynuowana była aż do pocz. lat
50. (-> antysowieckie powstania).
Oprócz konspiracji od pierwszych dni rządów
komun., rodziła się o p o zy c j a l e g a l n a , gł. w
postaci partii polit., jak Pol. Partia Socjalist.-Wolność,
Równość, Niepodległość, a później Pol. Stronnictwo
Lud.; z tą opozycją komuniści walczyli w różny spo­
sób, np. połączyli PPS-WRN z prosow. Robotnicza
Partia Pol. Socjalistów i systematycznie niweczyli
wszelkie opozycyjne działania oraz represjonowali
działaczy WRN; Stronnictwo Pracy ograniczali w dzia­
łaniu, a 1945 doprowadzili do jego likwidacji; najwięk­
sze sukcesy w walce z komunistami miało mikołaj-
czykowskie PSL, którego ogniwa i lokale były niekie­
dy schronieniem dla opozycji zbrojnej; po sfałszowa­
niu wyborów 1947 i ucieczce przed aresztowaniem S.
123
Mikołajczyka komuniści najpierw podporządkowali
sobie PSL, a później wcielili je do stworzonego przez
siebie Stronnictwa Lud., tworząc Zjednoczone Stron­
nictwo Ludowe.
Opozycyjne antykomun. działania prowadziły
niekiedy apolit. organizacje, które komuniści uznali
za legalne; takim przykładem może być Pol. Czerwo­
ny Krzyż oraz Związek Harcerstwa Pol.; zwł. harcer­
stwo o przedwojennych patriot. tradycjach działało w
duchu idei wolności i chrześc. zasad mor,; przeciw
reżimowi występowały niekiedy w pierwszym okresie
nawet opanowane przez komunistów związki zawo­
dowe, organizując np. strajki (na Wybrzeżu Gdańskim
1946-47) czy podejmując wolnościowe uchwały -
Zjazd Związku Nauczycielstwa Pol. w Bytomiu 1945.
Swoistą formą walki z komunistami była dzia­
łalność Kościoła katol. (-> antykościelna polityka
władz PRL); udzielał on pomocy represjonowanym,
zarówno mor., jak i materialnej, udzielał nawet schro­
nienia przed aresztowaniami; potępiano z ambony
gwałt i przemoc, a także bezprawie upaństwowienia
przemysłu i ziemi obszarniczej; respektowano przed­
wojenne struktury organizacyjne Kościoła z uwzględ­
nieniem ziem zagarniętych przez Sowietów; Kościół
przede wszystkim zwalczał rozpowszechniany przez
władze materialistyczny światopogląd i -> ateizm; nie­
które nazwiska ludzi Kościoła, jak np. kard, A. -> Sa­
piehy, prymasa kard. A. -> Hlonda, abpa E. Baziaka
(Lwów), bpa S. Adamskiego z Katowic, czy torturo­
wanego i więzionego bpa Cz. Kaczmarka stały się
symbolem; ważną rolę w walce z komunizmem od­
grywali wikariusze, którzy nie będąc związani adm.
kontraktami z władzami komun, wygłaszali płomien­
ne kazania patriot. i oddziaływali na młodzież jako
prefekci.
Dzięki temu jedyną prawdziwie antykomun. opo-
zycjąstał się Kościół katol. prowadzony przez pryma­
sa S. Wyszyńskiego; opozycyjność ta wynikała nie tyl­
ko ze względów taktycznych, lecz przede wszystkim
- ideowych; wizja człowieka, a co za tym idzie rozu­
mienie życia społ. i państw, obecne w nauce Kościoła
stały w absolutnej sprzeczności z tym co wyrażał sobą
i praktykował ateistyczny komunizm; to starcie doty­
czyło więc nade wszystko ludzkiej świadomości, tj.
walki o utrzymanie tożsamości nar. tradycyjnie okre­
ślanej zbitką pojęciową „Polak-katolik”.
Istotną rolę odgrywali nauczyciele-wychowaw­
cy i profesorowie akademiccy, którzy nie ulegli ide­
ologii komun, (choć nieraz musieli stwarzać takie po­
zory) i w inteligentny sposób oddziaływali na dzieci i
młodzież (środowiska szkolne były niekiedy ośrodka­
mi opozycji); wielkie znaczenie miał ruch studencki
zarówno zorganizowany, jak i nieformalny; niektóre
1 /4 AIN IT N U IV 1 U IN IIIV I
uczelnie, np. KUL czy UJ, oceniane były przez wła­
dze komun, jako „siedliska reakcji”; początkowo bar­
dzo ostro występowała z krytyką zachodzących w Pol­
sce zmian część prasy, ale -> cenzura i represje ograni­
czyły jej rolę; analizować i oceniać można było jedy­
nie niektóre wydarzenia i osoby, ale bez naruszania
pryncypiów ustrojowych i sfer partyjno-rządowych;
pozostała jedynie możliwość kamuflowania sensu
wypowiedzi, krytyka tzw. aluzyjna; olbrzymia część
społeczeństwa od pocz. przyjmowała ochronną posta­
wę bierności polit., co było swoistą formą walki (nie­
chęć do udziału w komun, manifestacjach, pochodach,
zebraniach itp.); tam, gdzie to było możliwe bez szko­
dy dla narodu, podejmowano także działania sabota­
żowe zmierzające do ograniczenia wywozu urządzeń
z Polski do ZSRR.
W obronie niepodległości i zasad demokracji
występowała p o l s k a e mi g r a c j a ; zarówno Rząd
RP na Uchodźstwie, jak i organizacje społ.-polit. skła­
dały protesty wobec aktów bezprawia w Polsce; uka­
zywała się emigracyjna prasa, prowadziły działalność
rozgłośnie radiowe: Radio Madryt, BBC, Głos Ame­
ryki, Radio Wolna Europa, w których poi. twórcy i
dziennikarze krytykowali terror i serwilizm lokalnych
komunistów oraz zachęcali społeczeństwo do różnych
form oporu wobec totalitarnej władzy; na emigracji
wydawana też była literatura poi., która z uwagi na
wolność słowa mogła przedstawiać prawdziwą wersję
wydarzeń.
Na pocz. lat 50., po likwidacji WiN, jedynie
Kościół katol., choć także ograniczony ekonomicznie
i politycznie, organizował opór (społ., intelektualny,
mor.); po śmierci kard. Hlonda nowym prymasem Pol­
ski został abp Stefan -> Wyszyński, który z wieloma
biskupami i pozostałymi kapłanami niestrudzenie bro­
nił zasad Ewangelii i tożsamości nar.; widząc sytuację
w krajach ościennych, przez taktyczne podpisanie po­
rozumienia między rządem a Episkopatem, chciał
opóźnić proces zniewalania Kościoła; za obietnicę
„normalnego działania” wymuszono 1950 na Koście­
le obowiązek poszanowania „prawa i władzy państw.”;
komuniści nie dotrzymali jednak układów zawartych
z Kościołem.
Wstydliwą a zarazem dość trudną do wyjaśnie­
nia sprawąjest stosunek części inteligencji, zw. intelek­
tualistami, do władzy komun.; obecnie, również wg
dobrych wzorców komun., środki masowego przekazu
kreują na „intelektualistów” ludzi bez wykształcenia i
dorobku, ale za to hałaśliwych politycznie i związanych
z dawną opcją intemacjonalistyczną obecnie z kosmo-
polit., w jednym i drugim przypadku antypolską.
W okresie powojennym chodzi przede wszystkim
zarówno o grupę pisarzy, którzy przed wojną mieli na­
stawienie lewicowe, jak i pochodzących z ugrupowań
patriot.; ludzie znający wcześniejsze zbrodnie stalin.,
losy ludności poi. w ZSRR. jak i widzący doskonale,
co się dzieje w kraju, nie tylko oddali się całą duszą
nowej władzy, ale z niewytłumaczalną zajadłościązwró-
cili się przeciwko środowiskom patriot, i przeciw pol­
skości w ogóle; należeli do nich m.in.: J. Andrzejewski,
Cz. Miłosz, A. Szczypiorski, J. Stryjkowski A. Ważyk,
A. Międzyrzecki, T. Konwicki, W. Woroszylski, W.
Szymborską którzy stali się gorącymi piewcami stali­
nizmu i usprawiedliwiającymi jego zbrodnie.
W wyniku pogarszającej się sytuacji ekonom.,
nawet w okresie największego reżimu doszło IX 1954
w poznańskiej fabryce „Cegielskiego”, przemianowa­
nej 1953 na Zakłady im. Stalina, do zbiorowego pro­
testu robotniczego przeciw niskim płacom i niespra­
wiedliwemu rozdziałowi mieszkań; VI 1955 zorgani­
zowano tam nawet strajk ostrzegawczy z tego samego
powodu; na pocz. 1956 kilkunastu naukowców i pisa­
rzy wystosowało protest do przewodniczącego Rady
Państwa przeciw nadużyciom wymiaru sprawiedliwo­
ści; w sytuacji „odwilży” w Moskwie nawet posłowie
PAX zaprotestowali w Sejmie przeciw ustawie abor­
cyjnej (“> aborcja); na zebraniu PZPR w Fabryce Sa­
mochodów Osobowych na Żeraniu (Warszawa) wy­
stąpiono z wnioskiem o powołanie Rady Robotniczej
jako demokr. władzy; wniosek ten poparły załogi fa­
bryk Łodzi i stoczniowcy Gdańska.
Do zdecydowanego buntu doszło 28 VI 1956,
kiedy robotnicy fabryki „Cegielskiego” w Poznaniu
zażądali obniżenia niesłusznych norm i zmiany spo­
sobu obliczania ich zarobków; pokojowa manifesta­
cja robotników została zaatakowana ogniem broni pal­
nej przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa;
robotnicy odpowiedzieli najpierw kamieniami, później
bronią zdobytą od służby bezpieczeństwa; UB przy­
szły z pomocą czołgi KBW i wywiązała się krwawa
walka na ulicach Poznania, w której zginęło wg da­
nych oficjalnych 75 osób, a ok. 800 było rannych; po
stłumieniu wystąpień aresztowano 658 osób, 323 pod­
dano wyrafinowanym torturom podczas śledztwa; po­
parcia poznańskim robotnikom przez krótkie strajki
udzielili robotnicy kilku fabryk w Warszawie, w No­
wych Tychach, Bielsku, Chrzanowie i Dąbrowie Gór­
niczej; początkowo władze polit. ostro potępiły wy­
stąpienia robotnicze, ale pod wpływem „odwilży” w
Moskwie ocena ta została znacznie złagodzona; trud­
na sytuacja reżimu i związana z tym chwilowa libera­
lizacja polit. wyzwalała nadzieję i społeczeństwo
otwarcie zaczęło domagać się „chleba i praw”; pod
wpływem tych wystąpień doszło do rehabilitacji wie­
lu wcześniej skazanych ludzi, głównie akowców i
przedwojennych oficerów.
 A N TYKOM UN IZM
P o l s k i p a ź d z i e r n i k . Wraz ze śmiercią
Stalina (III 1953) skończyła się pewna forma sprawo­
wania władzy w systemie komun.; brutalnąsiłę i prze­
moc, masowe represje wobec społeczeństwa zastąpio­
no bardziej wyrafinowanymi metodami; oficjalnie po­
tępiono dotychczasowe krwawe rozprawy z przeciw­
nikami, i obiecywano przywrócenie pewnych swobód
demokr., samorządów itp.; miało to uspokoić wzbu­
rzone nastroje społ., pozwolić komunistom na prze­
grupowanie sił i dalsze „umacnianie przewodniej roli
partii”; niepewność, jaka nastąpiła w kierownictwie
komun, w Polsce po śmierci Stalina, zmusiła władze
do zmiany taktyki działania.
Pierwsze uderzenie sił „odwilży” nastąpiło w
zbrodniczą służbę bezpieczeństwa; po ucieczce na Za­
chód jej wysokiego funkcjonariusza J. Światło i ujaw­
nieniu przez niego wielu tajemnic, władze już 1954 przy­
stąpiły do reformowania -> bezpieki; jednocześnie w
KC PZPR doszło do podziału na 2 walczące o władzę
ugrupowania; jedno, zw. „natolińczykami”, było za
utrzymaniem starych form rządzenia i przeciwstawiało
się reformom; należeli do niego m.in. K. Rokossowski,
A. Zawadzki, Witaszewski; mieli oni oficjalne popar­
cie Moskwy; drugie, o wiele liczniejsze, zw. „puławia-
nami”, głosiło przeprowadzenie ograniczonych reform,
które były niezbędne do uratowania komunizmu i oczy­
wiście rządzącej elity; do „puławian” należeli czołowi
wówczas politycy, jak E. Ochab, Zambrowski (Nuss-
baum), H. Minc oraz odpowiedzialni za zbrodnie bez­
pieki: Berman, Radkiewicz, J. Różański (Goldberg), A.
Fejgin, R. Romkowski (Grinszpan), J. Albrecht, A.
Schaff, M. Rakowski. Wywodząca się z kręgów kosmo­
politycznych antypol. historiografia mianem „antyko-
mun.” określa z reguły zupełnie in. siły i ugrupowania,
które w większości były co najwyżej określoną frakcją
wewn. pezetpeerowską lub po prostu posiadały prze­
szłość komun.; za „opozycyjną” w stosunku do „twar­
dego” komunizmu uznaje się np. tzw. frakcję „rewizjo­
nistów” partyjnych lat 50., którzy takowymi stali się
dopiero po śmierci Stalina, wcześniej będąc całkowicie
na usługach doktryny stalin. (byli to działacze w gł.
mierze odpowiedzialni za zbrodnie systemu); ich „re-
wizjonizm” wynikał raczej z przyczyn taktycznych - z
obawy przed antyżyd. czystką lansowaną przez mo­
skiewskie otoczenie N. Chruszczowa; grupa „rewizjo­
nistów” określana przez historyków mianem „puław­
skiej” (nazwa pochodzi od ul. Puławskiej w Warszawie
- miejsca zamieszkania kilku członków frakcji) lub
„żyd.”, którzy byli w konflikcie z „twardogłowymi”, na­
kierowanymi na ścisłą współpracę z Moskwą „natoliń­
czykami” (miejscem ich spotkań był pałac w Natolinie)
zwanymi inaczej „chamami”; nowe władze w Moskwie
(Chruszczów, Bułganin) nie darzyły zaufaniem „puła­
125
wian”, jako ludzi usuniętego i zgładzonego Berii; „pu-
ławianie” mając w ręku całą prasę potrafili przedstawić
się społeczeństwu jako „liberałowie”, zwolennicy re­
form i rzecznicy uniezależnienia się od Moskwy; w rze­
czywistości było to działanie podobne do działania Be­
rii; ponieważ nie da się utrzymać terroru w stylu stali­
nowskim, trzeba udawać, że wprowadza się reformy.
19-20 X 1956 na VIII Plenum KC PZPR doszło
do kompromisowych rozwiązań; „puławianie” i „na-
tolińczycy” - nie mając innego wyjścia - zgodzili się
na oddanie władzy w ręce grupy potępianej i represjo­
nowanej dotychczas jako „prawicowo-nacjonal istycz­
na”; I sekretarzem został W. Gomułka, a kilka kluczo­
wych pozycji objęli jego ludzie: M. Moczar (resort
bezpieczeństwa), M. Spychalski (wojsko); na fali „od­
wilży” odwołano większość oficerów sow. z poi. woj­
ska oraz z informacji wojskowych.
W ramach przeprowadzania niezbędnych do
przetrwania reform zweryfikowano w pewnym stop­
niu umowy handl. i narzucone przez ZSRR haracze;
zezwolono na wystąpienia ze spółdzielni rolniczych i
rozwiązanie większości z nich; stwarzano jakby na­
miastkę wolności, m.in. przez reaktywowanie niektó­
rych organizacji młodzieżowych („Wici”, ZHP) oraz
przez wprowadzenie do nowego Sejmu II posłów z
Katol. Koła „Znak”.
Nowe komun, władze zamierzały kontynuować
tylko takie reformy, które uspokoiłyby wrzenie społ.,
ale bez jakiegokolwiek naruszania „zasad socjalizmu”;
dlatego też w krótkim czasie przystąpiły do stopnio­
wej likwidacji wprowadzonych swobód, zaostrzono
cenzurę, zaczęto rozwiązywać niektóre z nowo powsta­
łych organizacji społ.; zaniechano także ujawniania
zbrodni bezpieki, do czego wybitnie przyczynili się
„puławianie” w obawie przed kompromitacjąwłasnych
szeregów.
We władzach partyjnych i państw, dominowały
2 grupy; pierwsza, to będący formalnie u władzy „kra­
jowcy” (zw. także partyzantami) z Gomułką, Mocza­
rem i Logą-Sowińskim na czele; skłaniali się oni ku
komunizmowi, w którym znalazłyby miejsce również
siły o zabarwieniu nar., dotychczas odsuwane i prze­
śladowane; druga grupa to „puławianie” (zw. także
zagranicznymi lub importowanymi), którzy skompro­
mitowani dawnądziałalnościąutracili wiele miejsc we
władzach naczelnych (J. Berman, R. Zambrowski, S.
Radkiewicz), ale mimo to stanowili nadal większość
kadry państwowo-partyjnej (J. Cyrankiewicz, J. Za­
rzycki, M. Rybicki).
„Puławianie” usuwani przez „krajowców” z wie­
lu stanowisk przechodzili do antygomułkowskiej opo­
zycji i umiejętnie włączali się do opozycyjnych środo­
wisk intelektualnych i katol. (uprzednio głosili woju­
jący ateizm i walczyli z Kościołem), licząc, że nada­
rzy się okazja powrotu do władzy.
Sytuacja w Polsce daleka jednak była od stabili­
zacji; władze komun, były bezradne wobec zobowią­
zań ekonom, w stosunku do ZSRR, co pogarszało
warunki gosp., spadła produkcja, a także realna siła
pieniądza, pogarszała się sytuacja materialna społe­
czeństwa; od 1959 narastał kurs ograniczania roli
Kościoła, zwł. w obliczu organizowania obchodów
1000-lecia chrztu Polski; z rywalizacji tej Kościół
wyszedł wzmocniony, choć kampania przeciw Episko­
patowi była bardzo ostra (podburzanie społeczeństwa
przeciw Kościołowi za list biskupów poi. do bisku­
pów niem. w końcu 1965, którego hasłem było „Wy­
baczamy i prosimy o wybaczenie”); masowy udział
społeczeństwa w uroczystościach milenijnych był do­
wodem poparcia dla Kościoła; postawa Episkopatu
miała duże znaczenie dla późniejszej normalizacji sto­
sunków między Polską a Niemcami.
Podobnie do sprawy „puławian” rzecz się ma z
„opozycyjnością” Klubu Krzywego Koła (KKK), któ­
ry był koncesjonowanągrupądyskusyjnąo charakterze
lewicowym; powstał 1955, działał w Warszawie, po­
wołując do życia szereg lokalnych oddziałów; istnieje
podejrzenie, że komuniści („puławianie”) koncesjonu­
jąc i agenturalnie kontrolując działanie Klubu chcieli
mieć na wypadek upadku systemu opozycję bliską so­
bie i kontrolowaną przez siebie; mogło się to łączyć z
obawami co do ewentualnej próby rozliczenia zbrodni
Stalin.; w notatce Wydziału Kultury Komitetu Central­
nego PZPR z 26 X 1955 napisano: „Grupa towarzyszy
partyjnych, która była w kontakcie z Klubem, zainicjo­
wała przeniesienie Klubu do Dzielnicowego Domu
Kultury na Rynku Starego Miasta i w ten sposób nadała
mu formy legalne. W skład zarządu koła wchodzi obec­
nie 3 członków Partii, 1 członek ZMP i 2 bezpartyj­
nych [,..]. Polityczny bieg dyskusji zabezpieczony jest
udziałem w niej członków Partii i ZMP”. (J. Eisler,
Marzec 1968, Warszawa 1991); kontrolowany we­
wnętrznie Klub pełnił więc dla komunistów również rolę
swoistego barometru polit., poprzez który dowiedzieć
się było można, jakie opinie panują w środowisku lewi­
cy intelektualnej; do znanych członków KKK należeli
m.in.: J.J. Lipski, L. Kołakowski, A. Małachowski.
Działania grupy „puławskiej” z końca lat 50. i
60. określa się nierazjako antysytemowe; jednak mniej
więcej do 1968 byli oni od strony ideol. i organizacyj­
nej wciąż komunistami; ich polit. podopieczni, tzw.
„komandosi”, również wyznawali ideologię komun.,
balansując w kierunku jej odcienia trockistowskiego;
uznawany później za jednego z gł. poi. opozycjoni­
stów J. Kuroń po 1956, stojąc na czele Walterowców
- tzw. „czerwonego harcerstwa” - z całą konsekwen­
cją niszczył patriotyczny element skautowski, pragną­
cy odrodzenia Związku Harcerstwa Pol.; później na
Uniw. Warsz. wraz z K. Modzelewskim stał na czele
„komandosów”; Kuroń w jednym z wywiadów przy­
znał, że komunistą przestał być dopiero XII 1970; do
grupy „komandosów” należeli m.in. A. Michnik, S.
Blumsztajn, A. Smolar.
Rok 1968 uznawany jest przez liber. historiogra­
fię za przełomowy, jeśli idzie o kształtowanie się an-
tykomun. opozycji w Polsce; teza ta jednak jest fa­
łszywa, ponieważ w warstwie polit. dokonywała się
wtedy nie tyle konfrontacja opozycja - PZPR, co ra­
czej wciąż trwała wewnątrzpartyjna walka frakcyjna,
w której „puławianie” i „komandosi” zostali odsunię­
ci od władzy przez pokrewną„natolińczykom” grupę
„partyzantów” (nazwa pochodzi od przynależności w
czasie wojny wielu jej członków do partyzanckiej Ar­
mii Lud.), której przywódcą był minister spraw wewn.
Moczar; historycy raczej są zgodni, że wydarzenia
marca ‘68 (strajki i demonstracje studenckie) były w
dużej mierze sprowokowane przez UB („partyzan­
tów”), a to w celu uskutecznienia wspomnianej roz­
grywki wewnątrzpartyjnej, która przybrała później
charakter czystki; czystka ta, określana często mianem
„antysemickiej” zakończyła się emigracją na Zachód
dużej części dawnych działaczy pezetpeerowskich żyd.
pochodzenia; wyrzuceni poza partię „puławianie” i
„komandosi”, którzy pozostali w kraju, zaczęli two­
rzyć opozycję pozastrukturalną; ideologicznie ewolu­
owali zaś w stronę -> socliberalizmu. Geneza wyda­
rzeń marcowych była następująca: 1967 władze ko­
mun. w Polsce ostro potępiły agresję Izraela na kraje
arab. i zerwały z tym państwem stosunki dyplomatycz­
ne; wywołało to ostry protest środowisk żyd. w Polsce
i nasilenie się antygomułkowskiej opozycji, zwł. w
środowiskach uczelnianych i intelektualnych.
Stale pogarszająca się sytuacja materialna spo­
łeczeństwa, a szczególnie studentów, zmniejszenie
nakładów na kulturę, lekceważenie inteligencji dopro­
wadziło do spięć społ.; bezpośrednim ich pretekstem
stało się zdjęcie ze sceny przedstawienia Dziadów A.
Mickiewicza, eksponujących akcenty antyros.; wywo­
łało to powsz. oburzenie w środowiskach inteligenc­
kich, studenckich na UW i w Związku Literatów Pol.;
nastąpiły różne formy manifestacji tego niezadowole­
nia, a w związku z tym aresztowania, wyroki i relego­
wania pracowników nauk. i studentów z uczelni; wła­
dze wykorzystały fakt, że organizatorami manifestacji
byli ludzie pochodzenia żyd. (Michnik, H. Szlajfer i
in.) oraz to, że demonstranci domagali się ustąpienia
Gomułki i powrotu do władzy usuniętych „puławian”
(Zambrowski, Ochab) oraz że protestom tym przypi­
sały syjonistyczny charakter; od pocz. 111 1968 roz­
 A\ l> I I IV W /V 1U 1'N I¿.(V 1
niecono kampanię antysyjonistyczną i wprowadzono
siły milicyjne do stłumienia wszelkich wystąpień na
kilku uczelniach Warszawy, Krakowa, Łodzi i Gdań­
ska; było to tym łatwiejsze, że protestów studenckich
nie popierali robotnicy, nie mając zaufania do inspira­
torów zajść; grupa „partyzantów” zorganizowała wów­
czas czystkę rasową na stanowiskach partyjnych i rzą­
dowych; zmuszono sporą grupę poi. Żydów do emi­
gracji, część emigrowała dobrowolnie, nie czując się
po utracie stanowiska niczym związana z Polską.
W obronie młodzieży akademickiej wystąpił
Klub Poselski „Znak” i niektóre gremia uczonych, np.
Rada Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warsz.; III 1968
zabierał w tej sprawie głos Episkopat Polski i wyrażał
zastrzeżenia wobec „gwałtownych środków represji
policyjnych” uznając, że wystąpienia studenckie uwy­
pukliły problem wolności opinii.
Wydarzenia marcowe, mimo iż doczekały się
wielu opracowań, nie są do końca odpowiednio wyja­
śnione; wiadomo jednak, że oprócz opisanych wyżej
stosunków władza-studenci, miały one jeszcze inny
nurt - wewn. rozgrywek o władzę w partii; prawdopo­
dobnie grupa skupiona wokół ministra spraw wewn.
Moczara chciała skompromitować W. Gomułkę i od­
sunąć go od władzy; zaktywizowała się także grupa
działaczy partyjnych odsuniętych od rządów po paź­
dzierniku 1956, która również liczyła na powrót do
władzy.; trudno jest jednoznacznie oddzielić rzeczy­
wiste działania protestacyjne od prowokacji mających
na celu wykorzystanie napiętej sytuacji polit. w celu
wywołania krwawych zamieszek.
Od III 1968 było wyraźnie widać, że utworzy­
ła się antygomułkowska opozycja, która wykorzysta
nadarzającą się okazję do walki o władzę w partii;
kolejnym wydarzeniem, które osłabiło autorytet Go­
mułki i w ogóle władzy komun., była agresja wojsk
Układu Warsz. na Czechosłowację (VIII 1968); wy­
wołała ona dezaprobatę społeczeństwa i solidarność z
narodem Czechosłowacji. Bezdyskusyjne jest, że o
wiele większe znaczenie dla konsolidacji społeczeń­
stwa w ideol. walce z komunizmem miały wydarzenia
1966, niż 1968; organizowane przez Kościół obchody
milenium chrztu Polski angażowały niezliczone rze­
sze wiernych, a takie wydarzenia jak peregrynacja
obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej i związane z
tym „aresztowanie” obrazu przez komunistów niepo­
równywalnie bardziej skupiały naród poi. wokół Ko­
ścioła, a przez to przeciw ideol. komunizmowi, niż
wewnątrzpartyjna walka marca ‘68 roku.
G r u d z i e ń 1 9 7 0. Rząd Cyrankiewicza
ogłosił 1970 drastyczne podwyżki cen żywności; wy­
wołało to wielki bunt w Stoczni Gdańskiej, której ro­
botnicy wyszli na ulice Gdańska w marszu protesta­
I//
cyjnym; do manifestujących przyłączyły się in. zakła­
dy; kiedy żądania robotników nie zostały spełnione,
zaatakowała ich Milicja Obywatelska, w odwecie pod­
palono gmach Komitetu Woj. PZPR; do tłumienia
wystąpień użyto dużych sił MO, a później nawet i
wojska; wielu walczących o swe prawa robotników
aresztowano i maltretowano, ale rozruchy nie ustały;
do Gdańska dołączyły Gdynia i Oliwa, nast. Elbląg, a
później Słupsk i Szczecin; postawa niektórych dowód­
ców wojska i milicji, a także kierownictwa PZPR nie
była jednoznaczna w kwestii tłumienia manifestacji;
Gomułka zwrócił się o pomoc do Moskwy, ale jej nie
udzielono; na jego polecenie użyto wojska do manife­
stacji i rozkazano strzelać do manifestujących; zbrod­
nia ta nie znalazła usprawiedliwienia nawet w kierow­
nictwie, które wykorzystując tę sytuację 20 XI1 1970
przekazało władzę E. Gierkowi; nowe kierownictwo
partii przyjęło bardziej liberalny kurs w polityce wewn.
i rozpoczęło zabiegi o poprawę bytu ludności.
Od 1 1970 z Zachodu zaczęła napływać fala de­
wizowych pożyczek, co spowodowało okresową ko­
niunkturę gosp. i zapowiedź budowy „drugiej Polski”;
pozostawienie jednak starych struktur polit., zależno­
ści od ZSRR i „przewodniej roli partii”, realizowanie
bezsensownych inwestycji, musiało w konsekwencji
doprowadzić do kryzysu.
I 1973 stosunki między Kościołem a państwem
zmieniły charakter; Episkopat ostro zaprotestował prze­
ciw uchwale sejmowej o „socjalistycznym wychowa­
niu młodzieży”, stwierdzając, że wychowanie winno
być nar. a nie partyjne, oraz podkreślił ważną rolę, jaką
odgrywa w tym działaniu rodzina, naród i Kościół;
1974 kard. Wyszyński w kościele św. Katarzyny w War­
szawie wygłosił serię kazań, w których skrytykował
fałszywą wszechwładzę państwa totalitarnego, doma­
gał się praw przyrodzonych każdemu człowiekowi i
stwierdził, że Kościół katol. w Polsce jest i zawsze
będzie związany z narodem polskim.
Odwaga środowisk kośc. spowodowała zbliże­
nie z lewicą laicką, która w autorytecie Kościoła szu­
kała możliwości zaprezentowania się społeczeństwu
w nieco innym niż dotychczas świetle; doszło do
wspólnych wystąpień; wystosowano List 11 w obro­
nie uwięzionych z grupy „Ruch” oraz bardzo odważ­
ny, wykraczający poza sferę stosunków wewn. List 15
w sprawie losu Polaków w ZSRR; Kościół wyszedł
też z szerokim programem pracy wśród młodzieży, nie
tylko przez nauczanie w punktach katechetycznych,
ale i organizowanie (półkonspiracyjnych) „Oaz”, któ­
re najpierw w środowiskach młodzieży studenckiej, a
później robotniczej i pracującej wypełniły pustkę po
odrzuconych przez nią organizacjach komunistycz­
nych.
 Przyczyną wzmożenia akcji protestacyjnych było
z jednej strony podpisanie 1975 Aktu Końcowego
Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie,
a z drugiej zaostrzenie cenzury i represji, np. przeciw
pisarzom; najbardziej tragiczne było dyskryminowa­
nie narodu przez wprowadzenie do Konstytucji punk­
tów o służalczej lojalności wobec Moskwy i upraw­
nieniach PZPR do kierowniczej roli w państwie poi.;
sprzeciw wobec zmiany Konstytucji PRL był tępiony
przez władze komun., ale idea oporu przeciw ZSRR
zyskała sobie uznanie nawet wśród dostojników par-
tyjno-rządowych.
W y d a r z e n i a r a d o m s k i e 1 9 7 6. W
sytuacji wzrastającej świadomości polit. ujawnił się
również bierny opór wobec wszystkich akcji polit.
partii, a także z powodu udziału w tzw. wyborach do
Sejmu 1976; wydarzeniem znaczącym było opubliko­
wanie V 1976 programu Pol. Porozumienia Niepod­
ległościowego - zakonspirowanej organizacji liberal­
no-wol nomularskiej , kierowanej przez Z. Najdera; pro­
gram PPN określał cele: odzyskanie przez Polskę rze­
czywistej suwerenności, przywrócenie demokracji,
przestrzeganie swobód obywatelskich, swobodny roz­
wój gospodarki i kultury nar.; od czasu likwidacji zbroj­
nego podziemia na pocz. lat 50., program ten był pierw­
szą próbą sformułowania bezkompromisowego celu -
obalenia totalitarnego ustroju.
Kiedy rząd ogłosił 28 VI 1976 nową podwyż­
kę cen, w całym kraju zorganizowano strajki, a w Ra­
domiu, Ursusie i Płocku doszło także do wystąpień
ulicznych; w Radomiu przerodziły się one w rozru­
chy; manifestanci zaatakowali i podpalili siedzibę partii
oraz opanowali prawie całe miasto; w tej sytuacji ko­
muniści dokonywali prowokacyjnych zniszczeń skle­
pów i urzędów, a później ściągnęli silne oddziały mi­
licji do brutalnego tłumienia rozruchów; w kilku mia­
stach aresztowano kilka tys. ludzi, których poddano,
zwł. w Radomiu, torturom zw. „ścieżką zdrowia” i
skazano na więzienie; rząd jednak musiał podwyżkę
cofnąć; tym razem był to kolejny sukces robotników.
Represje władz komun, wywołały wystąpienia
środowisk nauk. i art., studentów i działaczy różnych
nurtów opozycji; także wł. „Unita” opublikowała tekst
interwencji Komun. Partii Włoch w obronie poi. ro­
botników; kiedy rozpoczęły się procesy opozycji, śro­
dowiska katol. i działacze harcerstwa zainicjowali
udzielanie pomocy materialnej, prawnej, zdrowotnej i
wsparcia mor.; podobne działania podjęli studenci
Lublina i Gdańska; wspólnie z opozycją inteligencką
23 IX 1976 zawiązano Komitet Obrony Robotników,
który og\os\\Apel do społeczeństwa i władz PRL; tekst
przesłany do Sejmu został odrzucony; Komitet poma­
gał na miarę swoich możliwości wszystkim represjo­
nowanym oraz bronił ich dostępnymi metodami; z cza­
sem KOR opanowany został przez lewicę laicką i
„oczyszczony” z elementów nar. i chrześcijańskich.
Środowiska byłych „komandosów” i „puławian”
w latach 70. zyskały sobie miano skrajnie antykomun.,
zwł. po zaangażowaniu się ich w pracę Komitetu Obro­
ny Robotników (KOR), zawiązanego po wydarzeniach
radomskich 1976; pomimo istnienia w Polsce szeregu
in. środowisk opozycyjnych, najbardziej nagłośnioną
była grupa korowska (B. Geremek, J. Kuroń, A. Mich­
nik); działo się tak za sprawą poparcia udzielonego dla
tej grupy przez zach. ośrodki medialne; Radio Wolna
Europa czy bryt. BBC; niepośledniąrolę odegrali tu też
„puławianie”, którzy znalazłszy się na Zachodzie po
1968 zaczęli mieć duży wpływ na obraz Polski lanso­
wany w zach. mediach; doszło zatem do paradoksalnej
sytuacji, że byli komuniści zaczęli być określani mia­
nem skrajnych antykomunistów; była to sytuacja o tyle
jeszcze bardziej niejasna, że socliberalizm - ideologia
grupy korowskiej - nie jest też skrajnym przeciwień­
stwem ideologii marksistowskiej; widać to doskonale
na przykładzie środowisk post pezetpeerowskich, które
po 1989 w sposób błyskawiczny i bez żenady przeszły
z komunizmu na ideol. liberalizm; KOR mocno nagło­
śniony przez Radio Wolna Europa mógł spełniać w
oczach ekipy Gierka rolę swoistego „odgromnika” po­
lit.; było to środowisko stosunkowo nieliczne, perso­
nalnie znane, a więc i z pewnością agenturalnie kontro­
lowane, a przez to nie tak niebezpieczne, a w niektó­
rych sytuacjach może nawet polit. użyteczne (np. tole­
rowanie przez komun, władzę działaczy KOR-u stwa­
rzałojej możliwość przynajmniej częściowego uwiary­
godnienia się w oczach Zachodu).
Oficjalne dzieje poi. powojennego ruchu anty­
komun. zawierają w sobie cały szereg białych plam i
nie wyjaśnionych okoliczności; do rzetelnego zbada­
nia rzeczywistości antykomun. opozycji powojennej,
poza bezstronnością i odwagą naukowców, potrzebny
jest szeroki dostęp do źródeł, zwł. do akt dawn. UB i
SB (-> policja polityczna w PRL).
Poczerwcowe represje spotkały się z krytyką
Kościoła; Prymas Wyszyński zwrócił się z listem do
Gierka w obronie aresztowanych i maltretowanych
więźniów, domagając się od władz „odważnego przy­
znania się do błędów”.
Istotną rolę w pomocy prześladowanym odgry­
wały fundusze z zagranicy, w tym od Polonii; trudno­
ści gosp. i uwarunkowania międzynar., a także nara­
stanie świadomości ideowej pod wpływem Kościoła i
opozycji w kraju, działanie ośrodków emigracyjnych,
powolne dojrzewanie nawet przedstawicieli kierow­
nictwa PZPR stworzyły pewne warunki do działalno­
ści opozycji w całym życiu społecznym.
 AN TYKOM UN IZM
Istotne znaczenie i wpływ na wydarzenia w Pol­
sce i postawy Polaków miał fakt powołania 1978 na
tron papieski Polaka, kard. Karola Wojtyły; na arenie
międzynar. wzrósł autorytet Polski i Kościoła walczą­
cego o godność człowieka, wolność prawa dla naro­
du; w znacznej większości katol. społeczeństwo poi.
poczuło się podniesione na duchu; kiedy VI 1979 Jan
Paweł II przybył do Polski z pierwszą pielgrzymką,
przygotowanie i jej przebieg wypadły imponująco i
były dowodem poczucia więzi narodu w tak decydu­
jących momentach; świat zobaczył Polskę zjednoczo­
ną wspólnym wysiłkiem, autentycznie zaangażowaną
w wielką sprawę, daleką od komunizmu; to był wy­
raźny sygnał, że Polska nie uległa komun, deprawacji,
że może pójść inną drogą; coraz odważniejsza stawała
się krytyka ustroju w prasie, radiu, literaturze i sztuce.
P o w s t a n i e S o l i d a r n o ś c i i stan
w o je n n y . Pod koniec lat 80. sytuacja Polski pogar­
szała się systematycznie, a władze wykazywały bez­
radność; kryzys pogłębiało ogromne zadłużenie kraju
za granicą i trudności w pozyskaniu nowych kredy­
tów; wprowadzono sprzedaż artykułów konsumpcyj­
nych „na kartki”, co miało być środkiem zaradczym
na dotkliwe braki na rynku; wytrzymałość społeczeń­
stwa się wyczerpywała; VIII 1980 zaczął się strajk w
Stoczni Gdańskiej, nast. zastrajkowały największe za­
kłady Wybrzeża; robotnicy byli dobrze zorganizowa­
ni i wspomagani przez różne odłamy opozycji; opra­
cowano postulaty pod adresem władz, domagając się
załatwienia doraźnych spraw robotników i głębszych
przemian w kraju, m.in. zgody na działalność Wol­
nych Związków Zawodowych; nieugięta postawa straj­
kujących Wybrzeża i fala strajków solidarnościowych,
która ogarnęła cały kraj, zmusiły kierownictwo PZPR
i rząd do rozmów z Komitetami Strajkowymi, a nast.
do podpisania Umów społecznych: 30 VIII 1980 z
MKS w Szczecinie, kierowanym przez M. Jurczyka, a
31 VIII z MKS w Gdańsku, kierowanym przez L.
Wałęsę i 3 IX z MKS w Jastrzębiu na Śląsku, kiero­
wanym przez J. Sienkiewicza.
Najistotniejsza była zgoda na utworzenie nieza­
leżnych związków zawodowych; wkrótce powstał Nie­
zależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidar­
ność”; przewodniczącym został L. Wałęsa; w ciągu
kilku miesięcy „Solidarność” stała się 10-milionową
organizacją; jednak skupiała ona przeciwstawne sobie
siły, co groziło rozpadem w przyszłości.
Burzliwe wydarzenia lata 1980 doprowadziły do
zmian personalnych w PZPR i we władzach państw.;
upadła ekipa Gierka, ale nie oznaczało to jeszcze żad­
nych zmian ideol. i strukturalnych, raczej chodziło o
uspokojenie społeczeństwa i stworzenie pozorów zmia­
ny kierunku polit.; tymczasem w całym kraju załogi
129
zakładów pracy wysuwały żądania dotyczące spraw
bytowych, zarządzania produkcją i funkcjonowania
administracji; wiele z tych postulatów było łatwych
do natychmiastowego spełnienia, ałe władze zastoso­
wały taktykę nieustępliwości, aby sprowokować jesz­
cze większe niepokoje społ. i anarchię; Służba Bez­
pieczeństwa, penetrująca głęboko organizacje
opozycyjne, wprowadziła do Solidarność” swoich
agentów i prowokatorów, którzy nawoływali do straj­
ków i bojowości wobec władzy; udawali najgorliw­
szych działaczy; w kraju rzeczywiście zapanował cha­
os, co stało się pretekstem do wprowadzenia stanu
wojennego przez gen. W. Jaruzelskiego 13 XII 1981
(zniesiony 22 VII 1983); wielu czołowych przywód­
ców i działaczy „Solidarności” internowano, na człon­
kach związku wymuszono podpisywanie oświadczeń
lojalności wobec władz komun.; dla zachowania po­
zorów internowano także byłych przywódców PZPR i
byłych członków rządu; pierwszym celem stanu wo­
jennego było ratowanie zagrożonej pozycji władców
PRL, gdyż ogromny związek zaczął domagać się wol­
nych wyborów.
W dyskusjach nad przyczynami wprowadzenia
stanu wojennego wymienia się często groźbę interwen­
cji państw Układu Warsz.; sprawa ta nie jest w pełni
rozstrzygnięta, chociaż rzeczywiście miała miejsce
koncentracja wojsk sow., czechosłowac. i enerdow-
skich nad granicami Polski oraz przemieszczanie się
wojsk sow. stacjonujących w Polsce.
Wprowadzając stan wojenny, zapowiedziano
przeprowadzenie daleko idących reform; jak się oka­
zało, władza chciała z jednej strony podtrzymać upa­
dającą gwałtownie gospodarkę, z drugiej zaś zacho­
wać dotychczasowy system polit.; cała władza miała
pozostać w ręku partii, zaś elita polit. miała zachować
wszelkie dotychczasowe przywileje i zagrabiony ma­
jątek społ.; dofinansowywanie stale trwonionego bu­
dżetu i nierentownych zakładów odbywało się przez
drukowanie pieniędzy nie mających pokrycia w towa­
rach; zaczęło to wywoływać inflację ijeszcze bardziej
pogrążyło gospodarkę w chaosie;
Wprowadzenie stanu wojennego wykazało, że
PZPR jako partia rządząca nie panuje nad sytuacją w
kraju i przeżywa głęboki kryzys ideol.; zaczęto inten­
sywnie głosić hasła „powrotu do źródeł marksizmu”,
składać oświadczenia, że różnymi drogami można osią­
gnąć socjalizm oraz że zaistniałe trudności są tylko
przejściowe i spowodowane zostały lenistwem Pola­
ków, ich skłonnościami do anarchii oraz amer. restryk­
cjami gosp., które były reakcją na ogłoszenie stanu
wojennego.
„ O k r ą g ł y s t ó ł”. Wiosną 1988 Polskę
ogarnęła fala strajków; była to odpowiedź społeczeń­
stwa na stałe pogarszanie się warunków bytu, pustki
w sklepach, drożyznę i inflację; zupełna nieudolność
władz, brak programu rzeczywistych reform i uparte
trzymanie się dotychczasowego systemu nie dawały
szans na poprawę sytuacji.
Zdesperowani przywódcy PZPR postanowili
zwrócić się do Wałęsy z prośbą o pomoc w wygasze­
niu strajków; 31 VIII doszło do spotkania Wałęsy z
Cz. Kiszczakiem, ówczesnym ministrem spraw wewn.;
Kiszczak dał obietnicę podjęcia rozmów z opozycjąw
zamian za przerwanie strajków; w poł. JX odbyło się
drugie spotkanie Kiszczaka z Wałęsą, a nast. podjęto
rozmowy w szerszym gronie (strona rządowa i zaak­
ceptowana przez nią „konstruktywna opozycja”) w
Magdalence pod Warszawą; treść rozmów pozostaje
tajemnicą, a ich efektem podanym do publ. wiadomo­
ści było ustalenie terminu obrad przy „okrągłym sto­
le” na X 1988; terminu tego nie dotrzymano z powo­
du zaostrzenia się stosunków między rządem a opozy­
cją; władze odmawiały ponownego zarejestrowania
„Solidarności”, a ponadto nie zgadzały się na udział
w rozmowach niektórych opozycjonistów.
27 IX 1988 premierem został Rakowski (po Z.
Messnerze) i do swego rządu usiłował wprowadzić od­
powiadających mu przedstawicieli opozycji; zakończyło
się to fiaskiem; 1 XI Rakowski podjął decyzję o likwi­
dacji Stoczni Gdańskiej - kolebki „Solidarności”; rząd
Rakowskiego podejmował pewne kroki pozorujące re­
formowanie gospodarki (m.in. zniesienie ograniczeń w
zakładaniu małych prywatnych przedsiębiorstw, zezwo­
lenie na handel walutami obcymi); gł. jednak stwarza­
no udogodnienia działaczom partyjnym i państw., któ­
rzy przewidując kres kariery, zakładali spółki i prywat­
ne przedsiębiorstwa, rozgrabiając mienie państwowe.
30 XI 1988 odbyła się w telewizji publ. dysku­
sja Wałęsa-Miodowicz (wówczas przewodniczący
Ogólnopol. Porozumienia Związków Zawodowych);
stała się ona sukcesem Wałęsy, który dzięki log. argu­
mentom wygrał pojedynek z komun, przywódcązwiąz-
kowym; opinia publ. była po stronie przewodniczące­
go „Solidarności”; władze stopniowo ustępowały wo­
bec opozycji, łagodziły represje, co przybliżało spo­
tkanie przy „okrągłym stole”; 18 XII 1988, przygoto­
wując się do rozmów, Wałęsa powołał Komitet Oby­
watelski przy Przewodniczącym „Solidarności”, zło­
żony z doradców i ekspertów z różnych dziedzin.
6 II 1989 rozpoczęto obrady „okrągłego stołu”;
wzięła w nich udział strona rządowa oraz część opozy­
cji, którą władza uznała za konstruktywną; nie uczest­
niczyli w nich przedstawiciele opozycji nar., katol. (z
wyjątkiem pewnego odłamu) ani nawet ugrupowań so­
lidarnościowych nie zgadzających się z polityką Wałę­
sy („Solidarność 80” - M. Jurczyk, A. Gwiazda, A.
Walentynowicz); 5 IV 1989 podpisano porozumienie,
którego najważniejszymi ustaleniami były:
1° ponowne zalegalizowanie „Solidarności”;
2° zmiany ustrojowe: utworzenie Senatu i urzę­
du prezydenta;
3° częściowo demokr. wybory do Sejmu i całko­
wicie demokr. do Senatu (65% miejsc w Sejmie zare­
zerwowano dla strony komun., a 35% dla wszystkich
in. sił polit.).
Zmi a ny w s y s t e m i e w ład zy . 7 IV 1989
Sejm uchwalił poprawkę do Konstytucji, wprowadza­
jąc urząd prezydenta i Senat; 17IV zarejestrowano „So­
lidarność”; 4 VI i 18 VI odbyły się wybory; całość za­
rezerwowanych dla opozycji miejsc w Sejmie (35%)
zdobyli kandydaci „Solidarności”, natomiast na 100
senatorów 99 było z „Solidarności”, a 1 niezależny;
marszałkiem Sejmu został M. Kozakiewicz (SL), mar­
szałkiem Senatu - A. Stelmachowski; posłowie i sena­
torowie „Solidarności” stworzyli Obywatelski Klub
Parlamentarny pod przewodnictwem B. Geremka; 19
VII 1989 Zgromadzenie Nar. (Sejm i Senat) wybrało
W. Jaruzelskiego na urząd prezydenta, ten z kolei po­
wierzył misję tworzenia rządu T. Mazowieckiemu.
Rząd Rakowskiego tuż przed swoim odejściem
ogłosił decyzję o „urynkowieniu” gospodarki; wpro­
wadzenie urynkowienia bez odpowiedniego przygo­
towania i precyzyjnych decyzji gosp. spowodowało
chaos i postępujący wzrost cen; zlikwidowano jedno­
cześnie policję gosp., a kraj ogarnięty został gigantycz­
nymi aferami gosp. (m.in, alkoholowa, rublowa).
12 IX 1989 powołany został rząd Mazowieckie­
go; kilka ważnych resortów pozostało w rękach komu­
nistów (m.in. obrony, spraw wewn., współpracy z za­
granicą); premier w exposé sejmowym zapowiedział
politykę „grubej kreski”, co w praktyce oznaczało rezy­
gnację z rozliczenia winnych doprowadzenia gospodarki
do ruiny, rozgrabienia majątku nar., bezprawia, cierpień
narodu w ciągu 45 lat; ułatwiło to władzom PRL nisz­
czenie dowodów bezprawia, palenie dokumentów, za­
cieranie ich niechlubnej przeszłości; wicepremierem i
ministrem finansów w rządzie Mazowickiego został
dawny działacz komun. L. Balcerowicz; wspólnie z
przedstawicielem amer. Fundacji Sorosa J. Sachsem
opracował on plan uzdrowienia gospodarki, zgodny z
życzeniami Międzynar. Funduszu Walutowego; plan ten
zakładał: 1° zahamowanie inflacji, 2° zniesienie dotacji
państw., 3° oszczędności w wydatkach budżetu państwa,
4° prywatyzację całego przemysłu państw, i 5° wprowa­
dzenie zasad konkurencyjności w rolnictwie przez
otwarcie granic dla produktów rolnych z zachodu.
XII 1989 zmieniono nazwę oficjalną nazwę pań­
stwa „Rzeczpospolita Polska”, usunięto z Konstytucji
zapis o przewodniej roli partii, socjalizmie i sojuszu z
 A N TYKOM UN IZM 131

ZSRR; napocz. 1990 przywrócono orła w koronie jako
godło państwa, a nast. Milicję Obywatelską przemia­
nowano na Policję Państwową.
29 I 1990 rozwiązano PZPR; jej spadkobierczy­
nią została Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej
(SDRP) z A. Kwaśniewskim na czele; jednocześnie z
ruchu solidarnościowego zaczęły wyłaniać się partie o
różnych orientacjach polit., w myśl stwierdzenia, że w
systemie demokr. powinien istnieć pluralizm; w rzeczy­
wistości między działaczami opozycyjnymi, do niedaw­
na zgodnie walczącymi z komunizmem, rozpoczęła się
walka o stanowiska państw, oraz intratne posady; na­
brała ona ostrości podczas wyborów prezydenckich.
Po skróceniu kadencji Jaruzelskiego ogłoszono
termin wyborów prezydenckich (tym razem powsz. i
bezpośrednich) na 25 XI 1990; kandydaturę swą zgło­
sił Wałęsa, popierany przez Porozumienie Centrum (J.
Kaczyński); Ruch Obywatelski-Akcja Demokr. (Z. Bu­
jak, W. Frasyniuk) wysunął kandydaturę Mazowieckie­
go; oprócz nich o fotel prezydencki ubiegali się: R.
Bartoszcze z PSL, L. Moczulski z Konfederacji Polski
Niepodległej, W. Cimoszewicz z Sojuszu Lewicy De­
mokr. i S. Tymiński - nikomu dotąd nie znany kandy­
dat przybyły z emigracji z Peru; w pierwszej turze wy­
borów najwięcej głosów uzyskali Wałęsa i Tymiński, w
drugiej (9 XII) zwyciężył Wałęsa (74%); II 1991 no­
wym przewodniczącym „Solidarności” został M. Krza­
klewski; jesienią 1991 odbyły się demokr. wybory do
parlamentu.
S, Korboński, W imieniu Kremla, Paryż 1956; E. Prus, Pan-
nacjonałizm, Katowice 1976; S. Mikołajczyk, Zniewolenie Pol­
ski, Warszawa 1984; Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kuli­
sami partii i bezpieki, Londyn 1986; M. Ciesielczyk, KGB, War­
szawa 1989; A. Friszke, O kształt Niepodległej, Warszawa 1989;
W. Jedlicki, Klub Krzywego Koła, Warszawa 1989; R.A. Mie-
dwiediew, Ludzie Stalina, Warszawa 1989; B. Lewickyj, Terror i
rewolucja, Wrocław 1990; I. Sołoniewicz, Rosja w obozach kon­
centracyjnych, Warszawa 1990; J. Trznadel, Hańba domowa, War­
szawa 1990; J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, przebieg, konse­
kwencje, Warszawa 1991; ks. M. Poradowski, Dziedzictwo rewo­
lucjifrancuskiej, Warszawa 1992; Dekomunizacja i rzeczywistość,
Warszawa 1993; S. Murzański, Między kompromisem a zdradą,
Warszawa 1993; A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945-
1980, Londyn 1994; P. Johnson, Intelektualiści, Warszawa 1994;
A. Dudek, Pierwsze lata Ul Rzeczpospolitej 1989-1995, Kraków
1995; S. Kobierzycki, Księga lizusów, Warszawa 1995; J. Mar­
szałek, Jurczyk kontra Wałęsa, Warszawa 1995; B. Urbankowski,
Czetwona msza, Warszawa 1995; I. Bunicz, Złoto dla partii,
Warszawa 1996; J. Trznadel, Hańba domowa, Warszawa 1996;
K. Lesiakowski, Mieczysław Moczar, Warszawa 1998; M. Ryba,
Naród a państwo, Lublin 1999.
Mieczysław Ryba, Andrzej Leszek Szczęśniak

Opozycja w Polsce w latach 1956-1981

Uproszczony zarys grup opozycyjnych w Polsce 1956-81; zamieszczono tu różne rodzaje
opozycji: legalnej z udziałem przedstawicieli władzy, konstruktywno-neopozytywistycznej stanowiącej
alibi dla władzy, tolerowanej przez władzę i często chronionej z zewnątrz, aż po grupy zaciekle
zwalczane przez służbę bezpieczeństwa; granice między różnymi rodzajami opozycji i jej programami
były bardzo płynne i często wręcz nieuchwytne; modyfikowano swoje poglądy polit. łączono się,
rozdzielano i przechodzono do in. ugrupowań. Przyjęty podział od trockistów do narodowców jest
tylko orientacyjny

Lewica Centrum Prawica

Opozycja wobec ekipy KLUB KRZYWEGO KOŚCIÓŁ KATOLICKI

Gomułki, nurt rewizjo­ KOŁA (od 1955) (J.Garz-
nistyczny w PZPR zwią­ tecki, M. Brystygier, S.
zany z grupą “puławian” Król, R. Szczurkowski.)
odsuwanych od władzy: Warszawa, ok. 200-300
Z. Bauman, W. Brus, L. osób z różnych środowisk
Kołakowski, B. Baczko. o różnych poglądach włą­
Wpływy w środowisku cznie z przedstawicielami
akademickim Warszawy. KC PZPR. Kierownicy: J.
Strzelecki, A. Małachow­
ski, J. Jedlicki, P. Jasieni­
ca, J. Duracz. KKK
rozwiązany przez władze
1962.
-jedyna legalna opozy­
cja chroniąca tradycję,
wartości narodowe i pa­
mięć Polski Podziemnej.
Nieprzerwana, konse­
kwentna działalność
ograniczana represjami i
szykanami. Prymas Ty­
siąclecia kardynał Stefan
Wyszyński.
 A iN I T M ^ /V IU rN IZ .(V l

KLUB RACZKUJĄ- KLUBY INTELIGENCJI KATOLICKIEJ o bardzo ZWIĄZEK WOLNYCH

CYCH REWIZJON 1S- zróżnicowanych poglądach od „neopozytywistów” do DEMOKRATÓW - śro­
TÓW, KLUB POSZU- opozycji. dowisko akademickie,
KIWACZY SPRZECZ­ neopiłsudczycy.
NOŚCI - młodzież elitar­
nych szkół średnich War­
szawy (A. Michnik).
KOMANDOSI - grupa LIST 34 intelektualistów
studentów i pracow­ (III 1964) w sprawie po­
ników UW (J. Kuroń, K. lityki kulturalnej władz
Modzelewski). PRL.

„List otwarty do partii” -

Kuroń, Modzelewski;
program reform oparty na
uchwale V Kongresu IV
Międzynarodówki troc-
kistowskiej (1957)- Sąd
i więzienie dla autorów
listu (1965),
Protest literatów z ZLP i środowiska akademickiego Warszawy spowodowany zdjęciem ze sceny
„Dziadów” A. Mickiewicza (P. Jasienica, S. Kisielewski, A. Słonimski). WYDARZENIA MARCO­
WE na UW w Warszawie - 8 III 1968 J. Dajczgewand, S. Blumsztajn, B. Toruńczyk, A. Michnik, J.
Lityński, H. Szlajfer. Rozszerzenie się protestów studenckich na Kraków, Wrocław, Gdańsk i inne
miasta.

Procesy KOMANDO­ Koło Poselskie ZNAK kończy z „neopozytywizmem” KONS PI RACYJ NA

SÓW: Kuroń, Lityński, i przechodzi do opozycji. Interpelacja w sprawie wy­ GRUPA RUCH War­
Michnik, Modzelewski, darzeń marcowych. szawa, Łódź 1970. A.
KOMANDOSI szukają Czuma, aresztowania,
kontaktów z KIK-ami. wyroki.

Duża grupa rewizjonis­ SPOŁECZNOŚĆ WOL- Proces TATERNIKÓW (kolportaż „Kultury” paryskiej.
tów występuje z partii i NOMULARZY POLS­ J. Karpiński).
emigruje na Zachód. KICH Paryż - Warszawa
1970. A. Słonimski, J.
Wolski, S. Zbrożyna.
Wydarzenia grudniowe na Wybrzeżu 14 XII 1970: Gdynia GŁÓWNY KOMITET STRAJKOWY -
S. Słodkowski; Gdańsk: KOMITET STRAJKOWY: Z. Jarosz, L. Wałęsa; Szczecin: KOMITET
STRAJKOWY: M. Dopierała; MIĘDZYZAKŁADOWY KOMITET STRAJKOWY: E. Bałuka.
POLSKIE POROZU­
MIENIE NIEPODLE­
GŁOŚCIOWE V 1976,
liberalno-wolnomular-
skie, Z. Najder, J. Lerski,
L. Kołakowski (kraj i
emigracja).
 A N TYKOM UN IZM 133
.====ssmmH¡fa-i-M——

Wydarzenia w Ursusie, Radomiu i Płocku. Czerwiec 1976. Represje władz, prześladowanie robotni­
ków i ich rodzin.
REWOLUCYJNA LIGA KOMITET OBRONY KLUBY RZECZYPO­ RUCH OBRONY
ROBOTNICZA POL­ ROBOTNIKÓW (KOR). SPOLITEJ SAMO­ PRAW CZŁOWIEKA I
SKI. Sekcja IV Między­ 23 IX 1976 „Apel do RZĄDNEJ. POLSKA OBYWATELA War­
narodówki. S. Bekier, M. społeczeństwa i władz PARTIA DE­ szawa III 1977 A. Czu-
Kantor. Pisma: „Szer­ PRL. J. Andrzejewski, J. MOKRATYCZNA. ma, K. Janusz, W. Ziębiń­
szeń”, „Walka Klas” Kuroń, E. Lipiński, J.J. KLUB WOLNEJ MY­ ski, L. Moczulski, B. Cy­
(trockiści). Lipski, A. Steinsbergo- ŚLI SPOŁECZNO-PO­ gan, K. Świtoń, J. Swi-
wa, A. Zambrowski, A. LITYCZNEJ. toń, Z. Mich.
Hajnicz, A. Michnik, K.
Modzelewski. Pismo
„Biuletyn Informacyjny”
STUDENCKIE KOMI­ NIEZALEŻNA OFI­ NIEZALEŻNA GRUPA
TETY SOLIDARNOŚCI CYNA WYDAWNICZA POLITYCZNA. 1 1978
(SKS) V 1977 Kraków, (NOW-a) M. Chojecki M. Urban. Pismo „Biule­
Warszawa, Wrocław, Po­ KOMITET SAMO­ tyn NGP”. ZESPÓŁ
znań, Gdańsk OBRONY POLSKIEJ INFORMACYJNEGO
LATAJĄCY UNIWER­ (KSP). POLSKI KOMI­ RUCHU NARODOWE­
SYTET. IX 1977 War­ TET OBRONY ŻYCIA GO. W. Heese, K. Kale-
szawa. RODZINY I NARODU. towski, B. Zbijewski.
V 1977 Środowiska ka­
tolicko-narodowe. Pi­
smo: „Samoobrona Pol­
ska”
KOMITET SAMO­
OBRONY SPOŁECZ­
NEJ „KOR”jawnie dzia­
łające prezydium (ok. 30
osób), niejawna sieć tere­
nowa.
TOWARZYSTWO KUR­ RUCH CHRZESCIJAŃ-
SÓW NAUKOWYCH SKO-SPOŁECZNY I
(TKN) I 1978 J. Kiela- 1978 KOMITET ZAŁO­
nowski, B. Geremek. ŻYCIELSKI WOL­
NYCH ZWIĄZKÓW
ZAWODOWYCH. III
1978 Katowice, K. Świ-
toń.
KONWERSATORIUM KOMITET ZAŁOŻY­ RUCH MŁODEJ POL­ KONFEDERACJA
„DOŚWIADCZENIE I CIELSKI WOLNYCH SKI (RM P) Gdańsk, POLSKI NIEPODLEG­
PRZYSZŁOŚĆ” (DiP) ZWIĄZKÓW ZAWO­ VIII 1979 Łódź, Kraków, ŁEJ (KPN). IX 1979
od XI 1978 „Raport o sta­ DOWYCH. IV 1978 Siedlce, Suwałki, Go­ „Akt KPN”. L. Moczul­
nie Rzeczypospolitej i Gdańsk: A. Gwiazda, B. rzów. A. Hall. KOMI­ ski, R. Szeremietiew, T.
drogach wiodących do Borusewicz, A. Walen­ TET OBRONY UWIĘ­ Stański, N. Mileńska, K.
naprawy”. S. Bratkowski, tynowicz, L. Wałęsa. Pra­ ZIONYCH Gąsiorowski, R. Nowak.
A. Ajnenkiel, J. Beksiak, sa: „Robotnik Wybrzeża” Pierwsza partia opozy­
Z. Komender, A. Wielo­ cyjna. Walka o Polskę
wieyski (ok. 100 osób Niepodległą.
wszystkich środowisk,
działalność legalna).
TYMCZASOWY KO­ POLSCY SOCJALIŚCI, CHRZEŚCIJAŃSKA RUCH POROZUMIE­
MITET dla STWO­ Warszawa 1979. WSPÓLNOTA LUDZI NIA NARODOWEGO
RZENIA POLSKIEJ PRACY. IV 1979 KO­ VII 1980 E. Froń. Pismo:
SOCJALISTYCZNEJ MITETY SAMO­ „Przedmurze”
PARTII PRACY (walka OBRONY CHŁOPS­
o Socjalistyczne Stany KIEJ (KSCh). IX 1979
Zjednoczone Europy). ZIEMI GRÓJECKIEJ,
ZIEMI RZESZOW­
SKIEJ, ZIEMI LUBEL­
SKIEJ. Pismo: „Placów­
ka”
Lipiec 1980; fala strajków w Polsce; wolne Związki Zawodowe Wybrzeża tworzą Komitety Strajkowe. GDAŃSK:
MIĘDZYZAKŁADOWY KOMITET STRAJKOWY: L. Wałęsa, A. Kołodziej, A. Gwiazda, A. Walentyno­
wicz; SZCZECIN: M. Jurczyk. 64 warszawskich intelektualistów popiera strajki i żądania robotnicze: przedsta­
wiciele KSS KOR, KIK i D1P przyjeżdżają do Gdańska w charakterze doradców. Strajki rozszerzają się na
Dolny Śląsk, Kraków, Poznań, Górny Śląsk. 30 sierpnia rząd podpisuje ze strajkującymi porozumienie w Szcze­
cinie; 31 sierpnia w Gdańsku; 3 września w Jastrzębiu.
24 października 1980 Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował NIEZALEŻNY SAMORZĄDNY
ZWIĄZEK ZAWODOWY „SOLIDARNOŚĆ” (NSZZ „SOLIDARNOŚĆ”)
POLSKA PARTIA PRA- ROBOTNICZY RUCH
CY(PPP)V 1981 NARODOWY VIII1981

POLSKA PARTIA KO­ KLUBY SŁUŻBY NIE­ GDAŃSKIE ŚRODO­

MUNISTYCZNA (PPK) PODLEGŁOŚCI IX WISKO NARODOWE
Warszawa 1981 1981 IX 1981 Pismo:
„Przegląd Gdański”.

POLSKI ZWIĄZEK
WSPÓLNOTY NARO­
DOWEJ (PZWN). 1981

Mieczysław Ryba, Andrzej Leszek Szczeniak

ANTYKONCEPCJA (gr. anti - przeciw; łac. 1. O c e n a m o r a l n a . Problematyka a. ma

conceptio - poczęcie) - wszelkie działanie, które - bądź
to w przewidywaniu współżycia seksualnego, bądź pod­
czas jego spełnienia czy w rozwoju jego naturalnych
skutków - ma na celu uniemożliwienie poczęcia lub do
tego celu prowadzi; niekiedy mianem a. określa się błęd­
nie każde działanie, które w konsekwencji nie dopro­
wadza do zaistnienia poczęcia, czyli także tzw. natural­
ne metody planowania rodziny (niepodejmowanie wspó­
łżycia w okresie płodności kobiety) - prowadzi to jed­
nak do konieczności absurdalnie szerokiego użycia tego
słowa na oznaczenie każdego działania, które ukierun­
kowane byłoby na in. cel niż poczęcie; nazwą „a.” nie­
raz błędnie obejmuje się środki działające również (albo
wyłącznie) abortywnie (np. wkładki domaciczne, pigu­
łki hormonalne, czy tzw. morning after pili), czyli po­
wodujące śmierć człowieka.
różne aspekty, m.in. medyczny, psychol., socjol., eko­
nom., demograficzne i prawne; oprócz nich istnieje
też - jako najbardziej podstawowy - aspekt mor.; bar­
dzo często ocena mor. albo jest pomijana (ocena a.
wyłącznie z punktu widzenia jej skuteczności w osią­
ganiu wartości z obrębu którejś z pozostałych dzie­
dzin), albo też sprowadzana do innych (redukcja oce­
ny mor. do oceny pozamor.).
Podstawa oceny moralnej a. jest przyjęta kon­
cepcja osoby ludzkiej, a w dalszej konsekwencji spo­
sób rozumienia miłości, w kontekście seksualnym;
redukcja człowieka i jego wartości do podmiotu do­
znającego przeżycia (wrażliwego na przyjemne i przy­
kre doznania, niezdolnego zaś do wolnego działania i
posługującego się rozumem wyłącznie w funkcji wska­
zywania środków prowadzących do przyjemności; tę
 ANTYKONCEPCJA
IJUiliUlMUM i i ii iinniii!,—
koncepcję człowieka zakładająrozmaite wersje hedo-
nizmu etycznego) otwiera drogę pozytywnej ocenie a.
jako sposobowi osiągania przyjemnych doznań sek­
sualnych; hedonizm etyczny podporządkowuje war­
tość człowieka wartości przyjemnych przeżyć, których
człowiek może dostarczyć; na gruncie tej hierarchii
wartości a. może być uznana za dobrą (przynajmniej
niektóre jej formy, bo np. S. Freud w późniejszych
pracach negatywnie oceniał a., ponieważ za jego cza­
sów każda metoda antykoncepcyjna - jego zdaniem -
bardziej uprzykrzała niż uprzyjemniała współżycie);
a. pojmowanajest tu zatemjako skuteczny środek uży­
wania drugiej osoby w celu doznania własnych przy­
jemnych przeżyć. Koncepcja osoby ludzkiej jako isto­
ty rozumnej (czyli zdolnej do poznania prawdy o rze­
czywistości działania) i wolnej (a zatem zdolnej do
stanowienia o sobie) wyklucza nieinstrumentalny spo­
sób odnoszenia się do niej; taki sposób odnoszenia się
osoby do osoby (sposób przeciwstawny miłości) w
przypadku stosowania a. wyznaczony jest przez nie-
respektowanie możliwości bycia ojcem i matką; moż­
liwość ta (możliwośćprocreatio) stanowi obiektywny
„element” osoby ludzkiej (domaga się zatem takiego
samego sposobu odnoszenia się, jaki należny jest oso­
bie ludzkiej), a nie tylko będący elementem rzeczywi­
stości przyr., mogącej być poddanej celom stawianym
przez człowieka; wyrastanie ludzkiej płciowości (moż­
liwości bycia ojcem lub matką) ponad porządek tylko
przyr. widoczne jest już w fakcie, że owa możliwość
jest możliwością powołania do istnienia jedynej i nie­
powtarzalnej osoby ludzkiej; ponadto możliwość ta
oznacza współuczestniczenie w obdarzaniu istnieniem
bytu tylko przygodnego (bytu, który nie musi istnieć)
ze strony osobowego Absolutu; nieuszanowanie oso­
by ludzkiej w przypadku stosowaniu a. wyznaczone
jest również 1° poprzez nieuszanowanie rozumności
tej osoby, umożliwiającej odczytanie prawdy o oso­
bowym charakterze ludzkiej możliwości procreatio,
oraz 2° nieuszanowanie wolności osoby, bowiem za­
stosowanie a. oznacza rezygnację z istotnego dla tej
wolności samoposiadania i samopanowania na rzecz
próby panowania nad sobą przy pomocy środków
„technicznych”, właściwych dla panowania nad świa­
tem przyrody, a nieadekwatnych w odniesieniu do czło­
wieka; w związku z tym antykoncepcyjne postępowa­
nie, nierespektując prawdy o godności osoby ludzkiej,
jest sprzeczne z elementarnymi wymaganiami miłości
małżeńskiej (pojmowanej jako bezinteresowny, całko­
wity, rozumny i wolny dar osoby dla osoby).
2. H i s t o r i a p o g l ą d ó w . W starożytności
a. była niekiedy stosowana; spośród filozofów gr. Pla­
ton (Państwo) i Arystoteles (Polityka) dopuszczali a.
w celu kontroli liczebności mieszkańców państwa
135
^
(również kontroli mającej cel eugeniczny); natomiast
stoicy uważali antykoncepcyjne działanie za niezgod­
ne z naturą (podkreślali, że akt seksualny zmierza do
prokreacji) i z tego powodu za moralnie złe; także neo-
pitagorejczycy przyjmowali koncepcję seksualności,
której celem jest prokreacja, a nie zaspokojenie „żą­
dzy”.
Chrześcijaństwo od samego początku potępiało
a. jako poważne mor. zło; dopiero w XX w. nastąpił
wyłom w tym nauczaniu w obrębie kościoła anglik.;
wprawdzie Objawienie judeochrześc. nie zawiera bez­
pośredniego potępienia antykoncepcji (tak zresztą, jak
i wielu in. moralnie negatywnych czynów, np. wojny
chemicznej), ale postępowanie antykoncepcyjne jest
niezgodne z istotą mor. nauczania chrześcijaństwa,
domagającego się realizacji międzyludzkiej miłości
także w obrębie aktu małżeńskiego; pierwsi chrześci­
janie potępiali a. jako ingerencję w proces przekazy­
wania życia, będący domeną działania Boga; Ojcowie
Kościoła zazwyczaj posługiwali się stoickim sposo­
bem uzasadnienia; najbardziej wpływową syntezę ka-
tol. poglądów na temat a. dał św. Augustyn, którego
poglądy przetrwały aż do XX w.; w swoim stanowi­
sku (wyrażonym w klas. koncepcji „dóbr małżeństwa”)
skierował się on przeciwko poglądom manichejczy­
ków (kontynuująch tradycję gnostyków), którzy (z ra­
cji swych metaf. założeń) uważali prokreację za złą i
dopuszczali antykoncepcyjne współżycie seksualne
tylko dla celów zaspokojenia pożądania seksualnego;
W klas. argumentacji przeciwko a. (sformułowanej
przez św. Tomasza z Akwinu) akcentowano niezgod­
ność antykoncepcji z „naturą” aktu seksualnego, ukie­
runkowanego ze swej istoty na prokreację; ukrytym
założeniem tej argumentacji był postulat realizacji
miłości w akcie małżeńskim, nie mogący być spełnio­
ny przez zastosowanie a.; pierwszy raz zerwano z tą
tradycją oceny a. dopiero 1930, kiedy to anglikanie
(nawet reformacja nie wprowadziła żadnych zmian
odnośnie do poglądów na temat a.) w deklaracji Kon­
ferencji w Lambeth zezwolili na używanie a. przez
małżonków dla poważnych racji; krótko po tym (1931)
pap. Pius XI wydał encyklikę Castii connubii, w
której powtórzył niezmienne nauczanie Kościoła ka-
tol. w sprawie a.; pap. Pius XII kilkakrotnie wyja­
śniał nauczanie swojego poprzednika, zwł. odnośnie
do współżycia w niepłodnym okresie w celu kontroli
liczebności rodziny; zakwestionowanie tego naucza­
nia w obrębie Kościoła katol. nastąpiło dopiero w la­
tach 60.; 1963 ukazały się artykuły katol. teologów L.
Janssensa, W. van der Marcka oraz bpa J.M. Reussa,
którzy bronili używania pigułki antykoncepcyjnej; w
tamtym czasie prawie każdy artykuł usprawiedliwia­
jący a. odwoływał się do obawy przed przeludnieniem;
w powołanej przez Jana XXIII (i uzupełnionej przez
Pawła pap. VI) specjalnej komisji nastąpił podział:
część jej członków opowiedziała się za zmianą stano­
wiska Kościoła w sprawie a., pozostali bronili mor.
zakazu jej stosowania; abp Karol Wojtyła (członek
komisji) przedstawił 1969 dokument grupy poi. teolo­
gów, będący krytyczną odpowiedzią na raport więk­
szości; Paweł VI nigdy nie uwzględniał możliwości
zmiany nauczania Kościoła w sprawie a., ale podej­
mując po raz kolejny tę problematykę chciał ustosun­
kować się do aktualnych problemów, zwł. do rozpo­
wszechnionej wówczas obawy przeludnienia; 1968
Paweł VI wydał encyklikę Humanae vitae, w której
potwierdził niezmienne stanowisko Kościoła w spra­
wie a.; natychmiast po opublikowani encykliki Ch.
Curran, amer. katolicki moralista, wydał oświadcze­
nie skierowane przeciwko jej nauczaniu; zostało ono
podpisane przez 600 zach. teologów; K. Rahner - w
artykule szybko przedrukowanym także w poi. katol.
miesięczniku „Więź” - starał się uzasadnić, jak moż­
na usprawiedliwić odejście od nauczania encykliki
odnośnie do tzw. pigułki antykoncepcyjnej (o działa­
niu także poronnym); szczególnym obrońcą mor. za­
kazu a. - i stanowiska Kościoła w tej sprawie - stał się
pap. Jan Paweł II; jeszcze przed 1978 uznał on pro­
blematykę etyki seksualnej i małżeńskiej za szczegól­
ny przedmiot swojej filoz. refleksji, w której obrębie
dokonał także mor. kwalifikacji a.; również i in., bar­
dziej ogólne jego prace antropol. i etyczne dotyczą
ostatecznie także tej kwestii, jako że jej rozwiązanie
implikuje szereg bardziej podstawowych rozstrzygnięć
filoz., podkreśla się także wkład Kard, Karola Wojty­
ły w przygotowanie ostatecznej redakcji konstytucji
soborowej Gaudium etspes, zwł. jej części poświęco­
nej małżeństwu i rodzinie, oraz wpływ jego dzieła
Miłość i odpowiedzialność na Humanae vitae Pawła
VI; zainteresowaniom tym Jan Paweł II daje wyraz
także w ramach swojego pap. nauczania; kilkuletni cykl
katechez poświęconych małżeństwu określił on jako
,jakby rozbudowany komentarz do nauki zawartej (...)
w encyklice »Humanae vitae«”; encyklika Jana Pawła
II Veritatis splendor, poświęcona kryzysowi we wspó-
łcz. teol.-mor. myśleniu, uznana została przez papieża
za źródło właściwych narzędzi także do rozwiązania
sporu o a.; w encyklice Evangelium vitae Jan Paweł II
obciąża odpowiedzialnością za rozpowszechnienie się
we współcz. świecie postaw braku szacunku dla ludz­
kiego życia (zwł. przed urodzeniem) panującą men­
talnością antykoncepcyjną.
Rozpowszechnianie aprobaty dla a. wiązało się
w dziejach Europy z odchodzeniem od wiary chrześc;
owocem oświeceniowej ideologii było doświadczenie
porewolucyjnej Francji; w XIX w. była ona krajem, w
którym praktykowano a. na największa skalę w Euro­
pie; w efekcie przeżyła kryzys demograficzny na pocz.
tego stulecia (liczba urodzeń we Francji na 1000 miesz­
kańców spadła z 35-40 na XVIII/XIX w., do 32,9
1816-20 i 31,4 1821-25, by 1826-30 osiągnąć rekor­
dowo niski poziom 30,5); do 1850 Francja nie miała
zastępowalności pokoleń; w XIX w, tamtejszy Kościół
kilkakrotnie zwracał się z pytaniem do Stolicy Apo­
stolskiej odnośnie do różnych elementów stanowiska
w sprawie a., co również wskazuje na dużą skalę tych
praktyk.
Pod koniec XVIII w. dzieło Th. Malthusa ostrze­
gające przed nadmiernym przyrostem naturalnym otwo­
rzyło drogę do propagowania a. (i aborcji) jako środka
dla rozwiązania tego problemu; w XIX w. w niektórych
krajach Europy i w USA obowiązywały jednak prawa
zakazujące rozpowszechniania i propagandy a.; pod ko­
niec XIX w. zaczął działać zorganizowany ruch na rzecz
kontroli urodzeń, stawiający sobie rozmaite dalsze cele;
1860 w Anglii G. Drysdale (autor książki The Eléments
o f Social Science: or Physical, Sexual and Natural Reli­
gion) założył Ligę Maltuzjańską którajednak na samym
początku nie cieszyła się popularnością nowa Liga Mal-
tuzjańska powstała 1878; jej działalność - obejmująca
poparcie dla a. - była prowadzono w celu walki z prze­
ludnieniem; liderzy Ligi rozpowszechnili swoje idee także
poza granice Anglii; 1889 Ligi Maltuzjańskie powstały
w Niemczech i na Morawach ( 1889), w Hiszpanii ( 1904),
Brazylii ( 1905), Belgii ( 1906), na Kubie ( 1907), w Szwaj­
carii ( 1908), Szwecji (1911), Włoszech ( 1913); po An­
glii szczególnie ważną rolę odegrał ruch kontroli uro­
dzeń w Niderlandach, gdzie Ligę Maltuzjańską powoła­
no 1882; we Francji Liga rozpoczęła swoją działalność
1865, ale ruch przybrał na sile dopiero od 1898 (założe­
nie przez R Robina „La Ligue de la Régénération Huma­
ine”, stawiającej sobie również cele eugeniczne); czaso­
pisma popierające a. pojawiły się 1880; pierwszy mię-
dzynar. kongres ruchu kontroli urodzeń 1900 odbył się
w Paryżu, drugi w Liege (1905), w Hadze (1910), w
Dreźnie (1911), Londynie (1922), Nowym Jorku (1925);
1927 zwolennicy kontroli urodzeń zorganizowali Świat.
Konferencję dotyczącą Ludności w Genewie; tam też
1930 powstała pierwsza międzynar. klinika praktykująca
antykoncepcyjne metody; 1931 towarzystwa kontroli uro­
dzeń stworzono w Czechosłowacji i Polsce; w latach 20.
kliniki kontroli urodzeń powstawały w Wielkiej Bryta­
nii, Niemczech, Holandii i niektórych amer. stanach. W
USA pierwsze dyskusje na temat a. pojawiły się w me­
dycznej prasie w latach 80. XIX w.; we Francji a. stała
się przedmiotem medycznej dyskusji podczas sympozjum
1905; w Anglii 1922 przeważająca większość lekarzy
aprobowała użycie a.; było to odejście od panującej w
 ANTYKONCEPCJA
XIX w. opinii świata medycznego, że a. jest medycznie i
mor. podejrzana (jeśli nie oczywiście niebezpieczna).
Za „matkę kontroli populacji” w USA uważa się
M. Sanger; swoją działalność rozpoczęła ona 1911,
wraz z działaczami lewicowymi, m.in. J. Reedem, au­
torem znanej książki Dziesięć dni, które wstrząsnęły
światem (Sanger pomogła sfinansować jego podróż do
Rosji); we wczesnych latach swojej działalności San­
ger założyła feministyczny magazyn „Woman Rebel”;
1916 otworzyła pierwszą w USA klinikę kontroli uro­
dzeń, w rezultacie czego została aresztowana za naru­
szanie prawa zakazującego rozpowszechniania infor­
macji o kontroli urodzeń; oskarżono ją później o na­
ruszenie prawa stanu Nowy Jork; tamtejszy sąd stanął
jednak po stronie Sanger, interpretując obowiązujące
prawo na jej korzyść (uznano, że nie gwałci się prawa,
rozpowszechniając a. „dla leczenia choroby”); 11917
Sanger założyła czasopismo „Birth Control Review”,
którego wydawcą była do 1929;jednym z 3 stale obec­
nych tam tematów było stosowanie kontroli urodzeń
w celach eugenicznych; działalność Sanger sprzeczna
była z obowiązującym od 1873 prawem Comstock Law
(od nazwiska A. Comstock); do 1926 roku 23 z 58
stanów i Puerto Rico uznawały za nielegalne publiko­
wanie i reklamowanie informacji z zakresu kontroli
urodzeń; ograniczenia w in. stanach obejmowały za­
kaz posiadania, wytwarzania, rozpowszechniania in­
formacji o środkach kontroli urodzeń; 1930 rozpoczął
się jednak odwrót od tego stanowiska.
W Belgii na mocy prawa wprowadzonego 1923
była przestępstwem zarówno dystrybucja środków
antykoncepcyjnych, jak i pism opisujących środki za­
bezpieczające przed poczęciem; w Irlandii od 1929 za
przestępstwo uważane było drukowanie i dystrybucja
książek czy periodyków popierających „nienaturalne
powstrzymanie poczęcia”; w Hiszpanii od 1928 za­
kazane było propagowanie antykoncepcyjnej teorii lub
praktyki; we Francji 1920 wprowadzono prawny za­
kaz „propagandy a.”; propaganda a. w XX w. łączy się
też ze zorganizowaną działalnością zmierzającą do
realizacji idei tzw. „wyzwolenia seksualnego” (m.in.
W. Reich, H. Marcuse, Ch. Reich), opartej na S. Freu­
da koncepcji człowieka ukierunkowanego na dozna­
nia seksualne; po II wojnie świat, na rzecz rozpo­
wszechnienia aprobaty dla a. zaczęły działać potężne
międzynar. organizacje m.in. IPPF (Międzynarodowa
Federacja Planowanego Rodzicielstwa) i Population
Council: w działalność tę włączyły się też rozmaite
agendy ONZ, a wśród nich zwł. UNFPA (Fundusz
Ludnościowy ONZ), WHO i UNICEF.
3. An t y k o n c e p c j a a n e o k o l o n i a l i z m.wodu niepłodności, osiąganej dzięki masowej ukrytej
Po II wojnie świat. a. stała się wybranym środkiem
137
rozwiązania problemu gwałtownego wzrostu liczby
ludności świata; faktycznie jednak działania te sąele-
mentem polityki antyurodzeniowej prowadzonej na te­
renach poddanych ekonom, eksploatacji (-> aborcja);
w tym też celu wyprodukowano tzw. pigułkę antykon­
cepcyjną, zdaniem jej współtwórcy J. Rock (autora
głośnej książki Czas nadszedł) motywem jej stworze­
nia było poszukiwanie skutecznych środków obrony
przed przeludnieniem świata (zwł. krajów rozwijają­
cych się), stanowiącym zagrożenie szczególnie dla
USA; gen. W. Draper (którego komisja opublikowała
1959 raport rekomendujący prowadzenie przez USA
kontroli populacji poza granicami kraju) w liście 1965
sygnalizował istnienie planu wywarcia nacisku na Pa­
wła VI, w celu zmiany stanowiska Kościoła katol. w
sprawie a. (a zwł. „pigułki”); watykańscy urzędnicy
ujawnili, że proponowano Stolicy Apostolskiej milio­
ny dolarów za ogłoszenie dopuszczalności a.; Rock
twierdził w swej książce (Czas nadszedł), że gł. prze­
ciwnikiem w rozbrajaniu „populacyjnej bomby” jest
Kościół katol. ze swoim mor. nauczaniem w sprawie
a. (i in. środków kontroli urodzeń): „Jak długo Ko­
ściół katolicki zabrania stosowania metod regulacji
urodzeń uznanych za skuteczne, żadna instytucja pu­
bliczna - czy to Stanów Zjednoczonych czy z ramie­
nia ONZ - nie zajmie się otwarcie problemem prze­
ludnienia świata”.
4. B a d a n i a nad a n t y k o n c e p c j ą w
I I I R z e s z y . Propaganda a. i in. środków ubez-
pładniających związana jest w XX w. także z eugeni-
ką; w III Rzeszy działalność na polu ograniczenia płod­
ności „gorszych ras” za pomocą różnych środków kon­
troli urodzeń traktowano jako priorytetową; oprócz
szerokiego stosowania aborcji interesowano się bar­
dzo znalezieniem skutecznych i wydajnych środków
ubezpładniających, zwł. nieodwracalnych, takich jak
sterylizacja; 14 VII 1933 wydano w tym celu ustawę
O zapobieganiu urodzeniu dziedzicznie chorego po­
tomstwa; w nazistowskich Niemczech podkreślano
pionierską rolę USA w prowadzeniu polityki eugenicz-
nej drogą ubezpłodnienia; zdaniem A. Hitlera obowiąz­
kiem „rasy panów” jest „systematyczne zwiększenie
populacji niemieckiej”; aby to zrealizować, „trzeba
będzie opracować technikę depopulacyjną (...), któż
może zakwestionować me prawo do unicestwienia
milionów ludzi niższych ras, pleniących się jak robac­
two”; nazistowskie plany przewidywały na pierwszym
etapie likwidację Żydów i Cyganów oraz ogranicze­
nie liczebności Słowian, potrzebnych jeszcze jako siła
robocza, ale skazanych na stopniowe wymarcie z po­
sterylizacji; najpierw jednak wysterylizowano 375 tys.
„gorszych rasowo” aryjczyków; realizację tego planu
w stosunku do Żydów rozpoczęto podczas konferen­
cji w Wannsee 20 I 1942, kiedy to podsekretarz stanu
z Ministerstwa Spraw Wewn. domagał się „maksymal­
nego wykorzystania sterylizacji” wobec „mischlingów”
(mieszańców żyd.-niem.); 27 X na 3. konferencji do­
tyczącej „ostatecznego rozwiązania” A. Eichmann
otwierając tę konferencję, stwierdził, że „dzięki no­
wym zdobyczom nauki w dziedzinie sterylizacji moż­
na by wyjałowić nawet podczas wojny 72 700 mischlin­
gów 1 stopnia”; jednak Hitler zwlekał z ratyfikacją
uchwał tej konferencji i dzięki temu nie zdążono w
całości zbrodniczych planów wykonać; jedynie w
Holandii 20 III 1943 gestapo ogłosiło uchwałę zale­
cającą zaproponowanie wyboru międsy sterylizacją a
deportacją 8 tys. Żydów hol. połączonych małżeń­
stwem z nie-Żydami; 5 V 1943 w obozie w Vught roz­
poczęły się przymusowe sterylizacje; przedstawiciele
9 kościołów chrześc. w Niderlandach podpisali pro­
test skierowany do komisarza okupowanych Niderlan­
dów przeciwko takiemu traktowaniu Żydów; określo­
no te działania jako „konsekwencję rasistowskiej dok­
tryny antychrześcijańskiej”.
W celu znalezienia szybkich i ukrytych metod
pozbawienia płodności niem. pseudolekarze prowadzi­
li zbrodnicze eksperymenty na więźniach obozów kon­
centracyjnych, m.in. w Oświęcimiu (zwł. X blok do­
świadczalny), gdzie pod kierunkiem ginekologa prof.
Clausa Claubeiga poddawano więźniarki - z upoważ­
nienia H. Himmlera - sterylizacji poprzez wstrzykiwa­
nie substancji powodujących niepłodność; gł. asysten­
tem Clauberga był J. Gobel, pracownik zakładów Sche-
ring-Kahlbaum; twierdzi się, iż ,jego obecność przy
większości doświadczeń przemawia za wielokrotnie
przytaczaną tezą że Clauberg był opłacany przez pry­
watny przemysł za prowadzenie doświadczeń nad no­
wymi preparatami farmaceutycznymi. Zresztą istnieje
w aktach sądowych 5 pism wymienionych między za­
kładami farmaceutycznymi Bayera i komendantem obo­
zu w Oświęcimiu, z których wyniką że firma Bayer
stara się o przydział 150 kobiet do doświadczeń z nar­
kotykami. Po ustaleniu ceny dokonuje się transakcji, a
wkrótce potem zawiadamia o śmierci tych kobiet”; nad
znalezieniem in. metody masowej sterylizacji kobiet i
mężczyzn „pracował” w Auschwitz także SS-Sturmban-
nftihrer dr Horst Schumann (1939-40 był on kierowni­
kiem zakładu eutanazyjnego i rzeczoznawcą ds. euta­
nazji); chciał on uzyskać sterylizację poprzez naświe­
tlanie narządów płciowych promieniami rentgena; IV
1944 Schumann przekazał do kancelarii Hitlera swoje
opracowanie o działaniu promieni rentgena na gruczo­
ły płciowe człowieka; w poł. 1944 przeniósł się on do
KL Ravensbriick, gdzie kontynuował swoje doświad­
czenia sterylizacyjno-kastracyjne na grupie 120-140
dzieci cygańskich; w tym samym czasie znalazł się w
Ravensbrück także Clauberg i także kontynuował swo­
ją działalność; naziści myśleli jednak i o in., bardziej
nowoczesnych i ukrytych metodach sterylizacji; w
dwóch niem. pismach (1940, 1941) zostały opubliko­
wane rezultaty badań dra Madausa z Instytutu Biologii
(Radebeul-Dresno) nad sokiem tropikalnej rośliny Ca­
ladium seguinum, mającym powodować niepłodność;
roślina ta wylansowana została 1907 przez niem. pism
ogrodniczych jako roślina dekoracyjna; artykuły dra
Madausa zainteresowały dra A. Pokornego (specjalistę
chorób skórnych i wenerycznych), późniejszego oskar­
żonego w jednym z procesów norymberskich; uznał on
tę roślinę - w liście do Himmlera za „nową skuteczną
broń”, przy pomocy której „moglibyśmy obezpłodnić
od razu 3 miliony bolszewików znajdujących się w nie­
woli niemieckiej, tak by mogli pracować, lecz by nie
byli zdolni do rozmnażania”; środek ten miałby „ogrom­
ne znaczenie (...) dla obecnej walki naszego narodu”;
Pokorny zaproponował hodowlę rośliny w szklarniach
i przeprowadzenie doświadczeń na ludziach; z jego ze­
znań przed sądem wynikało, że wiedział o zamiarach
Himmlera wysterylizowania wszystkich Żydów i miesz­
kańców terenów wsch.; na te same badania nad Cala­
dium seguinum (otwierające drogę „obezpłodnienia
praktycznie nieograniczonej liczby osób w ciągu bar­
dzo krótkiego czasu najprostrzym możliwie sposobem”)
zwrócił też uwagę w liście do Himmlera dr Fehringer
(zastępca gauleitera prowincji Niderdonau); uznał on
za konieczne także doświadczenia na ludziach i zapro­
ponował w tym celu więźniów obozu dla Cyganów w
Lackenbach w prowincji Niederdonau; przypomniał
jednak, że całą sprawę należy traktować jako „tajną w
najwyższym stopniu niebezpieczną ze względu na to,
że w pewnych okolicznościach propaganda wroga mo­
głaby wiadomość o tego rodzaju doświadczeniach wy­
zyskać dla zaszkodzenia nam niesłychanie w oczach
opinii światowej”. Himmler zareagował już na pierw­
szy projekt dra Pokornego i nakazał „podjąć z jego ra­
mienia kontakty z drem Madausem i przekazać mu ży­
czenie, by nie publikował dalej żadnych prac na temat
sterylizacji za pomocą medykamentów, a wreszcie za­
proponować mu, że we współpracy z lekarzem naczel­
nym SS mógłby przeprowadzić doświaczenia na prze­
stępcach, których tak czy owak należy wysterylizować”;
okazało się jednak, że hodowla pd.amer. roślinyjest trud­
na; Himmler nalegał na to, żeby „przy użyciu posiada­
nych części tej rośliny podjąć próby sterylizacji w obo­
zach koncentracyjnych”; dr Koch - przesłuchiwany jako
świadek lekarz z Zakładów Madausa - współuczestnik
badań Madausa opublikowanych 1940, zeznał w pro­
cesie, że cała grupa badawcza sabotowała rozkaz władz;
 ANTYKONCEPCJA - ANTYKOCIELNA POLITYKA W A D Z PRL
doświadczenia miano prowadzić tylko na myszach i
szczurach, a ich przebieg opóźniano rozmyślnie, bo­
wiem „kierowało nami przypuszczenie, że SS i Pohl
mogąmieć takie zamiary, z którymi nie moglibyśmy się
zgodzić. Dlatego doświadczenia od razu zaplanowano,
rozpoczęto i przeprowadzono w ten sposób”; amer. psy­
cholog prof. J. Jofen w swojej pracy na temat podawa­
nia estrogenu matce na inteligencję dziecka twierdził,
że zbudowano w Auschwitz szklarnie do hodowli ja­
kiejś rzadkiej pdamer. rośliny, z której mogły być wy­
produkowane kobiece hormony (prof. Clauberg w okre­
sie międzywojennym był autorytetem w dziedzinie ba­
dań nad hormonami i opracował m.in. metodę produk­
cji 2 preparatów hormonalnych używanych przy lecze­
niu niepłodności); brak jednak bliższych informacji na
ten temat, ponieważ badania nad sterylizacją- przypo­
minał Himmler - były sprawami „najściślej okrytymi
tajemnicą i (...) można je omawiać tylko w zamkniętym
gronie, przy czym za każdym razem należy nowych
uczestników zobowiązać do zachowania tajemnicy”.
Po 11wojnie świat, towarzystwa eugeniczne (wy­
stępujące niekiedy pod in. nazwami) nie zaprzestały
swojej działalności na polu rozpowszechniania anty­
koncepcji.
J.T. Noonan, Contracceptlon. A history o f Its Treatment
by the Catholic Theologians and Canonists, Cambridge 1966;
J. Rock, Czas nadszedł, Warszawa 1966; Paweł VI, Encyklika
Humanae vitae (25 VII 1968), Acta Apostołicae Sedis 60: 1968;
Y. Ternon, H, Socrate, Histori amedycyny SS czyli mit rasizmu
biologicznego, Warszawa 1973; Y, Temon, H. Socrate, Ekster­
minacja chorych psychicznie w III Rzeszy, Warszawa 1974; Jan
Pweł II, Adhortacja apostolska Famiłiaris consortio o zadaniach
rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, Acta Apo-
stolicae Sedis 77: 1982; Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą
stworzył ich, Watykan 1986; K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzial­
ność, Lublin 1986; T. Styczeń, Człowiek wobec antykoncepcji.
Wolność wiążąca się z prawdą o człowieku czy wolność tworze­
nia prawdy o człowieku?, w: Abp K. Majdański, Ks. T. Styczeń,
Ks. A, Szostek, O cywilizację miłości i życia, Warszawa 1992;
M. Czachorowski, Nowy im\>erializm, Warszawa 1995; M. Cza­
chorowski, Wiek rewolucji seksualnej, Warszawa 1999.
Marek Czachorowski
ANTYKOŚCIELNA POLTYKA WŁADZ
PRL (1944-56) - polityka komun, władz Polski, któ­
rej celem było maksymalne ograniczenie wpływu Ko­
ścioła katol. na życie społeczeństwa poi. i podporząd­
kowanie go totalitarnemu państwu lub całkowite wy­
eliminowanie go z życia publicznego.
Od chwili wkroczenia na terytorium Polski od­
działów -> Armii Czerwonej (1944) władzę zaczęła
przejmować komun, mniejszość, egzystująca jedynie
139
dzięki faktycznej wówczas okupacji sow. i mająca mi­
nimalne poparcie w społeczeństwie poi.; komun, uzur­
patorzy mieli więc decydujący wpływ na kształtowa­
nie się powojennego ustroju Polski; kolejne etapy tego
procesu wyznaczały takie wydarzenia, jak reforma rol­
na, nacjonalizacja wielkiej własności (zwł. przemysłu)
i referendum na temat reformy rolnej, granic zach. i
istnienia senatu; gł. rolę odegrało jednak bezwzględ­
ne niszczenie opozycji i zagarnięcie całej władzy przez
Pol. Partię Robotniczą (PPR), z dopuszczeniem do
udziału w niej Pol. Partii Socjalist. (PPS), Stronnic­
twa Lud. (SL) - w miejsce zlikwidowanego Pol. Stron­
nictwa Lud. - i Stronnictwa Demokr. (SD), skupiają­
cego wszystkich gotowych do współpracy z nową wła­
dzą a nie mieszczących się w żadnej z wymienionych
struktur polit.; po wyborach styczniowych 1947jasne
więc było, iż prędzej czy później nastąpi system mo-
nopartyjny, co stało się z chwilątzw. zlania się PPR z
PPS XII 1948; od tego czasu praktycznie rozpoczyna
się w Polsce era Stalin., której gł. osiągnięciem w dzie­
dzinie ustrojowej była Konstytucja ogłoszona 22 VII
1952; odtąd już oficjalnie Polska stała się krajem tota­
litarnym na wzór ZSRR.
Osobnym zagadnieniem, świadczącym o skom­
plikowaniu sytuacji wewn. Polski po 1944, było opero­
wanie w kraju sow. i poi. służb bezpieczeństwa, będą­
cych wyłącznie na usługach ustanowionej przez Stali­
na, mającej rządzić Polską administracji; służby te od
początku tępiły wszystkie siły polit. podległe rządowi
londyńskiemu, w tym także organizacje zbrojne (m.in.
-> Armia Krajowa) oraz władze wszelkiego szczebla;
zwalczaniu podlegały także wszystkie organizacje i oso­
by, na których ciążyło podejrzenie choćby tylko kry­
tycznego stosunku do nowej rzeczywistości.
Do kategorii osób dla władzy niebezpiecznych
lub niewygodnych zaliczano przede wszystkim ducho­
wieństwo, zwłaszcza katol.; w pocz. fazie jednak uni­
kano atakowania Kościoła jako instytucji; wyjątkiem
było zerwanie Konkordatu, ale był to problem zasad­
niczej wagi, a jego rozwiązanie świadczyło o wielkiej
zręczności nowych władz.
Komuniści zdawali sobie sprawę, iż stabilizację
polit. nowego systemu gwarantuje dopiero rzeczywi­
ste pozyskanie poważnej części społeczeństwa; na
pierwszym miejscu liczono na wieś, gdzie reforma
rolna miała uzależnić od państwa rzesze mało- i śred­
niorolnych chłopów; instrukcje Woj. Urzędu Bezpie­
czeństwa Państw. (WUBP) na temat działań na wsi
1946-47 nie zawierają żadnych akcentów wskazują­
cych na wrogą polityce państwa postawę czy działal­
ność duchowieństwa; w tym okresie akceptacja wyni­
ków reformy rolnej przez chłopów gwarantowała suk­
ces państwa na tym odcinku także pod względem ustro­
jowo-propagandowym, chociaż nieufność wobec „sow.
kurateli” była i w tych kręgach niemała.
Całkowita odmiana nastąpiła od lata 1948, kie­
dy zaczęto propagować kolektywizację; przede wszyst­
kim dla większości chłopów oznaczało to nieszcze-
rość władz oferujących im ziemię z parcelacji; co wię­
cej, potwierdzała się propaganda opozycji antykomun.,
która taką kolej rzeczy zapowiadała; z trudem udawa­
ło się przekonać nawet chłopów małorolnych (bied-
niaków i średniaków) do walki z kułactwem oraz idei
spółdzielni produkcyjnych; już sama obiegowa nazwa
„kołchozy” była wystarczająco odstraszająca; po raz
pierwszy zauważono „ucieczkę” od tej przygnębiają­
cej rzeczywistości do przeżyć rei., co automatycznie
podnosiło prestiż Kościoła; bez przekonania jednak
podejmowano szerzej zakrojone ataki na duchowień­
stwo; małe wrażenie robiły nawet głosy domagające
się parcelacji ziemi kośc., bowiem fałszywie brzmiało
hasło postulujące oddanie jej chłopom.
Na taktykę komunistów wobec Kościoła wpły­
wały zatem bieżące procesy utrwalania nowej rzeczy­
wistości lub jej zagrożeń; dlatego materiały źródłowe
wybierane na zasadzie znaczenia instytucji, które je
wytworzyły (najwyższe władze państwa czy Kościo­
ła) nie oddają rzeczywistości, ale ukazują próby nor­
matywnego jej kształtowania; jeszcze 1991 honoro­
wano niekiedy literaturę na temat Kościół-państwo z
okresu PRL, co już choćby ze względu na nieobowią-
zującąjuż wówczas cenzurę jest nieporozumieniem;
także dotyczy to używanych po wojnie pojęć takich,
jak demokratyzacja, integryzm czy zakładania dobrej
wiary strony państw., zarówno w przypadku zerwania
Konkordatu, jak i zawarcia porozumienia z 14IV 1950;
to anachroniczne widzenie ówczesnej problematyki na
linii państwo-Kościół wyklucza oczywiście dotarcie
do rzeczywistych mechanizmów, wytyczających fak­
tyczny kierunek polityki państwa, jak i środków za­
stosowanych do jej realizacji; rzadko podkreśla się
istotne różnice między taktyką władzy komun, wobec
Kościoła do 1949 a późniejszym zastosowaniem wo­
bec Kościoła środków rugujących go z życia publ. i
uderzających w jego egzystencję materialną; chodziło
wyłącznie o taktykę, a nie o zmianę założeń; założe­
niem niezmiennym i zasadniczym był rozdział Kościo­
ła od państwa.
Zarówno nowa świecka regulacja prawa małżeń­
skiego, jak i nauki religii w szkołach, a nast. zniszcze­
nie „Caritasu”, a nawet dopuszczenie kontrolowanych
wydawnictw czy stowarzyszeń (Komisja Księży przy
ZBoWiD, PAX, Koła Poselskiego „Znak” jtp.) nie były
niczym in. jak atrapą nie istniejących swobód rei. na
forum życia publ.; Kościół jednak jeśli chodzi o miej­
sca kultu (chodzi tu o placówki duszpasterskie bezpo­
średnio oddziałujące na społeczeństwo), był nie do
zlikwidowania, a miało się okazać po porozumieniu z
1950, iż również nie do zasymilowania z warunkami
życia w reżimie komun.; dlatego państwu w gruncie
rzeczy pozostawały jedynie metody policyjne; należa­
ło je jednak stosować niezwykle ostrożnie, a tzw. dzia­
łaniom operacyjnym UB nadawać charakter koniecz­
nej obrony zagrożonego państwa.
Rozważając program konfrontacji z Kościołem
katol. (która do 1956 ulegała stałej eskalacji, a po za­
łamaniu się stalinizmu przybrała postać inwazji ide-
ol„ wspieranej dość niezręcznymi antykośc. pocią­
gnięciami adm.), nie można pomijać Stolicy Apostol­
skiej, a zwł. pap. -> Piusa XII, jako wyzwania dla władz
komun.; mamy tu do czynienia z dwiema sprawami:
absolutne odrzucenie przez pap. zarówno światopo­
glądu, jak i modelu demokracji komun, oraz identyfi­
kowanie się przyjętej przez Kościół koncepcji społe­
czeństwa z modelem demokracji zach., coraz więcej
czerpiącej z wzorców amer.; nic zatem dziwnego, iż
potępienie komunizmu 1948 wraz z wszystkimi tego
konsekwencjami oraz nieufność wobec polityki poko­
jowej bloku sow. (Apel Sztokholmski) niezmiernie uła­
twiało także poi. władzom komun, stosowanie repre­
sji wobec duchowieństwa oraz usprawiedliwiało ini­
cjatywy prowadzące do tworzenia w łonie Kościoła
enklaw podległych reżimowi; w istocie nie było to nic
nowego, a tylko usiłowania zastosowania zasady divi­
de et impera (dziel i rządź); mierne rezultaty tych za­
biegów potwierdziły jedynie niepodatność Kościoła na
akceptację reżimu i jakiekolwiek z nim się zasymilo­
wanie; wprawdzie w całym okresie PRL nie ustawały
negocjacje między episkopatem i państwem, mające
na celu budowę twórczej koegzystencji obu tych or­
ganizmów, w istocie jednak chodziło raczej o osłabie­
nie konfrontacji, która nie ustawała ani na chwilę, bo­
wiem cele nadrzędne Kościoła i państwa były prze­
ciwstawne; o ile pierwszy nie mógł zrezygnować z
ewangelizacji, o tyle totalitarny reżim komun, nie re­
zygnował z walki światopoglądowej, czyli z prób de-
chrystianizacji społeczeństwa; trzebajednak przyznać,
że ta ostatnia była w omawianym tu okresie w stadium
pocz.; państwo dysponowało uboższymi środkami
aniżeli cieszący się wówczas wielkim autorytetem
Kościół.
W pierwszych 3 latach powojennych kwestie
światopoglądowe zajmowały mało miejsca w taktyce
stosowanej przez UB wobec Kościoła; już jednak 1946
zwrócono uwagę na coś więcej niż suponowane czy
rzeczywiste poparcie Kościoła dla opozycji polit.; przy­
czyną wydania na pocz. VIII 1946 przez ówczesną
kierowniczkę V Departamentu MBP, L. -> Brysty-
gierową, bardzo szczegółowej instrukcji dla urzędów
 ANTYKOŚCIELNA POLTYKA W ŁADZ PRL
bezpieczeństwa były spodziewane obchody święta rei.
15 VIII; przewidywano poświęcenie wszystkich die­
cezji Najświętszemu Sercu Maryi Panny, pielgrzymki
do Częstochowy, Piekar, Kalwarii i Poznania oraz cen­
tralne uroczystości na Jasnej Górze z udziałem kard.
A. Hlonda; charakterystyczne jest zawarte w owej
istrukcji zdanie: „Wobec tego, że 15 sierpnia przed
wojną był wykorzystywany jako dzień święta nie tyl­
ko rei., ale i polit., mającego za zadanie podtrzymanie
kultywowanych przez sanację nastrojów antyradziec­
kich, zachodzi obawa, że elementy reakcyjne zachcą
wykorzystać organizowane uroczystości kościelne dla
celów politycznych, antydemokratycznych i antyrzą­
dowych”; nawet w poufnym dokumencie nie odważo­
no się nazwać rzeczy po imieniu, omijając takie poję­
cia, jak „wojna bolszew.”, „cud nad Wisłą”; zadanie
UB było wieloaspektowe; najpierw należało spenetro­
wać środowiska kośc. w celu poznania programu przy­
szłych uroczystości i nazwisk ich organizatorów, ka­
znodziejów, haseł; chodziło o przeniknięcie agentów
w szeregi aktywistów katol., pozyskanie nawet żebra­
ków, handlarzy dewocjonaliów choćby tylko dla wy­
sondowania nastrojów społ.; nie rezygnowano też z
nacisków na biskupów, by odwieść ich od ewentual­
nego polit. wykorzystania uroczystości; nakazano no­
tować kazania i treść zapisów potwierdzać przez świad­
ków; ingerencja zmobilizowanych służb bezpieczeń­
stwa miała nastąpić dopiero w chwili rpzpoczęcia
manifestacji polit.; wyraźnie ostrzegano przed możli­
wością prowokacj i.
Z jednej strony władze nasycały środowiska
kośc. coraz liczniejszą agenturą, skrzętnie też groma­
dziły dossier osób aktywnych, duchownych i świec­
kich, z drugiej - interweniowały z reguły wówczas
tylko, gdy ksiądz zdobywał sobie autorytet społ.; tak
było nawet na tzw. Ziemiach Odzyskanych, gdzie czę­
sto pod tym względem była pustka; atakowanie Ko­
ścioła na polu jego zwyczajnej działalności religijno-
duszpasterskiej należało aż do 1949 raczej do wyjąt­
ków; ponieważ istotą Akcji Katol. było przedłużanie
duszpasterstwa kanonicznego poprzez ramię świeckie,
należało uderzyć także na tym odcinku; stąd kolejna
instrukcja, wyd. 13 VI 1947 również przez Brystygie-
rową, poświęcona była organizacjom katol,, zwł. Ka­
tol. Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej (KSMM) i
Katol. Stowarzyszeniu Młodzieży Żeńskiej (KSMŻ)
oraz pokrewnym organizacjom; instrukcja zaczyna się
znowu zmyłką, obliczoną chyba na niektórych przy­
najmniej funkcjonariuszy UB, by ich przekonać, iż nie
chodzi o walkę z Kościołem, a jedynie z reakcjądzia-
łającąza parawanem Kościoła; pierwszy akapit instruk­
cji brzmiał: „Na terenie całego kraju obserwujemy
aktywizację reakcyjnej działalności politycznej części
141
kleru; jednym z głównych momentów tej akcji jest
tworzenie masowych organizacji młodzieżowych pod
nazwą Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej
i Katlickie Stowazyszenie Młodzieży Żeńskiej; daje
się zauważyć fakty grupowania się reakcyjnych ele­
mentów mikołaj czy kowskich, wypartych z Wici wo­
kół KSM”; pomijając charakterystyczny dla propagan­
dy komun, żargon, zdanie to zawiera błąd rzeczowy,
prawdopodobnie zamierzony; organizacje wymienio­
ne nie były tworzone ale w najgorszym przypadku
odtwarzane bądź kontynuowane tam, gdzie istniały w
podziemiu w czasie okupacji; w dalszym ciągu wspo­
mniano o istnieniu przed wojną sieci „tego rodzaju
organizacji” i o tym, że „organizacja ta prowadziła
wówczas szeroką akcję polityczną skierowaną [prze­
ciw - Z.Z.] siłom demokracji w Polsce”; dość ścisła
charakterystyka KSM zawiera też wzmiankę o reakty­
wowaniu stanu przedwojennego poprzez legalizację
stowarzyszeń sprzed 1939, co jednak uznano za
sprzeczne z prawem; sprawa jednak komplikowała się
o tyle, że poza diecezją katowicką, gdzie nie zgłasza­
no władzom reaktywowanych ogranizacji, w in. czę­
ściach Polski rejestrowano u władz istnienie oddzia­
łów terenowych KSM; Urząd Bezpieczeństwa otrzy­
mał zadanie kontrolowania w urzędach woj. procedu­
ry przyjmowania tych zgłoszeń, jak i wydawania ze­
zwoleń, przy czym władze mogły się jedynie odwołać
do ustawy o stowarzyszeniach z 27 X 1932; nie cho­
dziło jednak bynajmniej o stopień dopełnienia formal­
ności; należało szukać sposobu likwidacji stowarzy­
szeń; konieczne było w tym celu współdziałanie władz
adm. (starostów, władz gminnych) i UB; ten ostatni
miał niepokoić osoby starające się o założenie organi­
zacji, wzywając je na przesłuchania, gromadząc prze­
ciwko nim materiały obciążające, które umożliwiłyby
władzom odmowę zatwierdzenia stowarzyszenia; w
przypadku organizacji już istniejących należało szan­
tażować przede wszystkim kierownictwo, a nast. po­
średnio członków, których spisy miały być dostarczo­
ne przez zarządy do UB; na Ziemiach Zach. polecano
badać „przynależność państwową członków KSM”, co
wyraźnie sugerowało dyskryminację autochtonów; w
szczególny jednak sposób zalecano śledzenie przecho­
dzenia młodzieży z Wici do KSM i wszelkich kontak­
tów między tym związkiem a PSL; działaczom Przy­
sposobienia Wojsk, i Wychowania Fiz. (PW i WF)
zakazano kontaktów z organizacjami KSM, rozwija­
jącymi tradycyjnie działalność na tych polach; nawet
akcję przysposobienia rolniczego odcinano całkowi­
cie od KSM, niegdyś żywo w niej zaangażowanego;
za nielegalne i skonfiskowane uznano wychodzące w
Poznaniu pisma „Młody Hufiec”, „Szkoła Czynu Ka­
tolickiego” oraz jakiekolwiek tego typu wydawnictwa,
których posiadaczy nie należało wprawdzie areszto­
wać, a tylko przesłuchać do protokołu.
Opisana tu procedura miała być stosowana tak­
że wobec takich organizacji, jak Związek Młodzieży
Katol. (woj. białostockie), Związek Młodych Polek -
ZMP (woj. szczecińskie) oraz Juventus Christiana,
gdyby odrodziła się na uniwersytetach; bezwzględnie
rozwiązywać polecano stowarzyszenia nie zalegalizo­
wane; natomiast nazwiska organizatorów wnioskują­
cych legalizację miano podawać do wiadomości UB.
Represje wobec Kościoła kierowane były zatem
gł. przeciwko osobom aktywnym na polu jego działal­
ności, i to gł. przeciwko świeckim; uzasadniano je rze­
komo sprzecznym z prawem działaniem oraz wrogą
wobec nowej rzeczywistości postawąpolit.; władze nie
kryły jednak, iż celem, który należy osiągnąć wszyst­
kimi środkami, jest likwidacja wpływów Kościoła na
społeczeństwo; w tym celu trzeba było szukać pretek­
stu do objęcia represjami najaktywniejszych księży;
powod mógł być tylko natury polit.; ponieważ oskar­
żenia o współpracę z Niemcami trudne były do sfin­
gowania, istniało nastawienie, by szukać punktu za­
czepienia w fakcie lub insynuacji współpracy księży z
podziemiem „londyńskim”; wiele sposobności do gro­
madzenia materiału przeciwko księżom dostarczyła
ustawa z 25 II 1947 o amnestii; wydana w związku z
nią instrukcja (3 III) przez naczelnika V Wydziału MBP
Jankowskiego nakazywała operatywne wykorzystanie
ustawy w celu uzyskania jak najwięcej wiadomości o
łączności kleru z podziemiem; specjalna komisja UB
miała zwracać uwagę na następujące sprawy: 1° gro-
madzienie pełnych danych (nazwiska, pseudonimy,
adresy i rysopisy) o księżach kapelanach konspiracyj­
nych, aktywnych członkach lub dowódcach band (tak
nazywano oddziały oporu antykomun.) i grup organi­
zacyjnych, 2° uzyskanie pełnych danych o księżach
pomagających lub dających schronienie nielegalnym
organizacjom i ich członkom, 3° rejestrowanie przy­
padków magazynowania przez księży w pomieszcze­
niach kośc. broni, umundurowania itp., 4° wychwyty­
wanie księży odradzających w konfesjonale ujawnia­
nie się, z zaznaczeniem, czy było to przed ogłosze­
niem czy po ogłoszeniu ustawy amnestyjnej; o te rze­
czy miano wypytywać ujawniających się, nie wpro­
wadzając jednak danych na temat księży do protoko­
łu, lecz sporządzając osobną notatkę z zaznaczeniem
nazwiska i pseudonimu informatora; przygotowywa­
no tym sposobem ewentualnego świadka oskarżenia.
Księży chciano także wykorzystać w sensie po­
zytywnym: przez skłanianie ich do popularyzowania
z ambony lub w kontaktach osobistych idei ujawnia­
nia się; UB miało tu wykorzystać fakt popierania no­
wego porządku przez księży w czasie wyborów; nale­
żało też skrzętnie odnotowywać i niezwłocznie prze­
syłać do V Departamentu MBP informacje o fakcie
zabraniania przez władze duchowne księżom wystę­
powania w tych sprawach, jak i nazwiska tych duchow­
nych, którzy z ambony na te tematy mówili.
Metoda inwigilacji księży i kierunek działań ope­
racyjnych, które dawały podstawę do stosowania re­
presji, organizowania procesów i wkraczania do agend
kośc., np. w przypadku „Caritasu” czy ingerencji w te
sprawy na mocy deklaracji rządu z 20 III 1949 o sto­
sunkach między państwem a Kościołem, nie uległa w
zasadzie zmianie aż do 1956; w okresie Stalin, starano
się jednak uzyskać bezpośredni wpływ na działalność
czysto kośc.; nawet porozumienie z 1950 w zamia­
rach rządu miało służyć temu celowi; chodziło bowiem
0 to, by móc oskarżać hierarchię, zwł. prymasa S. Wy­
szyńskiego, o rzekome łamanie porozumienia, co da­
wało władzom asumpt do eskalacji nacisków na
wszystkie ogniwa kośc.; aparat ucisku - UB miał w
tym czasie metodę już w pełni wypracowaną która,
jak wyżej wykazano, służyła zarówno napaściom na
Kościół w „majestacie prawa” z powodu dawn. i bie­
żących wykroczeń kleru, jak i przenikaniu operacyj­
nemu do wnętrza komórek kośc., by wzmagać inwigi­
lację i budzić niepewność i zaniepokojenie wśród ka­
tolików, świeckich i księży; w istocie zatem pierwszą
instancją państw. sprawującą„pieczę” nad Kościołem
były nie władze adm., lecz MBP; to właśnie materiały
płynące z tego ministerstwa stanowiły podstawę decy­
zji innych władz, w których orbicie działania znajdo­
wały się agendy kościelne.
S. Biernacki, Początki kształtowania się aparatu bezpie­
czeństwa w Polsce, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu”, t. 35, Warszawa 1992; P. Ra-
ina, Kościół w PRL. Dokumenty ¡945-1959, Poznań 1994; H. Sła-
bek, Polityka i Kościół w Polsce 1945-J950 (Przegląd problema­
tyki), „Dzieje Najnowsze”, t. XXIII (1991), z. 2; Państwo-Kościół
uproguPRL (1944-1956). Przegląd najnowszej literatury przed­
miotu, „Dzieje Najnowsze”, t. XXVIII (1995), z. 4; W. Roszkow­
ski, Historia Polski 1914-1994, Warszawa 1995.
ks. Zygmunt Zieliński
ANTYKOŚCIÓŁ, antyeklezjalizm - społecz­
ność o strukturach, funkcjach i celach wrogich Ko­
ściołowi (szczególnie katol.); a. ma wiele postaci i
form, m.in.: satanistyczny („czarna msza”), pseudo-
rel. (marksizm sow.), masoński, postmodernistyczny
(zmierzający do rozbicia struktur, instytucji Kościoła
1jego etyki).
Wprawdzie XX w. jest dla chrześcijaństwa „wie­
kiem Kościoła”, jednak w cywilizacji euroatlantyckiej
stał się stuleciem najbardziej antykośc.; złożoność pro­
 AN TYKOŚCIÓŁ
blemu polega na tym, że nie rozstrzygnięty jest spór,
czy Kościół katol. winien przekształcać świat na swój
sposób, czy też samemu dać się formować przez niego
w historii; w najstarszej Ewangelii ukazany jest rady­
kalnie krytyczny i soteryjny stosunek do świata do­
czesnego: „nie sądźcie, że przyszedłem przynieść po­
kój na ziemię; nie przyszedłem przynieść pokoju, lecz
miecz” (Mt 10, 34); przyszedłem rzucić ogień na zie­
mię i jakże bardzo pragnę, żeby on już zapłonął” (Łk,
12,49); później jednak zwyciężyło stanowisko mniej
radykalne, wg którego chrześcijaństwo przyniosło po­
kój, pojednanie między Ewangelią a światem.
1.
Stosunek K o ś c i o ł a do ś w i a t a nie jest
prosty, lecz dialektycznie napięty; Kościół transformuje
świat, a jednocześnie sam jest przezeń określany, w
tym także - w pewnym sensie - zagrożony; zagroże­
nie to współcz. występuje w coraz pełniejszej antyko-
ścielności; w rozwoju hist. Kościół napotyka różne nie­
bezpieczeństwa, będące pewną postacią negacji Ko­
ścioła: 1° -> antyklerykalizm, czyli z negacjajakiejkol­
wiek wartości kapłaństwa, bądź to wewnątrz Kościo­
ła, bądź na zewnątrz, w kontekście czysto doczesnym;
2° wybiórczość polegająca na przyjmowaniu gł. idei
religii chrześc., ale zarazem odrzucaniu instytucji
Kościoła, w tym kapłaństwa hierarchicznego; zwł. w
czasach współcz. odrzuca się Kościół w imię Boga, w
imię Chrystusa czy Ducha Świętego; Kościół miałby
być przeszkodą na drodze do „Prawdziwego Boga”
(S. Kierkegaard, M. Buber, skrajne ruchy niefor­
malne): Gott? Ja! Kirche? Nein!\ 3° postawa akceptu­
jąca jedynie wspólnoty małe, emocjonalne, „ciepłe”,
a odrzucająca Wielki Kościół, uniwersalny, obiektyw­
ny, sakramentalny; 4° szerzący się indywidualizm,
liberalizm iirracjonalizm: Kościół to tylko moje
jednostkowe ,ja”, absolutnie dowolne, bez prawdy -
rozumiany tylko jako przeżycie mojego własnego „mi­
sterium”; 5° odrzucanie Kościoła jako sakramentu (od
czasu reformacji), łaski, a więc ostatecznie negacja Jego
wymiaru zbawczego (soteryjnego); uznaje się tylko
społeczność naturalną, doczesną, immanentną, stwo­
rzoną przez samego człowieka na gruncie psych, po­
trzeb (-> antychryst); 6° obraz Kościoła psychastenicz-
nego, tworzony przez niektórych eklezjologów, nawet
katol.; ma to być Kościół grzechu, lęku, wątpienia,
Kościoła, który „wstydzi się przed ateistami”.
Kościół katol. zawsze jest poddawany próbie
nieustannego kuszenia na scenie świata (perpetua ten-
tatio Ecclesiae): 1° „ogień zewn.” - odmienne religie,
in. wyznania, masoneria, pseudoreligie, specyficzny
opór materii itp. oraz 2° „ogień wewn.” - kuszenie
ateizmu, grzech, słabość duszy, rozbicie wewn.,
konfrontacyjne koncepcje Kościoła itp.
143
WI tysiącleciu nurty antyeklezjalne płynęły prze­
ważnie korytem in. religii, kościołów, kultur, królestw,
ludów; rozpowszechnianie chrześcijaństwa dokonywało
się gł. w dziedzinie intelektualnej, uprzywilejowanej
przez kulturę gr.; stąd też ataki na chrześcijaństwo szły
gł. ze strony doktrynalnej: antydogmaty, -> herezje,
walczące między sobącm/o, rozdarcie między prawdą
a nieprawdą, między rozumem a nierozumem; w II ty­
siącleciu dojrzewał raczej byt społ. chrześcijaństwa:
Ewangelia królestwa, państwo chrześc. (respublica Chri­
stiana, regnum christianum), kultura chrześc., zakony
jako mikroeklezje itp.; konsekwentnie ataki szły ze stro­
ny kuszenia społ. (tentatio socialis): sekty,
schi­
zmy (wsch. i zach.), państwa nar., patologia socjalna,
rozbijanie świadomości chrześc. na rei. i świecką, szyb­
kie degenerowanie się zakonów itp.; u progu III tysiącle­
cia kształtuje się zwł. moralność i praxis chrześc. (age-
re christianum i operari christianum); jest to epoka
modelowania relacji soterii chrześc. do creation jest to
kuszenie świeckie (tentatio saecularis) - ataki idą gł.
pod znakami sekularyzmu, negacji potrzeby zbawie­
nia, odrzucania etyki ewangelicznej, a wreszcie budowy
świata bez Boga (mundus sine D eo\ jakiegoś „czynie­
nia nie-Boga” (atheopoiesis).
Chociaż w głębi bytu ludzkości Kościół jest po­
kojem i „przystanią historii”, to jednak w wymiarze
empirycznym Kościół katol. pozostaje do końca świa­
ta „znakiem sprzeciwu” (Łk 2, 34),, jego duszę prze­
nika miecz, ażeby wyszły na jaw zamysły serc” (Łk 2,
35)-jest ogniem i niepokojem, i mieczem duchowym;
nie ma, i nie może być, żadnego paktu między Ko­
ściołem a wspólnotą ateistyczną.
2. Mimo specyfikacji okresowych, empiryczny
o b s z a r z a g r o ż e n i a obejmuje powoli cały byt
Kościoła; na obszarze intelektualnym zwalczane są
podstawowe prawdy katol.: Bóg, -> dusza, -> wiecz­
ność, -> zbawienie, sens istnienia itp.; jednocześnie
atakowana jest ustawicznie sfera poznawcza Kościo­
ła, umysłowa i samoświadomościowa, a więc credo,
myśl katol., teologia, filozofia chrześc., nauczanie
religii w instytucjach pozasakralnych, a nawet głosze­
nie w ogóle, jeśli tylko ma ono wymiar intektualny.
Na całym obszarze kultury euroatlantyckiej pod­
dawane są straszliwej próbie wszystkie wyższe warto­
ści mor. i prakseologiczne Kościoła; współcz. cywili­
zacja zach. posiadła już in. system wartości, bez po­
równania niższy niż w świecie pogańskim; mnożą się
działania - nierzadko za aprobatą eklezjologów teor. i
prakt. - zmierzające do wyparcia wszystkich tematów
i treści rei. z życia publ., społ., gosp., kulturowego,
artyst.; zamierzenia takie znalazły się w oficjalnych
programach niemal wszystkich partii polit., Parlamentu
 Europ., ONZ, konstytucji państw, organizacji między-
nar. i ogólnoświatowych.
Występuje przy tym syndrom antykreacyjny; jest
to atak na podstawową prawdę Kościoła, że świat jest
stworzony przez osobowego Boga i jest tworzywem
ludzkim (mundus creatus et creandus); w kulturze
euroatlantyckiej rozwija się ateizm kreacjonistyczny lub
kreacjonizm ateistyczny; osiąga on swój punkt kulmi­
nacyjny w negacji stworzenia, niszczeniu go i odma­
wianiu mu statusu daru Bożego i międzyludzkiego; świat
nie jest niczyim darem, jest tylko przedmiotem walki i
łupem zdobywcy, sam człowiek jest stwórcą.
Ma miejsce rozrywanie odkupienia i stworzenia:
albo świat nie potrzebuje odkupienia, bo jest „boski w
sobie”, albo odkupienie ma być dziełem samego czło­
wieka jako „boga”; zwalczana jest prawda o mundus
redemptus et salvandus\ rozlało się pojęcie autosote-
rii, samozbawienia: jak organizm sam się rozwija i
zwalcza ewentualną chorobę, tak i całe stworzenie -
łącznie z człowiekiem - samo się rozwija i naprawia,
na podobieństwo maszyny samoregenerującej się; nie
ma transcendencji, nie ma sakramentu życia; życie jest
pojmowane płytko, technicznie, komputerowo; znisz­
czenie embrionu (-> aborcja) ludzkiego lub przyśpie­
szenie śmierci starca (-> eutanazja) to tylko włączenie
lub wyłączenie jednego z urządzeń w otoczeniu; wspó-
łcz. cywilizacja jest jeszcze bardziej mitograficznaniż
dawne; cały byt ludzki jest przerzucany na aparat, tech­
nikę, ekran zewnętrzny.
Dochodzi do niszczenia kapłana, proroka, na­
uczyciela, świętego; człowiek - jako jednostka i jako
społeczność - nie ma wnętrza, świata głębi, ducha,
tajemnicy, nieskończoności; często jest on redukowa­
ny do samego seksu i jeśli jest jakieś bóstwo, to jest to
„bóstwo seksualne” (wzór stawiany zwł. młodzieży).
3. W r z e c z y w i s t o ś c i p o l s k i e j ujawnia
się kilka kształtów fali antykośc.; prawie wszystkie
-> mass-media realizują pełną służbę kerygmatyce an­
tykośc; pozostały one - bez zmiany swych kształtów -
w rękach ateistów postmarksistowskich, liber., demoli-
ber., masońskich i judaizujących; nowi „kapłani ate­
istyczni” czynią pewne taktyczne ustępstwa na rzecz
katolików, ale cały swój program kształtują ściśle ate­
istycznie (-> ateizacja); filmy, sztuka, literatura, pro­
gramy oświatowe - wszystko to ma charakter antykośc.,
laicki, masoński, z apoteozą niewierzących oraz z
podtekstem, że prawdziwymi i wielkimi twórcami kul­
tury poi. byli wyłącznie ludzie pochodzenia żyd.; świę­
ta katol. są obłożone „wykładnią obowiązującą”: że są
pochodzenia pogańskiego, mającharakter -> magii lub
-> zabobonu, a obyczaje katol. są równie prymitywne,
jak każdej sekty; dostrzegalne jest dążenie do utrzyma­
nia na najważniejszych stanowiskach państw, i samo­
rządowych tych samych - bez względu na różne wybo­
ry - sprawdzonych ludzi, a mianowicie ateistów, maso­
nów, a przynajmniej pochodzenia niepol., niechętnych
instytucji Kościoła; spora grupa owych ludzi została
wpierw oddelegowana do „Solidarności” oraz do partii
katol. z zadaniem przeszkadzania w zjednoczeniu pra­
wicy; działania te opierająsię na założeniu, że katolicy
nie mają zmysłu polit. i społ.; w konsekwencji ośrodki
ateistyczne zmierzają globalnie do usunięcia ze sceny
publ. nie tylko Kościoła hierarchicznego, ale i laikatu
katol., zresztą celowo kłóconego z mniejszościami wy­
znaniowymi i nar.; ateiści mają utrzymać w swym ręku
gł. ośrodki władzy, kapitał i ziemię, mająteż prowadzić
wszelką przedsiębiorczość, żeby stać się „panami Pol­
ski”, u których będą nadrabiali walczący o przeżycie
poi. katolicy; ten nowy rodzaj kolonizacji chce się roz­
ciągnąć na cały Wschód; od strony merytorycznej z kolei
dąży się do kontynuowania i rozwijania kultury łiberal-
no-ateistycznej pod dominacjąosób judaizujących - li­
teratura, film, teatr, rozrywka, muzyka, piosenkarstwo,
malarstwo, rzeźba, architektura, dekoratorstwo, rzemio­
sło artyst., estetyka przestrzenna, tematy ludyczne itd.
mająbyć treściowo ateistyczne; przede wszystkim dąży
się do tego, by złamać moralnie samych katol. adeptów
sztuki polkiej.
Istnieją przy tym podstawy do twierdzenia, że
niektóre czynniki władzy umyślnie sterują prawodaw­
stwem poi. w ten sposób, by prawo było pozorne, bez­
ładne, niespójne, sprzyjające przestępczości i złago­
dzeniu dyscypliny, by w rezultacie w państwie zapa­
nował chaos, terror i strach, by w ten sposób pogrążyć
Kościół katol. w przerażeniu i poniżeniu; kraj z takim
niedowładem prawnym i dyscyplinarnym łatwiej jest
uczynić łupem ludzi nie skrępowanych katol. etyką.
Centra międzynar., pod hasłem koniecznych re­
form, chcą podporządkować sobie Kościół poi., który
wg nich jest zbyt tradycjonalistyczny i wsteczny; na­
leży więc go zmodernizować tak, by nie stanowił prze­
szkody w zawładnięciu poi. bogactwami i ludźmi; do
takiej rzekomej „reformy” wykorzystuje się pewne
grupy duchownych oraz niektóre ośrodki laikatu.
Ważnym źródłem antyeklezjal izmu jest nader oży­
wiony antyklerykalizm; większość antyklerykałów to
ludzie żyjący w środowisku katol., ale nie znający na­
uki Kościoła, nie praktykujący, nie włączający się czyn­
nie w żaden świat idei; atak na Kościół, duchownych,
na ludzi gorących religijnie, jest u nich mechanizmem
samoobronnym; pochodną tego jest przekonanie, że
Kościół to oderwana idea, utopia, uczucie, rzeczywi­
stość poza obowiązkiem, społecznością i prawdą.
W Polsce - podobnie jak we wszystkich byłych
demoludach - nastąpił rozpad więzi społ., a zwł. kry­
zys adm.; do tego dołączyła się niespotykana dotąd
 A N T Y K O M JU Ł
frustracja zbiorowa, depresja, nerwica społ.; tak cięż­
kiej sytuacji ogólnej w historii Polski jeszcze nie było;
przeżywanie ogólnej niemocy, fale nieracjonalnej ->
agresji, powódź fałszywych informacji, deptanie uświę­
conych wartości, cynizm niektórych polityków przy­
czyniają się do odruchów przemieszczonej agresji na
Kościół jakoby odpowiedzialny za wszystko zło.
4. Choć w Polsce duchowieństwo stoi na bardzo nostki i społeczności.
wysokim poziomie moralnym, to jednak powstały
n i e k o r z y s t n e u w a r u n k o w a n i a , które na­ Kościoła”, proklamacja kodeksu błogosławieństw, pro­
leży przezwyciężać; poważnym źródłem obecnych sła­
bości kleru poi. jest zaniedbanie pracy intelektualnej,
myśli, idei, nauki na rzecz herezji działania, gry sce­
nicznej wobec wiernych, ślepych praktyk; nie bez zna­
czenia jest także osłabienie karności, ascezy społ.,
ducha służby; duchowni naśladują zbytnio archetypy
świeckie: polityków, aktorów, artystów, różne egocen­
tryczne gwiazdy dzisiejszej kultury; widoczny jest brak
żywego modelu życia zbiorowego i indywidualnych
wzorów kapł.; w ślad za wzorami państwa zakradła
się do ludzi Kościoła niesprawiedliwość, karierowi-
czostwo, nieszczerość, obłuda, zawiść, co w konse­
kwencji ośmiesza pracę, naukę, zdolności, służbę Ko­
ściołowi; wydaje się, że poczucie godności, honoru,
wolności, mocny charakter, silna osobowość katoli­
ków zostały utrzymane (uratowane) męczeństwem
duchownych (J. -> Popiełuszko, S. -> Niedzielak, S.
Zych).
Anachronizują się szybko obrazy Kościoła;
-> Sobór Watykański II przywrócił blask wielu obra­
zom Kościoła; po kilkudziesięciu latach przyszły jed­
nak in. potrzeby; takie obrazy Kościoła, jak: uczta,
gody, królestwo, rodzina, świątynia, winnica, krzew
winny, eucharystia, ciało społ., lud - zachowująswoją
semantykę podstawową;coraz częściej niestety rażą
takie obrazy Kościoła jak: trzoda, stado, owczarnia,
pasterz i jego rogacizna i nierogacizna, pan feudalny i
słudzy, nauczyciel i grupa uczniów; osłabiony obraz
Kościoła uniwersalnego i obiektywnego (mimo wiel­
kiego zaangażowania niektórych kapłanów) wykazu­
je brak „duszy wspólnej”; uwidaczniająsię nawet pew­
ne rysy między Kościołem Wielkopolskim, Krak., Ślą­
skim, Pn., Ściany Wsch.; w sytuacji ciągłego zagroże­
nia ze strony polityków ateistycznych decentralizacja
Kościoła poi. nie może być zjawiskiem korzystnym
(brak właściwej myśli eklezjologicznej); w doku­
mentach I! Synodu Plenarnego Kościół poi. jest upar­
cie nazywany - wbrew wielowiekowej tradycji - „Ko­
ściołem w Polsce”;jest to także wbrew soborowi, jak­
by nie było prawdziwych Kościołów lokalnych, a tyl­
ko jeden Kościół uniwersalny i czysto duchowy, bez
relacji do konkretnego narodu, bez respondencji na
żywe potrzeby społ., hist., kulturowe.
145
5. Przed ludźmi Kościoła (ludem Bożym) rysują
się pewne p o d s t a w o w e zadani a; należy ożywić
to, co prawo kanoniczne nazywa „obecnością Kościo­
ła” {praesentia Ecclesiae) - wejście Kościoła w głąb
osoby ludzkiej i w całą przestrzeń świata; Kościół wi­
nien wejść w społeczeństwo, kulturę, sztukę, świado­
mość zbiorową i w całą tematykę człowieka jako jed­
Musi dokonywać się „dekalogiczna proklamacja
klamacja pneumatologiczna o absolutnym charakterze
woli Boga i prawa mor.; jest to zbawcza rola etyki ewan­
gelicznej: „Ktokolwiek więc zniósłbyjednoztych przy­
kazań, choćby najmniejszych, i uczyłby tak ludzi, ten
będzie najmniejszy w królestwie niebieskim” (Mt 5,19);
Kościół jako „kolumna etyczna” musi objąć całe społe­
czeństwo we wszystkich dziedzinach jego życia.
W związku z tym musi nastąpić „publ. ufaktycz-
nienie Kościoła”, czyli Kościół musi mieć prawo oby­
watelstwa w centrum sceny świata, choć nie na spo­
sób doczesny, lecz zbawczy, transcendujący; musi mieć
prawo inspirowania ducha społeczności doczesnej;
Ecclesia publicanda - Kościół musi być czyniony
publicznym (publicus, populicus - należący do ludu,
narodu, społeczeństwa); ponieważ Kościół sam w so­
bie nie jest społecznością doczesną, dlatego jego „pu­
bliczność” ma charakter pośredni; to laikat transpo-
nuje umysł, serce i czyn Kościoła na swoje życie w
doczesności, myśl o świecie, miłość społ. i twórczość;
ewangeliczna Prawda, Miłość i Etyka muszą mieć
wpływ, choć pośredni, na całość życia doczesnego;
gdyby Ewangelia zamknęła się pod korcem, w „utaj­
nionym” zakamarku prywatnym, to najbliższe poko­
lenia uprawiałyby już tylko „teologię śmierci Kościo­
ła”, żyłyby w „erze postkościelnej”.
W społeczeństwie katolików musi być słyszane
słowo Boże, głos Kościoła; nie może rozbrzmiewać
wyłącznie głos a.; w wielu krajach Zachodu sami ka­
tolicy zgodzili się powoli zamilczeć publicznie; w
Polsce głos Kościoła odebrano siłą, razem z głosem
poi.; dlatego należy przywrócić jeden i drugi.
W sytuacji przedłużania się ciemiężenia katolików
poi. przez „nowych panów ateistów” i uciskania nieu-
kształtowanych jeszcze w pełni polityków, wyrastają­
cych z pnia poi., będzie musiał wystąpić bezpośrednio
Kościół instytucjonalny, jak robił to w czasach zabo­
rów, powstań i okupacji; chrześcijaństwo nie jest tylko
nocną zjawą marzeniową w wyobraźni utopistów lub
zdziecinniałych starców; Polacy - w tym i cały Kościół
- będą musieli wziąć na okres przejściowy odpowie­
dzialność za ojczyznę, za Polskę, za publ. struktury ży­
cia; kiedy nie daje się utrzymać zrujnowanego państwa
poi.; w Polsce tylko Kościół pozostaje instytucją czyn-
nąw pełni, nie rozbitą i nie skorumpowaną do dna; istot­
nie, ateiści czynią wszystko, by Go sterroryzować, „za­
mknąć usta” nawet Janowi Pawłowi II w sprawach Pol­
ski; mówi się, że ratowanie Polski przed nową niewolą
to „katolicyzm polit.”; jednak Kościół poi. nie jest pu­
stym hasłem, nie tylko w dziedzinie zbawienia, ale tak­
że we wtórnym oddziaływaniu na ludzką indywidual­
ną i społ. egzystencję doczesną wątpliwe jest, aby wspó­
łpracę ze Stwórcą i rozumne urządzenie świata Chry­
stus powierzył wyłącznie ateistom; potężny konflikt
polit. i społ., który wystąpił we współcz. Polsce stanie
się zasadniczym tematem w XXI w.
J. Bartyzel, Katolicyzm a liberalizm, Warszawa 1992; K.
Góźdź, Nowa ewangelizacja odpowiedzią na wyzwania obec­
nego czasu, Lublin 1993; J. Mariański, Religia i Kościół w spo­
łeczeństwie pluralistycznym. Polska łat dziewięćdziesiątych,
Lublin 1993; M. Novak, Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg
Kościoła. Nauczanie społeczne Kościoła a instytucje liberalne,
Poznań 1993; S. Obirek, Wizja Kościoła i państwa w kazaniach
ks. Piotra Skargi SJ, Kraków 1994; Cz.S. Bartnik, Walka o Ko­
ściół w Polsce, Lublin 1995; S. Kowalczyk, Liberalizm i jego
filozofia, Katowice 1995; R. Martin, Kryzys prawdy: atak na
wiarę, moralność i misję w Kościele katolickim, Wrocław 1995;
C.M. Martini, Jaka polityka?, Kraków 1995; K. Pawlina, Nowa
ewangelizacja i je j realizacja w Polsce po 1989 roku, Warsza­
wa 1995; P. Matejski, Liberalizm i socjalizm w świetle społecz­ „wychowywać”; wychowanie to - jak twierdzą- prze­
nego nauczania Kościoła, Kraków 1996; F.J. Mazurek, Czy
możliwy jest liberalizm katolicki?, „Społeczeństwo” 1996, nr 1;
Problemy współczesnego Kościoła, Lublin 1996; M. Żywczyń-
ski, Kościół i Rewolucja Francuska, Warszawa 1996; M.A. Krą-
piec, Ludzka wolność i je j granice, 1997; Cz.S. Bartnik, Teolo­ sce wymagań kierowanych do dziecka stawia się tezę:
gia społeczno-polityczna, Lublin 1998; Cz.S. Bartnik, Kościół
jako sakrament świata, Lublin 1999; J. Hóffner, Chrześcijańska
nauka społeczna, Warszawa 1999.
ks. Czesław Stanisław Bartnik
ANTYPEDAGOGIKA - 1° teoria przeciwstaw­
na pedagogice, 2° synonim praktyki wolnej od wycho­
wania, 3° baza politycznego Ruchu Praw Dziecka.
Ruch antypedag., rozpoczęty ok. 1970 amer.
Ruchem Praw Dziecka (Children’s Right Movement),
od 1975 uzyskał swój własny, autonomiczny kształt i
błyskawicznie rozprzestrzenił się po Europie; jego pre­
kursorami sąm.in.: C.R. Rogers, F. Leboyer, M. Mead,
H. von Schoenebeck.
1. Z a ł o ż e n i a . Głosząc sposób życia wolnydzieci wzrastające wg zasad a. doświadczająświatajako
od wychowania, a. przeciwstawia się tradycji pedag.;
jako alternatywna filozofia życia i edukacji daje ofertę
„kreowania” stosunków międzyludzkich, międzypo­
koleniowych; Schoenebeck definiuje ją jako „postpe-
dagogiczną formę kultury przeciwstawiającą dotych­
czasowym wzorom kulturowym wolną od wychowa­
nia praktykę i filozofię życia”.
A. głosi, że dziecko od chwili narodzin stanowi
samodzielnie istniejący, samoświadomy, wolny byt
osobowy, nie zdeterminowany koniecznością zmierza­
nia do z góry określonego stanu końcowego; jako w
pełni ukształtowany człowiek nie musi być ono wy­
chowywane, może zatem i powinno korzystać z praw
przysługujących ludziom dorosłym; a. zarzuca peda­
gogice niedostateczne liczenie się z rzeczywistością
ontologiczną człowieka i wynikającymi z niej konse­
kwencjami; obejmuje ona swoim zasięgiem nie tylko
sferę praw dziecka jako człowieka, ale też sferę tych
dziedzin życia, które decydująo możliwości ich urze­
czywistniania: politykę, prawo i edukację; a. spojrzała
na dziecko jako na „grupę mniejszościową”, „społecz­
nie uciskaną i dyskryminowaną”, stąd jej teza: dzieci
nie sąniepełnymi ludźmi, których należy dopiero uczy­
nić pełnymi obywatelami, lecz są istotami pełnowar­
tościowymi, które same wiedzą, co jest dla nich naj­
lepsze; mają więc nieograniczone prawo do „uczest­
niczenia” w prawach człowieka i obywatela, a więc w
prawach polit.; a. odrzuca odpowiedzialność dorosłe­
go za dziecko - zamiast „odpowiedzialni za ciebie”
obowiązuje zasada „odpowiedzialni za siebie”; doro­
sły - zdaniem antypedagogów - ma „wspierać”, a nie
starzała, hist. forma relacji, która jako psych, agresja
niszczy konstruktywność, rodzi nienawiść do siebie
samego i nienawiść społ. (gotowość do wojny); w miej­
„kocham cię takiego, jakim jesteś”; dziecko samo
kształtuje swoją drogę życiową ma prawo do ocenia­
nia swoich przeżyć, do asertywnego (-> asertywność)
wyrażania siebie, do autonomicznych, kompetentnych
decyzji; w imię podmiotowości i wolności proponuje
się przyjaźń wolną od wychowania jako sposób na re­
lację dorosły-dziecko; rodzice to przyjaciele swoich
dzieci, którzy towarzyszą im bez ponoszenia za nie
odpowiedzialności; proponowane przez a. nowe rela­
cje między rodzicami a dziećmi bazująna psychotera­
pii Rogersa i jego zaleceniach autentyczności (kon-
gruencji), akceptacji, współodczuwania (empatii).
A. odrzuca przymus uczenia się jako
niedopuszczalnąingerencję w wewn. wolność człowie­
ka; zdaniem antypedagogów w miejsce obowiązku na­
leży wprowadzić prawo do uczęszczania do szkoły;
czegoś, co zostało im zaoferowane i pozostawione do
ich własnej oceny; taka postawa wynika z przeświad­
czenia, iż prawdajest możliwa tylko subiektywnie jako
„prawda na (pewien) czas”; stanowisko antypedag. za­
kłada, że należy zaufać zdolnościom dziecka ijego wła­
snej chęci do nauki oraz wyczuciu tego, co jest dla nie­
go najlepsze; trad. metodom uczenia się zarzuca się
 A N I Y r t U A C jC H jIK A
agresję w sferę wewn. życia dziecka, narzucanie ocen i
poglądów, a w zamian proponuje się niewiążące infor­
mowanie o nich; w a. mówi się także o prawie dziecka
do seksualnego stanowiska (oceniając wychowanie
płciowe dziecka jako agresję psych, i pedagog, rosz­
czenie), a także do kontaktów seksualnych.
2. Kr y t y k a . Celem przeprowadzenia właści­
wej oceny a. niezbędne jest odwołanie się do teorii
człowieka i wynikającej zeń koncepcji wychowania
wypracowanych przez tradycję kultury klas., która ade­
kwatnie rozpoznała prawdę dotyczącą tych rzeczywi­
stości; człowiek to „zwierzę rozumne” (animal ratio­
nale); w skład zwierzęcości wchodzi życie biol. i
psych., natomiast życie rozumne to życie tzw. osobo­
we; rozumność człowieka przejawia się w następują­
cych cechach: poznanie, miłość, wolność i odpo­
wiedzialność, podmiotowość względem praw, suwe­
renność oraz godność; człowiek jest osobą, a celem
jego życia jest tzw. aktualizacja (urzeczywistnianie)
różnych potencjalności osobowych na tle poznanego i
uznanego celu ostatecznego życia człowieka; życie
osobowe człowieka jest więc zadaniem polegającym
na „budowaniu” siebie jako człowieka; wprawdzie
człowiek rodzi się jako osoba, ale - wbrew poglądom
antypedagogów - winien nieustannie „rodzić człowie­
czeństwo” (rozwijać życie osobowe); istotą wy chowa­
nia jest więc doskonalenie osobowości poprzez
usprawnianie tego, co jest w czynnej i twórczej możli­
wości wychowanka; jest ono zawsze owocem społ.
współpracy wychowawcy z samym wychowankiem;
rola wychowawcy jest jedynie pomocnicza i wspiera­
jąca, ponieważ to sama natura wychowanka wyznacza
jego działania; podobnie celem samowychowania jest
usprawnianie siebie, własnego ciała, uczuciowości,
umysłu, a przede wszystkim woli - w dążeniu do osią­
gnięcia jak największej doskonałości w życiu osobi­
stym i społ.; cel wychowania i samowychowania to
jednocześnie cel życia ludzkiego, którym jest dążenie
ku pełni doskonałości; z tego wynika, że człowiek jako
osoba do pełnej aktualizacji siebie potrzebuje samo­
wychowania oraz wychowania ze strony tych wycho­
wawców, którzy wiedzą, kim jest człowiek, jaka jest
jego natura oraz jaki jest cel życia ludzkiego, a tym
samym cel wychowania i samowychowania; samo źró­
dło etymologiczne terminu „pedagogika” (gr. pais -
młodzieniec, chłopiec; ago - prowadzę) wskazuje, że
wychowanie to prowadzenie dzieci, ludzi młodych ku
pełni człowieczeństwa.
W ocenie a. należy także zauważyć, że ideologia
pedagogika - „romantyczny *' przewrót w teorii wychowania,
„anty” (m.in. antyfilozofia, antykultura, antysztuka)
jest związana z postmodernizmem (zaprzeczenie mo­
dernizmu); modernizm jako światopogląd, a w życiu
społ. jako ideologia, wspiera się na ontologicznym sta-
147
tyzmie oraz skrajnym, apriorycznym racjonalizmie, co
w teorii życia społ. owocuje totalitaryzmem; w czasach
nowoż., zwł. obecnie, modernizm zaowocował socjali­
zmem typu komun, (internacjonalist.) bądź faszystow-
sko-nazistowskiego; pedagogika modernistyczna z za­
łożenia eliminuje indywidualność na rzecz ogólności,
stosuje schematy i matryce wychowawcze; a. jako oręż
postmodernizmu, czyli socjalizmu liber. jest negacją
modernizmu; wspiera się na ontologicznym mobi lizmie
(byt jest zmianą, ruchem, nieokreślonością), sensuali-
zmie i w konsekwencji relatywizmie w sferze prawdy i
dobra; u jej podstaw leży skrajnie woi untarystyczna
koncepcja człowieka (człowiek jest wolnością).
Zarówno modernizm, jak i postmodernizm są
skrajnie jednostronnymi ujęciami rzeczywistości; po­
nadto oba używają terminów tradycji klas. (prawda,
dobro, wolność, natura człowieka itp.), to jednak zmie­
niają ich znaczenie; w konsekwencji a., wypływająca
z postmodernizmu, jest naiwna i niezgodna z codzien­
ną praktyką życia, nie wyjaśnia człowieka, lecz po­
dobnie jak modernizm, projektuje go.
Antywychowawcze tendencje we współcz. szkole
poi. odnosi się do tzw. „wejścia do Europy” (w związ­
ku z tzw. integracją europ.), które - jak się głosi -
wymaga dostosowania się do „europ, standardów” oraz
do tendencj i mundialistycznych (łac. mundus - świat),
dążących do unifikacji wszystkich narodów (-> ko­
munizm, kosmopolityzm); chodzi tu gł. o ducho-
wo-kulturową uniformizację, która ma prowadzić do
radykalnych zmian w dziedzinie wiary, postaw, stylu
życia całych społeczeństw (kryptototalitaryzm); nowa
zreformowana edukacja ma być laicka, wroga religii
(zwł. chrześcijaństwu), ma prowadzić ku „Nowemu
wspaniałemu Światu” (-> utopia) - bez Boga, ojczy­
zny, tradycji, języka ojczystego; dokumenty UNESCO
stwierdzają m.in.: „Dopóki całe pokolenie nie otrzy­
ma wykształcenia opartego na międzynarodowym stan­
dardowym planie, wszyscy będą rozumować według
starych schematów myślenia, które w końcu są fatalne
dla ludzkości. (...) Wchodzimy w dwudziesty pierw­
szy wiek. Wyzwanie, jakiemu edukacja musi stawić
czoło, jest poważne i globalne. Z tej racji misja eduka­
cji będzie zarazem trudna i chwalebna. W dwudzie­
stym pierwszym wieku, ten kto będzie kontrolował
wychowanie, będzie miał inicjatywę. Sama koncepcja
wychowania będzie odnowiona.”.
M.A. Krąpiec, Ja-człowiek, Lublin 1974; F. Bednarski,
Zagadnienia pedagogiczne, Londyn 1982; B. Śliwerski, Anty-
w: Z problematyki metodologicznej teorii wychowania, Byd­
goszcz 1992; B. Śliwerski, T. Szkudlarek, Wyzwania pedagogi­
ki krytycznej i antypedagogiki, Kraków 1991; T. Szkudlarek,
Wiedza i wolność w pedagogice amerykańskiego postmoderni­
zmu, Kraków 1993; P. Bernardin, Machiavel nauczycielem (Ma­
nipulacje w szkolnictwie. Reformy czy plan zniszczeniaK War­
szawa 1997; H. von Schoenebeck, Antypedagogika w dialogu,
Kraków 1994; Anty\yedagogika. Być i wspierać zamiast wycho­
wywać, Warszawa 1994.
Barbara Kieres
ANTYPOLONIZM - działania zewn. i wewn.
zmierzające do unicestwienia poi. państwa i narodu, wro­
gość do Polski i Polaków, posługiwanie się kłamstwami
i insynuacjami dla świadomego przyczemienia obrazu
poł. narodu; już w X-XII w. a. wyrażał się w działaniach
niektórych cesarzy i feudałów niem., dążących do rozbi­
cia, a nawet zniszczenia Polski Piastów; później znalazł
kontynuację w zaborczych zakusach Krzyżaków, zmie­
rzających do zagłady państwa polskiego.
I. PREKURSORZY WSPÓŁCZESNEGO ANTYPO-
LONIZMU
Już 1392 ces. Zygmunt Luksemburski wystąpił
z pierwszym w historii projektem rozbioru Polski mię­
dzy Węgry, Zakon Krzyżacki, Wacława IV Czeskie­
go, margrabiego brandenburskiego Josta i Jana Zgo-
rzelskiego z Nowej Marchii; 6 XII 1657 w Radnót
(Siedmiogród) zawarto pierwszy traktat o rozbiorze
ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów między Szwe­
cję, Brandenburgię, Siedmiogród i Bogusława Radzi­
wiłła; nie zdołał on jednak wejść w życie dzięki upad­
kowi antypol, koalicji.
W 2. poł. XVIII w. a. stał się podstawowym ele­
mentem polityki Prus Fryderyka II i Rosji Kata­
rzyny II, zmierzających do podporządkowania sobie
ziem poi., co zakończyło się rozbiorami; zaborcze ten­
dencje Prus i Rosji wobec Polski były wspierane przez
upowszechnianie „czarnej legendy” Polski jako kraju
anarchii i fanatyzmu rei.; w kształtowaniu i nagłaśnia­
niu ówczesnej kampanii a. niemałą rolę odegrali odpo­
wiednio za to wynagradzani niektórzy czołowi intelek­
tualiści europ, na czele z Wolterem; po upadku Polski
1795 aż do 1918 a. był jednym z gł. celów polityki
państw. 3 rozbiorców Polski, zmierzających do trwałe­
go wchłonięcia ziem poi. do swoich terytoriów; polity­
ce tej towarzyszyła nierzadko skrajna bezwzględność
w ujarzmianiu narodu poi., symbolizowana przez takie
nazwiska czołowych rzeczników a. jak Mikołaj I, feld­
marszałek I. Paskiewicz, M. Murawiew Wieszatiel, O.
von Bismarck czy K. Mettemich; dążenie do unicestwie­
nia na trwałe poi. państwowości szło w polityce państw
zaborczych w parze z konsekwentnymi działaniami dla
zafałszowania i przyczemienia poi. historii i tradycji;
stopniowo, zwł. od X1X/XX w. zaczął się nasilać a dużej
części środowisk żyd., nie zainteresowanych odrodze­
niem poi. państwowości, w szczególności setek tysięcy
litwaków, przybyłych do Polski z Rosji, i nie zwią­
zanych z Polskążadnymi tradycjami oraz Żydów-haka-
tystów w zaborze prus.; w 2. dziesięcioleciu XX w., z
inicjatywy wrogo nastawionych do Polski środowisk
żyd., zaczęto wysuwać godzące w Polskę koncepcje
buforowego państwa żyd. na ziemiach poi. tzw. -> Ju-
deopolonii; w czasie 1 wojny świat, doszło do pierw­
szej, zakrojonej na szeroką skalę antypol. kampanii nie­
których środowisk żyd, na forum międzynar.; miała ona
na celu zapobieżenie powstaniu niepodległego państwa
poi., zdominowanego przez katol. większość; w ęzasie
ówczesnej ofensywy a. masowo upowszechniano fałsze
o rzekomych pogromach Żydów na ziemiach poi.; ak­
cja ta była kontynuowana również w okresie po powsta­
niu Polski Niepodległej 1918, gł. przez niektóre wpły­
wowe środowiska Żydów amerykańskich.
Wraz z ostatecznym ukształtowaniem granic Pol­
ski po zwycięstwie nad Rosją Radz. na wiele lat tenden­
cje a. w skali międzynar. skupiały się przede wszystkim
wokół rewizjonistycznych odwetowych dążeń ZSRR i
Niemiec weimarskich; ZSRR wciąż oczekiwał na powsta­
nie warunków umożliwiających ponowne przejście do
realizacji apelu generała z wojny 1920 (późniejszego
marszałka ZSRR) M.N. Tuchaczewskiego: „Po trupie
Polski do rewolucji ogólnoświatowej”; w polityce sow.
wiernie trzymano się założeń W. Lenina: „Polska nie­
podległa jest bardzo niebezpieczna dla Rosji sowieckiej;
stanowi zło, którejednakże w obecnych czasach ma rów­
nież swoje dobre strony, ponieważ dopóki istnieje, mo­
żemy spokojnie liczyć na Niemcy, gdyż Niemcy niena­
widzą Polski i w każdej chwili będąz nami współpraco­
wać.”; Niemcy weimarskie wciąż kontynuowały polity­
kę wytyczoną 1922 przez kanclerza Rzeszy J. Wirtha i
szefa sztabu Reichswehiy H. von Seeckta; uznawała ona,
że istnienie Polski jest nie do zniesienia, a jej zniknięcie
z mapy powinno być gł. celem polityki niem.; Rząd Nie­
miec mógł liczyć na poparcie polityki a. przez większość
narodu niem. nastawionego rewizjonistycznie; nawet
poważny organ demokr. „Frankfurter Zeitung” (14 VI
1925) pisał: „Tak czy inaczej Polska musi wyjść z wojny
celnej śmiertelnie ranna. Z jej krwią odpłyną jej siły, a
wreszcie i niepodległość. A wtedy, za lat kilka w porozu­
mieniu z Rosją dobijemy umierającą”; Polska była wte­
dy konsekwentnie przedstawiana w prasie niem, jako
„państwo sezonowe” (Saisonstaat); w latach 20. a. zy­
skał po raz pierwszy znaczącego sojusznika wewnątrz
Polski w postaci swoistej „piątej kolumny” - Komun.
Partii Polski.
Bezwzględny a. w polityce sow. spowodował
1936-38 likwidację poi. okręgów autonomicznych na
sow. Ukrainie i Białorusi oraz wymordowanie ponad
300 tys. Polaków w ramach ówczesnych czystek etn.;
 A N TYPO LO N IZM
TT-rr
było to faktyczne rozpoczęcie „poi. Holocaustu”
(-^ holocaust), który doprowadził w czasie II wojny
świat, do śmierci ponad 4 miliony Polaków jako ofiar
terroru sow. i nazistowskiego.
II. SOWIECKIE INSPIRACJE ANTYPOLONIZMU
Wraz ze zbliżaniem się końca wojny Polska i
Polacy stawali się celem nowej, szczególnie wyrafi­
nowanej kampanii a. rozwijanej w świecie przez sys­
tematyczne działania sow. agentów i propagandystów;
szczególnym impulsem dla tej kampanii stało się wy­
krycie katyńskiej zbrodni; aby odwrócić uwagę
Zachodu od swych zbrodni i zaborczych zamysłów
wobec krajów Europy Środk.-Wsch., propagandyści
sow. do perfekcji rozwinęli metody zohydzania kra­
jów, które miały paść ich ofiarą, a w szczególności
najbardziej opierającej się ich zamiarom Polski; ulu­
bioną bronią Kremla na całe dziesięciolecia stało się
oskarżanie Polaków o faszyzm, reakcyjność, -> an-
tysemityzm i -> nacjonalizm”, przedstawiano Polaków
na forum międzynar., jako szkodników, którzy za
wszelkącenę chcą skłócić aliantów w imię swych ana­
chronicznych i egoistycznych celów; dla skompromi­
towania Polski w świecie i odwrócenia uwagi od me­
tod utrwalania tzw. władzy lud. terrorem i fałszem ucie­
kano się do najnikczemniejszych prowokacji (-> kie­
lecka prowokacja); stopniowo piętnowanie rzekome­
go „poi. antysemityzmu” (-> antysemityzm w Polsce)
w świecie stało się ulubioną metodą agentur sow. im­
perium w akcji zniesławiania Polaków na forum mię­
dzynar.; sow. władze mogły przy tym zawsze liczyć na
serwilistyczne współdziałanie w tej akcji a. ze strony
narzuconych poi. narodowi komun, rządów w Polsce.
Czołowy PPS-owski działacz polit., działający po
1939 na emigracji publicysta i historyk, A. Ciołkosz
pisał na łamach londyńskich „Wiadomości” (1968) o
szczególnie ciężkiej odpowiedzialności komun, władz
poi. za upowszechnienie o Polsce wizji kraju antyse­
mickiego; przytaczając przykłady świadomych fa­
łszerstw historii, dokonywanych przez poi. komun,
polityków po to, by zohydzić Armię Krajową i rząd
RP w Londynie, i przedstawić je jako antysemickie,
Ciołkosz pisał: „1 tak kamyczek po kamyczku, cegie­
łka po cegiełce, własnymi rękami wznosili komuniści
polscy gmach fałszów, z których wynikać miało, iż rząd
polski w Londynie był antysemicki, Delegatura Rzą­
du w Warszawie była antysemicka, naród polski z
wyjątkiem garstki komunistów był antysemicki. Dzi­
siaj w świetle najnowszej furii rugów personalnych w
PZPR i w aparacie rządowym PRL także i ta legenda
o filosemityzmie komunistów runęła i pozostało
sprzeczne z prawdąhistorii i wysoce krzywdzące prze­
świadczenie, że naród polski w swej całości był i jest
149
- .........
antysemicki. Przeświadczenie to przyswoiła sobie duża
część opinii publicznej w świecie. Zasługa - jeśli to
można nazwać zasługą- wytworzenia się takiego sta­
nu rzeczy przypada komunistom.”
Komun, władze poi. konsekwentnie spełniały
zamysły rządu sow. dążącego do manipulowania groź­
bą rzekomego antysemityzmu w Polsce także po 1956;
intencje PRL-owskich rządów gruntownie obnażył
były redaktor naczelny miesięcznika „Znak” J. Woź­
niakowski w wywiadzie dla franc. „Le Monde” (12
IX 1989), opisał tam jak na pocz. lat 60. musiał wal­
czyć przez kilka lat, by wydać książkę napisaną wy­
łącznie przez ocalałych Żydów; wg Woźniakowskie­
go: „Ministerstwo Kultury, Urząd ds. Wyznań, cenzu­
ra, wszyscy byli przeciw. Zamysł był prosty: trzeba
było wmówić Zachodowi, że tylko komuniści poma­
gali Żydom, i że ten n a r ó d a n t y s e m i c k i trzeba
trzymać w ryzach, aby nie zrobił wszystkim kłopo­
tów.”
W parze ze skrajnym serwilizmem wobec sow.
promotorów a. na arenie międzynar. przez wiele lat po
1944 nasilał się krajowy a. w Polsce; realizowany był
on pod batutą takich oddanych agentów Moskwy jak
B. Bierut, J. -> Berman, J. -> Borejsza, J. Różań­
ski, W. Grosz czy L. -> Brystygierowa, depczących na
każdym kroku poczucie poi. godności nar.; symbolicz­
ną dla postaw krajowych rzeczników a. była opisana
przez W, Churchilla rozmowa z przedstawicielami
-> Pol. Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN)
13X1944, gdy Bierut akcentował: „Przybyliśmy tu, by
żądać w imieniu Polski, żeby Lwów należał do Rosji,
Takajest wola narodu polskiego.”; a. narzuconych przez
sow. władze komun, namiestników w Polsce wyrażał
się okrutnymi prześladowaniami największych patrio­
tów poi. na czele z wieloma dziesiątkami tys. byłych
żołnierzy ->Armi Krajowej, zohydzaniem jej wizerun­
ku osławionymi plakatami: „AK - zapluty karzeł reak­
cji” czy rozwieszaniem równocześnie obok siebie IV
1945 na ulicach Warszawy dwóch plakatów: „Chwała
bohaterskim obrońcom getta!” i „Hańba faszystowskim
pachołkom AK!”. Prosow. „inżynierowie dusz” robili
wszystko dla wytrzebienia poi. patriotyzmu w prasie,
nauczaniu historii i literatury, kinematografii; istotę
owych działań dobrze ilustrują słowa M. Dąbrowskiej
zapisane Dziennikach (13IV 1948) o filmie W. Jaku­
bowskiej „Ostatni etap”: „Film jak na polski (...) jest
dobrze zrobiony, ma nawet miejsca niezwykłej warto­
ści. Ale jest sfałszowany (...) Wszystko, co w obozie
jest sympatyczne, to Rosjanki i Żydówki - oczywiście
komunistki. Wszystko, co w obozie zdeprawowane i
łajdackie, to Polki. (...) Jeśli ten film pójdzie za granicę,
to nikogo nie przekona. A w każdym razie nikogo nie
przekona do Polski i nie zjedna dla nas.”; podobnie kry­
150 ANI YrvJLCJiNIZM
tyczne uwagi odnotowała Dąbrowska (Dzienniki; 6 I
1949) o filmie A. Forda „Ulica Graniczna”: „Cała tra­
gedia żydowska pokazana jest świetnie i robi wstrząsa­
jące wrażenie, bo robiąc ją, żydowscy marksiści zapo­
mnieli o marksizmie i robili to ze zwyczajnie ludzką
miłością. Cała strona polskajest rażąco wypaczona, gdyż
robiona jest z niechęcią zaledwie powściąganą. (...) ten
film zwłaszcza jako przedsięwzięcie państwowe, jest
skandalem, stanowi zamaskowaną propagandę antypol­
ską.”
W skali międzynar. negatywne skutki dla stosun­
ków pol.-źyd. miała rola dziennikarzy żyd. pochodze­
nia w inspirowanym przez Sowietów a. na Zachodzie;
faktem jest, że wśród autorów prosow. paszkwili na
Polskę wydanych na Zachodzie, począwszy od koń­
cowych lat U wojny świat, przez całe następne dzie­
sięciolecia, znalazła się nadspodziewanie duża liczba
osób pochodzenia żyd.; zadecydował o tym przypa­
dek - żyd. emigranci z Polski często świetnie znali
język poi. i znakomicie orientowali się w poi. realiach,
mogli więc stać się dogodnym narzędziem dla dobrze
opłacanych antypoi. manipulacji; prokomun. skłonno­
ści, w tym czasie bardzo silne wśród różnych środo­
wisk żyd. inteligencji, a często też mniejsze lub więk­
sze urazy antypol., ułatwiały zwerbowanie takich osób
na służbę propagandową Kremla; symboliczna pod tym
względem była postać przebywającego w Londynie od
1936 jako korespondenta Pol. Agencji Telegraficznej
S. Litauera; działając wyraźnie na sow. zamówienie,
Litauer jako pierwszy (już 5 VIII 1944) zaatakował w
prasie ang. („News Chronicie”) powstanie warsz.; za­
dał w ten sposób niezwykle szkodliwy cios w plecy
poi. powstańcom - zgodnie z intencjami Kremla; w
kampanii przeciw rzekomemu poi. antysemityzmowi
i nacjonalizmowi szczególnie dużą rolę odegrał bar­
dzo wpływowy zach. sowietolog pochodzenia żyd. I.
Deutscher (o wyrządzonych przez niego szkodach do-
bremu imieniu Polski można wiele przeczytać w pu­
blikowanych na emigracji tekstach A. Pragiera i L.
Łabędzia).
Znamienne były skrajne antypol. i prosow. ko­
mentarze na łamach „National Jewish Monthly”, ofi­
cjalnego organu B’nai B’rth, reprezentującego szero­
kie i wpływowe kręgi żyd. w USA; w czasie wojny to
jednoznacznie antypol. pismo oskarżało Polaków o
rzekomą kolaborację z hitlerowcami, przedstawiało
Polaków jako swego rodzaju „nauczycieli” hitlerow­
ców w odniesieniu do problemu żyd., zarzucało im
współudział w eksterminacji poi. Żydów; teksty doty­
czące sytuacji Żydów w Polsce oraz wewn. sytuacji
Polski zamieszczane w pierwszych latach po wojnie,
wyglądały na wyraźnie inspirowane przez komunistów;
potępiały one „reakcję” i prawicę w Polsce oraz rząd
RP w Londynie, zachwalając bierutowską „demokra­
cję”; X 1945 pisano na łamach „National Jewish Mon­
thly”: „Rząd warszawski odpowiadający Moskwie jest
liberalny, ale nie radykalny, ani nie komunistyczny.
Jako rząd liberalny potępia antysemityzm i obwieścił
stosowanie wysokich kar dla winnych. Równocześnie,
jako rząd liberalny, stanowi główny cel ataku polskich
reakcjonistów, którzy pragną go obalić i odrestauro­
wać starą uprzywilejowaną arystokrację. To właśnie
takie elementy prowokują antysemickie zamieszki,
będące elementem przemyślanej polityki sabotażu
przeciw prestiżowi i stabilności rządu”; II 1946 w ko­
mentarzu redakcyjnym pisano: „Wielu [Żydów -
J.R.N.] powróciło do Polski i odkryło, że okrucień­
stwo Polaków rani nawet mocniej niż dzikość nazi­
stów. Naziści byli przy uśmiercaniu szybcy i efektyw­
ni. Polacy przedłużają agonię Żydów, praktykując
wszystkie rodzaje nienawiści, głodząc ich, wyrzuca­
jąc i mordując, w sposób bardziej przewlekły, niż to
czynili naziści. Na ich nieszczęście naziści nie zdążyli
ich wszystkich wymordować. Śmierć, którą zadawał i,
była bowiem znacznie szybsza”.
Żyd. a. pojawiał się również w opracowaniach
książkowych; np. żyd. historyk S. Grayzel (A History
ofJews, Philadelphia 1947) oskarżał przedwojenną poi.
klasę rządzącą o to, że „adoptowała wiele z nazistow­
skich doktryn” i naśladowała nazistów; stawiał Pol­
skę Jako znakomity przykład niewolniczego ducho­
wego uzależnienia od niemieckich doktryn także po
uwolnieniu od niemieckiego okupanta”.
Także w Izraelu pojawiały się w pierwszych la­
tach powojennych antypol. paszkwile pisane z pozy­
cji prosow., w duchu potępienia dla „reakcyjnych”
Polaków; objawem zoologicznego wręcz polakożer-
stwa były wydane w Izraelu publikacje Z. Hauptman-
na; w swojej książce Odpowiedz (1944) atakował on
propol. Żydów, równocześnie nagłaśniając oskarżenia
przeciw Polakom; pisał wręcz o wydatnej pomocy „lud­
ności polskiej udzielonej Niemcom w eksterminacji
Żydów”; w broszurze Śluby częstochowskie czyli
„Śmierć Żydom” Hauptmann uznawał za patologię
brak nienawiści do Polaków, stwierdzając: „Trzeba
tych polskich bohaterów walki »Za Waszą wolność i
Naszą« nienawidzieć tak samo jak hitlerowców - ich
wczorajszych sprzymierzeńców w mordowaniu Ży­
dów, dzisiejszych w przygotowywanej krucjacie prze­
ciw Rosji”; w in. miejscu Hauptmann pisał: „»Niedo­
bitki« faszyzmu polskiego to cała niemal młodzież
polska i olbrzymia ilość starszych, »mafią reakcyjną«
jest z nastawienia swego, skłonności i działania ol­
brzymia większość, jakieś 80 lub 85, a może nawet 90
proc. ludności polskiej”; w broszurze roiło się od wy­
zwisk pod adresem „polskich opryszków z kręgu za­
 A N TYPOLO N IZM
chodnio-chrześcijańskiej kultury”, określeń „czarno­
secinne - białogwardyjskie szmaty” w stosunku do poi.
prasy patriot. na emigracji; tym donośniej Hauptmann
akcentował swe poparcie dla komun, rządu w Polsce,
ubolewając tylko, że jest on jeszcze wciąż niepotrzeb­
nie „obciążony” i „skrępowany od wewnątrz emigra­
cyjnymi londyńskimi naleciałościami, które utrudnia­
ją mu pracę, które w łonie jego stanowią zdecydowa­
nie ujemną pozycję”.
Do skrajnego nasilenia a. w Izraelu doszło w poł.
lat 50. wraz z coraz liczniej przybywającymi do Izra­
ela emigrantami z Polski, zwł. byłymi pracownikami
bezpieki i politrukami, którzy pragnęli „odegrać się”
na Polakach za utratę w czasie postalin. „odwilży” in­
tratnych posad piastowanych w poi. aparacie władzy;
broniący prawdy o Polsce Żyd z Izraela, były ppor.
AK S. Aronson (pseud. „Rysiek”) w liście do A. Mich­
nika z Tel Avivu 11 II 1994 pisał: „Jak wiadomo, w
1955 powstał w Jerozolimie Instytut Pamięci Narodo­
wej Yad Vashem i wkrótce przystąpił do zbierania re­
lacji o losach Żydów podczas wojny. Niektórzy z zaj­
mujących się tym młodych historyków byli to komu­
niści, wyszkoleni w stalinowskiej Polsce. Mieli oni
wpojoną nienawiść do AK i uwielbienie do AL i in­
nych formacji komunistycznych”; typowe dla opisa­
nych przez Aronsona postaw pracowników Yad Va-
shem są poglądy na temat Polaków wyrażone w rocz­
niku „Yad Vashem Studies” (1957): „Olbrzymia więk­
szość chrześcijańskiej ludności w Polsce chętnie wspó­
łpracowała z Niemcami, kierując się pragnieniem krwi
i bezrozumną nienawiścią do Żydów. Żydzi, którym
udało się wymknąć Niemcom, byli bestialsko mordo­
wani przez polskich chłopów lub wydawani przez nich
w ręce Gestapo. A nawet ci chłopi, którzy zdecydowa­
li się ukrywać Żydów, prędzej czy później mordowali
ich dla zrabowania majtku. Tak więc wszelkie możli­
wości ucieczki były od samego początku blokowane
przez wrogą ludność”; podobne poglądy wyrazili N.
Blumental i J. Kermish w książce Resistance in the
Warsaw Ghetto, a Documentary History (1965): „Sto­
sunek wszystkich warstw społeczeństwa polskiego do
gnębienia Żydów przez niemieckiego okupanta był
zasadniczo obojętny. Ku naszemu ubolewaniu społe­
czeństwo polskie patrzyło z całkowitym spokojem na
mordowanie Żydów. Większa część polskiej ludności,
zaślepiona w swych katolickich poglądach, traktowa­
ła eksterminację Żydów jako sprawiedliwą karę za
ukrzyżowanie Jezusa. Inni, bardziej trzeźwi, zwali to
mordem masowym, traktowali jednak jako słuszne
rozwiązanie, które okaże się potem dobrodziejstwem
dla odrodzonego państwa polskiego. Nawet Polacy
będący przeciwnikami faszystowskiego reżimu i bio­
rący udział w walce zbrojnej z okupantem dzielili ten
151
antyżydowski sąd, twierdząc, że w oswobodzonej Pol­
sce trzeba będzie wystawić Hitlerowi pomnik za uwol­
nienie jej od Żydów”.
Niemały wpływ na ukształtowanie kampanii a.
na Zachodzie po 1956 i jeszcze silniej po 1968 mieli
licznie przybyli tam z Polski w kolejnych falach emi­
gracji u b e c y , s ę d z i o w i e i p r o k u r a t o r z y
ż y d o w s k i e g o po c ho dz e ni a , z a mi e s z a ni w
katowanie Polaków w dobie stalinizmu; część z nich
aktywnie włączyła się do antypol. kampanii na Zacho­
dzie, widząc w tym dogodną okazję z jednej strony
do odwrócenia uwagi od swej przeszłości, a z drugiej
do przedstawienia ofiar komun, terroru, który sami re­
prezentowali, jako narodu „faszystów” i „antysemi­
tów”; o tej grupie oszczerców wymownie pisał inte­
lektualista poi. pochodzenia żyd. L. Tyrmand w wy­
danej na emigracji demaskatorskiej Cywilizacji komu­
nizmu', ubolewał, że wielu pracowników żyd. bezpie­
czeństwa pochodzenia wykorzystało nagonkę mocza-
rowskąpo marcu 1968 po to, by osiąść na amer. uczel­
niach w glorii prześladowanych męczenników, unika­
jąc rozliczenia za swe czyny; A. Zakrzewski, 1999
powołany na ministra kultury RP, a niegdyś aktywnie
zaangażowany w działającej przy prezydencie L. Wa­
łęsie Radzie ds. Stosunków Pol.-Żyd. jako jej prze­
wodniczący, wskazał w jednym z wywiadów na dość
szczególne źródło upowszechnienia postaw antypol.:
„istnieje grupa ludzi, na którą zwrócili mi uwagę przy­
jaciele w Izraelu. Nazwali ich »poszukiwaczami anty­
semityzmu«. Ci łapacze rekrutują się z dawnego apa­
ratu partyjnego, bezpieki, którym tu było dobrze -
dywany, telefony, sekretarka. Wyjechali - i okazało się,
że są bez zawodu. Tu rządzili, a tam? Ta zadra ich
uwiera.” {Chamy i Źydy - rok 1995, Rozmowa R.
Walendziaka z prof. A. Zakrzewskim, „Przegląd Ty­
godniowy”, 2 VIII1995).
III. „WYBIELANIE” NIEMIEC
Stopniowo coraz ważniejszą część kampanii a.
stanowiły działania mające na celu przyczernienie wo­
jennego obrazu Polski i Polaków w imię pomniejszenia
faktycznej odpowiedzialności Niemców i Niemiec; rolę
Niemców zaczęto coraz częściej skrywać za określe­
niem „nazizm” i „naziści”; z kolei oszczerstwa doty­
czące Polaków przybrały postać zwrotu „polskie obozy
koncentracyjne”, jednoznacznie sugerującego, że to
Polacy byli gł. odpowiedzialnymi za wymordowanie
Żydów; poi. uczony pochodzenia żyd. L. Hirszfeld bar­
dzo wcześnie, bo już w czasie wojny, przewidział, że
„Niemcy kiedyś zechcą doprowadzić do zapomnienia o
ich odpowiedzialności na zbrodnie na Żydach, być może
nawet z pomocąniemieckich Żydów. Wyrzuty za zbrod­
nie załatwią zamianą na gotówkę lub wpływy. Może na
152 A N TYPO LO N IZM
ministra spraw zagranicznych wezmą Żyda. I powiedzą
sami Żydzi: »Ciszej nad tym grobem«” (Historia jed­
nego życia, Warszawa 1957); Hirszfeld, rzecznik jak
najpełniejszej integracji ocalonych Żydów z polskością,
z niepokojem reagował na antypol. nastawienie dużej
części nacjonalistycznych środowisk żyd.; w liście do
J. Borejszy (27 X 1947) tak komentował wyraźną nie­
chęć części Żydów do wspomnianej książki i wynikłe
stąd opóźnienia w wydaniu jej zagranicą: „Moja książ­
ka jest apoteozą Żydów i ich męczeństwa (...) Nikt się
nie obraził oprócz Żydów, a niech mi Pan wierzy, że
Żydów wyidealizowałem więcej niż innych, i to wła­
śnie ze względu na ich cierpienia. I dlatego wiem, że
protesty żydowskie skierowane są nie przeciwko fak­
tom, a przeciwko tendencji asymilatorskiej i dowodzą
jednego, że nacjonaliści żydowscy nienawidzą Polaków
więcej niż Żydów, i że świadomie lub nieświadomie
idą w kierunku proniemieckim, tak jak to zresztą prze­
widziałem w mojej książce (...) Nacjonalizm żydowski
czyni wszystko, ażeby dłoń wyciągniętą odepchnąć i
ażeby nadal stwarzać kulturalne getto (...) Jeżeli nie
podkreślam tych spraw publicznie, to dlatego tylko, by
Żydom nie szkodzić i nie pogłębiać przepaści, którą
kopie nacjonalizm żydowski pomiędzy Żydami i Pola­
kami” (B. Fijałkowska, Borejsza i Różański Przyczy­
nek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995).
Ostrzeżenia Hirszfelda zyskały potwierdzenie; w
nasilającej się od poł. lat 50. akcji oczerniania Polski
dla wybielenia Niemiec uczestniczyło wiele osób ze
środowisk żyd.; pomniejszanie winy Niemiec ułatwiał
nowy stan stosunków między Żydami a Niemcami po
zawarciu (1953) porozumienia między rządami RFN i
Izraela w sprawie odszkodowań niem. dla Żydów (osią­
gnęło ono sumę kilkudziesięciu mld USD); pisarz poi.
pochodzenia żyd. A. Rudnicki już 1960 pisał w książ­
ce Obraz z psem i kotem, powołując się na referat W.
Bartoszewskiego w Krzywym Kole, o nowej idei lan­
sowanej przez Niemców, iż współwinowajcami holo­
caustu „byli Polacy”.
P. Jasienica w przemówieniu wygłoszonym pod­
czas nadzwyczajnego posiedzenia oddziału warsz.
Związku Literatów Pol. (29 11 1968) ostrzegał: „Dzi­
siaj jakikolwiek akcent antysemicki (...) jest wiązaniem
sobie kamienia młyńskiego na szyi, niczym więcej. Bo
wystarczy się rozejrzeć po świecie, żeby się zoriento­
wać, że odbywa się wielki proces zdejmowania odpo­
wiedzialności za zbrodnie z Niemiec hitlerowskich i
przerzucania na nas. O tym pisze prasa na świecie, co
do nas nie dochodzi. Te rzeczy temu procesowi tylko
pomagają, dostarczają argumentów.”
Paryska „Kultura” opublikowała (V 1968) pełne
niepokoju ostrzeżenia poi. artysty emigracyjnego, kry­
tyka sztuki i prozaika J. Czapskiego: „Spotykamy się
coraz to we wszystkich krajach ze zjawiskiem u Ży­
dów, które można by nazwać lustrzanym odbiciem
naszego rodzimego antysemityzmu - to namiętny
antypoionizm, znów tylko pewnego odłamu społecz­
ności żydowskiej. Wielu Żydów nie waha się Polskę
na każdym kroku szkalować, i Steiner ze swoją Tre­
blinką, w której między innymi opowiada ze szczegó­
łami o pogromach w Wilnie, których nigdy nie było,
nie jest wcale wyjątkiem (...). Pewni Żydzi informują
o Polsce w taki sposób, że niedługo świat uwierzy, że
to nie Niemcy, a Polacy są odpowiedzialni za zagładę
Żydów”; Czapski zacytował nast. fragment skierowa­
nego do niego listu Polaka z Chicago, ostrzegającego
w zakończeniu, że tak oto „odzywa się nieodwzajem­
niona miłość do Żydów, do Niemców i niedługo nikt
o nas nie będzie inaczej myślał, jak tylko butcher hel­
pers” [pomocnicy rzeźnika - J.R.N.],
Już w latach 60. w sztuce jednego z czołowych
amer. dramaturgów żyd. pochodzenia A. Millera, In­
cydent Vichy była mowa o „polskich obozach śmier­
ci”, z pominięciem Niemców, którzy stworzyli obozy
koncentracyjne w Polsce; w książce bardzo popular­
nego w USA pisarza W. Styrona Wybór Zofii przed­
stawiono Polaka, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego,
jako rzekomego twórcę planu likwidacji Żydów, usil­
nie namawiającego hitlerowców do jego realizacji;
komentując treść książki, znany pisarz i publicysta
amer. J. Gardner dodał, że Polacy wspólnie z Niemca­
mi starali się zlikwidować kilka milionów Żydów; 1980
w paryskiej „Kulturze” (nr 10) zwrócono uwagę na
kłamstwa Wyboru Zofii, pisząc, że książka ta ukazuje
antysemityzm poi. jako jeszcze gorszy od niem., bo w
Niemczech antysemitami byli jakoby tylko naziści, a
w Polsce wszyscy.
IV. ŻYDOWSKI ANTYPOLONIZM W USA
W upowszechnianiu a., fałszowaniu obrazu Pola­
ków i wytworzeniu swego rodzaju „czarnej legendy”
Polski na Zachodzie bardzo dużą rolę odegrały anty­
pol. filmy, zwł. wytwory produkcji hollywoodzkiej; do
najskrajniejszych wybryków żyd. a. należały kłamstwa
telewizyjnego serialu Holocaust, pokazanego po raz
pierwszy w amer. telewizji IV 1978: znalazło się w nim
kilka scen skandalicznie zafałszowujących obraz Pola­
ków w czasie II wojny świat, m.in. scena pokazująca
żołnierzy w poi. mundurach z orzełkami na rogatyw­
kach dokonujących na polecenie SS egzekucji miesz­
kańców żyd. getta; in. fragment filmu komentował w
paryskiej „Kulturze” (III 1979) poi. pisarz emigracyjny
W. Odojewski: „Ukoronowaniem zaś scen zniesławia­
jących dobre imię polskiego żołnierza jest zakończenie
odcinka trzeciego. Dobrze odkarmiony byczek w pol­
skim mundurze i rogatywce z orzełkiem zjawia się na
 A N TYPOLO N IZM
zaimprowizowanej przez dr. Weissa stacji sanitarnej i
próbuje zagnać z powrotem do transportu śmierci wy­
rwanych przez doktora z tegoż transportu Żydów. Wy­
mowa tej sceny jest tym obrzydliwsza, że sami Niemcy
na próby ratowania przez dr. Weissajego współplemień-
ców przymykają oko.”; występując przy okazji filmu
Holocaust przeciw ofensywie a. Odojewski akcentował
m.in.: „Przywykłem do smutnego faktu, że spora część
wypowiedzi wspomnieniowych (dzienników, pamiętni­
ków, także utworów literackich), pochodzących z kół
żydowskiej emigracji ze Wschodniej Europy (zwłasz­
cza w USA) jest Polsce i Polakom bardziej niż niechęt­
na. Mógłbym wymienić wiele publikacji żydowskich
autorów, w których jeśli nie cały naród polski obciążo­
ny jest niemal na równi z hitlerowskimi Niemcami
zbrodnią eksterminacji 6 milionów Żydów, to w każ­
dym razie poważna jego część, przy całkowitej obojęt­
ności, bierności czy nawet wewnętrznej aprobacie an­
tysemicko nastawionej reszty. Dawniej przecierałem
oczy ze zdumienia, przywykłem bowiem do myśli, że
naród mój nie tylko nie miał Quislinga i nie przyłożył
ręki do totalnego mordu Żydów, Cyganów i innych na­
rodowości, ale, że sam również na tej liście figurował,
zbrojnie z okupantem walczył i stracił parę milionów
obywateli”.
Wiedząc o planach wyświetlenia Holocaustu w
niem. telewizji, Odojewski wysłał depeszę do przed­
stawicieli zach.niem. centrali filmowej WDR, odpo­
wiedzialnej za przedstawienie serialu w Niemczech;
w depeszy prosił o sprostowanie w dyskusji po filmie
antypol. fałszów serialu; depeszę pozostawiono bez
odzewu, podobnie jak skierowane do władz telewizji
kilkadziesiąt in. depesz w tej sprawie (m.in. ze strony
organizacji polonijnych); pisząc o tych faktach na ła­
mach paryskiej „Kultury”, Odojewski stwierdził; że
nie był zdziwiony brakiem sprostowania antypol. fa­
łszu w niem. telewizji, ponieważ „Fałsz ten był pew­
nym Niemcom bardzo na rękę (...) Zauważyłem u nich
jeszcze jedną skłonność - skłonność do poszukiwania
wspólników (jakież to ludzkie!). Już dzisiaj nie dziwi
mnie wcale, że jeden na pięciu poznanych bliżej Niem­
ców przy okazji rozmowy na tematy ostatniej wojny,
instynktownie niemal ciągnie do tematu żydowskiego
i w końcu bąknie: »Słyszałem, że Polacy są urodzony­
mi antysemitami«”; Odojewski zwrócił również uwa­
gę na to, że w dyskusj i, którą przeprowadzono w niem.
telewizji po wyświetleniu serialu żaden z ekspertów
nie sprostował fałszu sugerującego, że poi. żołnierze
wykonywali rzekomo funkcje niem. katów; nie wy­
tknął tego fałszu nawet uratowany dzięki Polakom prof.
M. Reich-Ranicki, który przeżył getto warszawskie.
Antypol. oszczerstwa serialu Holocaust wywo­
łały krytyczną reakcję przewodniczącego Świat. Kon­
153
gresu Żyd. N. Goldmanna; 26 IV 1978 skrytykował
on serial NBC za porównanie Polaków z nazistami w
opisie prześladowań Żydów, stwierdzając: „Czystym
nonsensem jest porównywanie Polaków z nazistami.
Polacy cierpieli nie mniej niż my. My ponieśliśmy pro­
porcjonalnie większe straty, ale Polacy równie ogrom­
nie cierpieli. Polski naród był jedynym narodem, któ­
ry nie miał Quislingow, odmiennie niż to było w Ru­
munii, Francji, na Węgrzech, w Słowacji, Norwegii.
Nigdy nie było Quislinga Polsce. Myślę, że postępo­
wanie telewizji USA jest bardzo nie fair, i nie chcę
tego ukrywać” (S. Nowicki, The defamation o f the
Poles, Maryborough (Australia) 1989).
Antypol. fałsze filmu Holocaust zostały ostro
napiętnowane w liście otwartym czołowego przedsta­
wiciela nurtu Żydów-asymilatorów (-> asymilatorzy)
J. Lichtena, skierowanym do autora scenariusza Ho­
locaustu G. Greena (24 VI 1978); skrytykował je rów­
nież mieszkający w USA żyd. dziennikarz S.L. Shne-
iderman we wstępie do wyd. w Warszawie 1983 Dzien­
nika z getta warszawskiego Mary Berg; protesty Gold­
manna, Lichtena, Shneidermana i przedstawicieli śro­
dowisk poi. przeciwko zniekształceniom Holocaustu
nie odniosły skutku; serial pokazywany był niemal na
całym świecie w niezmienionej, oszczerczej antypol.
wersji; obejrzało go razem ok. 120 min widzów; trud­
no przecenić szkody dla obrazu Polski i Polaków wy­
nikłe z faktu upowszechnienia antypol. fałszów wśród
tak ogromnych rzesz widzów.
Fala antypolskich oszczerstw szerzyła się rów­
nież coraz silniej na łamach periodyków i wydawnictw
książkowych; H. Fein, w książce Accounting fo r Ge­
nocide: National Responses and Jewish Victimization
during the Holocaust (New York 1979) pisała: „Wśród
ludności o silnym antysemickim ruchu lub tradycji nie
było potrzeby dystansowania się. Odór obozów kon­
centracyjnych unosił się nad polską ziemią, jednak
strażnicy mogli być rekrutowani, a mordercy werbo­
wani... Uczynienie ofiar z Żydów może być odpowied­
nio tłumaczone tylko w powiązaniu z sukcesami przed­
wojennego antysemityzmu wśród narodów europej­
skich”; wbrew twierdzeniom Fein żaden z Polaków
nie był zatrudniony przez Niemców jako strażnik obozu
koncentracyjnego; podjęta przez Niemców próba re­
krutacji Polaków na strażników spełzła na niczym,
gdyż nie udało się im uzyskać żadnego ochotnika do
takiej pracy.
Jednym z gł. animatorów kampanii antypol. jest
L. Uris, żyd. pisarz z USA, autor licznych - pełnych
nienawiści do Polaków - książek, w tym kilku best­
sellerów; zyskały one miliony czytelników, mimo bar­
dzo miernej formy art.; w najsłynniejszej z jego ksią­
żek {Exodus, New York 1958) znalazła się informa­
154 A N TYPOLO N IZM
cja, że „Przez siedemset lat Żydzi w Polsce byli pod­
dawani prześladowaniom najróżniejszego rodzaju,
począwszy od maltretowania po masowe mordy”; wg
Urisa nawet po uwolnieniu ziem polskich 1945 od resz­
tek wojsk hitlerowskich Żydzi, którzy ocaleli z zagła­
dy, niedawni więźniowie Oświęcimia, woleli wrócić
za obozowe druty aniżeli żyć wśród Polaków, którzy
czynili wszystko, co było w ich mocy, aby dokończyć
dzieło eksterminacji zaplanowane przez nazistów; w
USA w ciągu roku sprzedano kilka milionów egzem­
plarzy Exodusu, ajego ekranizacja filmowa była prze­
bojem kasowym; w osnutej na tle powstania w getcie
warsz. powieści Miła 18 (Londyn 1961) Uris połączył
niechęć do Polaków z powielaniem najskrajniejszych
fałszów sow. na temat najnowszej historii Polski; w
całej książce Urisa roi się od uogólnień o rzekomych
ciągłych strasznych prześladowaniach Żydów w Pol­
sce; pisze on m.in., że już wkrótce po przybyciu Ży­
dów do Polski „rozpoczął się plugawy, prawie tysiąc­
letni popis ich ciemiężenia w Polsce. Nigdy nie był on
powstrzymany, lecz tylko od czasu do czasu różnił się
co do stopnia swej intensywności”; nie wyjaśnia jed­
nak przyczyn, dla których właśnie w tak „okrutnej”
Polsce Żydzi uparcie szukali schronienia przez pra­
wie tysiąc lat, a w XIX w. żyło w niej „cztery piąte
światowego żydostwa” (N. Davies); nie obala również
twierdzenia, które postawił H. Fast w książce The Jews
(London 1970), że Polska stała się kolebką nowocze­
snego żydostwa; szczególnie oszczerczą antypol. wy­
mowę ma powieść Urisa OB VII (New York 1971); jej
nagatywnym bohaterem jest chirurg A. Kelno, Polak,
chrześcijanin, antykomunista; po wojnie czczony jako
bohater AK, Kelno zostaje „zdemaskowany” przez
„dzielnego Żyda” - ubeka N. Goldmarka jako zbrod­
niczy eksperymentator na żyd. więźniach obozu kon­
centracyjnego, gł. współpracownik Niemca, płk. SS,
dla którego hist, pierwowzorem był dr Mengele; akcja
powieści Urisa skupia się wokół działań wspomnia­
nego Żyda-ubeka, który wytropiwszy w Anglii „krwio­
żerczego” Polaka, robi, co może, aby sąd bryt. skazał
go jako prawdziwe monstrum mor.; Uris pisze wręcz,
że „zbrodniczy” Polak cieszył się łaskami samego H.
Himmlera; było tak nieprzypadkowo, bo odznaczał się
on nadzwyczajnym okrucieństwem wobec Żydów;
„polskie nacjonalistyczne podziemie było tą samą
przedwojenną antysemicką kliką polskich oficerów”;
w przeciwieństwie do tych zatrutych antysemityzmem
Polaków - wg Urisa - „była część Niemców, żołnie­
rzy, oficerów, księży, doktorów i zwykłych cywili, któ­
rzy odmawiali wysłuchiwania ludobójczych rozka­
zów”.
W książce rabina H.M. Shonfe\da.TheHolocaust
Victims Accuse (New York 1977) znajduje się stwier­
dzenie: „U Żydów w Polsce przyjęło się powiedzenie:
j e ś l i P o l a k s p o t k a m n i e na b r z e g u
d r o g i i ni e z a b i j e , to z r o b i t ak t y l k o
p r z e z l e n i s t w o ”; w bardzo popularnym komik­
sie Maus, nagrodzonym najsłynniejszą nagrodą dzien­
nikarską-Nagrodą Pulitzera, przedstawiono swoistą
alegorię eksterminacji Żydów w czasie II wojny świat.;
Żydzi są tu przedstawieni jako myszy, Niemcy jako
koty, a Polacy jako świnie; w wyd. w Melbourne w
Australii publikacji D. Wilkie jest opis wielkiej libacji
urządzonej przez poi. więźniów w obozie koncentra­
cyjnym dla okazania radości z zagazowania Żydów;
in. żyd. paszkwilant M. Elkins (Forged in Fury; New
York 1971) dał swoistą wersję zachowania Polaków
1939; wg niego po pol.-niem. wojnie IX 1939 poi.
żołnierze odrzucili karabiny i chwycili za pałki, uży­
wając ich do bicia Żydów.
W „nauk.” książce The Holocaust Years (New
York 1978) znajduje się zapewnienie: „To nie przez
przypadek naziści wybrali Polskę na miejsce ekster­
minacji Żydów z Europy. Polska była najbardziej do­
godnym regionem dla obozów koncentracyjnych, po­
nieważ trwający od stuleci klimat antysemityzmu w
tym kraju prowadził do terroru wobec Żydów.”
Wjednym z epizodów telewizyjnej wersji Skrzy­
deł wojny - bardzo popularnego amer. pisarza pocho­
dzenia żyd. H. Wouka - Himmler informuje A. Hitle­
ra, że „trzy tysiące żołnierzy i oficerów z Einsatzgrup-
pen jest gotowych do zabicia Żydów z Rosji. Oni będą
organizatorami, ale miejscowa ludność wykona zada­
nie. Bo jest wielu ochotników w Polsce”; żyd. a. w
USA przybiera najróżniejsze formy; znalazł ujście
nawet na okładce płyty z utworami I.J. Paderewskiego
i A. Rubinsteina; jej recenzent W.B. Ober napisał, że
„polski wkład do kultury zachodniej został wniesiony
wyłącznie przez uchodźców (...) najzacniejszym osią­
gnięciem Polaków jest chyba przeprowadzenie najle­
piej zorganizowanych i najkrwawszych pogromów”
(A. Kapiszewski, Stereotyp Amerykanów polskiego
pochodzenia, Wrocław 1971); XII 1976 w USA do­
konano manipulacji z telewizyjnym montażem recita­
lu Cz. Niemena, włączając pomiędzy jego piosenki
komentarz o eksterminacji Żydów przez Polaków.
Następne lata, wraz z zacieraniem się bezpośred­
niej pamięci o latach wojny, prowadziły do coraz bar­
dziej zdecydowanego zrzucania współodpowiedzial­
ności, a często nawet wyłącznej odpowiedzialności za
holocaust na Polaków; Niemcy, którzy wielkie sumy
zapłacili w ramach odszkodowań środowiskom żyd.,
podsycali te tendencje; nieprzypadkowo właśnie w
Niemczech wydawano w ogromnych nakładach naj­
bardziej antypol. paszkwile żyd., np. OB VII Urisa;
żyd. autorzy atakujący Polskę zawsze mogli liczyć na
 AN TYPOLO N IZM
bardzo dużą promocję na niem. rynku wydawniczym;
w kampanii antypol. coraz większy udział brali Ż y-
d z i a m e r y k a ń s c y aby zagłuszyć własne wyrzu­
ty sumienia z powodu zbrodniczej obojętności, jaką
okazali w stosunku do losów żyd. współbraci z Euro­
py Srodk.-Wsch. w czasie II wojny świat. (*■> antyse­
mityzm a holocaust); ataki na Polskę i Polaków służy­
ły zacieraniu prawdy; fakt, że Polska z woli Niemiec
stała się cmentarzyskiem kilku mi lionów Żydów, miał
ułatwić zrzucanie na nią współodpowiedzialności za
ich zagładę; akcja szkalowania Polaków miała rów­
nież odwrócić uwagę od sprawy współpracy z Niem­
cami przeważającej części J u d e n r a t ó w i tys. człon­
ków policji żyd. przy deportowaniu setek tys. Żydów
do obozów zagłady; współpracę tę napiętnowała w
Eichmann w Jerozolimie najsłynniejsza myślicielka
żyd. XX w. H. -> Arendt; ponadto za pomocą
oszczerstw eliminowano Polakówjako „konkurentów”
do martyrologii, konsekwentnie dążąc do przedstawie­
nia Żydów jako jedynych prawdziwych ofiar zbrodni
nazizmu (w tym celu milczano też konsekwentnie o
zagładzie Cyganów, co S. Wiesenthal wypomniał no­
bliście E, Wieselowi).
W czasie nasilającej się kampanii a. można za­
obserwować liczne przykłady „ u c i e c z k i o d w d
z i ę c z n o ś c i ” Żydów uratowanych przez Polaków
od śmierci, a po wojnie bez skrupułów szkalujących
Polskę i jej mieszkańców; jednym z najskrajniejszych
antypol. oszczerców był uratowany przez poi. chłopa,
O. Pinkus; w książce House ofAshes pisał: „niedługo
później mordowanie Żydów stało się regularną poli­
tyką Armii Krajowej (...) wszyscy lokalni członkowie
Podziemia, któiych znaliśmy osobiście przyznawali,
że mordowali Żydów i powiedzieli nam, źe Organiza­
cja ta miała tajne instrukcje, aby nas [Żydów - J.R.N.]
likwidować (J. Modrzejewski, Genocide o f the Natio­
nal Character, „The Kościuszko Foundation Monthly
News Letter”, 1974, May); przykładem niewdzięcz­
ności wobec poi. wybawców są J. Kosiński i jego oj­
ciec (Lewinkopf), który za uratowanie życia przez poi.
chłopów odpłacił się im - wg relacji publikowanych
w książce J. Siedleckiej Czarnyptasior - składaniem
donosów do NKWD, przyczyniając się do wielu aresz­
towań, a często wywózek do ZSRR; sam Kosiński
zdeformował obraz poi. społeczności chłopskiej w
paszkwilanckiej książce Malowany ptak\ wśród rzecz­
ników a. znaleźli się także uratowani przez Polaków
w czasie wojny M. Marzyński, twórca osławionego
antypol. filmu Shtetl i Y. Eliach pomysłodawczyni
oszczerstwa o „akowcach-dzieciobójcach”.
Jaskrawym przykładem „ucieczki od wdzięczno­
ści”jest postawa A.H. Foxmaną dyrektora żyd. Anty-
dyfamacyjnej Ligi w USA; Foxman uratowany w cza­
155
sie wojny przed zagładą przez Polaków stwierdził w
Refleksjach opublikowanych z okazji 50. rocznicy ura-
towaniażydów w Danii, iż: „Pięćdziesiąt lat temu rząd
polski zaniechał przeszkodzenia metodycznej likwi­
dacji żydowskiej ludności”; sprzeciwił się on przyzna­
niu nagrody J. Korczaka słynnemu historykowi amer.
R.C. Lukasowi, zarzucając mu „pomniejszanie skali
antysemityzmu w Polsce przed wybuchem wojny” oraz
„ogromne przesadzenie liczb Polaków biorących udział
w odważnych akcjach mających na celu ratowanie
Żydów podczas wojny.”
Ogromne szkody wyrządzone obrazowi Polski i
Polaków przez ofensywę a. byłyby dużo mniejsze,
gdyby Polskę reprezentowały rządy i dyplomaci dba­
jący o o b r o n ę d o b r e g o i m i e n i a P o l s k i
na zewnątrz; jednak przez kilkadziesiąt lat na czele
PRL-u stały osoby zainteresowane w zohydzaniu wła­
snego narodu za granicą, aby przez piętnowanie jego
„nacjonalizmu” i „anarchiczności” uzyskiwać rozgrze­
szenie za swój totalitarny styl rządzenia; widoczne było
to w czasie rządów ekipy gen. W. Jaruzelskiego, która
za wszelkącenę, nawet poprzez „donosy na Polaków”
za granicą starała się usprawiedliwić wprowadzenie
stanu wojennego i związanych z nim represji; typowe
pod tym względem było zachowanie samego Jaruzel­
skiego, który będąc premierem poi. rządu, posunął się
za granicą do oskarżenia „Solidarności” o rzekomy
antysemityzm; wysunął je podczas spotkania z przy­
wódcami amer. Żydów jesienią 1985; informacje na
ten temat podał A. Smolar w podziemnym „Aneksie”
(1986, nr 41-42).
Zgodnie z polityką realizowaną przez rządy Ja­
ruzelskiego po wprowadzeniu stanu wojennego w
skrajny sposób starano się zdeformować obraz stosun­
ków pol.-żyd.; władze komun, świadomie popierały
publikacje przyczemiające obraz stosunku Polaków do
Żydów oraz ataki na rzekomy poi. antysemityzm; ty-
powąpublikacjątego okresu była maksymalnie nagło­
śniona przez propagandystów stanu wojennego książ­
ka A. Sandauera O sytuacji pisarza polskiego pocho­
dzenia żydowskiego w X X wieku (Warszawa 1982);
roiło się w niej od ataków na rzekome winy „polskich
antysemitów”, m.in. podano fałszywe informacje o
rzekomych poi. pogromach Żydów 1905; oszczerstwa
antypol. znajdują się w części książki poświęconej
odnoszeniu się Polaków do Żydów w czasie II wojny
świat.; Sandauer piętnował Polaków za to, że w prze­
ciwieństwie do Niemców, którzy „dokonali aktu skru­
chy” w Polsce „takiego aktu skruchy zabrakło”.
1987 doszło do otwartego zaangażowania się
krak. „Tygodnika Powszechnego” po stronie środo­
wisk podważających dobre imię Polski i negatywnie
deformujących obraz stosunków pol.-żyd. w II wojnie
156 A N TYPOLO N IZM
świat.; 2 2 II 1987 „Tygodnik Powszechny” wydruko­
wał tekst J. Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto ,
podtrzymujący oskarżenia Polaków o współodpowie­
dzialność za holocaust Żydów; Błoński pisał o rzeko­
mym „moralnym zdziczeniu społeczności polskiej
podczas wojny” i stwierdzał, że sami Polacy byli ja­
koby bliscy zbrodni ludobójstwa i tylko w ostatniej
chwili „Bóg naszą rękę zatrzymał”; po zamieszczeniu
polemizującego z deformacjami Błońskiego tekstu
adwokata W. Siła-Nowickiego „Tygodnik Powszech­
ny” opublikował 6 ataków na jego tekst bądź autorów
żyd., bądź skrajnie filosemickich; natomiast nie opu­
blikowano ani jednego tekstu popierającego stanowi­
sko Siła-Nowickiego, choć jak przyznał redaktor na­
czelny „Tygodnika Powszechnego” J. Turowicz, po­
nad połowę z ponad 100 tekstów nadesłanych do krak.
tygodnika stanowiły artykuły i listy krytyczne wobec
tekstu Błońskiego.
Słynny publicysta bryt. T.G. Ash pisał, iż „żaden
naród nie zrobił więcej dla sprawy wolności po woj­
nie niż polski”; właśnie ta buntowniczość Polaków,
po wojnie stwarzających wciąż najwięcej problemów
sow. imperium, sprawiła, że propaganda sow. przez
cały czas powojenny inspirowała rozwój kampanii a.
zarówno na Zachodzie, jak i w krajach tzw. obozu so-
cjalist.; począwszy od 1956, po 1980 i 1981 władze
sow. wciąż inicjowały kolejne fale potępień poi. „wol­
nościowej zarazy” przez sąsiadów Polski ze wschodu,
zachodu i południa; z inicjatywy władz sow. trwała
akcja przerabiania podręczników, książek hist, i pu­
blicystycznych we wszystkich krajach „obozu” w du­
chu odpowiedniego zohydzania tradycji „Polski pa­
nów”, „polskiej anarchii” i „nacjonalizmu”; kampa­
nia ta przybrała szczególnie mocno na sile po poi.
Sierpniu 1980.
Fatalny dla Polski i Polaków po wojnie okazał
się świetnie funkcjonujący w praktyce codziennej „s o -
j u s z a n t y p o l o n i z m ó w ”, powiązanych wspól­
nym interesem zniesławiania narodu poi.; z jednej stro­
ny niejednokrotnie po wojnie występowała współza­
leżność między a. sowieckim a żyd., który często był
inspirowany właśnie przez sow. agentury i prosow. pro-
pagandystów na Zachodzie; z drugiej strony zaś
bardzo szybko zaznaczyło się maksymalne wręcz
współdziałanie a. żyd., i a. o rodowodzie niem.; zna­
mienny był fakt, że jednym z najskrajniejszych rzeczni­
ków a. w Anglii lat 80. był znany bryt. potentat praso­
wy, z pochodzenia czes. Żyd, R. Maxwell, jak obecnie
wiadomo podwójny agent wywiadu sow. i izrael.; bę­
dąc wydawcąpanegirycznej biografii-albumugen, W.
Jaruzelskiego, równocześnie wyróżniał się skrajnymi
negatywnymi uogólnieniami na temat Polaków jako
narodu, m.in. podczas organizowanej 10-13 lipca 1988
wielkiej konferencji na temat zagłady Żydów podczas
II wojny świat. Maxwell powiedział: „Polacy byli i
nadal w pewnej mierze sąnajwścieklejszymi antyse­
mitami -jest faktem, że byli obecni wokół owych obo­
zów, widzieli i aprobowali wszystko, co się w nich
działo, żyli w ich pobliżu i nie uczynili nic, bądź do­
słownie nic, aby to powstrzymać”; w bardzo popular­
nym bryt. czasopiśmie młodzieżowym „The Face”
wkrótce po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce napi­
sano, że w czasie II wojny świat. Polacy walnie poma­
gali hitlerowcom, tworząc oddziały „Polskich Niebie­
skich”, „szczególnie gustujących w niszczeniu getta”,
(słowa te ukazały się w tekście współpracowniczki „The
Face”, zadeklarowanej komunistki J. Burchill).
Nieprzypadkowo atak na Polaków i Kościół ka-
tol. w Polsce przypuszczony został w filmie Shoah,
zrealizowanym przez związanego z franc, partią ko­
mun. C. Lanzmanna; obciążał on Polaków rzekomą
współwiną za eksterminację Żydów, zarzucając im
obojętność wobec losu mordowanych Żydów; Lan-
zmann rozmyślnie pominął przy tym ukazanie wojen­
nej pomocy Polaków dla Żydów („Żegota” i in.); an-
typol. deformacje fil mu S/wa/? zostały ostro skrytyko­
wane m.in. przez W. Bartoszewskiego, G. Herlinga-
Grudzińskiego, emigracyjnego historyka J. Garlińskie-
go, J. Turowicza (1985), N. Daviesa, wybitnego izra­
el. naukowca I. Shahaka, głośnego franc, liberała żyd.
pochodzenia G. Sormana; znaleźli się jednak nawet w
Polsce zdecydowani obrońcy antypol. filmu Lanzman­
na, na czele z J. Kuroniem (w podziemnym tygodniku
„Mazowsze”, nr 145, 7 XI 1985).
Jednym z najskrajniejszych przejawów a. wśród
publikacji nauk. była szeroko rozreklamowana książ­
ka pochodzącej z Polski Żydówki, C. Stopnickiej-Hel-
ler On the Edge o f Destruction. Jews o f Poland be-
tween the two World Wars (New York 1980); głosiła
ona jakoby Żydzi w Polsce Niepodległej 1918-39 byli
poddawani skrajnym prześladowaniom i znajdowali
się w ich rezultacie „na skraju katastrofy”; Niemcy na­
zistowskie zaś tylko dokończyły, i to z poi. pomocą
dzieła rozpoczętego jakoby przez „polskich antysemi­
tów”; podobna była wymowa książki Juifs en Polo­
gne (\9$0) P. Korca; autor ten, niegdyś marksistowski
historyk łódzkiego ruchu robotniczego, emigrant z
1968, głosił z emfazą: „Nie wydaje nam się przesadną
konkluzją że los zgotowany Żydom polskim przez
Polskę międzywojenną przyczynił się do umożliwie­
nia ogromnej tragedii, która ich spotkała pod jarzmem
hitlerowskim.”
Tego typu skrajne antypol. uogólnienia w odnie­
sieniu do II Rzeczypospolitej nie są wcale odosobnio­
nym przypadkiem wśród żyd. „naukowców”-„history-
ków”;jak stwierdził jeden z najwybitniejszych żyd. ba­
daczy historii Polski lat 1918-39 E. Mendelsohn: „Po­
stawa większości uczonych żydowskich była i nadal taką
pozostaje, że Polska międzywojenna była krajem skraj­
nie antysemickim, być może nawet wyjątkowo antyse­
mickim. Twierdzą oni, że polskie żydostwo było w la­
tach 1920 i 1930 w stanie stałego i alarmującego upad­
ku, i że w latach 1930-tych zarówno polski régime jak i
polskie społeczeństwo prowadziło zajadłą i coraz bar­
dziej pomyślną wojnę przeciwko żyd. ludności. Odnosi
się czasem wrażenie czytając prace tych autorów, że
żydowskie życie w Polsce było koszmarem prawie co­
dziennych pogromów, poniżenia i rosnącej nędzy. Jest
tak u starszego pokolenia żydowskich naukowców (Le-
stchinsky, Mahler, Trunk i Linder), a z młodszych u
Korca, 1. Meltsera, C. Heller.” (wg tekstu Mendelsohna
w książce The Jews in Poland, Oxford 1986).
Prawdziwie obiektywni histoiycy żyd., jak Men­
delsohn czy A. Polonszky, jednoznacznie przeczą skraj­
nie negatywnym uogólnieniom na temat sytuacji Ży­
dów w II Rzeczypospolitej; Polonszky, wydawca „Po­
lin. A Journal of Polish-Jewish Studies” przy Instytu­
cie Studiów Pol.-Żyd. w Oksfordzie, stwierdził, że w
Polsce było znacznie mniej antysemityzmu „niż w Ru­
munii czy na Węgrzech, mimo że w Polsce był naj­
większy procent ludności żydowskiej w Europie Środ­
kowo-Wschodniej, jak również w liczbach bezwzględ­
nych latach trzydziestych największa liczba Żydów”
(„Więź”, 1988, nr 7-8); żyd. intelektualista R. Scharf
pisał w paryskiej „Kulturze” (XI 1979), iż: „Żyd pol­
ski w retrospekcji ma prawo skarżyć się na dyskrymi­
nację, na ekscesy, na próby bojkotu gospodarczego,
na getto ławkowe, na judzenie prasy, ale godzi się pa­
miętać, że w porównaniu z tym, co działo się w Niem­
czech po 1933 roku, życie żydowskie było idyllą. Była
względnie wolna prasa, była żydowska reprezentacja
w Sejmie i Senacie, stosunkowo nie skorumpowany
wymiar sprawiedliwości, prosperujące wolne zawody
i mieszczaństwo, bujne i swobodne życie kulturalne
w języku polskim i jidysz, płaszczyzny życia politycz­
nego, kulturalnego i towarzyskiego, gdzie tworzyła się
symbiotyczna tkanka wspólnej egzystencji. Wymazy­
wanie tego z pamięci, wyrzucanie dziecka wraz z ką­
pielą jest objawem miopii [krótkowzroczności -
J.R.N.] i umysłowego zubożenia”.
1984 wydano w Londynie pełną oszczerstw na
temat AK książkę byłego wieloletniego oficera LWP i
pracownika Muzeum Historii Pol. Ruchu Rewolucyj­
nego S. Krakowskiego; w książce The War o f the Do­
omed: Jewish Armed Resistance in Poland\ 1942-1944,
fałszywie interpretując materiały źródłowe i miesza­
jąc fakty, oskarżał on AK-owców o rzekome zbrodnie
na Żydach (na temat metod pracy „nauk.” S. Krakow­
skiego por. L. Żebrowski, Jak wyszykowali antypol­
ską bzdurą, „Gazeta Polska”, 25 VIII 1994); metody
pracy Krakowskiego zostały skrytykowane jako wy­
raźnie tendencyjne i nienauk. również na łamach „Po-
lin. Journal of Polish-Jewish Studies” (1989) przez
S.A. Blejwasa; Krakowski np. przypisywał antysemi­
tyzmowi akowców „niechęć” AK do pełnego popar­
cia powstania w getcie warsz. (1943), pomijając fakt,
że było ono pozbawionym realnych szans „tragicznym
i heroicznym gestem protestu”; wg Blejwasa: „Jeśliby
AK wrzuciło całą swą siłę dla poparcia powstania w
getcie - to skończyłoby się to tylko całkowitym znisz­
czeniem i bojowników getta i AK”; Blejwas zarzucał
również Krakowskiemu opieranie się gł. na materia­
łach drukowanych w komun. Polsce i pomijanie emi­
gracyjnych opracowań hist. i wyborów źródeł; tego
typu zarzuty można odnieść do wielu in. historyków
żyd. na Zachodzie; w swojej tendencyjnej, skażonej
postawami a. pogoni za argumentami przeciw Pola­
kom generalnie, a AK w szczególności, chętnie sięga­
ją oni bezkrytycznie do najbardziej nawet zakłama­
nych komun, publikacji propagandowych czasów Sta­
lin. w Polsce; np. autor wyd. 1985 w Paryżu skrajnie
antypol. książki Le massacre des survivants M. Hillel
dokumentował rzekome masakrowanie ocalałych z
holocaustu Żydów przez poi. „reakcyjne terrorystycz­
ne organizacje podziemne” opiniami komun, ministra
bezpieczeństwa publ. i szefa UB w Warszawie oraz
reżimowej prasy; zgodnie z zaczerpniętą z tak dobra­
nych źródeł „dokumentacją źródłową” Hillel konse­
kwentnie określa poi. opozycję antykomun. działają­
cą w podziemiu jako „bandy terrorystyczne”, „ekstre­
mistyczni nacjonaliści” itp.; chwaląc ludzi „lewicy”
za to, że jako jedyni mieli odwagę wystąpić po wojnie
przeciw „zbrodniczej akcji terrorystów” przeciw Ży­
dom, Hillel tym uzasadniał poparcie Żydów w Polsce
dla władz komun.; bardzo ostrą krytykę bezkrytycz­
nego podejścia Hillela do komun, i bezpieczniackich
źródeł zamieścił ks. D. Olszewski w „Znakach czasu”
(1987, nr 7).
W wyd. 1986 w Tel Avivie, a 1989 w Oksfordzie
książce S. Willenberga Surviving Treblinka znalazły
się oszczercze opisy, szkalujące żołnierzy powstania
warsz. jako rabusiów gwałcących kobiety i mordują­
cych kobiety i dzieci; 1988 w Londynie ukazała się
jedna z najbardziej paszkwilanckich antypol. książek,
pseudonauk, praca I. Rubina Żydzi w Łodzi pod nie­
miecką okupacją 1939-1945; autor pisze: „Getta i obo­
zy były otoczone przez obcy, niechętny, a najczęściej
wrogi świat, gdzie, chmary „szmalcowników”, dono­
sicieli i dzieci, polskich dzieci, czyhały na każdego
Żyda, który wydostał się zza murów. W tym świecie
nie tylko nie było żadnej szansy uzyskania pomocy i
broni do walki z okupantami, ale nawet możności ukry­
cia się w razie ucieczki. Stosunek Polski Podziemnej i
całej prawie ludności polskiej do Żydów powodował,
że getto i obóz koncentracyjny były jedynymi miej­
scami na świecie, które dawały Żydom nikłą nadzieję
i szansę na przetrwanie.” (cyt. za: L. Żebrowski, Pasz­
kwil „ Wyborczej ”, Warszawa 1995).
Jednym z największych rzeczników a. jest żyd.
pisarz H. Grynberg; w kolejnych książkach (Życie oso­
biste, Dziedzictwo i in.) i wywiadach chętnie przypo­
mina ojca zabitego przez prymitywnego pazernego
chłopa, natomiast coraz częściej pomija fakt, że on sam
i jego matka zostali uratowani dzięki Polakom, o któ­
rych (Pszczółkowska, Orlińscy) pisał jeszcze w Woj­
nie żydowskiej (1965), a obecnie pomija ich zasługi;
historia Warszawy w czasie wojny to wg Grynberga
tylko tragedia getta warsz., a nie śmierć tysięcy Pola­
ków i zniszczenie poi. dorobku materialnego i kultu­
ralnego; w oczach Grynberga to nie Niemcy wzboga­
cili się na rabunku mienia poi. i żyd., lecz Polacy do­
robili się na tragedii Żydów; w Życiu osobistym Gryn­
berg twierdzi, że to Polacy wycisnęli z Żydów zamknię­
tych w getcie uciułane przez wieki oszczędności po­
koleń w zamian za mąkę, kartofle i kaszę; Warszawa -
wg Grynberga - dzięki temu stała się najbogatszym
miastem Europy, prawdziwym Eldorado, gdzie za bez­
cen można było zdobyć żyd. futra, złoto, brylanty;
podobnie dorobili się wg Grynberga Polacy z okolic
in. getta krak., białostockiego itp.; w książce Szkice
rodzinne, atakując „polskich antysemitów”, Grynberg
wysnuł uogólnienie: „Tutaj wolność często utożsamia­
no z wolnością czepiania się Żydów”.
Lata 90. przyniosły wyraźne nasilenie fali a. w
skali świat.; Polacy jako znaczący liczebnie naród, w
przeważającej części katol. mają wielu wrogów, zain­
teresowanych ich osłabieniem, począwszy od niema­
łej części środowisk w Rosji, pragnących przywróce­
nia potęgi imperialnej swego kraju; A. Chajewski słusz­
nie pisał w kontekście polityki ros. o swego rodzaju a.
kompensacyjnym, czy też raczej a. nieczystego sumie­
nia, stwierdzając, że wynika on ze spychanego w pod­
świadomość poczucia ogromu krzywd wyrządzonych
Polsce, w związku z czym w reakcji obronnej istnieje
zapotrzebowanie na kontroskarżenia Polski i Polaków
(A. Chajewski, Antypolonizm wschodni, „Nasza Pol­
ska”, 24 XII 1997); typowa pod tym względem jest
skrajnie awanturnicza antypol. działalność W. Żyry-
nowskiego; agentury ros. na Zachodzie są zaintereso­
wane dalszym podtrzymywaniem godzących w Pol­
skę i Polaków oszczerczych mitów, inspirowanych w
swoim czasie przez sow. wywiad i propagandę, zwł.
fałszów o poi. antysemityzmie; wnikliwej analiz źró­
deł obecnej fali a. w USA dokonał amer. naukowiec P.
Gottfried; w przedrukowanym w Polsce na łamach
„Rzeczpospolitej” (dodatek „Plus-minus”, 1-2II 1997)
szkicu Polonofobia pisał on, iż: „Większość agresyw­
nych antypolskich wystąpień (...) nosi na sobie piętno
czasów i m p e r i u m s o w i e c k i e g o . To rozpada­
jące się mocarstwo pozostawiło po sobie propagando­
we mity, które jeszcze ciążą na narodzie polskim i
gmatwają dyskusję nad jego przeszłością. I tak zajęcie
Polski przez Stalina widziane jest jako nader szczęśli­
we wydarzenie, które powstrzymało antyżydowskie
pogromy i zneutralizowało katolicki charakter Pola­
ków. Natomiast Sowieci nigdy nie są odpowiedzialni
za wzniecony przez siebie antysemityzm. Oni wkro­
czyli do Polski właśnie po to, by zlikwidować polskich
nazistów, którzy - w przeciwnym przypadku - dokoń­
czyliby robotę Hitlera”.
Istnieją znaczące enklawy a. także w in. krajach
sąsiadujących z Polską (poza Rosją); najniebezpiecz­
niejsze są utrzymujące się wciąż liczne przejawy a. w
Niemczech; pomimo wcześniejszego deklarowania
przez Niemcy swej chęci odgrywania roli „adwokata”
Polski w jej stosunkach z NATO i Unią Europ., w nie­
których bardzo wpływowych środowiskach niem. wi­
doczne są postawy antypol.; istnieją także różnorodne
przejawy a. w niektórych wpływowych środowiskach
Ukrainy, Białorusi i Litwy; najbardziej niebezpieczne
dla Polski jest jednak ustawiczne pogarszanie obrazu
Polski i Polaków w skali między nar. na skutek powsta­
jących przede wszystkim w USA licznych antypol. fil­
mów, publikacji książkowych i prasowych; szczególnie
wielkie szkody obrazowi Polski i Polaków przyniosły
takie filmy jak, Lista Schindlera, obejrzana przez po­
nad 65 min widzów, czy Shtetl; w latach 90. pojawiło
się również dziesiątki książek i setki publikacji praso­
wych, przedstawiających Polaków jako antysemicki
„naród szmalcowników” i przemilczających prawdę o
pomocy Polaków dla Żydów w czasie wojny.
Skrajnie antypol. ton cechowały liczne enuncja­
cje żyd. laureata Nagrody Nobla E. Wiesela;
przemawiając 1993 w Montrealu, powiedział on, że
„zapamiętał” jak warszawiacy „zabawiali się”, kiedy
paliło się getto; w przedmowie do pamiętnika Vladka
Meeda, ocalałego z getta warsz., napisał: „Co prawda,
tu i tam można było znaleźć »dobrego obywatela«,
którego współpraca mogła być kupiona za żydowskie
pieniądze. Ale ilu serdecznych, rzetelnych Polaków
można było znaleźć w tamtym czasie w Polsce. Bar­
dzo niewielu.” (cyt. za: Raport Kongresu Polonii Ka­
nadyjskiej, Toronto 1995, na temat antypol. uprzedzeń
w Kanadzie); 23 IV 1995 na łamach „Boston Glob”
zacytowano słowa Wiesela: „Proszę, to nie powinno
stać się czynnikiem, który skłoni was do nienawidze­
nia Polaków, Węgrów, czy Niemców za to, co zrobi­
li”; znamienne, że Polaków Wiesel wymienił na pierw­
szym miejscu wśród narodów, które Żydzi mają po­
wody nienawidzieć.
M. Drucker w książce Rescuer: Portrait o f Morał
Courage in the Holocaust, opublikowanej z pomocą
„The Jewish Foundation for Christian Rescuers of the
Anti-Defamation League”, pisał, że: „Ludzie w Polsce,
kraju niepodległym tylko przez krótki okres, byli zależ­
ni w działaniu od nakazów armii okupacyjnej”, a „pol­
skie dzieci polowały na Żydów dla sportu”.
Wiosną 1993 w wydawanym w Kanadzie maga­
zynie „Intercom” ukazał się artykuł A. Hirchzona,
międzynar. przewodniczącego Marszu Żywych; Hirch-
zon całkowicie przemilczał okupację i martyrologię
Polaków w czasie wojny, zrzucając za to na nich winę
za holocaust Żydów; Marsz Żywych ma być wg Hirch­
zona celebracjązwycięstwa nad Polakami, którzy dziś
pokutują swoją nędzą za swój antysemityzm z prze­
szłości; żyd. autor głosił studentom biorącym udział
w Marszu, iż będą „nienawidzić [Polaków - J.R.N.]
za ich udział w okrucieństwach, ale będziemy mieli
nad nimi litość wobec ich nędznego życia obecnie. Nie
dajmy się ponosić negatywnym emocjom. Wygraliśmy
wojnę, jesteśmy w stanie odbyć tam marsz”; w „Cana-
dian Jewish News” (24 IX 1992) podano dość szcze­
gólne wypowiedzi żyd. studentki, biorącej udział w
Marszu Żywych do obozów zagłady na terenie Polski;
mówiąc o obozie koncentracyjnym na Majdanku, zwra­
cała się ona mentorsko do Polaków z zapytaniem:
„Gdzie byli wasi rodzice ... bezpieczni w tym domu,
podczas gdy więźniowie brani byli do komór gazo­
wych”; najwyraźniej nie wiedziała, że 1/3 więźniów
Majdanka stanowili Polacy; w dalszej części tekstu żyd.
studentka zapytywała „Czy oni [Polacy - J.R.N.] śpie­
wali, kiedy 6 milionów moich współbraci było palo­
nych?”, „Czy oni powiadomili kogoś, co się dzieje,
czy te życia mogły być ocalone”; żyd. studentka wy­
kazała się ignorancją, podobnie jak wydawca „Cana-
dian Jewish News”, bowiem to gł. poi. podziemie po­
przez radio i kurierów, a także Rząd Polski w Londy­
nie starały się zaalarmować świat o tragedii Żydów;
przyznają to tak wybitni historycy żyd., jak W. Laqu-
eur (w książce The Terrible Secret); Polacy nie pono­
szą winy za skrajną inercję aliantów i amer. środowisk
żyd. w tej sprawie (-^ antysemityzm a holocaust).
W kanad. podręczriikuEastern Europę. The Road
to Democracy zamieszczono stwierdzenie, że: „wielu
Polaków łączyło się z nazistami w prześladowaniu Ży­
dów”; książki tej używano w szkołach na terenie pro­
wincji Ontario; po protestach ze strony Kongresu Polo­
nii Kanad, wstrzymano dalszy druk tego podręcznika.
10 V 1993 bardzo wpływowy amer. tygodnik
„Time” napisał, jakoby „wielu Polaków służyło w hi­
tlerowskich oddziałach SS”, a teraz „bez skrupułów
pobierają emerytury za swą dawną służbę od rządu
niemieckiego”; przez wiele miesięcy „Time” odmawiał
sprostowania tych informacji mimo interwencji śro­
dowisk polonijnych w tej sprawie; na próżno redaktor
naczelny polonijnego pisma „Zgoda” W.A. Wierzew-
ski powoływał się w liście otwartym do redaktora
„Time” na fundamentalne prace o historii SS pióra G.H.
Steina i G. Reitlingera, z których wynikało, że w for­
macjach SS, obok rdzennych Niemców, służyło m.in.
40 tys. Holendrów i Węgrów, 8 tys. Norwegów, 6 tys.
Duńczyków, nawet 100 Anglików, nie było w nich
natomiast ani jednego Polaka; dopiero po półtorarocz­
nej kampanii protestów „Time” zgodził się opubliko­
wać sprostowanie tej zmyślonej informacji („Time”,
21 XI 1994).
Zdominowane przez amer. i kanad. Żydów dzien­
niki i czasopisma fałszujące obraz Polski i Polaków
bardzo często nie chcą drukować żadnych poi. spro­
stowań; ewentualnym publikacjom sprostowań towa­
rzyszą niekiedy skrajnie nieuczciwe chwyty; np. III
1995 znany ze skrajnie antypol. tekstów największy
kanad. dziennik „Toronto Star” po dłuższej zwłoce
zamieścił wyważony, prostujący fałsze wokół sporu
oświęcimskiego, artykuł H. Sokolskiej, przewodniczą­
cej Kongresu Polonii Kanad, okręgu Toronto, a w jego
sąsiedztwie uderzającą w Sokolską karykaturę, przed­
stawiającą kobiecą twarz z białym orłem na czole, z
lewym okiem roniącym łzę, podczas gdy z prawego,
szelmowsko przymrużonego wyzierała swastyka; „Taki
obrazkowy komentarz do artykułu o martyrologii Po­
laków nie-Żydów był jaskrawym pogwałceniem etyki
dziennikarskiej” - komentowano w korespondencji z
Kanady, publikowanej na łamach „Rzeczpospolitej”
(20 V 1995); III 1995, wkrótce po artykule Sokolskiej,
również na łamach „Toronto Star” wyeksponowano
tekst mieszkającego w Willowdale A. Kendalla; prze­
konywał on czytelników, że większość Polaków jako­
by zajmowała wrogą a w najlepszym razie bierną po­
stawę w czasie zagłady poi. Żydów; wielka część lud­
ności poi., wg Kendalla, z dużym zapałem pomagała
nazistom w mordowaniu Żydów; jak stwierdzał Ken-
dall: „To nic, że Polska nie sformowała żadnej jed­
nostki SS. Nie było takiej potrzeby, ponieważ Armia
Krajowa i polska policja z chęcią wydawały Żydów
nazistom, lub też zabijały ich z własnej inicjatywy, AK
i polski rząd na wychodźstwie celowo opóźniały do­
niesienia o zagładzie i apele o pomoc dla Żydów w
getcie. AK i rząd przechwytywały również pomoc, jaką
światowe żydostwo słało do Polski”; wg Kendalla tyl­
ko nieliczna grupa Polaków miała dość sercą by wes­
przeć ginących Żydów; posunął się on do stwierdze-
nią iż to, że Sowieci nie pomogli Polakom w ich po­
wstaniu warsz., można uznać ze względu na poi. sto­
sunek do Żydów jako rodzaj „poetyckiej sprawiedli­
wości” (poetic justice).
W.B. Helmreich w książce o Żydach, którzy prze­
żyli holocaust, Against All Odds.Holocaust Survivors
and the Successful Lives They Made in America pisze,
że „ci, którzy żyli w czasie pożogi byli nawet jeszcze
bardziej wrodzy, generalnie Polakom, często porów­
nując ich w sposób niekorzystny do Niemców”;jeden
z Żydów opisanych w książce Helmreicha, niejaki N.
Rodzinek, mimo że ocalał tylko dzięki poi. pomocy,
dziś jest „wciąż krytyczny wobec Polaków jako zbio­
rowości. Większość z nich nie jest dobra.”; komentu­
jący postawy Rodzinka i niektórych in. jego rodaków
S. Grzesznik pisał w polonijnym „Tygodnik Świat
Polski” (13 IX 1996): „Wybaczyli Niemcom Holo­
caust, ale nienawidzą nawet tych Polaków, którzy oca­
lili im życie.”
10IV 1995 doszło do antypol. wystąpienia rabi­
na E. Rosenzweiga z wpływowej Agudath Shalom w
Stamford, jednej z najbogatszych żyd. kongregacji w
USA; Rosenzweig stwierdził: „Nie ma wątpliwości i
potwierdzająto wszystkie autentyczne dokumenty hi­
storii, że antysemityzm w Polsce był już w stanie doj­
rzałym w czasie II wojny światowej i to wyjaśnia, dla­
czego tak wiele obozów i krematoriów ulokowano w
sercu Polski”; 11 V 1995 w „Canadian Jewish News”
ukazała się antypol. wypowiedź rabina R.P. Bulki: „Jak
ktoś może jechać do Polski, kraju przesyconego anty­
semityzmem, który tak chętnie współpracował z nazi­
stami w przeprowadzanym z zimną krwią mordowa­
niu Żydów?”; 30 VI 1995 rabin S. Klass wystąpił na
łamach największego żyd. tygodnika w USA „Jewish
Press” ze szkalującym Kościół katol. w Polsce stwier­
dzeniem, iż: „tylko 50 lat upłynęło od czasu, gdy trzy
miliony polskich Żydów zginęło z rąk nazistów, wspie­
ranych aktywnie lub milcząco przez wielu Polaków, w
tym księży katolickich”; wiadomo, że nie tylko nie było
przypadków poi. księży pomagających nazistom, lecz
przeciwnie - tysiące duchownych poi. zginęło z rąk
hitlerowskich, w tym liczni księża i zakonnice (m.in.
8 sióstr szarytek) za pomaganie Żydom.
Ofiarązafałszowań kampanii a. szczególnie czę­
sto pada AK; wiele książek żyd. autorów zawierają­
cych kłamstwa o poi. podziemiu zbrojnym ukazało się
w Kanadzie; w wyd. 1993 przy finansowej pomocy
kanad. ministerstwa ds. wielokulturowości książce A.
Steina Hidden Children, Forgotten Survivers o f the
Holocaust znajduje się zdanie: „AK, pronazistowska,
nienawidząca Żydów polska organizacja ekstremistycz­
na, która wyszukiwała i zabijała Żydów.”; w książce
żyd. autorki F. Schulman (dawn. F. Lazebnik), byłej
członkini sow. brygady partyzanckiej im. Mołotowa,
znalazły się stwierdzenia: „Żydowscy partyzanci, od­
najdywali się w lasach, walcząc z mnóstwem lokal­
nych band, popieranych przez Nazistów, które były
szczególnie antysemickie i zawsze uważały na Żydów.
Były to różne grupy bandyckie: Akowcy, Bulbowcy,
Banderowcy i Własowcy.” (F. Shulman, A Partisan i
Memoir - Woman o f the Holocaust, Toronto 1995);P.
Silverman, D. Smuschkowitz i P. Smuszkowicz pisali
w wyd. 1992 książce From Victims to Victors o żo­
łnierzach AK: „Jeżeli Niemcom powiodłoby się na
froncie rosyjskim, mieli rozkaz przyłączyć się do nich
i ogłosić wolną Polskę. Jeśli wygrywaliby Alianci,
przyłączyliby się zamiast tego do nich (...) AK była
skrajnie antysemicka. W wielu częściach Polski brali
oni udział w masowych egzekucjach Żydów. W in­
nych miejscach zabijali Żydów dla ich kosztowności.
Kiedy wreszcie stało się jasne, że Niemcy przegrali
wojnę, wiele oddziałów AK poszło do lasów, gdzie
udało im się zamordować tysiące bezbronnych Żydów
(...) Niebezpieczeństwo ze strony AK było dla nas
dużym problemem (...) musieliśmy się obawiać o na­
sze bezpieczeństwo zarówno w dzień (ze strony Niem­
ców), jak i w nocy (ze strony AK). Wielu Żydów stra­
ciło życie z ręki partyzantów AK, w szczególności
oddziału generała Kamińskiego”; relacjonujący te an-
typol. oszczerstwa L. Żebrowski, badacz dziejów dzie­
jów NSZ i AL, pisał: „Brigade-fiihrer SS Kamiński
był dowódcą kolaboracyjnej formacji rosyjskiej RONA
(Russkaja Oswoboditelnaja Narodnaja Armia), która
zasłynęła pacyfikacjami ludności cywilnej na Biało­
rusi i w powstańczej Warszawie. Robienie z niego AK-
owca to nie jest zwykła omyłka. Ale cóż Żydzi powie­
dzieliby np. na nazwanie Mordechaja Anielewicza do­
wódcą oddziału SS, pacyfikującego getto? A byłoby
to tylko odwrócenie sytuacji”.
W recenzji ze wspomnień (wyd. 1993 przez Uni­
versity of California) Y. Zuckermana, byłego żyd. bo­
jownika walk w getcie warsz., opublikowanej na ła­
mach tak znaczącego periodyku, jak „New York Ti­
mes Book Review” (23 V 1993) pisano: „Autor po­
twierdza, że po wojnie Armia Krajowa dokończyłaby
dzieła Hitlera. Można sobie wyobrazić, co spotkałoby
ostatnich Żydów, gdyby pozostali - jest oczywiste, że
AK by ich wymordowała”.
Ataki części Żydów w Kanadzie na AK są nadal
kontynuowane; w montrealskiej „The Gazette” (6 X
1999) zamieszczono kolejną napaść poi. Żyda na AK;
S. Zoltak został uratowany w czasie wojny od zagłady
przez poi. rodzinę chrześc.; teraz twierdzi, że w czasie
wojny polowali na niego zarówno Polacy, jak i Niem­
cy, „w ostatnich miesiącach [wojny - J.R.N.] polują­
cymi byli głównie członkowie polskiej Armii Krajo­
wej (...) Gdy Armia Krajowa była tworzona za błogo­
sławieństwem polskiego rządu na emigracji, to inten­
 AIN I Y r U L U lN IZ A l
cje były uczciwe. Ale to, w co ona się przekształciła
było potworem {monster)”
Rozmiary fanatycznych antypol. uprzedzeń nie­
których żyd. szowinistów dobrze zilustrował J. Jastrzę­
bowski w korespondencji z Kanady publikowanej na
łamach „Rzeczpospolitej” (20 V 1995); pisał on: „La­
tem ubiegłego roku, w Toronto, mój służbowy znajo­
my, izraelski korespondent poważnej amerykańskiej
sieci radiowej (cała jego rodzina zginęła w obozach
śmierci) powiedział mi: »Za to, co Niemcy i Polacy
zrobili z Żydami w czasie wojny, oba kraje powinno
się zabetonować i zalać asfaltem, zaś mieszkańców
pogrzebać dziesięć stóp pod spodem.«”
Szczególnie skrajnymi oszczerstwami przeciw
Polsce i Kościołowi katol. wyróżnił się A.M. Dersho-
witz, adwokat rabina Weissa; w wyd. w kilkumiliono-
wym nakładzie książce Chutzpah (Boston 1991) za­
atakował on jako rzekomych „notorycznych antyse­
mitów” poi. kardynałów A. Hlonda, S. Wyszyńskiego
i J. Glempa; uzupełnił to równie haniebnym oszczer­
stwem, że ponad 2 min Żydów, mężczyzn, kobiet i
dzieci było „zagazowanych w olbrzymich polskich
obozach koncentracyjnych”.
Coraz częściej, mimo protestów Polonii, upo­
wszechniany jest zwrot „poi. obozy koncentracyjne”;
23 V 1999 w tekście T. Hundleya w „Chicago Tribu-
ne”, opisującym spór wokół krzyży w Oświęcimiu
pojawił się oszczerczy zwrot o „poi. obozie śmierci”;
„Rzeczpospolita” (3 XI 1999) opublikowała informa­
cję, że jeden z najbardziej znanych amer. komentato­
rów radiowych H. Stern pod koniec X 1999 powie­
dział, że to Polacy wymordowali 3 min Żydów w obo­
zach koncentracyjnych; dochodzi do tego, że oszczer­
cze zwroty o „poi. obozach koncentracyjnych” trafia­
ją nawet na łamy prawicowych czasopism katol.; np.
w miesięczniku „Catholic World Report” (VI1I-IX
1997) pisząc o bł. Edycie Stein, stwierdzono, że zo­
stała ona zagazowana „w poi. obozie koncentracyj­
nym”; o roli Niemców nie było ani słowa; w prowin­
cjonalnym kalifornijskim „The Press Enterprise” (22
IX 1997) już w tytule artykułu o holocauście użyto
stwierdzenia „nazistowska Polska”; oba ostatnie przy­
kłady zostały opisane II 1998 w „Opoce”.
W kilku znaczących pismach kanad., znajdują­
cych się pod wpływem tamtejszych społeczności żyd.
(„Toronto Star”, „Globe and Mail”, „Ottawa Citizen”),
umieszczano w różnych okresach terminy „poi. obozy
śmierci” i „poi. obozy koncentracyjne”; po licznych
protestach środowisk polonijnych Rada Prasowa On­
tario wydała 9 XI 1992 postanowienie, iż poprawne
brzmienie tego zwrotu powinno być: „niem. obozy
śmierci w okupowanej Polsce”; pomimo tej decyzji
nadal w niektórych czasopismach kanad. (znajdują­
Ib I
cych się pod wpływem tamtejszych Żydów) używa się
terminów: „poi. obozy koncentracyjne”, „poi. obozy
śmierci” i „poi. getta”; P. Gottfried, komentując roz­
miary kampanii a. w USA, pisał w szkicu Polonofo-
bia: „Wspólną cechą ostatnich skoncentrowanych ata­
ków antypolskich jest pomijanie oczywistego faktu,
iż od września 1939 Polska była okupowanym i nisz­
czonym krajem - który raczej reagował na wydarze­
nia, niż je kształtował. Ci, którzy skarżą się, że Polska
nie stawia czoła swej przeszłości, mająosobliwe spoj­
rzenie na to, z czym - ich zdaniem - Polacy odmawia­
ją konfrontacji. W przekonaniu bowiem oskarżycieli,
gorąco powitali oni niemiecką okupację, ponieważ
umożliwiła im rabowanie oraz masakrowanie Żydów,
co rzekomo było ulubioną Polaków rozrywką. Nieste­
ty, słyszałem takie opinie rozpowszechniane przez
polskich Żydów częściej, niż chciałbym to przyznać.
Jednakże, kiedy przypierano ich do muru w tej spra­
wie - przyznawali, że wielu Polaków traktowało ich
dobrze, choć byli i tacy, którzy poprzez kolaborację
próbowali zjednać sobie przychylność Niemców^.
W każdym przypadku najważniejsze jest to, że
Polacy ani nie zaczęli zabijania, ani nie dokonywali
masowych morderstw na Żydach; robili to naziści,
niekiedy z pomocą ukr. kolaborantów, którzy żywili
nienawiść zarówno do Żydów, jak i do Polaków; to zaś,
że niektórzy Polacy wydawali Żydów w celu uzyskania
przychylności Niemców, nie było specjalnością poi.;
takie same praktyki zdarzały się w takiej samej, a nawet
większej skali, w Europie Zach., choćby we Francji czy
Holandii; natomiast - w przeciwieństwie do in. europ,
narodowości - w Polsce nie było ochotników do for­
macji SS; co więcej, w każdym takim przypadku, niski
status rasowy Polaków powstrzymywałby nazistów
przed przyjmowaniem ich do tego rodzaju jednostek”.
Nasileniu a. służy przekonanie dość powsz. w
USA czy Kanadzie, że atakując czy wyszydzając katol.
Polaków, zdobywa się odpowiednie punkty za „popraw­
ność polit.” od nadających ton w Ameryce wpływowych
środowisk żyd.; zwrócił na to uwagę Gottfried, wska­
zując, że „nie wszyscy rozpowszechniający fałsze o
Polsce są polskimi Żydami”; wg niego: „Wydawcy oraz
dziennikarze wspomnianych tu gazet kanadyjskich,
publikujących najcięższe antypolskie oszczerstwa mają
nazwiska, które można identyfikować jako należące do
WASP - białych angielsko-saksońskich protestantów
[White Anglo-Saxon Protestants; wyrażenie to służy do
określenia amerykańskiej elity - przyp. tłumacza tek­
stu, A.M. Salskiego - J.R.N.]. Odpowiedź na pytanie,
dlaczego chcą oni być stroną w niestosownej wojnie
pomiędzy dwiema nacjami, które były najciężej repre­
sjonowane w Europie w czasie wojny przez nazistów,
w pierwszej chwili może wydawać się zaskakująca. Jed­
nak wyjaśnieniem może być to, że podobnie jak więk­
szość poznanych przeze mnie WASP-ów, także i oni
rozpaczliwie pragną być „politycznie poprawni”. Pięt­
nowanie antysemickich zbrodni, mimo że ktoś ich nie
dokonał, stało się testem, któiy, jak papierek lakmuso­
wy, wskazuje na to, kto jest, a kto nie jest, prawidłowo
myślącym gojem.
Dla bien-pensant [prawidłowo myślącego -
J.R.N.] WASP-a najbardziej wygodną drogą do odby­
cia pokuty jest zwrócenie uwagi na niewrażliwych et­
nicznych katolików. Trafia się w ten sposób dwa ptaki
za jednym strzałem - angażuje się w liberalne ogólne
samobiczowanie oraz przykleja się etykietkę winowaj­
ców grupie, do której WASP-owie zawsze odczuwali
niechęć większą niż do Żydów”.
Nasilenie ofensywy a., począwszy od sprawy
oświęcimskiego Karmelu VIII 1989, nie znalazło w
żadnej mierze stanowczego przeciwdziałania ze stro­
ny sprawujących władzę czołowych przedstawicieli III
Rzeczypospolitej; zabrakło należytej riposty na naj­
bardziej nawet niebezpieczne przejawy a. (wystąpie­
nia premiera Izraela I. Szamira oraz laureata pokojo­
wej Nagrody Nobla Wiesela, kłamstwa filmów Lista
Schindlera i Shtetl, oszczercze oskarżenia grup Ży­
dów z Chicago i Nowego Jorku); prezes Kongresu
Polonii Amer E. Moskal bezskutecznie apelował w li­
ście otwartym do prezydenta Polski A. Kwaśniewskie­
go o stanowcze wystąpienie przeciw jaskrawym wy­
brykom a.; bierność czołowych przedstawicieli władz
Polski wobec ofensywy a., skrajna pasywność amba­
sad poi. i MSZ w tej sprawie (do godnych podkreśle­
nia wyjątków należało kilka wystąpień min. R. Sikor­
skiego) ułatwiały przyczemianie wizerunku Polski na
arenie międzynar.; do poprawy sytuacji nie wystarcza
działalność Polonii, w przeważającej mierze zmuszo­
nej do samotnego przeciwdziałania zmasowanym ata­
kom a. w krajach jej zamieszkania (-> Polonia).
Kampanii a. sprzyjają wypowiadane przez nie­
których poi. pisarzy i publicystów skrajnie negatywne
osądy, stawiające znaki równania między różnymi prze­
jawami poi. działań w przeszłości a zbrodniami nazi­
stowskimi, np. wypowiedź A. Szczypiorskiego w
Niemczech, głosząca, że Polacy są współodpowiedzial­
ni za mordowanie Żydów w czasie II wojny świat, (wg
niem. czasopisma „Das Parlament”, 7 V 1993).
Jeden z najwybitniejszych zagranicznych badaczy
historii Polski stale zamieszkujący w Berlinie P. Raina,
autor ponad 20 książek o historii Polski i historii Ko­
ścioła w Polsce, powiedział w wywiadzie dla „Głosu”
(16IV 1997), iż dla Niemców są bardzo na rękę skrajne
ataki na rzekomy „poi. antysemityzm”, wypowiadane
przez ministra D. Rosatiego, Szczypiorskiego, Błońskie­
go czy wyrażone w filmie A. Wajdy Wielki tydzień\ wg
Rainy: „Dla Niemców jest to bardzo korzystne, gdyż
mogąpowiedzieć: »Nie tylko my zwalczaliśmy Żydów,
również Polacy«. W konsekwencji powoli zapominasię,
że to Niemcy stworzyli obozy koncentracyjne, komory
gazowe, getta, a wina za antysemityzm pozostaje przy
Polsce. Takie osoby jak Wajda, Błoński, Szczypiorski
pomagająim w tym. Wydaje mi się-że celowo robi się
rozgłos wokół filmu Wajdy oraz obchodów pogromu
kieleckiego (...). Uważam, że niektóre środowiska ży­
dowskie używają wobec Polski straszaka antysemity­
zmu, bo chcą o d z y s k a ć d a w n y m a j ą t e k .
Najpierw chcą przygotować opinię publiczną przeko­
nać, że Polacy to odwieczni, jaskiniowi antysemici. Jed­
nocześnie chcą wystąpić o zwrot majątku pożydowskie­
go w Polsce, W przypadku gdyby napotkali trudności,
ponownie ogłoszono by, że Polska to kraj antysemitów
itd. Sytuacja jest niebezpieczna gdyż żądania mogą iść
coraz dalej. Stworzy to także groźny precedens, gdyż
otworzy to drogę Niemcom dla roszczeń majątkowych.
Jeżeli oddano majątek Żydom, to dlaczego nie Niem­
com mieszkającym przed wojną na Ziemiach Zachod­
nich?”
Na tle ogromnej ilości anty poi. wystąpień Ży­
dów uderza r z a d k o ś ć pr ó b o b r o n y p r a wd y
o Polsce ze strony Polaków żyd. pochodzenia i Ży­
dów z Polski; nie spotkały się z ich protestem nawet
najskrajniejsze ataki na Polskę, np. filmy Holocaust,
Shoah czy Shtetl, oszczercze wystąpienia premierów
M. -> Begina i Szamira czy drukowane w „Gazecie
Wyborczej” antypol. pomówienia o rzekome mordo­
wanie Żydów w czasie powstania warsz. przez AK-
owców (M. Cichy, Polacy-Żydzi: czarne karty Powsta­
nia, „Gazzeta Wyborcza”, 29-301 1994); tym bardziej
wyróżniają się zasługi niektórych poi. patriotów po­
chodzenia żyd. lub Żydów-polonofili, żyjących poza
granicami Polski; ogromne zasługi dla obrony praw­
dy o Polsce i polskości położył znany intelektualista
poi. pochodzenia żyd. M. Grydzewski - przed wojną
redaktor naczelny najgłośniejszego czasopisma kultu­
ralnego „Wiadomości Literackie”, w czasie wojny i
po wojnie redaktor naczelny londyńskich „Wiadomo­
ści”, nazywany „niezłomnym z Londynu”; w walce z
komunizmem i prosow. serwilizmem szczególnie moc­
no odwoływał się on do poi. tradycji nar.; w związku z
tym w kręgach żyd. inteligencji, kolaborującej z wła­
dzami PRL-u, był traktowany jako typ swoistego Żyda-
neoendeka; proreżimowy J. Tuwim atakował Grydzew-
skiego za nurzanie się w „poi. nacjonalizmie” i reak­
cji; Grydzewski ostro piętnował w swoich tekstach a.
Żydów-litwaków jako przykład „obcego, pasożytni­
czego elementu”, który poprzez wsparcie rusyfikacji
„prowokował społeczeństwo polskie” i wysuwał prze­
ciw Polsce „przesadne i kłamliwe oskarżenia”; przy-
 ANI YKULUNiZM
pominął też, że: „W Poznańskiem Żydzi z nieliczny­
mi wyjątkami byli poplecznikami zaborców”;już 1962
akcentował potrzebę opamiętania się przez „pewne
grupy Żydów, zatracających miarę w bezpodstawnych
oskarżeniach miotanych na społeczeństwo polskie pod
okupacją” (M. Grydzewski, Silva rerum, Gorzów Wiel­
kopolski 1994); Grydzewski niejednokrotnie również
ostro piętnował fałsze sow. a.; wydał on m.in. książkę
Na 150-lecie Pragi, demaskującą próby rehabilitacji
Suworowa w pełnej kłamstw historycznych książce
sow. „dziejopisa” Osipowa.
V. ŻYDOWSCY KRYTYCY ANTYPOLONIZMU
Niemal całkowicie przemilczane we współcz. Pol­
sce pozostająemigracyjne rozrachunki z antypol. posta­
wami niektórych komunistów żyd., dokonane w pracy F.
Mantela, byłego działacza PPS żyd. pochodzenia; Man-
tel, były podsekretarz stanu w Rządzie Tymczasowym i
w Rządzie Jedności Nar., był nast. oficjalnym przedsta­
wicielem tzw. Polski Lud. (jako minister pełnomocny) w
Wiedniu - tam właśnie „wybrał wolność” 1948; w wyd.
1986 w Paryżu pracy Stosunki polsko-żydowskie ostro
krytykował nieproporcjonalnie wielki udział „towarzy­
szy” pochodzenia żyd. na szczytach komun, władzy; jego
zdaniem: „Winą niezaprzeczoną tych Żydów, polskich
komunistówjest to, że dali się użyć jako instrument poli­
tyki sowieckiej, drogi dążącej do ujarzmienia narodu
polskiego”; Mantel bardzo kiytycznie oceniając łych żyd.
komunistów, którzy będąc na szczytach władzy w Pol­
sce, myśleli tylko „kategoriami żydowskimi”, nie licząc
się z interesami poi. narodu, pisał: „Nie znaleźli równo­
wagi pomiędzy doktryną polskością i żydowskim po­
chodzeniem. Sąto elementy rewanżystowskie, skoncen­
trowane przeważnie w bezpieczeństwie, które chciały
zrobić z doktryny komunistycznej użytek do wykorze­
nienia i unicestwienia wojującego antysemityzmu”; w
książce Wachlarz wspomnień (Paryż 1980) Mantel ostro
napiętnował tych, którzy „widząantysemityzm tam, gdzie
go nie mą a sąjego powodem tam, gdzie go można było
uniknąć”; duże zasługi dla obrony dobrego poi. imienia
przed atakami ze strony żyd. rzeczników antypolonizmu
miał czołowy przedstawiciel nurtu Żydów-asymi latorów
J. Lichten, naukowiec i publicysta, prof. Pol. Uniwersy­
tetu na Wygnaniu w Londynie; bardzo ostro napiętnował
on antypol. tezy książki C. Heller o Żydach w Polsce
międzywojennej, pokazując, że żyd. autorka świadomie
zafałszowała obraz sytuacji Żydów w II Rzeczypospoli­
tej zgodnie z a priori przyjętymi niechętnymi Polsce te­
zami; za szczególnie absurdalne uznał twierdzenia Hel­
ler, iż Żydów w Polsce traktowano jak „ludność podbi­
tą” oraz porównanie przez nią losów Żydów w Polsce do
losów Murzynów w USA; uważał za nonsensowny fakt,
że nawet w rozdziale o czasach Rzeczypospolitej Oboj­
ga Narodów przed rozbiorami Heller więcej pisała o do­
mniemanej dyskryminacji i nienawiści Polaków do Ży­
dów niż o tolerancji, podczas gdy dawn. Polska znana
była jako wyjątkowe w całej Europie schronienie dla
Żydów; podobnie ostro skiytykował Lichten kłamstwa
wydanej w Paryżu książki pomarcowego emigrantą
marksistowskiego histoiyka P. Korca o Żydach w Polsce
międzywojennej; w opublikowanym na łamach „Zeszy­
tów Histoiycznych” (1981, z. 57) szkicu Lichten ocenił,
że obraz sytuacji Żydów w Polsce przed wojną przedsta­
wiony przez Korca jest przerażająco ciemny” i podkre­
ślił, że „obok cieni były także i blaski”.
Wśród najgłośniejszych krytyków antypol.
kłamstw filmu Shoah Lanzmanna znalazł się wybitny
izrael. naukowiec I. Shahak; 2 9 1 1986 wystąpił on na
łamach „New York Review of the Books” ze szkicem
krytykującym antypol. uogólnienia Lanzmanna; w
Polsce tekst ten został przedrukowany wyłącznie w
podziemnym „Aneksie” i niskonakładowym krak.
„Zdaniu”.
Znakomity amer. językoznawca żyd. pochodze­
nia A. Schenker zareagował listem otwartym na anty-
pol. fałsze zawarte w artykule opublikowanym 19 IV
1968 przez „New York Times” z okazji 25 rocznicy
powstania w getcie warsz.; artykuł zarzucał Polakom,
że nie wsparli walczących w getcie powsz. powsta­
niem ludności Warszawy, „dalej żyjąc mniej więcej
normalnie” w czasie agonii warsz. getta; przypomina­
jąc, że już w niecały rok po walce getta lud Warszawy
powstał przeciw Niemcom do walki, która niestety
zakończyła się całkowitym zniszczeniem Warszawy,
Schenker pisał, iż mało przekonywujący jest zarzut
bierności wysuwany pod adresem Polaków przez tych,
„którzy - wobec dymiących jeszcze ruin Warszawy -
nie uczynili nic, aby zapobiec decyzjom jałtańskim -
decyzjom, które znamionują totalną obojętność wo­
bec losów Polski (...) Zadając też sobie pytanie, czy
społeczność Zachodu ma prawo traktować swoją wła­
sną bierność wobec nazistowskiej rzezi Żydów z
„mniejszym wstydem, żalem i niedowierzaniem” niż
Polacy, którzy w pełni dzielili męczeństwo Żydów”.
Niejednokrotnie występował przeciwko kłam­
stwom żyd. antypolonizmu I. Lewin, były dyrektor agen-
cji ONZ, powszechnie szanowany działacz społ. i hi­
storyk, dwukrotnie typowany do pokojowej Nagrody
Nobla, autor ponad 20 publikacji o związkach poi.-żyd;
wswojej książce o stosunkach poi.-żyd. 1918-19, prze­
milczanej w Polsce, Lewin bardzo ostro napiętnował
czołowych ówczesnych żyd. rzeczników a., np. fana­
tycznego litwakaN. Piyłuckiego; 1995 Lewin publicz­
nie zaprotestował przeciwko używaniu w niektórych
najbardziej wpływowych organach amer. prasy oszczer­
czego określenia „poi. obozy koncentracyjne”.

Ze zdecydowaną obroną Polaków przeciwko róż­
nym oszczerczym pomówieniom wystąpił wiosną 1995
dyrektor Urzędu dla Spraw Śledztw Specjalnych, „tro­
piciel nazistów” E. Rosenbaum; w wywiadzie dla dzien­
nika „Newsday” Rosenbaum powiedział: „Podobnie jak
wiele dzieci żydowskich dorastałem, słysząc, że Polacy
byli najgorszymi antysemitami. Moja praca jednak bez
przerwy dostarczała mi dowodów, że niezliczeni pol­
scy chłopi ryzykowali swoje życie, po to, by ukrywać
Żydów. I trzeba pamiętać, że Polacy ukrywający Ży­
dów wiedzieli, jakie konsekwencje mogą ich spotkać
za to. Ich własne dzieci zostałyby zabite przed ich ocza­
mi, a potem zamordowano by ich również. Ja sam, bę­
dąc ojcem dwóch małych córek, nie wiem, czy byłbym
aż tak heroiczny w podobnej sytuacji.”
II 1995 na łamach dziennika „International He­
rald Tribune” ukazał się list R. Rosenberg, stanowczo
protestujący przeciw ciągłemu wybielaniu Niemców i
zrzucaniu odpowiedzialności za holocaust Żydów na
Polaków; Rosenberg sprzeciwiła się przede wszystkim
akcentowaniu w artykułach tego dziennika z okazji ob­
chodów 50-lecia wyzwolenia Oświęcimia gł. różnic i
niechęci pomiędzy Polakami i Żydami; skrytykowała
również to, że pisząc o obozach koncentracyjnych, ich
władzach i obsłudze, wciąż mówi się o „nazistach”, nie
wymieniając słowa „Niemcy”;jak pisała Rosenbeig: „W
mojej opinii Niemcy wychodząz tego zbyt łatwo. Oba­
wiam się, że kolejne pokolenia będą się uczyć i pamię­
tać odtąd tylko to, że Żydzi byli eksterminowani w Pol­
sce przez nazistów« (...) Będzie przyjmowane, że nazi­
ści to jakieś ekstraterytorialne indywidua, które poja­
wiły się znikąd i zniknęły po 1945 roku. Jako Żydów­
ka, urodzona w Belgii, spędziłam blisko pięć lat pod
niemiecką okupacją i 27 miesięcy w ukryciu przed Niem­
cami w belgijskim mieszkaniu. To niemiecka armia za­
atakowała Belgię, to niemieckie wojska terroryzowały
ludność. Ukrywałam się przed Niemcami (...) My ni­
gdy wtedy nie mówiliśmy o nazistach (...) Dopiero po
przybyciu do Stanów Zjednoczonych w 1949, wciąż
zaczęłam słyszeć »nazista«, używane stale i wyłącznie
w odniesieniu do holocaustu. Niemcy jakoś zupełnie
zniknęły w tym kontekście i cała hańba spadła na nazi­
stów. Najwyższy czas, by postawić holocaust we wła­
ściwej perspektywie i przypomnieć, że bez Niemiec nie
byłoby ani nazistów ani holocaustu. Akcentowanie ho­
locaustu w Polsce i »nazistów« jest deformacjąhistorii,
która powinna być poddana korekcie”.
Do najaktywniejszych Żydów, konsekwentnie
głoszących publicznie świadectwo prawdy o Polakach,
należy mieszkająca w Kanadzie T. Werbowski, Żydów­
ka pochodząca z Polski; 1995 wraz z poi. dziennikar­
ką 1. Tomaszewską Werbowski opublikowała książkę
o organizacji pomocy Żydom w Polsce Żegota The
m
Rescue o f Jews in Wartime Poland; w czasie (wspól­
nego z Tomaszewską) wystąpienia na wieczorze pro­
mującym książkę w Chicago 11 V 1995 Werbowski
powiedziała: „Oskarża się nas czasem o to, że wybie­
lamy Polskę. Myślę jednak, że jest rzeczą ważną móc
występować w obronie prawdy o tym, co się zdarzyło
(...) Powinniśmy wiedzieć o odwadze, z jaką polscy
chrześcijanie i Żydzi stawali wobec tragedii”.
W obronie Polaków przed oszczerczymi pomó­
wieniami niejednokrotnie występował J. Goldberg, prof.
Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, autor licz­
nych cennych prac na temat dziejów Żydów poi., dok­
tor h.c. Uniwersytetu Warsz.; w wywiadzie dla „Prze­
glądu Tygodniowego” (4 V 1983) Goldberg powiedział:
„Znający historię obu narodów wiedzą dobrze, że za­
głada Żydów polskich nie została spowodowana czyn­
nikami krajowymi, że nie była elementem wewnętrzne­
go procesu dziejowego, nie wywołał tej wielkiej trage­
dii układ stosunków polsko-żydowskich na przestrzeni
dziejów. Była przecież dziełem najeźdźcy, który dążył
do wyniszczenia Żydów i okrutnie ciemiężył Polaków”;
na łamach polonijnej „Gwiazdy Polarnej” (7 XI 1998)
ukazał się wywiad J. Osuchowskiego z J. Nichthause-
rem, Żydem urodzonym w Polsce, a obecnie mieszka­
jącym w Belo Horizonte w Brazylii; Nichthauser bar­
dzo ostro napiętnował kłamstwa o „poi. antysemityzmie”
jako „strasznym głupstwie”, z którym ciągle walczy, i
przypomniał o zacieraniu odpowiedzialności samych
Żydów za to, co robili Niemcy z ich współziomkami;
przypominał, że Niemcy, którym brakowało ludzi do
obsługi obozów zagłady wydzielali do prac przy kre­
matoriach i komorach gazowych setki mocnych, zdro­
wych Żydów, i - jak stwierdził Nichthauser - „Nigdy,
według mojej wiedzy i badań Holocaustu, nie było przy­
padku, by choć jeden Żyd powiedział: »Ja nie będę przy
tym pracował«”; Nichtauser przypomniał również, że
także w gettach „administrowali Żydzi. Żydowska wła­
dza, żydowska policja wykonująca polecenia niemiec­
kie; to nie Polacy pomagali Niemcom wyznaczać Ży­
dów do stracenia, do transportów - to robili Żydzi. To
nie Polacy pilnowali porządku w gettach, a Żydzi. Nie
znam przypadku, aby Żydzi administrujący gettem od­
mówili wykonania niemieckiego polecenia. Za to gro­
ziło zabicie tylko jednej osoby a nie całej rodziny, jak to
groziło Polakowi za pomoc Żydom”.
Szlachetne wystąpienia Żydów mających odwa­
gę publicznie bronić Polaków, giną w cieniu antypol.
nagonki; przewodząjej bowiem najbardziej wpływo­
we środowiska z amer. lobby żyd. na czele z potenta­
tem finansowym Bronfmanem, przewodniczącym
Kongresu Świat. Żydów; wystąpienia poszczególnych
Żydów w obronie Polski ukazują się na ogół w pi­
smach niskonakładowych, tak jak wywiad dyrektora
 A N TYPOLONIZM - ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
Rosenbauma w „Newsday”, lokalnym dzienniku wy­
dawanym w Long Island; oszczercze ataki na Pola­
ków publikowane są natomiast na łamach wielkona­
kładowych dzienników i czasopism typu „The New
York Times”, „Time” czy „US News and World Re­
port”; kłamstwa żyd. a. rozbrzmiewają na ekranach
przed milionami telewidzów i kinomanów, są powie­
lane w milionowych nakładach książek takich oszczer­
ców, jak Uris czy Dershowitz; szczególnie smuci jed­
nak fakt, że wystąpienia żyd. przyjaciół Polski są w
ogromnej części p r z e m i l c z a n e w najbardziej
wpływowych polskojęzycznych mediach, od radia i
telewizji, po „Gazetę Wyborczą”, „Wprost” i „Polity­
kę”; powodem ich pomijania jest to, że byłyby najlep­
szym argumentem przeciwko lansowanym w tych
mediach oszczerczym uogólnieniom na temat rzeko­
mego poi. „nacjonalizmu” i „antysemityzmu”.
F. Raumer, Upadek Polski, Berlin 1870; S. Buszczyński,
Obraz spotwarzonego narodu, Kraków 1888; M. Berg, Zapiski
o polskich spiskach i powstaniach, Warszawa 1906; J. Unsz-
licht, Socjal-litwactwo w Poisee. Z teorii i praktyki Socjalde­
mokracji Królestwa Polskiego i Litwy, Kraków 1911; J. Unsz-
licht, O pogromy ludu polskiego. Rola socjal-litwactwa w nie­
dawnej rewolucji, Kraków 1912; K. Sarolea, Listy o Polsce,
Warszawa 1923; W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska,
Poznań 1947; J. Kucharzewski, Od białego do czerwonego ca­
ratu, London 1958; S. Nowicki, Wielkie nieporozumienie, Syd­
ney 1970; M.H. Serejski, Europa a rozbiory Polski, Warszawa
1970; J. Conrad, Zbrodnie rozbiorów, wydanie podziemne War­
szawa 1981; J. Giertych, In Defence o f My Country, London 1981;
W, W. Hagen, Germans. Poles and Jews. The Nationality Con­
flict in the Prussian East 1772-1914, Chicago 1981; J. Łojek,
Agresja 17 września 1939, Warszawa 1990; J. Orłowski, Z dzie­
jów antypolskiej obsesji w literaturze rosyjskiej, Warszawa 1992;
J.J. Sievers, Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski,
Warszawa 1992; V. Abarinow, The Murderers o f Katyn, New
York 1993; W. Łysiak, Aktualne rozwiązywanie kwestii pol­
skiej, „Tygodnik Solidarność”, 24 V I1994; J.R. Nowak, Myśli o
Polsce i Polakach, Katowice 1994; L. Żebrowski, Paszkwil„ Wy­
borczej ”, Warszawa 1995; B. Urbankowski, Czerwona msza albo
uśmiech Stalina, Warszawa 1995; Kielce -Ju ly 4, 1946, Toron-
to-Chicago 1996; H. Pająk, Strach być Polakiem, Lublin 1996;
R. Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka, Warszawa 1997; The
Story o f Two Shtetls. Brańsk and Ejszyszki, Toronto 1997; J.R.
Nowak, Zagrożenia dla Polski i polskości. Warszawa 1998; T.
Piotrowski, Poland's Holocaust, Jefferson 1998; J. Trznadel, Ko­
laboranci, Komorów 1998; J.R. Nowak, Przemilczane zbrod­
nie. Żydzi i Polacy na Kresach 1939-1941, Warszawa 1999.
Jerzy Robert Nowak
ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRE­
SACH WSCHODNICH (1939-41) - wystąpienia
ukr., białor. i żyd. przeciwko zamieszkującej na Kre­
sach Wsch. ludności i państwowości poi. od napaści
Niemiec (1 IX 1939), a zwł. od -> agresji ZSRR na
165
Polskę (1 7 IX 1939), aż do końca kampanii wrześnio­
wej (5 X 1939).
Liczne antypol. wystąpienia na Kresach Wsch.
1939 ze strony Ukraińców oraz w znacznie mniejszym
stopniu, Białorusinów przybierały rozmaite postacie:
mordów, bicia Polaków, poniżania ich, podpalania ich
siedzib, rabunku mienia oraz zatrzymywania i denun-
cjowania wobec Sowietów, co z reguły kończyło się
aresztowaniem, wywózką i często, jeśli nie przeważnie,
śmiercią. Mordy ukr. inspirowane zbrodniczą ideolo­
gią D. Doncowa, programem -> Organizacji Ukr.
Nacjonalistów (OUN) oraz wezwaniami dowódcy Fron­
tu Ukr. S. Timoszenki do mordowania Polaków były
zapowiedzią masowego ukr. ludobójstwa na Polakach
okresu lat 1942/43-1945/47. Mniejszość białor., nie
miała „inspiracji” w postaci ideologii Doncowa oraz w
zasadzie nie znała fanatyzmu nacjonalist.; rozrzucano
natomiast sow. ulotki, wzywające Białorusinów do
mordowania „poi. panów”; miejscowe ,jaczejki” ko­
mun. oraz sow. agenci zachęcali do zbrodni, zapewnia­
jąc jednocześnie o bezkarności ich sprawców.
I. ZBRODNIE UKRAIŃSKIE (1939)
Mniejszości nar. na Kresach Wsch. II Rze­
czypospolitej reprezentowały, poza Żydami, gł. 2
mniejszości: Ukraińcy i Białorusini; Ukraińcy, za­
mieszkujący gł. pd. część woj. poleskiego oraz woj.
wołyńskie, tarnopolskie, stanisławowskie i wsch. część
lwowskiego, stanowili kilkanaście procent ludności
państwa; Białorusini, zamieszkujący część woj. biało­
stockiego i wileńskiego, woj. nowogródzkie oraz pn.
część woj. poleskiego-jedynie kilka procent; zresztą
na Polesiu duża część ludności określała się po prostu
jako „tutejsi”.
Z tych 2 mniejszości najbardziej wrodzy wobec
Polaków i państwa poi., zwł. w Małopolsce wsch., byli
Ukraińcy, wśród których nadawali ton aktywiści re­
prezentujący odłamy skrajnie nacjonalist.; korzenie
tych zjawisk sięgały jeszcze okresu zaboru austr.; prze­
jawem tego była m.in. broszura M. Michnowskiego
Samostijna Ukrajina (1900), w której postulował
„Ukrainę dla Ukraińców”; rozlegały się już wówczas
hasła „Lachy za San!” oraz „Prócz czużyi lude!” -
„Precz obcy ludzie” (w sensie połączonego zwykle ze
zbrodniami przeciw ludzkości wypędzenia „obcej” lud­
ności); wzywano więc do tego typu akcji, które dziś
traktowane sąjako zbrodnicze „czystki etn.”; jednym
z pierwszych tragicznych przejawów roznieconej wro­
gości było zamordowanie przez ukr. studenta 1908 we
Lwowie namiestnika Galicji hr. A. Potockiego, który
udzielił mu audiencji.
Już na samym początku powstania odrodzonej
Polski (wczesną wiosną 1919) w Złoczowie Ukraińcy
166 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
aresztowali, torturowali i wymordowali licznych Po­
laków*; po wkroczeniu tam wojsk pol. 23 V 1919 do­
konano ekshumacji i oględzin sądowo-lekarskich 24
zwłok, wskazujących na stosowanie tortur; 1921 zwło­
ki ofiar umieszczono w wybudowanym mauzoleum
(„Rotundzie’'); w późniejszych latach Ukraińscy na­
cjonaliści organizowali liczne akcje sabotażu i dywer­
sji, palenie stodół, napady rabunkowe na urzędy pocz­
towe itp.; stosowali również terror indywidualny w
stosunku do wybitnych przedstawicieli państwowości
poi., w tym nieudany zamach na J. Piłsudskiego i
wojewodę lwowskiego (1921); zabójstwo posła T.
Hołówki (wielkiego zwolennika znalezienia modus
vivendi z Ukraińcami) w Truskawcu (1931) oraz mi­
nistra spraw wewn. B. Pierackiego w Warszawie (1934)
było kulminacją ukr. terroru w II Rzeczypospolitej; ukr.
nacjonaliści mordowali również rodaków' lojalnych
wobec państwa poi.; ich ofiarami byli m.in. I. Babij,
dyrektor Gimnazjum ukr. we Lwowie oraz ukr. sołtysi
i wójtowie; ..ideologiem” ekstremy ukr. był Doncow
(1883-1973), propagator tzw. „nacjonalizmu integral­
nego”, który w swoich publikacjach głosił m.in. na­
stępujące „tezy”: „bądźcie napastnikami i zdobywca­
mi”, „ogólnoludzka prawda nie istnieje”; „przemoc to
jedyny sposób pozostający w dyspozycji narodów, zby-
dlęciałych przez humanizm”; Doncow głosił, ze Ukra­
ińcy są narodem wybranym, „bowiem stworzeni są z
gliny, z jakiej Pan Bóg tworzy narody wybrane*’; „idea
ukraińska pragnie podjąć walkę z innymi o panowa­
nie, ideałem jest ekspansja”, itp.; na „ideologii” Don-
cowa oparte były założenia programowe utworzonej
1929 na kongresie w Wiedniu OUN, która postulowa­
ła m.in. „całkowite usunięcie wszystkich obcych z ziem
ukr.”; była to jakby zapowiedź późniejszego ukr. lu­
dobójstwa na Polakach w latach II wojny świat., a na­
wet po jej zakończeniu.
W czasie wojny pol.-niem., ale jeszcze kilka dni
przed agresją sow. na Polskę 17 IX 1939, Ukraińcy
urządzili lokalne powstanie na południe od Lwowa
(rejon Stryja- Mikołajowa), mordując m.in. poi. poli­
cjantów; pol, wojsko i policja zdążyły częściowo stłu­
mić tę akcję; natomiast kiedy po 17 IX wojsko pol.
wycofywało się na Węgry, „Ukraińcy napadali z la­
sów na grupy żołnierzy i bez litości mordowali wszyst­
kich, nawet rannych” (relacja ppor. W.K. Daszkiewi­
cza); w pobliżu miejscowości Wielkie Oczy (powiat
Jaworów, woj. lwowskie) zamordowany został hr. A.
Potocki (ur. 1900), uczestnik kampanii wrześniowej,
właściciel Międzyrzeca Podlaskiego, syn zamordowa­
nego 1908 namiestnika Galicji; podobne akcje, czy ich
próby, miały również miejsce w stosunku do mniej­
szych oddziałów pol. lub pojedynczych żołnierzy i
cywilów, zmierzających do Rumunii.
Na pd. Polesiu i pn. Wołyniu, a nawet na wsch.
Podlasiu, Ukraińcy IX/X 1939 mordowali żołnierzy
pol. z cofających się na zachód grup gen. F. Kleeberga
i gen. Oriika-Riickemanna; w wielu miejscowościach
Wołynia pol. żołnierze wracający do domów po rozbi­
ciu oddziałów lub demobilizacji, byli mordowani, w
najlepszym razie brutalnie bici. obrabowywani i pusz­
czani w bieliźnie i boso; mordowano również poli­
cjantów oraz licznych znajdujących się przejściowo
na tamtych terenach uciekinierów - Polaków z Polski
zach. i centralnej; znane są dziesiątki takich przypad­
ków, bardzo wiele natomiast pozostało nieujawnio­
nych, mordy były bowiem dokonywane na ludziach
tam nieznanych, w lasach, we wsiach czysto ukr. itp.;
mordowano też i rabowano ziemian, sąsiadów - zwł.
osadników pol., leśników, gajowych, często stosując
straszne tortury.
Wielką zachętę dla ukr. mordów stanowiły zrzu­
cane przez Sowietów, od momentu agresji 171X1939.
w wielkich ilościach ulotki, podpisane przez „Głów­
nodowodzącego Frontu Ukt*., komandarma ł rangi"
Timoszenkę; w ulotkach owych zredagowanych w jęz.
ukr. Timoszenko, sam Ukrainiec, wzywał swoich „dro­
gich braci i siostry”, aby „bronią, kosami, widłami i
siekierami” bili „odwiecznych swoich wrogów - pol­
skich panów"; nieco dalej zaś wspomniał, iż „nie po­
winno być miejsca na ziemi Zachodniej Ukrainy*’ rów­
nież dla „półpanków” - a za takiego można było uznać
każdego pol. wójta czy sołtysa, policjanta, gajowego,
nauczyciela, osadnika itp.; Timoszenko podżegał za­
tem do ludobójstwa na wszystkich zamieszkujących
Kresy Wsch. Polakach; jednocześnie taki „apel” sta­
nowił gwarancję bezkarności ze strony nowych wład­
ców dla ukr. morderców.
Na efekty nie trzeba było długo czekać; w mająt­
ku Romanówka(powiat Łuck) Ukraińcy po uprzednim
bezskutecznym żądaniu „poddania się” zakwaterowa­
nego tu oddziału poi. 18 IX 1939 zaatakowali go; wy­
wiązała się parogodzinna walka, której wynik przesą­
dziło nadejście oddziału sow. z dwoma czołgami; ofi­
cer sow. zastrzelił wówczas rannego porucznika pol..
natomiast Ukraińcy najpierw wzięli do niewoli kilku­
dziesięciu żołnierzy pol., w tym również rannych, nast.
załadowali ich na kilka wozów drabiniastych, zawieźli
nad pobliską rzekę Stochód i tam potopili; we wsi Gra­
bów (powiat Kowel) banda ukr. zamordowała 12 Pola­
ków, w tym właścicieli miejscowego majątku - Noskow­
skich; zamordowani zostali m.in. M. Noskowska z dwoj­
giem dzieci, jej siostra A. Brzozowska z córeczką, bra­
towa jej męża M. Noskowska z córeczką oraz rządca
majątku o nie zapamiętanym nazwisku; w nadleśnic­
twie Karpiłówka (powiat Sarny), zginęli leśniczy S.
Zalewski i gajowy J. Marcinko. zamordowany przez
 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
Sowietów, ale z poduszczenia miejscowych Ukraińców;
wieczorem 17 IX 1939 banda ukr. pod wodzą W. Ro­
manowa otoczyła tam dom gajowego J. Kałamarza (Pa­
łamarza) i najpierw go raniła, nast. zaś przerżnęła piłą;
troje jego dzieci zostało wrzucone w ogień podpalonej
gajówki; żona Otylia, zbiorowo zgwałcona, prawdopo­
dobnie również została zamordowana; kiedy Ukraińcy
nie zastali w domu gajowego K. Lecha, dwoje jego ma­
łych dzieci „porwali w ramiona i trzymając za nóżki,
roztrzaskali główki o ścianę’'; żonę Wandę zawleczono
do stodoły i przybito gwoźdźmi do wrót; sam gajowy
Lech został zamordowany (lub popełnił samobójstwo)
niewiele dni później; zginęli również gajowi Chajecki i
Prus; pierwszy z nich został „skrępowany drutem i wrzu­
cony do olbrzymiego mrowiska, umyślnie przy tym roz­
grzebanego, by rozjuszyć owady”, ciało drugiego „zna­
leziono w bagnie z rozrąbanągłową"; jesienią 1939 we
wsi Nawóz (powiat Łuck) na nieużytkach i bagnach zw.
Popowski Ostrów, należących do wsi chłopi ukr. wy­
mordowali ok. 100 Polaków, uciekinierów z centralnej
Polski, którzy zatrzymali się (zostali zakwaterowani) w
miejscowych zagrodach, w miasteczku Sokul oraz in.
okolicznych miejscowościach; mordercy występowali
pod szyldem fikcyjnego „Pol, Komitetu Pomocy Ucie­
kinierom*’, który proponował lepsze warunki mieszka­
niowe; umawiano uciekinierów na godziny wieczorne,
wy wożąc w kierunku Popowskiego Ostrowa i tam mor­
dowano. zabierając dobytek ofiar; na terenie powiatu
Lubomi, zwł. na obszarze gminy Pulemiec oraz w gmi­
nie Domaszewo (powiat Brześć nad Bugiem), położo­
nej na terenie graniczącego z woj. wołyńskim wojewódz­
twa poleskiego. Ukraińcy zorganizowani w bandy ma­
sowo mordowali Polaków (kilkaset osób), w tym licz­
nych uciekinierów, już kilka dni przed pojawieniem się
Sowietów oraz, za ich przyzwoleniem, jeszcze przez 3
dni po ich nadejściu (por. relację z Kolekcji Andersa,
teczka HiMID 8, nr 3134). Niezależnie od mordów,
miały miejsce podpalenia (np. w okolicach Uściługa nad
Bugiem - powiat .Włodzimierz Wołyński: „w okolicy
płonęły wsie czysto polskie i osady wojskowe"; relacja
ppor. B. Siemickiego), pobicia, rabunki oraz denuncja­
cje wobec Sowietów.
W Małopolsce Wsch. masowe mordy ukr. na Po­
lakach 1939 przybrały jeszcze większe rozmiaiy niż na
Wołyniu; „scenariusze” były w zasadzie podobne do
wołyńskich, choć nieraz z większym natężeniem jeśli
chodzi np. o palenie całych poi. wsi; takich masowych
podpaleń dokonali Ukraińcy m.in. w powiecie Podhaj­
ce (woj. tarnopolskie); w kilku miejscach doszło rów­
nież do zbrojnej rebelii ukr.; jeszcze przed agresjąsow„
w nocy z 15/IX 1939 we wsi Jasienica [Solna] w pow.
Drohobycz Ukraińcy spalili stodołę z nocującymi tam
żołnierzami; przejeżdżający właśnie żołnierze in. plu-
167
tonupol., powiadomieni o tym wydarzeniu, przybyli na
miejsce i ukarali winnych (relacja A. Jasińskiego); pod
wieczór 18 IX 1939, w czasie wycofywania się poi.
wojska do Rumunii, uzbrojeni Ukraińcy próbowali opa­
nować miasto woj. Stanisławów, zwł. dworzec kolejo­
wy'; udaremnili to poi. kolejarze, policjanci i ochotnicy;
w Kołomyi 18 IX 1939 centrum miasta opanowały
uzbrojone bojówki ukr.; wg relacji por. broni pane. M.
Fijałkowskiego „w lesie przed Kołomyją na szosie sta­
ło kilkanaście samochodów wojskowych i cywilnych
nie mogących przejechać przez Kołomyję (...). Wszyst­
kie samochody wziąłem w środek ugrupowania czołgów,
rozkazałem ładowanie broni i w wypadku oddania jed­
nego strzału przez Ukraińców odpowiadać strzałami.
W czasie przejeżdżania przez Kołomyję, z domów przy­
branych czerwonymi flagami strzelano do mnie z kbk,
a z ogrodu odezwał się karabin maszynowy. Załoga moja
odpowiedziała strzałami. Po opuszczeniu Kołomyi ze­
brałem oddział w kierunku Śniatyń”; w znajdującym
się w „Ossolineum” we Wrocławiu archiwum dr. W.
Swirskiego w meldunku z 14 VII1944 znajdują się przy­
bliżone liczby miejscowych Polaków, zamordowanych
przez Ukraińców w części Małopolski Wsch. 1939 (cho­
dzi o 7 powiatów; wszystkie z woj. tarnopolskiego); licz­
ba zamordowanych wahała się w poszczególnych po­
wiatach od 50 do 200, łączna liczba ofiar wynosiła ok.
750; niezależnie od tego na terenie 5 powiatów woj.
tarnopolskiego oraz jednego w woj. stanisławowskim
Ukraińcy zamordowali „ok. 2000 Polaków spośród ucie­
kinierów z innych dzielnic Polski”; z konkretnych mor­
dów, mających miejsce na terenie powiatów objętych
meldunkami Świrskiego warto podać 2 przykłady; w
Jakubowcach (powiat Brzeżany), liczących ok. 30 za­
gród czysto poi. wsi, w nocy 18/19 IX 1939 bojówka
ukr. (OUN) i okoliczni ukr. chłopi zamordowali 21 Po­
laków, ograbili wieś i spalili większość budynków (znane
są konkretne nazwiska ofiar); we wsi gminnej Sławen-
tyn (powiat Podhajce) z 18/19 IX 1939 Ukraińcy za­
mordowali 30 Polaków, w tym całą rodzinę W. Mu­
szyńskiego oraz 5 osób z rodziny Buczka.
Kiedy Sowietom po krwawych walkach pod ko­
niec IX 1939 udało się rozbić podążającą na Węgry
grupę kawalerii gen. W. Andersa, Ukraińcy dopuścili
się licznych zbrodni na jej oficerach; m.in. 2 8 IX 1939
we wsi Pnikut, 10 km na południe od Mościsk (woj.
lwowskie), zamordowani zostali dowódca 25 Pułku
Ułanów Wielkopolskich ppłk B. Stachlewski, jego
adiutant rtm W. Pilinkiewicz, por. W. Witkowski i ppor.
Z. Gędzierski (wg innej wersji ten ostatni zamordo­
wany został przez Ukraińców 29 IX 1939 pod Sam­
borem); również z 27 Pułku Ułanów im. Króla Stefa­
na Batorego zostało zamordowanych przez Ukraińców
wielu podoficerów i ułanów, m.in. wachm. G. Moraw­
168 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH WSCHODNICH
ski, plut. A. Krukowski, starszy ułan Antonowicz oraz
ułan Stefan Koperski.
Rozmiary i długotrwałość mordów ukr. w owym
okresie okazały się tak znaczne i nieprzewidywalne,
że Timoszenko, który ponad 2 tygodnie wcześniej w
odezwie do Ukraińców - w celu wywołania „piekła"
na poi. tyłach - wzywał ich do mordowania poi. „pa­
nów" i „półpanków", zmienił radykalnie swe stano­
wisko: w nowej odezwie ogłoszonej w lwowskiej ga­
zecie „Wilna Ukrajina" 5 X 1939 pisał o „rozwście­
czonych nacjonalistach ukr.", o „bandytach nacjonali­
stycznych", usiłujących organizować pogromy i wzy­
wał obywateli do „ujawniania i przekazywania orga­
nom władzy" wszystkich takich prowokatorów (pełne
teksty obu odezw Timoszenki w pracy R. Szawłow-
skiego); okazało się, że Ukraińcy nie zrozumieli, źe
przyzwolenie i wrręcz zachęta do ludobójstwa na Pola­
kach miały swój ograniczony zakres czasowy - do
chwili ustanowienia „władzy radź": można również
odnieść wrażenie, że Timoszenko oraz prawdopodob­
nie N. Chruszczów (w tym czasie Sekretarz General­
ny Kompartii Ukrainy w Kijowie, często przebywają­
cy na ..wyzwolonych ziemiach zach. Ukrainy") prze­
rażeni byli rozmiarami ujawniających się wpływów
„burżuazyjnych" nacjonalistów ukraińskich.
Zbrodnie ukr. na Polakach, które już jesienią
1939 sięgały tysięcy - podobnie jak późniejsze maso­
we ludobójstwo 1942/43-1945/47, są starannie tuszo­
wane i „dementowane" przez Ukraińców (wyjątkiem
są tu cenne publikacje W. Po li szczuka); również nie­
którzy autorzy poi. z niezrozumiałych przyczyn usiłu­
ją rozmiar tych zbrodni wręcz minimalizować; przo­
duje w tym T. Olszański (Historia Ukrainy XX wieku.
Warszawa 1993), który, fałszując rzeczywistość, pi­
sze, iż 1939 „przy rozbrajaniu nie było wielu zabójstw,
zazwyczaj poprzestawano na obrabowaniu i pobiciu:
odrzucić należy jako nieuzasadnione rzutowanie
wstecz późniejszych doświadczeń, powtarzające się
niekiedy wieści o masowym mordowaniu 1939 poi.
ludności cywilnej, a tym bardziej o paleniu przez Ukra­
ińców wsi polskich"; tymczasem dostępne materiały
źródłowe ukazują całkowicie odmienny obraz rzeczy­
wistości; zatem nawet w literaturze poi. mają miejsce
przypadki, gdy usiłuje się kłamstwa ukr. podtrzymać.
Ze strony ukr. trzeba zdecydowanie odrzucić
twierdzenie B. Osadczuka (emerytowanego politolo­
ga z Berlina), który mając swobodny i bezkrytyczny
ze strony redakcji dostęp m.in. do „Tygodnika Po­
wszechnego" i „Rzeczpospolitej", systematycznie ofe­
ruje różnego rodzaju dezinformacje czy półprawdy, co
do zachowania Ukraińców w stosunku do Polaków
podczas II wojny świat.; w artykule Ukraińska lojal­
ność („Tygodnik Powszechny"; 19 IX 1999) twierdzi
on m.in., źe IX 1939 „nacjonaliści ukraińscy nie usłu­
chali podszeptów niemieckich do wywołania na tyłach
polskiej armii powstania narodowego (...). Nie było
ani jednego przykładu zdrady lub dezercji [Ukraińców
z Wojska Polskiego - R.Sz.]".
Prawda jest taka, że na „powstanie nar." Ukraiń­
cy nie mieli wówczas środków; natomiast miało miej­
sce wspomniane lokalne „powstanie" na południe od
Lwowa (IX 1939) oraz nieco późniejsze mordowanie
poi. żołnierzy wycofujących się na Węgry; żołnierze
ukr. dezerterowali od 9 IX 1939 np. z 39 PP Strzel­
ców Lwowskich cofającego się w walkach z Niemca­
mi do Sanu; 14 IX 1939 Ukraińcy i Żydzi stawiali w
Przemyślu bramę triumfalną na cześć Niemców (wspo­
mnienia ówczesnego kpt. E. Buczyńskiego). Od 17IX
1939 żołnierze-Ukraińcy całymi grupami odmawiali
posłuszeństwa (np. we Włodzimierzu Wołyńskim -
relacja gen. K. Sawickiego); Ukraińcy zbiorowo de­
zerterowali zabierając broń, z której już nazajutrz strze­
lali do swych niedawnych towarzyszy broni - Pola­
ków (np. żołnierze ukr. z 135 PP, maszerującego z
Kostopola na Wołyniu na zachód - relacja ówczesne­
go kpt. J. Konopki).
Żołnierze ukr. - obyw atele poi - służący w Woj­
sku Pol. nie wykazali nawet elementarnej lojalności, a
weszli na drogę zbrodni; byli za to okazyjnie stawiani
jeszcze przed poi. sądami; np. w Kowlu 3 Ukraińców-
dywersantów. ujętych z bronią w ręku w okolicach
miasta, zostało 18 (lub 19) IX 1939 skazanych przez
poi. sąd wojenny na karę śmierci (relacja ówczesnego
pchor. A. Pustkowskiego).
II. ZBRODNIE BIAŁORUSKIE (1939)
Wśród mniejszości białor. nie było na ogól tej
często wręcz fanatycznej nienawiści do Polaków, ist­
niejącej u wielu - a później bodaj u większości - Ukra­
ińców. Białorusini nie mieli ani swego zbrodniczego
„ideologa" jak Doncow, ani swego odpowiednika
„OUN", ani trwającego od pokoleń nieprzyjaznego
nastawienia do Polaków, ani wreszcie rozbudowanej
antypol. współpracy z Niemcami; posiadali jedynie
nieliczną warstwę inteligencji orazniski poziom uświa­
domienia nar.; za to dość silne były tam wpływy Mo­
skwy; rozpowszechnione przez tzw. Komunistyczną
Partię Zach. Białorusi (formalnie zlikwidowaną 1938
przez Komintem, co jednak nie oznaczało zanie­
chania rozległej działalności komun, na tamtych tere­
nach); mordy białor. na Polakach IX 1939 były znacz­
nie mniejsze, nawet biorąc pod uwagę o wiele niższą
liczbę ludności białor. w porównaniu z ukr„ niż zbrod­
nie popełnione przez tę ostatnią.
Do momentu agresji sow. 17 IX 1939 nie było
białor. wystąpień zbrojnych; charakterystyczne jest spra­
 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
wozdanie wojewody wileńskiego A. Maruszewskiego
(a więc z terenu woj., gdzie zamieszkiwali liczni Biało­
rusini), który stwierdził, że „aż do samego końca nie
było na Wileńszczyźnie ani jednego wypadku sabotażu
czy dywersji. Mniejszości nar. zachowywały się lojal­
nie1’; również wspomnienia wojewody nowogródzkie­
go, A. Korwin-Sokołowskiego, nie wskazują na istnie­
nie podobnych zjawisk na tamtym terenie.
Antypol. wystąpienia białor. rozpoczęły się 17
IX 1939; udział Białorusinów w antypol. „powstaniu”
w Grodnie był minimalny, była to akcja żyd.; nato­
miast Białorusini, obok Żydów, brali udział w (przej­
ściowym) opanowaniu miasteczka Skidel w powiecie
grodzieńskim, podobnie przy rozbrajaniu posterunków
policji w różnych małych miejscowościach Kresów
pn.-wsch.; mordy białor. na Polakach dokonywane bylv
przeważnie przez miejscowych „milicjantów” - ko­
munistów, podpitych chłopów; element przestępczy
wypuszczony z więzień itp.; we wsi Bobry (powiat
Lida) miejscowi chłopi białor. zamordowali w czasie
snu w nocy 17/18 IX 1939 ok. 40 żołnierzy KOP-u,
którzy cofali się od granicy sow.; zwłoki zakopano bez
mogiły na terenie późniejszego kołchozu Chołodowo;
w latach 70., w czasie wykopów pod silos, odkryto
kości pomordowanych, które zaraz zasypano; oficjal­
nie oznajmiono kołchoźnikom, że chodzi o kości po­
ległych 1920; po rozpoczęciu agresji sow. skomuni-
zowani Białorusini ze wsi Obuchowo (powiat Grod­
no). wymordowali ok. 20 Polaków, gł. osadników poi.
- swoich sąsiadów; „dogorywających dobijano rydlów-
kami i motykami”; hr. M. Krasiński z majątku Bojary
(powiat Grodno) aresztowany został 20 IX 1939 ra­
zem z administratorem Sopotnickim i ekonomem
Adamczewskim przez „mil icję” z czerwonymi opaska­
mi; tegoż dnia zostali oni zamordowani, a ciała ich
wrzucono do przydrożnego row u; jednocześnie zosta­
ło zamordowanych 6 in. Polaków; zamordowany zo­
stał również syn administratora Sopotnickiego, Wa­
cław, student Uniw. Stefana Batorego w Wilnie; ko­
mun. bandy mordowały także duchownych, m.in. ks.
B. Korna, proboszcza parafii Mikielewszczyzna (po­
wiat Grodno) oraz ks. J. Kryńskiego, proboszcza pa­
rafii Zelwa (powiat Wołkowysk); Białorusini wymor­
dowali również wielu ziemian poi., m.in. w Brzosto-
wicy Małej (pow. Grodno) zamordowano A. Wołko-
wickiego z żoną oraz jej bratem; tłuczono ich kołami,
owinięto w drut kolczasty i jeszcze żywcem zakopano
w jamie na kartofle; w majątku Kuniłowo k. Lacho­
wicz (pow. Baranowicze) zamordowano 3 osoby z ro­
dziny Przygodzkich; w majątku Dzieszkowice (powiat
Słonim) zamordowane zostały M. i K. Jehołkowskie
(matka i córka) oraz R. Jehołkowski (syn Klaudii); w
majątku Dobromil (powiat Szczuczyn Nowogródzki)
169
K. Klukowski, wyrzucony z majątku, wkrótce potem
został zamordowany przez bandę białoruską.
Ustalając liczbę mordów ukr. na Polakach, nale­
ży osobno rozpatrywać Wołyń, a osobno Małopolskę
Wsch.; na Wołyniu, wg badających te sprawy od wie­
lu lat E, i W. Siemaszków, ogólna liczba znanych (czę­
ściowo z nazwisk) przypadków mordów sięga ok. 1200
osób; biorąc pod uwagę wielką „ciemną” ilość ofiar,
ich liczba wynosić mogła ponad 2 tys. zamordowa­
nych; w Małopolsce Wsch. podstawę dla szacunków
stanowią meldunki Świrskiego, obejmujące ok. 1/5
powiatów (8 na ok. 40) i wymieniające liczbę ok. 2700
pomordowanych; podobne zbrodnie na terenach wiej­
skich miały również miejsce w pozostałych powiatach;
zakładając jednak, że zbrodni na obszarach owych 30
powiatów mogło było być nieco mniej niż w wymie­
nionych uprzednio 8 można szacować liczbę zamor­
dowanych wówczas w Małopolsce Wsch. Polaków
(miejscowych, uciekinierów oraz żołnierzy) na co naj­
mniej 10-12 tys.: łączna więc ilość Polaków zamordo­
wanych przez Ukraińców na Kresach Wsch. 1939
mogła sięgać 12-14 tys.; natomiast liczba ówczesnych
ofiar poi. wynikłych z mordów' białor. nie przekroczy­
ła prawdopodobnie kilkuset osób.
E. Buczyński, Smutny wrzesień. Wspomnienia, Kraków
1985; A. Jasiński, Borysławska apokalipsa, „Karta”. Warszawa
4(1991); A. Tomczyk, Przebaczenie, „Głos znad Niemna” (pi­
smo Związku Polaków na Białorusi), Grodno 18-24 IX i 25 IX-
1 X 1995; W. Poliszczuk, Ideologia nacjonalizmu ukraińskiego
według Dmytra Doncowa, Warszawa 1996; W. Poliszczuk, Po­
jęcie integralnego nacjonalizmu ukraińskiego. Warszawa 1997:
R. Szawłowski. Wojna Polsko-Sowiecka 1939, Warszawa 1997;
E. i W. Siemaszko, Terror ukraiński i zbrodnie przeciwko ludz­
kości dokonane przez OUN-UPA na ludności polskiej na Woły­
niu w latach 1939-1945, „Studia Polonijne”, t. 19, Lublin 1998.
Ryszard Szawłowski
III. WYSTĄPIENIA ŻYDOWSKIE ( 1939-41)
- działania skomunizowanych, prosow. środo­
wisk żyd., uderzające w pol. ludność, pol. organy wła­
dzy, polskość (-> antypolonizm) i Kościół katol. (->
ateizacja) na wchodzących w skład U Rzeczypospoli­
tej ziemiach wsch., zagarniętych po 17 IX 1939 przez
Armię Czerwoną.
1. Zasi ęg i przyczyny ant ypol ski ej
k o l a b o r a c j i . Dominująca cześć świadectw z
1939-41 jednoznacznie akcentuje prosow. i antypol.
kolaborację przeważającej części Żydów na Kresach;
znamienne pod tym względem były uwagi zawarte w
notatce wysłanej przez bohatera Pol. Państwa Podziem­
nego - gen. S. Roweckiego „Grota” do Londynu 25
IX 1941: „Ujawniło się, że ogól żydowski we wszyst­
170 A N I Y PO L b KI t W Y h I ĄH f c N I A N A K K t ^ A L H W ^ C H U D N I C H
kich miejscowościach, a już szczególnie na Wołyniu,
Polesiu i Podlasiu zanim jeszcze ustąpiły polskie od­
działy, wywiesił flagi czerwone i ustawiał bramy trium­
falne na powitanie wojsk bolszewickich, że zorgani­
zował samorzutnie rewkomy i czerwoną milicję, że
po wkroczeniu bolszewików rzucił się z całą furią na
urzędy polskie, urządzał masowe samosądy nad funk­
cjonariuszami Państwa Polskiego, działaczami polski­
mi, masowo wyłapując ich jako antysemitów i odda­
jąc na łup przybranych w czerwone kokardy mętów
społecznych."
Jeden z najwybitniejszych poi. uczonych polo­
nijnych, prof. I.C. Pogonowski pisał w Jews in Po-
land. A Documentary History (New York 1998): „Setki
publikowanych relacji, w tym relacji żydowskich, po­
twierdzają to. że Żydzi byli zamieszani w wyłapywa­
nie polskich żołnierzy i oficerów' (np. w Rożyszczach
i Kowlu), aresztowania i egzekucje Polaków (np. we
Lwowie i Czortkowie) i w nadzorowanie deportacji
Polaków w bydlęcych wagonach do Gułagu (np. z
Gwoźdźca)”; żyd, autor gruntownie udokumentowa­
nej książki o Żydach ze shtetl (małych miasteczek żyd.)
na wsch. kresach Polski, które znalazły się pod rząda­
mi sow. - Ben Cion-Pinchuk pisał o ..jednomyślności
żydowskich reakcji prosowieckich."
Różnorakie przyczyny złożyły się na takie anty-
pol. zachowanie zdecydowanej większości Żydów na
wsch. ziemiach U Rzeczypospolitej; wśród Żydów na
Kresach znaczącą część stanowili tzw. Żydzi-litwacy
(-> litwacy), którzy napłynęli na ziemie poi. w ostat­
nich dziesięcioleciach XIX w.; uchodzili oni z Rosji
przed prześladowaniami, nigdy jednak nie zintegro­
wali się z polskością, przeciwnie bardzo często byli
narzędziem -> rusyfikacji w Polsce, co tak ostro kry­
tykowali niejednokrotnie patriotyczni Żydzi poi. z
nurtu tzw. -> asymilatorów (m.in. J. Unszlicht, W.
Feldman, B. Lauer); począwszy od R. -> Luksemburg
- litwaczki z Zamościa, spośród litwaków rekrutowa­
ło się wielu zajadłych wrogów niepodległości Polski;
liczba Żydów na wsch. Kresach II Rzeczypospolitej
znacząco zwiększyła się na skutek ucieczki do Polski
setek tys. Żydów z powodu ros. wojny domowej po
bolszew. przewrocie (-> bolszewizm); uciekali oni
przed białym lub czerwonym terrorem; marsz. J. Pi­
łsudski wspaniałomyślnie zadecydował po zamachu
stanu (V 1926) o przyznaniu poi. obywatelstwa 600
tys. Żydów - uciekinierów z Rosji; bardzo duża ich
część nigdy nie zintegrowała się z Polską, a po 17 IX
1939 zapłaciła „czarną" niewdzięcznością za wielko­
duszne przyjęcie w Polsce.
O rozmiarach prosow. i antypol. postaw wśród
Żydów zadecydowały również, utrzymujące się od
wielu lat wśród biedoty żyd. w Polsce, bardzo silne
nastroje prosow. i tendencje do wspierania takich sow,
agentur jak -> Komun. Partia Polski (KPP). -> Ko­
mun. Partia Zach. Ukrainy i -> Komun. Partia Zach.
Białorusi.
2. Szczególnie ponurą kartę w historii zachowań
Żydów na Kresach stanowi czynny udział dużej ich
części w otwartej prosow. d y w e r s j i w o b e c
P o l s k i IX 1939, która była tym haniebniejsza, iż
chodziło o zdradziecki atak na wykrwawione już w wal­
kach przeciwko najeźdźczym wojskom hitlerowskim,
wojska poi.; zbrojne żyd, wystąpienia przeciwko woj­
skom poi. nie miały charakteru odosobnionego; doszło
do nich m.in. w Grodnie, Skidlu, Zborowie, Kołomyi.
Rożyszczach, Lubomi u, Stepaniu, Byteniu i Uściługu;
najgroźniejsząjednak dywersjązbrojnąprzeciwko woj­
skom poi. była żyd. ruchawka zbrojna w Grodnie; pod
względem zagrożenia dla wojsk poi. można ją porów­
nać z o wiele bardziej znaną dywersją niem. w Byd­
goszczy IX 1939; akcja ta zyskała wśród nich bardzo
mocne zaplecze, gdyż Żydzi w Grodnie stanowili poło­
wę ludności miasta (1939): uczestnicy walk w obronie
Grodna uważają że w przygotowaniu antypol. rebelii
najważniejszą inicjatywną rolę odegrali tajni żyd. wspó­
łpracownicy -> NKWD; atakując z zaskoczenia woj­
ska poi., na krótko przed atakiem wojsk sow. na Grod­
no. żyd. dywersanci uciekali się do zdradzieckich strza­
łów z ukrycia nie tylko do żołnierzy poi., ale w ogóle
do ludności cywilnej, chcąc wywołać zamieszanie i pa­
nikę; strzelano z dachów, balkonów (np. na ul. Brygidz-
kiej). ponadto z okien domów rzucano granatami ręcz­
nymi do Polaków (m.in. na ul. Dominikańskiej); część
żyd. dywersantów wykorzystała do ataków broń wcze­
śniej nierozważnie rozdaną w Radzie Miejskiej Grodna
ochotnikom, którzy zgłosili się samorzutnie do obrony
miasta przed armią sow.; wśród nich było wielu zbol-
szewizowanych Żydów, chcących jak najszybszego oba­
lenia poi. władzy.
Po zaciętych walkach żyd. rebelię komun. w:
Grodnie stłumiono; niedługo potem jednak do miasta
wdarły się oddziały sow. i rozpoczął się krwawy od­
wet na broniących Grodna poi. żołnierzach i ochotni­
kach, gł. poi. studentach i gimnazjalistach; prof. T.
Strzembosz pisał: „Po zajęciu Grodna rozpoczęły się
represje wymierzone głównie przeciwko młodzieży,
przy pomocy tych samych dywersantów. Kim oni byli?
Według jednogłośnej opinii, zarówno mieszkańców
Grodna jak jego obrońców, (w tym także policjantów'
i żołnierzy ścierających się z dywersantami) byli to
Żydzi, zapewne w większości mieszkańcy tego mia­
sta.” („Tygodnik Solidarność", 9/1998).
Żyd. milicjanci pomagali w przeróżny sposób
sow. najeźdźcom w pacyfikowaniu poi. Kresów; m.in.
poprzez rozbrajanie, pilnowanie i eskortowanie wzię­
 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
tych do niewoli przez Sowietów poi. żołnierzy (rela­
cja K.T. Celnego, zamieszczona w książce R.C. Luka­
sa, Out o f Inferno. Lexington 1989); pik S. Karliński
(pseud. „Burza") wspominał 1992: ..W 1939 r.. 21
września, dostałem się do niewoli sowieckiej. Już na
drugi dzień jeńcy Wojska Pol. byli nadzorowani w
większości przez Milicję Żydowską, która była bar­
dzo rygorystyczna, a czasem nieludzka, szczególnie w
stosunku do kadry oficerskiej i policji. Były sytuacje,
że żołnierze sowieccy interweniowali w naszej obro­
nie."; gen. bryg. J. Lachowicz (relacja publikowana w
książce Szawłowskiego Wojna polsko-sowiecka. War­
szawa 1997) opisał jak „motłoch młodych Żydów"
opluwał i obrzucał kamieniami poi. żołnierzy i ofice­
rów wziętych do sow. niewoli; poi. żołnierz z Zalesz­
czyk opisywał w swej relacji jak po wzięciu do niewo­
li sow., ranny leżał w szpitalu w Zaleszczykach: „Los
nasz był straszny. NKWD oddało nas w ręce Żydów
(...) Byli to Żydzi polscy (...) Obchodzili się z nami,
rannymi żołnierzami, niezwykle brutalnie. Bito nas i
kopano, wyszukiwano oficerów, a znalezionych od­
dawano w ręce NKWD" (P. Żaroń. Agresja Związku
Radzieckiego na Polską ¡7 września 1939 r. Los jeń­
ców polskich, Toruń 1998); rozliczne relacje opisują
udział Żydów w rozbrajaniu żołnierzy poi. (m.in. w
Kołomyi, Izbicy, Szczebrzeszynie, Lubomlu).
W książce R. Szawłowskiego o wojnie pol.-sow.
1939 zamieszczona jest ocena naocznego świadka
ówczesnych wydarzeń, pracownika urzędu gminnego
w Werbie (powiat Włodzimierz Wołyński) W. Sie-
miaszko: „Wielu Żydów z miejsca związało się z wła­
dzą sow. i współpracowało z tą władzą, Występowali
jawnie jako wrogowie Polaków. (...) Specjalne wzglę­
dy władze sowieckie okazywały Żydom. Propaganda
sowiecka na każdym kroku obrażała Polaków".
Jedną z najbardziej ponurych plam w stosunkach
poi.-żyd. owych czasów stanowiły rozliczne przejawy
publ. manifestowania przez część Żydów radości z
powodu upadku Polski; przejawiało się to bardzo czę­
sto w szydzeniu z Po lakówjako narodu jakoby na trwa­
łe pokonanego i podbitego; dla milionów Polaków na
Wschodzie ten antypol. triumfalizm wielkiej części
Żydów, „tańczenie na polskim grobie" - określenie
bryt. historykaN. Daviesa- stały się prawdziwym Szo­
kiem, uderzały bowiem w bezsilny i bezbronny naród,
ujarzmiony przez zdradziecką napaść 2 ościennych
mocarstw; poi. matematyk żyd. pochodzenia H. Ste­
inhaus z goryczą pisał we Wspomnieniach z Polski
(Londyn 1992) o postawie „olbrzymiej części biedoty
żyd., która „wyległa na spotkanie bolszewików ustro­
jona w kokardy i gwiazdy czerwone, aż budziła śmiech
oficerów rosyjskich. Rozbrajali oficerów polskich na
ulicach, całowali czołgi rosyjskie i głaskali armaty."
171
. _
Żyd. autor biografii gen. Andersa, H. Sarner,
przytoczył wymowną opinię, byłego członka persone­
lu bryt. ambasady w Warszawie 1939 F. Savery: „Nie
możemy zapominać, że w minionym wrześniu żydow­
ska ludność w prowincjach okupowanych przez ZSRR,
a w szczególności we Wschodniej Galicji, za wyjąt­
kiem bogatych Żydów, którzy mieli wiele własności
do stracenia, szła ręka wfrękę z sowieckimi najeźdźca­
mi"; w ocenie Savery'ego: „Żydzi w tych częściach
Polski stanowią ciągle trzon poparcia dla władz bol­
szewickich".
Płk K. Iranek-Osmecki w książce Kto ratujejed­
no życie... Polacy Żydzi 1839-1945, (wyd, podziemne
Warszawa 1981) pisał: „We wszystkich miastach i
miasteczkach, we wszystkich wsiach, gdzie tylko za­
mieszkiwali Żydzi, wszędzie od Dźwiny po Dniestr,
powodowani wspólnymi impulsami, w masowych wy­
stąpieniach witali wkraczających »wybawców« [woj­
ska sowieckie -J.R.N.] kwiatami i czerwonymi sztan­
darami^...) W meldunkach z tego okresu nadchodzą­
cych z kraju do rządu polskiego na Zachodzie czyta­
my, że 90% proletariatu żydowskiego zgłosiło przy­
stąpienie i wzięło czynny udział w ustanowionych
przez okupanta różnych władzach komunistycznych.
Żydzi zapełnili przede wszystkim szeregi czerwonej
Milicji Ludowej i stali się oparciem dla okupanta w
sterroryzowaniu ludności polskiej. Szczególnie ukry­
wający się oficerowie, urzędnicy i funkcjonariusze
państwowi, na których polowało NKWD, stali się ofia­
rami Żydów, członków czerwonej milicji. Los tych
ofiar jest znany: aresztowania, więzienia, bezprawne
wyroki, zsyłki i łagry".
3. Formy p r o s o wi e c k i e j ko l a bor a c j i .
Najbardziej zmasowaną formą zbrodniczych działań
antypol. ze strony prosow; Żydów była wielka fala skie­
rowanych przeciwko Polakom „zabójczych" donosów;
były one nieustannym zjawiskiem na Kresach 1939-
41; zbolszewizowani Żydzi, znający doskonale lokal­
ne stosunki w poszczególnych miejscowościach, oka­
zali się dlaNKWD bezcennymi agentami i informato­
rami przeciwko różnym patriotycznym środowiskom
poi.; wiele żyd. donosów przyniosło najtragiczniejsze
skutki dla schwytanych na ich podstawie Polaków; nie­
którzy z nich bywali natychmiast zabijani w rezultacie
tych donosów, tak jak w przypadku grodzieńskiego
nauczyciela.!. Kurczyka; w przypadku wielu in. Pola­
ków donos kończył się zamknięciem w sow. więzie­
niu i późniejszym zakatowaniem na śmierć: wielu ofi­
cerów schwytanych na podstawie żyd. donosów zna­
lazło się później na listach katyńskich (-> katyńska
zbrodnia); Sarner pisał w książce General Anders and
the Soldiers o f the Second Polish Corps (Brunswick
Pres Cathedral City 1997), iż „Nie pomogło stosun­
172 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
kom między Polakami a polskimi Żydami to, że nie­
którzy Żydzi witali najeźdźczą Armię Czerwoną (...)
J. Karski, bezspornie nie antysemita, twierdził, że część
Żydów współdziałała z Rosjanami przez rozpoznawa­
nie polskich oficerów, których potem aresztowano. Aby
zrozumieć, jak poważnie takie akcje wpłynęły na sto­
sunki polsko-żydowskie, musi się zdawać sprawę, że
większość schwytanych polskich oficerów była póź­
niej stracona przez Sowietów w Katyniu i innych miej­
scowościach”.
Wrocławski sufragan. bp W. Urban pisał w książ­
ce Droga krzyżowa archidiecezji lwowskiej w latach
II wojny światowej 1939-1945 (Wrocław 1983) o sow.
terrorze w dekanacie Lwów pozamiejski: „Czynniki
administracyjne nie znały litości, były bezwzględne,
cisnęły na każdym kroku. Organem wykonawczym byli
najczęściej »biedniaki« oraz miejscowi Żydzi, zwłasz­
cza ci ostatni panoszyli się bezwzględnie, nieraz wy­
zywająco i bezczelnie. Ich dziełem, po największej,
części były różne donosy na ludzi oraz oskarżenia”.
Wśród wielu Polaków, którzy padli ofiarą żyd.
donosów był m.in. znany naukowiec prof. S. Cywiń­
ski, znienawidzony przez Żydów za nar.-katol. publi­
cystykę; po aresztowaniu przeszedł 6 kolejnych wię­
zień, by umrzeć w szpitalu więziennym (III 1941);
ofiarą donosu żyd. rodziny Schott na poi. konspirator-
kę K. Oborską padł aresztowany w jej sprawie ksiądz
A. Gromadowski okrutnie zmaltretowany w więzie­
niu i rozstrzelany przez NKWD („Semper Fidelis”, I-
II, 1994); znany intelektualista pochodzenia żyd. A.
Wat pisał we wspomnieniach Mój wiek o owych cza­
sach w ZSRR: „Żydzi byli wtedy jakąś klasą, nie pa­
nującą, ale bądź co bądź dobrze ustosunkowaną w
Rosji. We Lwowie dozorcy więzienni, donosiciele,
sporo było d o n o s i c i e l i Ż y d ó w , niesłychanie
dużo”; komendant Okręgu Wilno Związku Walki
Zbrojnej Armii Krajowej ppłk (później gen.) N. Sulik
pisał w meldunku z 25 II 1941, iż miejscowi Żydzi
„bezwzględnie i bez zastrzeżeń współpracują gospo­
darczo i politycznie z bolszewikami jako element zna­
jący dobrze teren. Są dla NKWD nieocenionym wprost
biczem p r z e c i w l u d n o ś c i p o l s k i e j”.
Liczne relacje z Kresów, zarówno autorów poi.
jak żyd., wskazują na wyraźne zdominowanie wiel­
kiej części administracji na dawnych kresach II Rze­
czypospolitej przez Żydów kolaborujących z sow. wła­
dzą; w wyd. przez Żyd. Instytut Hist. Studiach z dzie­
jów Żydów w Polsce II (Warszawa 1995) przytoczono
zawartą w Archiwum Ringelbluma ocenę Żydówki z
Grodna: „Położenie Żydów na terenach polskich zaję­
tych przez Sowiety było nader pomyślne. Dzięki swo­
jemu wrodzonemu sprytowi i zdolnościom potrafili oni
sobie ułożyć życie jak najdogodniej. (...) Bardziej
wpływowych Polaków oraz takich, którzy zajmowali
przed wojną ważniejsze stanowiska, bolszewicy wy­
wieźli w głąb Rosji, wszelkie zaś urzędy obsadzali
przeważnie Żydami i im powierzali wszędzie kierow­
nicze funkcje. Z tych względów ludność polska usto­
sunkowywała się na ogół bardzo wrogo, wytworzyła
się nienawiść o wiele jeszcze silnie jsza, niż była przed
wojną”; podobny pogląd wyraża Żydów'ka z Wilna:
„bolszewicy na ogół przychylnie odnosili się do Ży­
dów, mieli do nich zupełne zaufanie i byli pewni ich
całkowitej sympatii i zaufania. Z tego powodu obsa­
dzili Żydami wszystkie kierownicze i odpow iedzialne
stanowiska, nie powierzając ich Polakom, którzy je
dawniej zajmowali”.
Żyd. autor H. Reiss wspominał pierwsze lata rzą­
dów sow. we Lwowie (1939-41): „wówczas we Lwo­
wie bycie Jewrejem ułatwiało życie. Władze sowiec­
kie nie ufały Polakom. Nie ufały Ukraińcom, marzą­
cym o wolnej Ukrainie, a nie o Ukrainie, jako części
Związku Radzieckiego. Pozostali Żydzi. Jedynie oni
witali Armię Czerwoną kwiatami, jak zbawców'. Pol­
ski rząd emigracyjny w Londynie apelował, aby nie
współpracować z sowieckim okupantem. Polacy, po­
czątkowo przynajmniej, nie zgłaszali się do pracy.
Czekali. O posady było łatwo. Dla Żydów nawet bar­
dzo łatwo. (...) Dziewięćdziesiąt procent urzędników
naszego zjednoczenia stanowili Żydzi. Podobna sytu­
acja istniała we wszystkich innych zjednoczeniach i
kooperatywach spółdzielczych na terenie Lwowa, obej­
mujących wszystkie gałęzie przemysłu, produkcji i
handlu. Czyż można się dziwić, że Polacy, którzy sta­
rali się nie współpracować z Rosjanami, bo taki był
rozkaz polskiego rządu w Londynie, uważali Żydów
za kolaborantów, agentów bolszewizmu”.
Ponurą kartę w stosunkach pol.-żyd. na kresach
1939-41 stanowił wielostronny udział znacznej części
zbolszewizowanych Żydów w kilku masowych depor­
tacjach ludności poi. na Syberię; rozpoczynał się od
pomocy w błyskawicznym i tajnym aresztowaniu
wszystkich Polaków skazanych na wywózkę poprzez
rabowanie mienia deportowanych, transportowanie ich
do pociągów deportacyjnych i nadzór nad samym prze­
jazdem eszelonami na Syberię; aktywny i bezwzględny
udział znacznej części Żydów w masowych deportacjach
Polaków odnotowany został w bardzo licznych poi.
świadectwach z owych czasów; w relacjach tych po­
wtarzają się dramatyczne opowieści o niezwykle sady­
stycznym zachowaniu młodych milicjantów żyd. pod­
czas wywózki rodzin poi., ich udziale w rozgrabianiu
resztek poi. mienia; wymowna była relacja polityka,
socjalisty J. Stańczyka, człowieka jak najdalszego od
antysemityzmu, jak przyznawała nawet takatropicielka
„polskiego antysemityzmu” jak K. Kersten; VII 1943
 ANTYPOLSKIE WYSTĄPIENIA NA KRESACH W SC H O D N IC H
podczas rozmów z Reprezentacją Żydostwa Polskiego,
Stańczyk następująco tłumaczy! występowanie nastro­
jów antyżyd. wśród ludności poi przybyłej z Rosji, jak
i w armii Andersa: „Przyczyna leży w tym, że jak przy­
szli bolszewicy do Polski, to żydowscy milicjanci cho­
dzili ze spisami wskazywali, kogo z Polaków należy
wysiedlić. Każdemu takiemu Polakowi wydaje się więc,
że gdyby nie ten żydowski milicjant, to pozostałby u
siebie w domu, na swoim gospodarstwie.” Z.S. Brzo­
zowski opisał w pamiętnikach Litwa-Wilno 1910-1945,
(wyd, przez podziemne wydawnictwo Grup Oporu
..Solidami” 1989) przebieg akcji masowej deportacji
ludności przez NKWD z Kowna ( 14 VI 1941); wszę­
dzie widział ciężarówki z żyd. donosicielami, jeżdżące
po ulicach Kowna: ,,Po mieście krążyły małe odkryte
ciężarówki ze stojącymi na nich młodymi Żydami, któ­
rzy wskazywali szoferom drogę według podanych ad­
resów. Stale spotykałem zapełnione platformy ciężaró­
wek wiozących nieszczęśliwych ludzi, często z małymi
dziećmi i zgrzybiałymi starcami;*; podobne sceny za­
obserwował później Brzozowski w Wilnie, stwierdza­
jąc: „Spotkałem, podobnie jak w Kownie, ciężarówki z
Żydem na stopniach, jadące po kolejne ofiary. Widzia­
łem wywożone zakonnice”.
Niektórzy żyd. autorzy nie ukrywali swego obu­
rzenia np. bezw zględnością demonstrowaną przez ich
rodaków w sow. służbie, (np. M. Wolfshaut-Dinkes,
Echec et mat. Récit d'un survivant de Przemyśl en
Galicien Paris 1983): Y. Arad pisał wprost o „relatyw­
nie wielkiej roli” Żydów w komun, aparacie partyj­
nym, który nadzorował wielką akcję deportowania
Polaków z Litwy na Syberię i Kazachstan 14 VI 1941
( The Partisans: From the Valley o f Death to Mount
Zion, New York 1979); Davies pisał na łamach „The
New York Review of Books" (20 XI 1996): ..Wśród
k o l a b o r a n t ó w , którzy przybyli, aby pomagać so­
wieckim siłom bezpieczeństwa w wywózce wielkiej
liczby niewinnych mężczyzn, kobiet i dzieci na odle­
głe zesłanie i przypuszczalnie śmierć, była niepropor­
cjonalnie w i e l k a l i c z b a Ż y d ó w ”.
4. Zbolszewizowanych Żydów na Kresach
bardziej obciąża u d z i a ł w m o r d o w a n i u Po
l a kó w; takich aktów było wiele, zwł. w pierwszych
tygodniach po 17 IX 1939 i w okresie pospiesznej
„ewakuacji” więźniów po napaści Niemiec na ZSRR
VI 1941; są wśród tych zabójstw przypadki szczegól­
nie spektakularnych i bezwzględnych zbrodni jak np.
jawny mord na kilku poi. działaczach studenckich w
Politechnice Lwowskiej (X 1939). zabitych pod za­
rzutami anty semityzmu czy wymordowanie 8 domini­
kanów' z klasztoru w Czortkowie przez żyd. enkawu-
dystów (VI 1941); w czasie sow. odwrotu po napaści
Niemiec na ZSRR (VI-VII 1941 ) Żydzi uczestniczyli
173
w mordowaniu poi. więźniów w Łucku, Oszmianie i
Wołożynie (m.in. Szloma Szlut, Krelensztejn, Żydówki
z Łucka: Blumenkranz i Spiglówna); wg książki ks.
W. Szetelnickiego Trembowla. Kresowy bastion wia­
ry i polskości (Wrocław 1992) 21 VI 1941 w mordo­
waniu Polaków w więzieniu tarnopolskim brało udział
3 Żydów z Trembowli: dorożkarz Kramer, D. Küm-
mel i D. Rosenberg; T. Piotrowski w Polandś Holo­
caust (Jefferson 1998) przytoczył fakt zamordowania
12 poi. oficerów przez Żydów w Grabowcu (pow. Hru­
bieszów) na terenie piekarni bogatego Żyda, z\v. Per-
gamen.
Znamienny jest fakt, że zabójstwa Polaków, do­
konywane przez Żydów na ogół wcale nie ograniczały
się do osób, z którymi sami Żydzi mieli osobiście po­
przednio jakieś konflikty; częstokroć zabijano przy­
padkowo wybranych poi. żołnierzy, oficerów, urzęd­
ników, duchownych czy po prostu ludzi zamożniej­
szych; nierzadko zabójstwa były dokonywane wspól­
nie ze zbolszewizowanymi Białorusinami czy Ukraiń­
cami.
T. Prekerowa pisała „Dla wykrywania »wrogów
ustroju« i »wrogów ludu« NKWD stworzyła szeroko
rozbudowaną sieć informatorów, w której dużą rolę
odgrywali Żydzi, członkowie dawnej partii komuni­
stycznej (...) i innych stronnictw, jak też komuniści
świeżej daty. Ich ofiarami padali Żydzi i nie-Żydzi. co
w środowiskach żydowskich wytwarzało atmosferę
wzajemnych podejrzeń i lęku, a wśród członków in­
nych narodowości, zwłaszcza Polaków i Ukraińców,
wywoływało głęboką niechęć i wrogość do całej mniej­
szości żydowskiej. (...) Przyczyniali się [Żydzi -
J.R.N.] do dekonspirowania pozostających w ukry ciu
oficerów Wojska Polskiego, przedwojennych urzęd­
ników. wyższych funkcjonariuszy państwowych i dzia­
łaczy politycznych, powodując ich aresztowania, a
czasem utratę życia” (Najnowsze dzieje Żydów w Pol­
sce w zarysie (do 1950 roku): Warszawa 1993).
5. Skutki ż y d o ws k i e g o a n t y p o l o n i z mu .
Bardzo krytyczne uwagi o zachowaniu wielkiej czę­
naj­
ści Żydów na Kresach niejednokrotnie wypowiadał
gen. W. Anders, który osobiście przeżył gehennę sow.
więzienia; w skierowanej do Naczelnego Wodza, gen.
W. Sikorskiego notatce z 1 VIII 1941 Anders, opisu­
jąc rozwój stosunków pol.-żyd. od I IX 1939 do I
VIII 1942. napiętnował m.in.: „Zrywanie przez tłumy
Żydów orzełków7i dystynkcji polskim wojskowym po
aresztowaniu przez władze sowieckie, udział Żydów
w czerwonych milicjach, denuncjowanie Polaków,
obsada przez Żydów wszystkich ważniejszych stano­
wisk i ich zachowanie się w stosunku do Polaków, np.
więzienie Brygidki we Lwowie, zachowanie się aresz­
towanych Żydów w więzieniach, szkalowanie Polski,
wychwalanie rządu sowieckiego (...) zachowanie się
Żydów w więzieniach i obozach".
Nawet oskarżany o skrajną prożydowskość (m.in.
przez S. Cata-Mackiewicza) ambasador rządu Sikor­
skiego w Londynie S. Kot stwierdził w rozmowie z
reprezentacją Żydów 5 XII 1942: „Ze strony żydow­
skiej doszło do rzeczy godnych pożałowania (...) W
toku obecnej wojny wielka część Żydów zachowywa­
ła się obrzydliwie. Żydzi denuncjowrali Polaków. To
poważnie zaciążyło na stosunkach polsko-
żydowskich”.
W opracowanym pod kierownictwem ambasa­
dora S. Kota raporcie Ambasady RP z 8 XI 1941
stwierdzano m.in.: „Polacy są na ogół rozgoryczeni
ku Żydom z powodu ich zachowania się w czasie oku­
pacji. witania radosnego Armii Czerwonej, lżenia pro­
wadzonych pod strażą oficerów i żołnierzy polskich,
wysługiwania się Sowietom, denuncjowania Polaków
itd. Nawet w obozach pracy przymusowej wielu Ży­
dów starało się pozyskać sympatie zwierzchnictwa
przez wymyślanie na Polaków. Polakom zaś dokucza­
li wygrażaniem się w rodzaju: »Ta wasza Polska już
nigdy nie wróci«, przy czym niektórzy dodawali obe­
lżywe wyrażenia; dużo też było Żydów denuncjatorów,
posądza się niejednego, że zgłosił się do Wojska Pol­
skiego dzisiaj, aby kontynuować donosicielstwo. Za­
rzuty obciążają prawie wyłącznie Żydów z Ziem
Wschodnich, którzy i przed wojną ciążyli ku Rosji, a
zwłaszcza plebs żydowski. Zaciętość u tych ludzi była
tak wielka, że niektórych nie przekonały nawet cięgi
doznane wrwięzieniach i łagrach sowieckich".
Pamięć o różnych obrzydliwych przejawach ko­
laboracji z Sowietami ze strony wielkiej części Ży­
dów na Kresach fatalnie zaciążyła na stosunkach pol.-
żyd. okresu wojny; jeszcze 11 VI 1942 gen. Sikorski
zapytywał w odręcznej depeszy, odpowiadającej na
oświadczenie przedstawicieli Agencji Żyd. I. Grun-
bauma i E. Schmoraka: „Dlaczego (...) dotąd oficjal­
nie koła żydowskie nie potępiły jawnej z d r a d y i in­
nych zbrodni, jakich się wobec Polski i polskich oby­
wateli dopuszczali przez cały czas okupacji sowiec­
kiej”.
Rola Żydów' w walce z polskością, zwł. w aresz­
towaniach i deportacji uwięzionych Polaków była tym
większa, że mieli oni bardzo duże wpływy w sow. apa­
racie przemocy; kontrolowali wielką część sądów,
odgrywali dużą rolę w milicji, stanowili niemałą część
sędziów śledczych oraz więziennych i obozowych ka­
tów; Piotrowski w Polandś Holocaust pisał: „Świa­
dectwa, pamiętniki i prace historyczne tysięcy Pola­
ków. którzy przeżyli wojnę, mówią o żydowskim feto­
waniu. o żydowskim nękaniu Polaków', o żydowskiej
kolaboracji (donosach, obławach na ludzi i wyłapy­
waniu Polaków na deportacje), o żydowskiej brutal­
ności i dokonywanych z zimną krw'ią egzekucjach, o
żydowskich prosowieckich komitetach i milicjach, o
wysokim procencie Żydów' w sowieckich organach
przymusu po sowieckim najeździć w 1939 roku”; w
wielu relacjach powtarzają się opinie o szczególnej bez­
względności żyd. uczestników sow'. sądów bez waha­
nia ferujących najsurowsze wyroki: np. Żyd Ettinger
w zorganizowanym przez sow. władze w Lucku „są­
dzie polowym” stal się faktycznie panem życia i śmierci
mieszkańców Lucka; wyższy oficer żyć. pochodzenia
E.M. Libenson był gł. i zarazem najbrutalniejszym
śledczym 14 uwięzionych we Lwowie (III i IV 1940)
członków ZWZ: wybitny żyd. działacz PPS i publicy­
sta F. Mantel w swych wspomnieniach wymieniał jako
najgorszego spośród swych Stalin, oprawców żyd. śled­
czego Kogana; za najokrutniejszą osobę we władzach
obozu dla poi. oficerów w Ostaszkowie uchodził za­
stępca komendanta-Żyd, kpi. gosudarstwiennoj bez-
opastnosti; w obozie w Magadanie na Kołymie szcze­
gólną bezwzględnością wyróżniał się Żyd politruk
Boruchowicz Mojsiej Szymonowicz.
Inteligenci pochodzenia żyd. stanowili przewa­
żającą część „Targowicy inteligenckiej” na Kresach,
biorąc aktywny udział w kolaboracji z władzami sow..
często uczestnicząc w różnych formach szkalowania
państwa poi, i poi. tradycji (-^ agitatorzy stalinowscy
w Polsce); w kolaboracji z Sowietami aktywnie uczest­
niczyli tacy literaci pochodzenia żyd. jak A.Ważyk
(Wagman), S.J. Lec. A. Rudnicki, A. Dan (Weintraub).
.1. Stryjkowski (Pesach Stark), M. Jastrun. W. Kolski
(B.B, Cukier), L. Pasternak, J. Kott. Z. Szenwald: żyd.
autorzy stanowili trzon redaktorów i współpracowni­
ków gł. prosow. gadzinówki we Lwowie, dziennika
„Czerwony Sztandar”; byli wśród nich m.in.: S. Aj-
zenberg, J. Borejsza (Goldberg), Dan, A. Schaff. Z.
Lissa, W. Grosz(I. Medres), Kolski, Ważyk, Stryjkow­
ski, J. Rappaport: zastępca redaktora naczelnego „Czer­
wonego Sztandaru" Kolski był autorem haniebnego
tekstu Zgnieść nacjonalistyczną gadzinę („Czerwony
Sztandar", 27 I 1940), donoszącego na uwięzionych
parę dni wcześniej kolegów'-pisarzv: W. Broniewskie­
go, A. Watta. A. Sterna, T.l. Peipera, W. Skuzę i J.
Balickiego; w' tekstach żyd, kolaborantów niejedno­
krotnie znajdował wyraz zachwyt stalinizmem w po­
łączeniu z lżeniem Polski (m.in. lViersz noworoczny i
Słuchajcie L. Pasternaka, Do inteligenta polskiego Wa­
żyka, Oktawy o piątej kolumnie Szenwalda i in.).
Amer. historyk R.C, Lukas pisał: „»Nigdy nie za­
pomnimy ich [Żydów - R.C.L.] zachowania wobec bol­
szewików7« - często słyszało się w Polsce podczas woj­
ny. Odnosiło się to do mało patriotycznej postawy wie-
lu Żydów podczas sowieckiej okupacji wschodnich ziem
 AN I Y r O L S K l t W Y a l Ą r l h N I A N A KKt aAt- M W i L M U U M t h
Polski od września 1939 roku, (...) Jeden z raportów
oceniał, że 75 proc. administracji wysokiego szczebla
we Lwowie składało się z Żydów. Z ich pomocą Sowie­
ci wysyłali w głąb ZSRR polską inteligencję. Niektóre
klasztory zamieniono na synagogi. Pod sowiecką oku­
pacją zmienił się całkowicie charakter Uniwersytetu
Lwowskiego. Przed wojną wśród studentów było 70
proc. Polaków oraz po 15 procent Ukraińców i Żydów.
Pod panowaniem sowieckim odpowiednio 3, 12 i 85
procent" (Zapomniany Holocaust. Polacy pod okupa­
cją niemiecką 1939-1944, Kielce 1995).
Zbolszewizowanych Żydów chętnie wykorzysty­
wano w najbrutalniejszych metodach walki z Kościo­
łem katol. na Kresach, bo najczęściej nie mieli, w od­
różnieniu od wierzących chrześcijan, żadnych zaha­
mowań w represjach wrobec kleru; wojujący -> ateizm
niektórych młodych Żydów niejednokrotnie popychał
ich do skrajnych przejawów antyrel. wandalizmu; wg
wstępu J.T. Grossa do książki W czterdziestym nas
Matko na Sibir zesłali (Warszawa 1989) lekarz Żyd z
miasteczka Wielkie Oczy, wspominał młodzież żyd.,
która założywszy ..komsomol'' objeżdżała później cały
powiat strącając i rozbijając kapliczki przydrożne;
obrzucili kamieniami kościół karmelitów w Wiśniow-
cu, wybijając hist. witraże; w Zambrowie k. Łomży
Żydzi podczas uroczystości 1-majowych 1940 obrzu­
cili kamieniami figurę św. Jana; w Worochcie 22 II
1940 miejscowi Żydzi - komuniści wtargnęli do ko­
ścioła, niszcząc i zabierając obrazy i urządzenia kośc.;
już 14 XI 1939 bp przemyski F. Barda poinformował
pap. Piusa XII listownie, że gmach kurii biskupiej w
Przemyślu zabrano na mieszkania dla Żydów.
Na tle prosow. zachowań większości Żydów na
kresach tylko nieliczna stosunkowo mniejszość śro­
dowisk żyd. potrafiła się zachować przyjaźnie wobec
prześladowanych przez władze sow. traktowanych jako
obywateli 2. kategorii Polaków; propol. postawy naj­
częściej można było zauważyć u części inteligencji i
zamożniejszych warstw żyd, a zwł. u przedstawicieli
starszych pokoleń; z tych kręgów najczęściej wycho­
dziły niezbyt liczne przypadki pomocy materialnej
Polakom, a nawet pomocy dla osób zagrożonych uwię­
zieniem lub deportacją.
Prosow., antypol, kolaboracja Żydów na Kresach
miała bardzo negatywny wpływ na stosunki pol.-żyd.
w czasie wojny; Polacy ponieśli dużo dotkliwsze niż
Żydzi ofiary w pierwszym okresie wojny (w'g Daviesa
zginęło wiedy na terenie ZSRR, w niemałej części na
skutek nieludzkich warunków zesłania na Syberię, aż
750 tys. obywateli pol.; byli to gł. Polacy; w tym sa­
mym czasie pod okupacją niem. zginęło kilkakrotnie
mniej osób); Gross ocenia, że pod okupacją niem. zgi­
nęło wówczas ok. 120 tys. Polaków i Żydów; dopiero
1942 zaczęło się zmasowane mordowanie milionów
Polaków i Żydówrw komorach gazowych i kremato­
riach na terenie Polski; na tym tle antypol. zachowa­
nie zbolszewizowanych Żydów wobec Polaków -
głównych ofiar terroru, sow. musiało negatywnie rzu­
tować na stosunek wielu Polaków do Żydów; podob­
nie jak fakt, że przeważająca część Żydów na Kresach
okazywała obojętność wobec tragedii Polaków, szcze­
gólnie mocno prześladowanych pod sow. okupacją (w
tym czasie na kresach znajdowała się blisko poł. ogó­
łu Żydów poi. - ok. 1 min 700 tys. osób, wraz z Żyda­
mi zbiegłymi z terenów pod okupacją niem.); wszyst­
ko to nie pozostało bez wpływu na pasywność części
ludności poi. wobec losów' Żydów pod okupacją niem..
pasywność wynikłą z reakcji na pamięć o zachowaniu
się Żydów' wobec Polaków, prześladowanych przez
drugiego okupanta, bardzo często z żyd. pomocą; fakt
ten jest najczęściej przemilczany w ogromnej więk­
szości wydawanych w Polsce od 1945 do dziś książek
hist.; przypominają to obiektywni badacze, m.in. Da­
vies, który jednoznacznie akcentował, iż ,,w'ieści o oko­
licznościach towarzyszących deportacjom [Polaków -
J.R.N.] przyczyniły się do pogorszenia stosunków
polsko-żydowskich w' innych częściach okupowanej
Polski”; Lukas pisał: „Współpraca z Sowietami bar­
dziej niż wszystkie inne czynniki wpłynęła na wzrost
antysemityzmu w Polsce podczas w'ojny": zdaniem
Pogonowskiego, różne przejawy antypol. zachowań
Żydów pod okupacją sow. „miały znaczący wpływ na
postawy Polaków"; istotnajest również opinia S. Jac­
kowskiego ze Stanisławowa, człowieka, który w cza­
sie wojny uratował życie 32 Żydom w Stanisławowie,
budując im 3 bunkry; stwierdził: ..Myślę, że w cen­
tralnej Polsce było dużo mniej antysemityzmu niż we
wschodniej Polsce. Główmą przyczyną tego był fakt.
że tysiące Żydów usłużnie współpracowało z Sowie­
tami w' okupowaniu przez nich wschodniej Polski w
1939 r." (Lukas: „Out o f Inferno); podobne opinie
wyrażali również różni żyd. świadkowie wydarzeń; np.
w Archiw'um Ringelbluma znalazła się opinia Żydów­
ki z Wilna, tak oceniająca negatywne skutki antypol.
zachow;ań kolaborujących z Sowietami Żydów: „Za
czasów bolszewickich wzmógł się prąd antysemicki u
Polaków. W dużej mierze ponoszą za to winę Żydzi
(...) przy każdej okazji śmiali się z Polaków', wykrzy­
kiwali »już nie wrasza Polska, minęły tc czasy«. Ży­
dowscy komuniści grali z uczuciami patriotycznymi
Polaków; denuncjow'ali ich nielegalne rozmowy, wska­
zywali polskich oficerów oraz byłych wyższych urzęd­
ników, z własnej woli pracowali w NKWD i brali udział
w aresztowaniach" (A. Żbikowski, Żydzi polscy pod
okupacją sowieckci w: Studia, z dziejów Żydów w Pol­
sce II, Warszawa 1995).

Bp W. Urban, Droga krzyżowa archidiecezji lwowskiej w
tatach 1939-1945, Wrocław 1983; N. Davies, The Poles and
Jews. An Exchange, „The New York Review of Books", 9 IV
1989; A. Eisenbach, Raport Jana Karskiego o sytuacji Żydów
na okupowanych ziemiach polskich na początku 1940 r., „Dzie­
je najnowsze” 2( 1989); P. Korzec, J. C. Szurek, Jews and Poles
under Soviet Occupation (1939-1941). Conflicting Interests IV,
Pol in 1989; W czterdziestym nas Matko na Sybir zesłali. Polska
a Rosja 1939-1942. Warszawa 1989; Ben-Cion Pinchuk, Shtetls
Jews under Soviet Rule. Eastern Poland on the Eve o f the Holo­
caust, Cambridge 1991; K. Kersten, Polacy i Żydzi. Anatomia
półprawd J939-68, Warszawa 1992; R.C Lukas, Zapomniany
Holocaust. Polacy’pod okupacją niemiecką 1939-44, Kielce 1995;
Kielce - Juty 4 1946 . Background Context and Events, Toronto
1996; A. Żbikowski, Żydzi polscy pod okupacją sowiecką 1939-
¡941, w: Studia z dziejów Żydów w Polsce II. Warszawa 1995;
The Słoty o f Two Shtetls, Briańsk and Ejszyszki, Toronto 1996; R.
Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka 1939. Warszawa 1997; I.C.
Pogonowski, Jews in Poland. A Documentaty History, New York
1998;J.R. Nowak, Przemilczane zbrodnie. Żydzi i Polacy na kre­
sach w latach 1939-1941, Warszawa 1999; T. Piotrowski, Polan­
d's Holocaust, Jefferson, North Carolina 1998; Trznadel, Kola­
boranci, Komorów 1998; B. Urbankowski, Czerwona msza czyli
uśmiech Stalina I, Warszawa 1998
Jerzy Robert Nowak
ANTYSEMITYZM - potocznie: antyżyd. rasizm
lub szowinizm. A. jest jednym z najbardziej nadużywa­
nych i zakłamywanych pojęć w ostatnich czasach; nie­
precyzyjne jest samo stosowanie terminu „a/" (wpro­
wadzonego 1879 przez W. Marra) wyłącznie w odnie­
sieniu do Żydów, ponieważ ogromną część Semitów
stanowią narody arab.; w codziennej praktyce bardzo
często zniekształca się pojęcie a. odnoszące się do an­
tyżyd. rasizmu, przenosząc je na rzeczy z nim niepo­
równywalne; terminu tego nadużywa się dla dyskwali­
fikowania każdej osoby w jakikolwiek sposób krytyku­
jącej konkretne zachowanie osób pochodzenia żyd. lub
polemizującej z nimi, a także w odniesieniu do krytyki
zachowań Żydów wrhistorii, krytyki cech ich charakte­
ru nar., anlychrześc. sformułowań Talmudu czy fanaty­
zmu wyznaniowego we współcz. Izraelu.
Miano antysemity można zy skać za przypomnie­
nie zachowania -> Judenratów i policji żyd. w czasie II
wojny świat,, sprzeciwianie się monopolizowaniu przez
Żydów martyrologii okresu wojny (-> holocaust), eks­
ploatowaniu jej w celach komercyjnych (-> Shoah-bu-
siness) lub za protest przeciwko usunięciu krzyża upa­
miętniającego śmierć katolików w obozie koncentra­
cyjnym Auschwitz; dotyczy to również krytyki lob­
by żyd. w USA i krajach europ., konfliktów między
Żydami i nie-Żydami w sprawach gospodarczo-finan­
sowych, starć partyjnych frakcji polit, (np. „Puławian"
i „Natolmczyków” w Polsce od 1956), krytyki utwo­
rów nieprzychylnych Polakom autorów' żyd. (np. po­
wieści L. Urisa czy film Shtetl M. Marzyńskiego): za­
rzut a. bardzo często odnosi się też do osób krytykują­
cych polityków, twórców, publicystów czy biznesme­
nów, a nawet aferzystów pochodzenia żydowskiego: za
antysemitę może być uznany zarówno ten, kto wyśmie­
wa żyd. wymowę (tzw. żydłaczenie), jak i ten, kto kry­
tykuje przywłaszczanie przez autorów żyd. wielkich
postaci z in. narodów, przypomina zbrodnie żyd. stali­
nowców w Rosji, Polsce i in. krajach; w spisie rzeko­
mych przejawów antyżyd. rasizmu znajduje się krytyka
zarówno pospiesznego sprzedania za bezcen gmachu
„Pasty" Fundacji Nissenbaumów, jak i niehumanitar­
nego uboju zwierząt; w wydanym przez Żyd. Instytut
Hist. wyborze źródeł z dziejów Żydów w Polsce Ide­
ologia antysemicka (1994) za przejaw a. uznano kryty­
kę złego stanu sanitarnego dzielnicy żyd. we Lwowie
na łamach „Czasu“ 1871; najczęściej oskarżenia o a.
nie próbuje się nawet uzasadniać, rzucając je publicz­
nie lub w chai*akterze pogłoski w kręgach towarzyskich
na osobę reprezentującą odmienne poglądy polit. : two­
rzy się w ten sposób typ antysemity z mianowania; jed­
nym z najskrajniejszych zarzutów a. „wsławił się* żyd.
historyk S. Hirszhom w Dziejach Żydów w Polsce
(1921); za przejaw a. uznał on samo używanie przez
instytucje oświatowe i społ. nazw akcentujących ich
chrześcijańskość czy katolickość.
Zarzuty a., najczęściej nieuzasadnione, kierowa­
no w przeszłości przeciw wielu twórcom i politykom
o bardzo różnych postawach i poglądach; znajdowali
się wśród nich m.in.: Cyceron, Seneka, Strabon. Kwin-
lylian, Horacy, Juwenalis. G. Chaucer. Erazm z Rot­
terdamu. W. Shakespeare, D. Defoe. D.Diderot. P.H.
Holbach, J.W. Goethe, G.W.F. Hegel, A. Schopen­
hauer. Napoleon Bonaparte, W.M. Thackeray. J.G. Her­
der. I. Kant, Ch. Dickens, A. Puszkin, R. Wagner. F.
Liszt. N. Gogol, F. Dostojewski, A. Czechow, 1. Tur­
gieniew, L. Tołstoj, J. Proudhon. E. Degas. A. Renoir,
K. Marks (jakoŻyd-anlysemita). E. Renan. H.G. Wells.
G.B. Shaw. T. Dreiser, T.A. Edison. W. Disney. G.K.
Chesterton. W. Lippman (jako Żyd-antysemita). M.
Bułhakow, B. Pasternak, A. Sołżenicyn. T.S. Eliot,
gen. G. Patton, Ch. deGaulle, A. Gide, H. Arendt (jako
Żydówka-antysemitka), AJ. Toynbee; spośród Pola­
ków o a. oskarżano m.in. P. Włodkowica, J. Ostroro-
ga, M. Reja, P. Skargę, S. Czarnieckiego, S. Konar­
skiego, H. Kołłątaja, S. Staszica. JAJ. Niemcewicza,
M. Mochnackiego, Z. Krasińskiego. A. Mickiewicza.
J.l. Kraszewskiego, B. Prusa. A. Świętochowskiego.
W. Reymonta. S. Żeromskiego. R. Dmowskiego, J.
Piłsudskiego, I. Paderewskiego, W. Sikorskiego. A.
Słonimskiego (jako Żyda-antysemitę za uwagi o nad­
wrażliwości Żydów). J. Tuwima (jako Żyda-antyse-
 ANTYSEMITYZM
'' 11 i""'’'I''
mitę za wiersze wyszydzające żyd. bankierów), S.
Roweckiego-Grota, T. Bora-Komorowskiego, W. An­
dersa, prymasa A. Hlonda, św. Maksymiliana Marię
Kolbego, prymasa S. Wyszyńskiego, M. Dąbrowską,
S. Kisielewskiego, prymasa J. Glempa, a nawet pap.
Jana Pawła II.
Początki a. bardzo często mylnie wiąże się z po­
wstaniem chrześcijaństwa, aby uzasadnić współcz. ata­
ki na Kościół; w rzeczywistości historia a. sięga kil­
kuset lat przed powstaniem chrześcijaństwa; już za
czasów faraona Memeptaha, który rozpoczął rządy w
Egipcie ok. 1225 przed Chr., pojawił się najstarszy
znany tekst antyżyd.; była to tzw. Stela Merneptaha,
upamiętniającajego zwycięstwo nad Żydami w 5. roku
panowania; faraon triumfalnie obwieszczał w niej ca­
łkowite unicestwienie Izraela, który „nie ma już wię­
cej nasienia”; podobne antyżyd. enuncjacje powtarza­
li później w starożytności liczni wrogowie Żydów od
władców asyryjskich i babilońskich po wodzów hel­
leńskich (Ant ioch) i rzym.; zawarta w Starym Testa­
mencie Księga Estery opisuje historię zapiekłego wroga
Żydów Hamana, wezyra króla Persji Kserksesa I (V
w. przed Chr.); Haman, który mógłby być uznany za
prekursora zbrodniczego a., namówił króla Kserksesa
do wymordowania całego narodu żyd., łącznie z ko­
bietami i dziećmi: wg Księgi Estery zamiar ten został
zniweczony dzięki skutecznemu przeciwdziałaniu
dwojga Żydów: Mardocheusza i Estery; nie tylko do­
prowadzili do obalenia i śmierci Hamana, ale uzyskali
od Kserksesa dla Żydów prawo do wymordowania
wszystkich swoich wrogów; skończyło się to wielką
rzezią dokonaną przez Hebrajczyków na znienawidzo­
nych przez siebie członkach innych nacji - wg księgi
Estery miało ich zginąć 75 tys. (twierdzenie to wydaje
się dość mocno przesadzone); całkowite unicestwie­
nie przez Żydów ich wrogów w Persji jest dotąd co­
rocznie świętowane przez nich w ramach specjalnego
święta Purim.
Silna nienawiść do Żydów cechowała staroż.
Greków; począwszy od II w. przed Chr. Grecy byli
sprawcami najgłośniejszych pogromów Żydów w sta­
rożytności, m.in. w Jerozolimie w II w. przed Chr. (jego
sprawcą był jeden z wodzów Antiocha Wielkiego), w
Aleksandrii 38 po Chr. i w żyd. dzielnicy Cezarei 66
po Chr.; u źródeł tych pogromów tkwiły głębokie kon­
flikty narodowościowe, rei. i ekonom., nierzadko na­
silające się także z winy Żydów; wybitny XIX-wiecz-
ny historyk żyd. H. Graetz opisuje w Historii Żydów
bardzo uciążliwą dla ludności gr. działalność Żyda
Józefa, przez 22 lata sprawującego w służbie Ptolo-
meuszy urząd gł. dzierżawcy podatków, czyli swego
rodzaju wielkorządcy w krajach Syrii i Fenicji: „Józef
stał się w istocie władcą całej Palestyny (...) Z nad­
177
zwyczajną surowością egzekwował podatki. W Gazie
i Scytopolis, których grecka ludność ośmieliła się sta­
wić mu opór i obrzuciła go obelgami, kazał ściąć naj­
przedniejszych i najbogatszych obywateli i zabrać na
rzecz króla ich wielkie majątki. (...) tak dalece nie
szczędził przedstawiających siłę płatniczą republik, że
w obecności króla uczynił ktoś złośliwą uwagę: »Jó­
zef zdarł z całej Syrii mięso i same z niej kości zosta­
wił« (...) Dzięki niezmiernym bogactwom, które Józef
zebrał na dzierżawie podatków, spadł na Judeę praw­
dziwy deszcz złoty. Wydobył naród z ubóstwa i nędzy
i zlał nań dostatek. Dla ściągania daniny potrzebował
zaufanych poborców i wybierał ich oczywiście naj­
częściej spośród własnego narodu. Ci urzędnicy bo­
gacili się przyrodzoną rzeczy koleją.”
Zdaniem współcz. autora Historii Żydów P. John­
sona w nasileniu się niechęci Greków do Żydów dużą
rolę odegrało ustanowienie żyd. królestwa Hasmonej-
skiego (Machabeuszy) i jego „religi jny ucisk greckich
- pogańskich miast”; już w 133 przed Chr. doradcy
władcy seleucyjskiego Antiocha Sidetesa radzili mu,
aby zniszczyć Jerozolimę i całkowicie unicestwić lud
żyd; uzasadniali to tym, że „jest to jedyny lud na zie­
mi, który odmawia wejścia w stosunki z resztą ludno­
ści.”
Wśród przyczyn nasilania się nastrojów antyżyd.
w starożytności wyraźnie dominowała niechęć do opar­
tych na rei. uzasadnieniach dążeń Żydów do izolowa­
nia się od otaczających ich narodów; wg Księgi Este­
ry już w V w. przed Chr. wezyr króla Kserksesa 1 Ha­
man wskazywał królowi Persów: „Wśród ludów
wszystkich prowincji twojego królestwa żyje pewien
lud w odosobnieniu od innych ludów. Prawa jego są
zupełnie inne niż u wszystkich ludów”; w uzyskanym
przez Hamana dekrecie Kserksesa przeciwko Żydom
znalazły się stwierdzenia: „Pośród wszystkich plemion
świata żyje zmieszany z nimi pewien nieprzyjazny in­
nym lud, z powodu swych praw wrogi wszystkim in­
nym narodom (...) przekonaliśmy się, że jedynie ten
naród pozostaje w niezgodzie z całym rodzajem ludz­
kim, że żyje w odosobnieniu na skutek stosowania
dziwacznych obyczajów”.
Skrajny separatyzm Żydów w stosunku do in.
narodów wynikał z samej idei narodu żyd. jako wy­
branego przez Boga; idea ta pomagała w integrowa­
niu Żydów w czasach obcych podbojów i rozprosze­
nia po świecie, w tzw. diasporze; jeden z najwybit­
niejszych satyryków rzym., Juwenalis, pisał o Żydach
już w I wieku przed Chr.: „Syn przesądnych czcicieli
sabatu kłania się tylko niebu i obłokom. Za przykła­
dem dawnych ojców brzydzi się ludzi (...). Nie wska­
załby on drogi zbłąkanemu wędrowcowi obcej sekty
ani źródła spragnionemu cudzoziemcowi”; kierowane

przeciw Żydom oskarżenia o ksenofobię, pogardę dla
in. narodów jako gorszych łączono ze strachem przed
siłą Żydów jako zgodnie działających, przedsiębior­
czych i niebezpiecznych konkurentów handl.: gr. geo­
graf Strabon, autor pierwszej w dziejach geografii po-
wsz. Świata, pisał w I w. przed Chr.: „Żydzi przenik­
nęli do wszystkich miast na całej powierzchni ziemi,
nie znaleźć miejsca, gdzie by nie zagnieździli się i nie
starali zapanować. Ściśle zjednoczeni, fanatyczni (...)
groźni współzawodnicy kupców całego świata, sieją
po całej ziemi postrach swych zimnych, wyrachowa­
nych namiętności i wzbudzają ogólną nienawiść’'; słyn­
ny rzym. historyk Tacyt oskarża Żydów o nienawistną
wrogość wobec wszystkiego, co nie jest żyd. (aclver-
sus omnes hosłile odium): retor i pedagog Kwintylian
określał Żydów jako „naród szkodliwy dla innych*'.
Szczególnym zarzewiem konfliktów we wszyst­
kich krajach, w których Żydzi się osiedlali, stawał się
ich monoteizm i gwałtowne negowanie istnienia wszel­
kich pogańskich bóstw; z powodu monoteizmu Pli­
niusz Starszy piętnował Żydów jako gens contumelia
numinum insignis - naród odznaczający się pogardą
dla bogów; Józef Flawiusz stwierdzał zaś: „Są winni
tego, że nie czczą tych bogów jak inne narody”.
Wrogość do Żydów potęgowały stosowane przez
nich bardzo rygorystyczne przepisy i tabu, zwł. prawa
dotyczące diety i czystości, połączone z traktowaniem
nie-Żydów jako rytualnie nieczystych; za najbardziej
odpychającą praktykę uznano zabieg obrzezania, któ­
re cały świat gr.-rzym. traktował jako przejaw barba­
rzyństwa; zakaz spożywania wieprzowiny przez Ży­
dów. uniemożliwiający im ucztowanie z poganami,
przyjmowano zaś jako dowód aspoł. charakteru Ży­
dów; staroż. Greków i Rzymian szokował nawet żyd.
zwyczaj świętowania szabasu jako dnia całkowitej bez­
czynności; historyk Swetoniusz komentował: „Spędzać
co siódmy dzień bezczynnie, to tracić siódmą część
życia”; zajadły wróg Żydów Apion wywodzi etymo­
logię słowa szabas od egip. Sabbatosis. tj. „ból w pa­
chwinie”, i przekonywał, źe Hebrajczycy w czasie ich
ucieczki z Egiptu pod wodzą Mojżesza po 6 dniach
marszu zostali dotknięci tak ciężkimi wrzodami w pa­
chwinie, że byli zmuszeni do odpoczynku dnia siód­
mego; szczególną niechęć budził żyd. zakaz małżeństw
z nie-Żydami; traktowano go jako przejaw antyhuma-
nitaryzmu, wręcz mizantropii.
Wzrostowi antyżyd. fobii w starożytności sprzy­
jała skrajna bezwzględność okazywana przez Żydów
w czasie wojen z sąsiadami i okrucieństwo wobec pod­
bijanych ludów (np. Kananejczyków); w Biblii odno­
towano, iż po zdobyciu Jerycha Żydzi „na mocy klą­
twy przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza wszystko,
co było w mieście, mężczyzn i kobiety, młodzieńców i
O m asa
starców, woły, owce i osły”; także po zdobyciu Cha-
soru, stolicy pn. Kanaanu, „ostrzem miecza pobili
wszystko co żywe (obłożywszy klątwą). Nie pozosta­
wiono żywej duszy, a Chasor spalono”; będąc bardzo
wojowniczym narodem. Żydzi stawiali zaciekły opór
licznym najeźdźcom, szczególnie wsławiając się ko­
lejnymi powstaniami przeciwko Rzymowi, najpotęż­
niejszemu państwu starożytności; okazywali w tych
walkach skrajny upór i fanatyzm rei.-nar.; ok. 115 po
Chr. Żydzi dokonali „okrutnej masakry 220 000 Gre­
ków na Cyrenajce i 240 000 Greków na Cyprze i ol­
brzymiej liczby ludności w Egipcie” (E. Gibbon,
Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego): po rozbiciu powsta­
nia żyd. wydano prawo zakazujące Żydom po wiecz­
ne czasy wstępu na Cypr, nawet gdyby wylądowali jako
rozbitkowie; znienawidzeni przez Rzymian i Greków,
po stłumieniu kolejnego powstania Bar Kochby (135
po Chr.) Żydzi zostali zdziesiątkowani i rozproszeni
po różnych częściach Imperium Rzymskiego.
Już wcześniej rozproszenie wielkiej części Ży­
dów (diaspora) stało się źródłem szczególnego nasile­
nia konfliktów na tle gosp.-handl. z. przedstawiciela­
mi in. narodów, zwł. Greków, którzy' stanowili dużą
część ówczesnych bogaczy i kupców; do szczególnie
gwałtownych napięć gr.-żyd. dochodziło w Aleksan­
drii, gdzie mieszkała bardzo liczna społeczność żyd.;
po kolejnych starciach w Aleksandrii cesarz Klaudiusz
wezwał Żydów do bardziej tolerancyjnego odnosze­
nia się do religii in. ludów; w specjalnym edykcie dla
Aleksandrii zagroził tamtejszej gminie żyd., źe jeśli
okażą się nictolerancyjni, będzie ich traktował jak lu­
dzi roznoszących „po całym świecie powszechną za­
razę”.
Często jednostronnie eksponuje się wyolbrzy­
mione przejawy niechęci chrześcijan do Żydów w prze­
szłości, przemilcza zaś fakty świadczące o długiej hi­
storii nienawiści bardzo dużej części Żydów do chrze­
ścijan; do najczęściej powielanych fałszów należy łą­
czenie początków a. z powstaniem chrześcijaństwa;
skrajnym tego przejawem jest oskarżanie o antysemi­
tyzm pierwszych apostołów, choć wszyscy oni byli
akurat Żydami; prawdąjest, że konflikty między chrze­
ścijanami a wyznawcami judaizmu zaczęły się już u
zarania chrześcijaństwa, jednak faktycznymi ich spraw­
cami byli fanatycy judaizmu, obawiający się siły no­
wej religii; izrael. profesor I. Shahak pisał w Żydow­
skich dziejach i religii, iż: „W rzeczywistości (...) wro­
gość wobec chrześcijan datuje się z czasów, kiedy ci
ostatni byli jeszcze słabi i sami cierpieli prześladowa­
nia (w tym prześladowania z rąk Żydów)”; wyznawcy
judaizmu prześladowali już apostołów; jeden z sied­
miu pierwszych diakonów - św. Szczepan został uka­
mienowany z wyroku żyd. Sanhedrynu; wśród chrze­
 ANTYSEMITYZM
ścijan utrwaliło się nawet przekonanie o poparciu więk­
szości Żydów dla kolejnych prześladowań chrześci­
jan przez cesarzy rzym.; E.H. Flan nery pisał w The
Anguish o f ihe Jews , że: „Prześladowanie Żydów za
Nerona było bez wątpienia spowodowane przez ży­
dowskie donosy (...). Przypuszczalnymi ich sprawca­
mi byli Poppea, żona Nerona, żydowska prozelitka i
jej otoczenie”; apologeta chrześcijaństwa z przełomu
II/III w. Tertulian wyrzucał Żydom, że podżegają do
prześladowań chrześcijan (synagogas Judeorum fon-
tespersecutionem): natomiast Oiygenes w swym Con­
tra Celsum napiętnował żyd. obelgi przeciwko Jezu­
sowi Chrystusowi.
Pod koniec I w. powstała pełna wrogości do
chrześcijan Modlitwa przeciw heretykom, stanowiąca
część codziennych nabożeństw żyd.; nasilanie się spo­
rów chrześc.-żyd. I-III w. miało miejsce w warunkach
wyraźnego uprzywilejowania wyznawców judaizmu
przez rzym. władze; judaizm był religią uznawaną w
imperium rzym. w tym samym czasie, gdy chrześcijan
poddawano krwawym prześladowaniom; znamienna
pod tym względem była postawa ostatniego wielkiego
prześladowcy chrześcijan - cesarza Dioklecjana; jak
pisze Graetz: „Dioklecjan okazał się dla Żydów nader
przychylnym, tym przychylniejszym może, im bardziej
nienawidził chrześcijan”; szczególną przychylnością
wobec Żydów odznaczał się również ces. Julian Apo­
stata, znany z prób osłabienia i wykorzenienia chrze­
ścijaństwa; Graetz pisze o Apostacie: „w faworach,
jakie zlewał na Żydów grała niewątpliwie pewną rolę
chęć dokuczenia chrześci janom.”
Wbrew niektórym filosemickim uogólnieniom
postępowanie Żydów nieraz nacechowane było mści­
wością i okrucieństwem; po początkowym okresie wspó­
łdziałania z Mahometem Żydzi zaczęli go konsekwent­
nie zwalczać, uciekając się do prób zabójstwa- od pró­
by strącenia go z tarasu po próbę otrucia przez Żydów­
kę Ząjnabę; władca małego żyd. państwa w Arabii Jus-
suf Dhu Novas (520-530) wsławił się „okrutną rozpra­
wą ze swymi wasalami chrześcijańskimi”: wg Graetza
Dhu Novas „obiegł zamieszkane przez chrześcijan mia­
sto Nadżaran i zdobywszy je, wywarł swój gniew na
mieszkańcach; stugębna fama rozgłosiła po świecie
wypadki nadżarańskie, przesadzając liczbę ich ofiar i
przeistaczając ukaranie buntowników w prześladowa­
nie chrześcijan przez króla żydowskiego, w pełną łez i
kiwi martyrologię”; wymordowanie chrześc. mieszkań­
ców Nadżaranu przez Dhu Nowasa sprowokowało prze­
ciwko niemu odwet chrześc. władcy Etiopii Elesbaa;
Etiopowie rozbili państwo żydowsko-himjaryckie i -
jak pisze Graetz - ..Najbardziej pastwili się nad Żyda­
mi, których tysiące poległy w ekspiacji za męczenni­
ków nadżarańskich”; te początki wielowiecznych wza­
179
jemnych uprzedzeń między Żydami a chrześcijanami
zostały niemal całkowicie zapomniane.
W umacnianiu wrogości do Żydów niemałą rolę
odegrały zarzuty poddające w wątpliwość ich lojal­
ność wobec państw chrześc., w których mieszkali: nie­
jednokrotnie zarzucano im wiarołomstwo i spiskowa­
nie z ościennymi wrogami tych państw; w Bizancjum
powszechnie oskarżano Żydów o sprzyjanie najeźdź­
czej armii perskiej, która z ich pomocą zdobyła 614
Jerozolimę (wymordowano przy tym ok. 90 tys. chrze­
ścijan); S. Runciman pisał w Dziejach wypraw krzy­
żowych o okolicznościach, w jakich padła Jerozolima:
„Patriarcha Jerozolimy Zachariasz gotów był zrezy­
gnować z obrony miasta, aby uniknąć rozlewu, jed­
nakże ludność chrześcijańska nie chciała tak łatwo
oddać się w ręce najeźdźców. W dniu 5 maja, przy
pomocy Żydów zamieszkałych w obrębie murów
obronnych, Persowie wdarli się do miasta. Doszło do
wydarzeń mrożących krew w żyłach. Wśród płonących
kościołów i domostw wymordowano wszystkich chrze­
ścijan, część z nich zginęła z rąk żołdactwa perskiego,
ajeszcze więcej zabili Żydzi”; Graetz przyznaje w swej
Historii Żydów : „Wieść o słabości oręża chrześcijań­
skiego i o zwycięskim pochodzie armii perskiej na­
tchnęła Żydów palestyńskich wielkąodwagą(...) Dziel­
na ludność żydowska Tyberiady, Nazaretu i innych
miast galilejskich stanęła niezwłocznie pod chorągwia­
mi perskiemi. Zastęp ten, dyszący zemstą, nie oszczę­
dził z pewnością chrześcijan i ich kościoła w Tyberia-
dzie (...) Rzecz to całkiem możliwa, że Żydzi srożyli
się bezwzględnie nad świętościami chrześcijańskimi
(...) Pospołu z Persami uwijali się po Palestynie bu­
rząc kościoły i klasztory”.
629 po odzyskaniu Judei przez Bizancjum do­
szło z kolei do zemsty chrześcijan na Żydach, którzy
stali się ofiarami wielkiej masakry w Jerozolimie; 635-
639 Bizantyjczycy utracili Palestynę, łącznie z Jero­
zolimą, na rzecz muzułmańskich Arabów; w czasie
zdobywania Palestyny Arabowie korzystali z czynnej
pomocy Żydów, służących im za przewodników (wg
S. Runcimana).
Powszechnie oskarżano Żydów o zdradzieckie
postępowanie wobec chrześcijan w Hiszpanii; 694
wzięli oni udział w nieudanym spisku, zmierzającym
do obalenia chrześc. państwa Wizygotów przez mu­
zułmanów z Afryki; kilkanaście lat później Żydzi hiszp.
gremialnie poparli muzułmańskich najeźdźców na
Półwysep Iberyjski; Graetz pisze, że zwycięzcy Ara­
bowie byli wszędzie popierani przez Żydów, którzy
m.in. otworzyli im bramy do stolicy kraju Toledo w
czasie „gdy chrześcijanie błagali w kościele świętych
o obronę kraju i wiary”; zwycięzcy właśnie Żydom
powierzali zadanie strzeżenia zdobytych miast.
 W XII w. z kolei oskarżano Żydów bizant. o
wspieranie najeźdźczych armii Turków seldżuckich;
w XV w. ostateczny podbój Konstantynopola przez
Turków miał nastąpić dzięki wdarciu się ich do miasta
przez dzielnicę żyd. przy aktywnym wsparciujej miesz­
kańców (S.J. Shaw, The Jews o f the Ottoman Empire
and the Turkish Republic, New York 1991).
Znaczącym źródłem zatargów między Żydami a
chrześcijanami stały się spory wynikłe na tle gospo­
darczo-finansowym; sprzyjało temu wyspecjalizowa­
nie się Żydów w lichwie, czyli pożyczaniu pieniędzy
na procent w sytuacji, gdy prawo kanoniczne zakaza­
ło tego chrześcijanom (od 1179 wszyscy trudniący się
lichwą narażeni byli na ekskomunikę); Żydom nato­
miast ich prawa rei. zabraniały pożyczać na procent
między sobą, ale pozwalały pożyczać obcym; np. żyd.
Księga Powtórzonego Prawa głosi; „Od obcego mo­
żesz się domagać, ale od brata nie będziesz żądał od­
setek”; Johnson w Historii Żydów wskazuje, że nacjo­
nalistycznie nastawieni Żydzi (np. rabin Akiwa) wy­
raźnie popierali zróżnicowanie między Żydami a nie-
Żydami i stosowanie bez ograniczeń lichwy wobec
gojów; XlV-wieczny Żyd franc. Lewi ben Gerszom
głosił wprost, że słusznym było obciążanie gojów od­
setkami, „ponieważ nie powinno się przyczyniać do
zarobku bałwochwalcy ... a wyrządzać mu tak wiele
szkody, jak to możliwe bez naruszenia sprawiedliwo­
ści”; zmonopolizowanie lichwy przez Żydów było źró­
dłem konfliktów z chrześcijanami gł. na skutek pobie­
rania nadmiernie wysokich procentów; Graetz pisze:
„Aby zgromadzić duże kapitały zmuszeni byli Żydzi
pożyczać na lichwiarskie procenty, a nawet oszukiwać.
Ściągali tym na siebie nienawiść ludności i nowe prze­
śladowania”.
1290 doszło na tym tle do wypędzenia Żydów z
Anglii: „Żydzi byli gąbkami króla. Wysysali pienią­
dze z jego poddanych, udzielając lichwiarskich poży­
czek, a przed wściekłością dłużników broniło jedynie
potężne ramię króla, który z kolei ciągnął, ile chciał z
ich stale narastających bogactw. (...) Ale ilekroć król
cofał swe osłaniające ramię, od razu straszliwe pogro­
my kładły kres Żydom i ich zdradliwym pergaminom.
Za panowania Edwarda I ten niefortunny układ sto­
sunków w okrutny sposób dobiegł końca. (...) Wygna­
nie Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony kró­
la” (G. Macaulay Trevelyan, Historia Anglii).
Niemałą rolę w podsycaniu antyżyd. nastrojów
we wczesnym średniowieczu odegrał bardzo wydatny
udział Żydów w handlu chrześc. niewolnikami; żyd.
historyk H. Nussbaum pisał: „Pośrednikami zaś tego
oburzającego - w swoim czasie wszakże naturą wa­
runków społecznych usprawiedliwionego handlu (nie­
wolnikami) byli Żydzi mający rozległe stosunki”; ścią­
gało to na nich niejednokrotnie potępienie ze strony
czołowych postaci Kościoła, w tym m.in. pap. Grze­
gorza 1 Wielkiego, skądinąd znanego jako obrońca
Żydów przed prześladowaniami, próbami nawracania
ich siłą itp.; Grzegorz I uznał handlowanie przez Ży­
dów niewolnikami chrześc. zajedyne przestępstwo Ży­
dów, które powinno być zwalczane z całą siłą; sprawa
ta stawała się niejednokrotnie problemem sporów w
różnych państwach chrześc. wczesnego średniowiecza:
już 589 król Wizygotów w Hiszpanii Reccared zaka­
zał Żydom nabywania niewolników chrześc., czym
zyskał sobie gorącą pochwałę pap. Grzegorza I.
Na pocz. VIII w. we Francji spór o chrześc. nie­
wolników stał się źródłem bardzo ostrego konfliktu
miedzy Kościołem a Żydami; niewolnica żyd. właści­
ciela z Lyonu zbiegła z domu swego pana i przyjęła
chrzest z rąk bpa lyońskiego Agobarda, cieszącego się
wielkim autorytetem i później zaliczonego przez Ko­
ściół w poczet świętych; żyd. mistrz Eberard zagroził
biskupowi, źe jeśli nie odda on natychmiast zbiegłej
niewolnicy, to zostanie do tego zmuszony karami: roz­
gorzał zacięty spór, który skończył się złożeniem bpa
Agobarda z urzędu mimo, że jego argumentacja była
nie do podważenia z punktu widzenia ówczesnych
praw kanonicznych; ces. Ludwik Pobożny jednak bez­
warunkowo stanął w sporze po stronie Żydów.
Podobnym niepowodzeniem skończyło się wy­
stąpienie bpa praskiego św. Wojciecha przeciwko han­
dlowaniu przez Żydów niewolnikami chrześc.; w tym
czasie - wg H. Graetza - Żydzi handlowali przeważ­
nie niewolnikami pochodzenia słow., których wywo­
zili na zachód Europy, zwł. do Hiszpanii; oburzenie
św. Wojciecha wywoływał fakt, źe w Czechach „lud o
twardym karku a folgujący namiętnościom” sprzeda­
wał Żydom niewolników bez względu na chrzest; próba
ukrócenia handlu chrześc. niewolnikami przez św.
Wojciecha zakończyła się jednak fiaskiem, gdyż - jak
pisano w jednej ze średniow. kronik: „Przeklęte złoto
handlarzy taką moc posiadło, iż świątobliwy mąż [św.
Wojciech - J.R.N.] musiał swe biskupstwo porzucić,
między innymi z powodu braku pieniędzy na wyku­
pienie niewolników-chrześcijan, ile ich był zakupił
jeden kupiec żydowski” (cyt. za: 1. Schiper, Dzieje han­
dlu żydowskiego na ziemiach polskich).
W ostatnich dziesięcioleciach skrajne rozmiary
przybrała upowszechniana przez wielu żyd. i filose-
mickich historyków i publicystów teoria o trwających
od wielu stuleci prześladowaniach Żydów, którzy ja­
koby wciąż padali ofiarami rozjuszonego rasistowskie­
go i rei. a.: podstawą tej teorii stała się upowszechnia­
na w początkach państwa Izrael dość szczególna, cier­
piętnicza wizja historii Żydów; po 1948, gł. pod wpły­
wem premiera Ben Guriona, ukazywano całą dotych-
 ANTYSEMITYZM
^ a e ^ = = » ^ = = = = ^ i i^ =
czasową historię narodu żyd. jako nieprzenvaną falę
prześladowań ze strony pogan, chrześcijan i muzułma­
nów; w imię utylitarnych celów polit. nowego pań­
stwa izrael. starano się dowieść, źe życie Żydów w
diasporze jest niemożliwe do zniesienia ze względu
na ciągłe okrutne prześladowania ze strony in. naro­
dów; twierdzenia te stanowiły trzon odrębnej żyd. mar-
tyrologicznęj szkoły historiozoficznej, zw. łzawą (ang.
Lachiymose), która głosiła jakoby jedynym w dzie­
jach okresem wolnym od pogardy i prześladowań były
czasy posiadania własnej państwowości (w starożyt­
ności do czasów opanowania Judei przez Rzym i wspó-
łcz. po utworzeniu Izraela); teoria ta była w całkowi­
tej sprzeczności z rzeczywistym obrazem dziejów Ży­
dów, np. w Polsce, przez stulecia nazywanej „rajem
dla Żydów”: zwolennicy łzawej historiografii żyd.
skrajnie deformowali również dzieje Żydów w Hisz­
panii, przedstawiając je wyłącznie jako czas nieprze­
rwanych prześladowań aż do ostatecznego wypędze­
nia; zacierali prawdę o „złotych wiekach” Żydów w
Hiszpanii, czasach gdy świetnie prosperowali oni pod
rządami niektórych chrześc. królów aragońskich i ka-
stylijskich.
Nieprawdziwe jest również uogólnianie całej hi­
storii Żydów w innych chrześc. krajach Europy Zach.
jako ciągu prześladowań i terroru, pokazywanie Ży­
dów jako bezbronnych ofiar, zdanych na łaskę i nieła­
skę otoczenia; rzetelni historycy od dawna poddawali
krytyce tego typu uogólnienia; trudno byłoby bowiem
uznać, że los Żydów w VII-X w. był gorszy od losu
niewolników chrześc. i pogańskich, którymi handlo­
wali; zwraca się uwagę również i na to, że los Żydów
w średniowieczu był bez porównania lepszy od sytu­
acji chłopów pańszczyźnianych; I. Shahak pisał, że
„najbiedniejszy nawet żydowski rzemieślnik, ekonom
czy skromny pisarczyk byli w znacznie korzystniej­
szej sytuacji niż chłop pańszczyźniany”; wg rabina S.
Rappaporta: „Niektórzy żydowscy historycy współcze­
śni posuwają się nawet do deklarowania, że w okresie
od dziewiątego do dwunastego stulecia Żydom żyło
się lepiej niż ich chrześcijańskim sąsiadom” (S. Rap-
paport, Jew and Gentile: The Philo-Semitic Aspect):
zdaniem żyd. naukowca prof. LA. Argusa z Yeshiva
University w Nowym Jorku do końca XI! w. Żydzi
cieszyli się wręcz uprzywilejowanym statusem w Eu­
ropie Zachodniej.
Dopiero pod koniec XI w. pojawiły się pierwsze
zagrożenia dla Żydów wraz atakami na nich ze strony
pospólstwa towarzyszącego krzyżowcom w pierwszej
wyprawie krzyżowej (1096); w kilku krajach doszło
wówczas do masakr Żydów, zwł. w Niemczech i Cze­
chach; inspiracją do ataków na Żydów stawały się
opowieści ukazujące ich jako „zdradliwych pomocni­
181
ków” muzułmanów; niektórym prowodyrom ataków
na Żydów, chcącym ich po prostu obrabować, łatwo
było przekonać pospólstwo, źe nie warto iść daleko
na walkę z muzułmanami, jeśli tuż obok są in. nie­
wierni -Żydzi; faktem jest, że w antyżyd. masakrach i
plądrowaniach brały gł. udział męty społeczne i że
pałace biskupie okazywały się najlepszym schronie­
niem dla ściganych Żydów.
Jak pisał F. de Fontette w Historii antysemity­
zmu'. „Wypada zauważyć, że prawie wszędzie hrabio­
wie i biskupi starali się bronić Żydów”; w czasie dru­
giej wyprawy krzyżowej, gdy znów doszło do masakr
Żydów, w ich obronie wystąpił najbardziej podziwia­
ny i wpływowy chrześcijanin XII w. św. Bernard z
Clairvaux; w licznych wystąpieniach piętnował on
wszelkie próby atakowania Żydów, głosząc, że są one
w jaskrawej sprzeczności z Pismem św. i obciążone
grzechem śmiertelnym”; hebrajski kronikarz drugiej
krucjaty Efraim z Bonn nazwał go wprost „zbawcą Ży­
dów”; nie przeszkadza to jednak niektórym wrogim
chrześcijaństwu autorom żyd. przedstawiać działania
rozpasanego motłochu jako wyraz cechującej chrze­
ścijaństwo nieubłaganej nienawiści do Żydów; prze­
milczane są przy tym takie fakty, jak to, że sami bisku­
pi niejednokrotnie bezwzględnie tłumili antyżyd. wy­
stąpienia pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych;
jak pisze Johnson w Historii Żydów: „Biskup Speyer
szybko stłumił rozruchy, używając siły i wieszając
przywódców' (...) To samo uczynił arcybiskup Kolo­
nii. W Moguncji jednak sam arcybiskup musiał ucie­
kać, by ratować życie”; niekiedy dochodzi do skraj­
nych deformacji zwielokrotniających liczbę żyd. ofiar
napaści pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych, np.
w wyd. 1986 broszurze Unii Amer. Kongregacji He­
brajskich znalazła się informacja, iż krzyżowcy zabili
rzekomo aż 1 min Żydów; z oburzeniem napiętnował
to fałszerstwo amer. rabin M. Saperstein, pisząc, źe:
„W rzeczywistości z rąk plebsu rabującego pod hasła­
mi krucjaty zginęło dokładnie 200 razy mniej Żydów
- 5 tysięcy osób” (M. Saperstein: Moments o f Crisis
in Jewish-Christian Relations, London 1989).
W czasie pierwszych wypraw krzyżowych istnia­
ły już przyczyny wpływające na nasilanie się antyżyd.
fobii: zawiść o bogactwo znajdujące się w rękach Ży­
dów, niechęć do żyd. lichwiarzy, wrogość wobec izo­
lujących się obcych, rei. uprzedzenia do narodu, który
odrzucił Chrystusa, i doprowadził do jego ukrzyżo­
wania; w świadomości przeciętnych chrześcijan przez
całe stulecia dominowała wizja Żydów jako narodu
Judasza i faryzeuszy popierających skazanie Jezusa na
śmierć, przesłaniająca obraz Żydów jako narodu Je­
zusa i pierwszych apostołów; 1144 w Norwich w An­
glii pojawiło się po raz pierwszy fałszywe oskarżenie
Żydów o mord rytualny (kilkaset lat wcześniej podob­
ne oskarżenia wysuwano wobec chrześcijan w Persji);
znajdowało ono posłuch u ciemnego pospólstwa, sta­
jąc się powodem do wystąpień antyżyd. w różnych kra­
jach Europy Zach.; oskarżeń o mord rytualny nie zdo­
łały całkowicie wyeliminować nawet kolejne potępie­
nia ich przez papieży Innocentego IV i Grzegorza X.
W średniowieczu nie brakowało różnych form
urzędowych upokorzeń Żydów; pierwszy zainicjował
je kalif abbasydzki Harun al Raszid. nakładając 807
na Żydów obowiązek noszenia żółtej odznaki na ubra­
niach; sobór laterański IV nakazał nosić Żydom (1215)
krążek, kawałek żółtego płótna; wg autora Historii
antysemityzmu F. de Fontette krążek ten nie był po­
czątkowo oznaką hańby i stosowano go z dużą „ela­
stycznością”; skrajnym przejawem dyskryminacji było
zarządzenie islamskiego szacha Persji XVI w. posta­
nawiające, że Żydzi nie mogą chodzić bez dużego ka­
wałka drewna na plecach, co praktycznie skazywało
ich na pozostanie w domu; wyrazem izolacji Żydów
od otoczenia były różnorodne getta; trwa dyskusja nad
tym, czy były to getta pożądane, czy wymuszone; praw­
dopodobnie wcześniejsze były getta wymuszone na
Żydach, ale pisze Johnson: „we wczesnośredniowiecz­
nej Europie często Żydzi wymagali segregacji i wyso­
kich murów jako warunku osiedlenia się w mieście”.
Niechęć do Żydów i obawy przed ich oddziały­
waniem na chrześcijan wpływały na różne godzące w
Żydów restrykcje prawodawstwa kośc.; sobór w Nicei
(325) nakazywał, by „nikt z nimi nie wchodził w żadne
stosunki ani dla zysku, ani z powodu jedzenia czy pi­
cia”; III synod w Toledo zakazał Żydom posiadania nie­
wolników chrześc., piastowania urzędów (które dawa­
łyby im możliwość karania chrześcijan) i małżeństw
Żydów z nie-Żydami; IV synod w Toledo rzucił klątwę
na osoby udzielające Żydom protekcji; sobór w' Kon­
stantynopolu (692) zakazał korzystania z usługŻydów-
lekarzy: sobór laterański III ( 1179) zabronił Żydom trzy­
mania chrześc. poddanych, służby i rzemieślników; so­
bór laterański IV zakazał Żydom piastowania stanowisk
w administracji państw, i w służbie publ.; te i im po­
dobne godzące w Żydów postanowienia restrykcyjne
najczęściej w niewielkim stopniu byty przestrzegane w
praktyce, nawet przez rozlicznych papieży, którzy np.
bardzo chętnie korzystali z usług Żydów-lekarzy; bez
porównania skuteczniejsze byty zalecenia Talmudu na­
kazujące Żydom maksymalne ograniczenie stosunków
z chrześcijanami, o czym jednak na ogół nic nie piszą
autorzy książek o a., tacy jak F. de Fontette.
Pisząc o przejawach antyżyd. uprzedzeń w histo­
rii chrześc. Europy, nie można równocześnie zapomi­
nać o sile panujących wśród Żydów uprzedzeń do chrze­
ścijan; co najgorsze, wyrażały się one już w różnych
fanatycznie antychrześc. zapisach Talmudu, traktowa­
nego przez Żydów jako podstawę wykładni judaizmu;
izrael. naukowiec, prof. I. Shahak (Żydowskie dzieje i
religia) przytoczył liczne przykłady zaleceń Talmudu.
służących wpajaniu pogardy i nienawiści do nie-Żydów.
czyli gojów; przewidywały one m.in. że „każdy poboż­
ny Żyd, przechodząc obok nieżydowskiego cmentarza,
musi wypowiedzieć przekleństwo pod adresem spoczy­
wających tam gojów, a przechodząc obok cmentarza
żydowskiego, ma obowiązek chwalić Boga. To samo
odnosi się do żywych; pobożny Żyd. widząc duże zgro­
madzenie Żydów, musi pochwalić Boga, mijając zaś
zgromadzenie gojów, powinien wypowiedzieć pod ich
adresem przekleństwo. Zabudowania nie są z tego wy­
łączone: Talmud nakazuje, by Żyd, przechodząc obok
osiedla zamieszkanego przez gojów, prosił Boga o znisz­
czenie go, jeśli zaś zabudowania są w ruinie, powinien
dziękować Bogu za zemstę (...) Nakaz ten został »wzbo­
gacony« przez nowy zwyczaj; mianowicie przechodząc
obok kościoła czy krzyża. Żyd ma zwyczaj spluwać
(zwykle trzy razy), co jest »udoskonaleniem« innej obo­
wiązkowej reguły (...) Zwyczaj ten stał się w dziejach
europejskiego żydostwa przyczyną wielu incydentów.
Jeden z najgłośniejszych, którego skutki są wciąż wi­
doczne, miał miejsce w czternastowiecznej Pradze. Cze­
ski król Karol IV (który był także cesarzem rzymskim)
polecił wmurowanie wspaniałego krucyfiksu pośrodku
wybudowanego za jego czasów u istniejącego do dzi­
siaj mostu kamiennego. Pewnego razu doniesiono mu.
ze prascy Żydzi mają zwyczaj spluwać ilekroć przecho­
dzą obok krucyfiksu. Jako osławiony obrońca Żydów
nie wszczął przeciwko nim prześladowań, lecz nakazał
gminie żydowskiej pokryć koszty wyrycia na krzyżu zło­
tymi literami hebrajskimi słowa Adonai (Pan); słowo to
jest jednym z siedmiu najświętszych imion Boga i w
jego pobliżu nie wolno okazywać najmniejszych nawet
oznak braku szacunku. Spluwanie ustało.”
W Talmudzie było wiele agresywnych sformuło­
wań wobec „nieczystych” gojów, np.: „każdy goj. który
studiuje Talmud i każdy Żyd, który mu w tym poma­
ga, powinni umrzeć”, „Żyd musi i powinien krzywo-
przysięgać, kiedy goje pytają go, czy nasze księgi za­
wierają cokolwiek przeciwko nim”, „Żydzi to ludzkie
istoty, ale narody świata nie są istotami ludzkimi, lecz
zwierzęcymi”, „jeżeli goj zabije goja lub Żyda, jest za
to odpowiedzialny; ale jeżeli Żyd zabije goja nie jest
odpowiedzialny”, „nie będziesz krzywdził twego bliź­
niego {Biblia), ale nie jest powiedziane: »nie będziesz
krzywdził goja«”, „na dom goja patrzy się jak na za­
grodę zwierząt” (cyt. za: ks. A. Zwoliński, Starsi bra­
cia, Kraków 1994).
W Talmudzie znajdowało się także wiele drastycz­
nych ataków' na chrześcijan nazywanych tam „bałwo­
 ANTYSEMITYZM
chwalcami, mordercami, gorszymi od zwierząt”; dusze
chrześcijan nazywano „złymi i nieczystymi”, a zwłoki
„padliną”; nie brakowało również bardzo plugawych
treści uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej.
Swego rodzaju symbolem siły fanatycznych
uprzedzeń rei. wśród Żydów są zalecenia, które znaj­
dują się u największego średniow. żyd. filozofa Moj­
żesza Majmonidesa (1135-1204); jego Miszne Tora
uważana jest za najstarszy kodeks prawa talmudycz-
nego: w księdze tej roiło się od napastliwych ataków
wymierzonych przeciw chrześcijaństwu i samemu Je­
zusowi; Majmonides zalecał Żydom, by nie ratowali
w żadnym razie życia gojów (z wyjątkiem sytuacji gro­
żących wybuchem wrogości wobec Żydów): ,jeśli
chodzi o gojów, z którymi nie jesteśmy w stanie woj­
ny..„ nie wolno powodować śmierci, lecz równocze­
śnie zabronione jest ich ratowanie wówczas, gdy w
jakiś sposób zagrożone jest ich życie... Jeśli dajmy na
to, ujrzymy goja wpadającego do morza, nie powinni­
śmy go ratować, ponieważ zostało napisane: »Nie bę­
dziesz czyhał na życie bliźniego swego« - a przecież
goj nie jest naszym bliźnim” (Shahak, Żydowskie dzieje
i religia.) Majmonides przyjmował jako generalną za­
sadę to, że każdy poganin, który nie należy do ludu
Izraela powinien być wypędzony, a nawet zabity; „Każ­
dy poganin, który nie przestrzega przykazań Noego,
powinien być jeśli znajdzie się pod naszymi rządami,
zabity.” (Zwoliński, Starsi bracia); równie bezwzględ­
ne były zalecenia Majmonidesa pod adresem niewier­
nych Żydów; nakazywał wprost ich eksterminację:
„Obowiązkiem jest tępienie ich własnymi rękami”.
Raz rozpoczęte napaści na Żydowi bezkarne ra­
bunki i mordy stały się zachętą do kolejnych antyżyd.
wystąpień pospólstwa w wielu krajach Europy Zach.;
do szczególnie okrutnych prześladowań Żydów wielo­
krotnie dochodziło w Niemczech; już w czasie pierw­
szej wyprawy krzyżowej (1096) doszło do krwawych
masakr w Spirze, Trierze, Moguncji i Wormacji (zginę­
ło ok. 1500 Żydów); ścigani przez motłoch Żydzi ko-
lońscy masowo w akcie desperacji popełniali samobój­
stwa; „Wielu zadało sobie śmierć w jeziorach i bagnach.
Przykład dał im pewien starzec uczony, Samuel Ben-
Jechiel. Zarżnął pośrodku wód swego dzielnego, do­
rodnego syna, zmówiwszy uprzednio błogosławieństwo,
które ofiara podchwyciła pobożnym „amen”, poczem
całe otoczenie zaintonowało »Słuchaj Izraelu« i rzuciło
się w odmęty”.(Graetz); do kolejnych masakr Żydów w
Niemczech doszło w czasie drugiej wyprawy krzyżo­
wej (1146); inicjatorem rzezi stał się franc. mnich Ru­
dolf, który podburzał pospólstwo do masakrowania Ży­
dów' okrzykami: Hep! Hep! (skrót od Hierosoiyma Est
Perdita - Jerozolima jest zniszczona); okrzyki te stały
się w przyszłości ulubionymi hasłami niem. antysemi-
183
- ..HEga^ »
tów, zagrzewających do kolejnych pogromów; 1298
doszło do kolejnej fali prześladowań Żydów we Fran-
konii, Bawarii i Austrii; impulsem do masakr stało się
oskarżenie, źe znieważyli hostię w miasteczku Róttiin-
gen we Frankonii; do nast. tali prześladowań doszło
podczas wojen domowych za panowania Ludwika Ba­
warskiego; 1336-37 organizowała napaści na Żydów
na wielkich połaciach Niemiec zorganizowana banda
chłopstwa i pospólstwa miejskiego, która przezwała się
„żydobójcamii” {Judendenschlager): „Nigdzie nie tę­
piono Żydów z taką systematycznością i pasją, jak w
świętem państwie rzymsko-niemieckim” (Graetz); XIV-
wieczny autor Closener ze Strasburga pisał: „Gotówka
Żydów była ową trucizną, co ich zabijała”.
Obcość i izolacja Żydów sprzyjały powstawaniu
najskrajniejszych pogłosek na ich temat wśród niem.
pospólstwa, zwł. w czasach różnych katastrof: np. w
czasie wielkiej epidemii w Niemczech oskarżono Ży­
dów o zatrucie studzien; 141M349 tłum napadł na Ży­
dów na Judengasse w Strasburgu i zapędził ich na cmen­
tarz, gdzie spalono 2 tys. ludzi; tylko niewielka cząstka
spośród nich uratowała życie, deklarując chęć przejścia
na wiarę chrześc.; zagrabione skarby Żydów rozdzielo­
no między niem. mieszczan; niedługo potem doszło do
spalenia ponad 400 Żydów w Wormacji; potem przy­
szła kolej na masakry Żydów w Moguncji i Kolonii;
były w Niemczech całe rodziny, które chlubiły się udzia­
łem w' paleniu Żydów i same „z dumą” nazywały się
Judenbraterami (Judenbrater - Żydopiek).
Kłamstwem są częste twierdzenia współcz. (zwł.
Żydów), że zagłada Żydów przez Niemców w czasie 11
wojny świat, była tylko jednorazowym epizodem -
„przyszła grupa zbrodniarzy, kierowana przez wariata i
dokonała mordu; podczas, gdy polski antysemityzm był
zjawiskiem trwałym” (wg wywiadu izrael. profesora U.
Hupperta, krytykującego tego typu postawy Żydów).
Przekleństwem Żydów było ich bogactwo; skraj­
nie tendencyjnym uproszczeniem jest, stosowane czę­
sto przez niechętnych chrześcijaństwu autorów, doszu­
kiwanie się wciąż nietolerancji i uprzedzeń rei. jako
gł. przyczyny prześladowań Żydów; fakty wskazują
że najczęstszym powodem prześladowań ze strony
poszczególnych władców w Europie Zach. były pust­
ki w skarbcu, który chciano jak najszybciej zapełnić
kosztem Żydów; typowe pod tym względem było za­
chowanie króla Francji Filipa IV Pięknego, który gwa­
łtownie walczył z pap. Bonifacym VIII o wpływy, a
nie o prawdy wiary; stał się on jednym z najbezwzględ­
niejszych grabieżców żyd. mienia; 1306 doprowadził
do niespodziewanego uwięzienia wszystkich franc. Ży­
dów; w więzieniach zakomunikowano im. że mają w
ciągu miesiąca opuścić Francję, zostawiając w nie j cały
swój dobytek; zagrożono przy tym śmiercią każdemu.
kto pozostanie we Francji po wyznaczonym czasie; w
oznaczonym terminie wygnano z Francji ok. 100 tys.
Żydów, okradając ich z całego mienia, poza odzieniem,
rabując ogromne ilości złota, srebra i drogich kamie­
ni; historyk Graetz nie ma wątpliwości co do intencji
króla Filipa IV Pięknego: „Cóż mogło spowodować
mądrego raczej niż klerykalnego monarchę, który bro­
nił przedtem Żydów przeciw duchowieństwu, do tak
nagłej zmiany usposobienia. Nie chodziło tu bynaj­
mniej o nietolerancję kościelną, ani też o ustępstwa
woli ludowej. Bezpośrednią przyczyną była żądza zło­
ta. Zatargi z papieżem i wojny z buntowniczymi Fla-
mandczykami tak dalece wyczerpały jego kasę i do
tak niemiłosiernych zniewoliły go ździerstw, że we­
dług szyderczego głosu ówczesnej pieśni ludowej »na­
wet kura w garnku nie była bezpieczna od szponów
królewskich«. Mieniem żydowskim chciał Filip zasi­
lić swój skarb suchotniczy.”
Żydzi powrócili do Francji 1315 i już 1321 padli
ofiarą kolejnej nagonki; oskarżono ich o inspirowanie
zbrodniczych działań grupy trędowatych w Guienne,
którzy będąc niezadowoleni ze złego pożywienia, po-
zatruwali studnie i rzeki, powodując śmierć wielu lu­
dzi; oskarżenie stało się pretekstem do wymuszenia
od Żydów ogromnej grzywny na sumę 150 000 fun­
tów paryskich: w zakład ewentualnej wypłaty uwię­
ziono najbogatszych Żydów, a na majątki ich i należy-
tości nałożono sekwestr.
Skrajna chciwość, a nie rzekome antyżyd. fobie
rei., kierowała ang. królem Janem bez Ziemi; 1210
wymusił on na Żydach ogromną daninę w kwocie 66
tys. marek; gdy nadzwyczaj bogaty Abraham z Bristo­
lu nie chciał wypłacić wyznaczonej mu części (10 tys.
marek) król Jan nakazał wyrywać mu po jednym zębie
dziennie, dotąd, aż nie zgodzi się wpłacić całej sumy
do król. skarbca; królowi Anglii Edwardowi I przypi­
suje się nienasycony głód gotówki jako gł. motyw
wystąpienia przeciwko Żydom (1278); nastręczył się
ku temu dogodny pretekst; Żydów oskarżano wów­
czas o ciągłe fałszowanie monet i nawet Graetz przy­
znaje. że 300 Żydów przekonano o winę tej zbrodni;
za 300 winnych zapłaciło 10 tys. Żydów, którzy ucier­
pieli przy tej okazji; 12 lat później król Edward wyko­
rzystał oskarżenia o lichwę dla całkowitego wygnania
Żydów z Anglii; bryt. historyk G.M. Trevelyan ko­
mentował w Historii Anglii to wygnanie Żydów (pod
oskarżeniami lichwy) z Anglii: „Możliwe, źe Edward
I usuwając z wyspy Żydów działał w myśl najlepszych
intencji swoich czasów. Wygnanie Żydów sławiono
jako poświęcenie ze strony króla i oczywiście było ono
niezmiernie popularne. Było to o tyle wykonalne, że
nadszedł czas, kiedy stało się możliwe zdobywanie
przez króla i magnatów pieniędzy gdzie indziej, od
lichwiarskich »chrześcijan« (...) Kiedy Żydzi powró­
cili do Anglii, w czasach Stuart i Hannowerczyków,
przekonali się, że Anglicy opanowali swój rynek pie­
niężny i wszystkie wolne zawody (...) Toteż stosunki
Żydów i Anglików odnowiły się pod pomyślniejszy­
mi auspicjami niż te, które nawet obecnie przeważają
w krajach, gdzie ludność miejscowa nie ma dość spry­
tu albo sposobności, by nabrać zwyczaju prowadze­
nia swych własnych interesów.”
W Czechach (1096) Żydzi padli ofiarą pogromu
gł. z rąk towarzyszącego krzyżowcom pospólstwa, któ­
re wlokło Żydów praskich do chrztu i zabijało opor­
nych; obawiając się dalszych gwałtów, i nie czując
ochrony ze strony księcia Wratysława II, Żydzi posta­
nowili opuścić kraj wraz z całym swoim mieniem;
uprzedzony o tym książę nakazał obsadzić żołnierza­
mi ich domy; podskarbi księcia oświadczył żyd. star-
szyznie, że wszystko, co posiadają, należy do księcia,
bo pochodzi z rabunku jego własności: „Ze skarbów
jerozolimskich niceście do Czech nie przywieźli. Po­
konani przez Wespazjana i za bezcen sprzedani, roz­
proszyliście się po świecie. Nagoście przyszli do kra­
ju, nago zeń wynijdźcie”; czes. Żydów ograbiono z
całego mienia, zanim pozwolono im schronić się do
Polski; czes. biskup kronikarz Kosmas odnotował, iż
Żydom zabrano w Czechach więcej złota niż miesz­
kańcom Troi po upadku ich miasta.
Za panowania króla Wacława IV Luksemburskie­
go doszło do kolejnej masakry czes. Żydów 1389;
wymordowano ich ok. 4 tys., znieważano zwłoki po­
mordowanych i spalono praską synagogę; 1542 oskar­
żono ich jako rzekomych sprawców pożarów, które
spustoszyły Pragę i kilka in. miast czes.; kolejny raz
wypędzono ich z Czech, jedynie 9 rodzin żyd. uzyska­
ło zezwolenie na dalszy pobyt w Pradze; po 20 latach
Żydów odwołano z wygnania; jak jednak ocenia Gra­
etz, spośród Żydów „powróciły do Pragi same tylko
męty. Chrześcijanie padali niewątpliwie często ofiarą
oszukańczych praktyk tego tałatajstwa”; spowodowa­
ło to kolejne wygnanie Żydów z Pragi (1561). przy
czym na żyd. wychodźców napadli rozbójniczy ryce­
rze i ograbili ich; dopiero po śmierci niechętnego Ży­
dom ces. Ferdynanda I udało się u jego syna Maksy­
miliana (późniejszego ces.) wyjednać cofnięcie dekretu
banicyjnego i dopuszczenie Żydów do Pragi i kilku
in. miast czeskich.
Kolejne fale prześladowań dotknęły również
Żydów w Austrii; 1420 oskarżono ich o zabójstwo
dzieci chrześc. i o znieważenie hostii; arcyksiążę Al­
brecht nakazał równocześnie uwięzić wszystkich Ży­
dów austr.; skonfiskowano majątki zamożnych Żydów,
a ubogich natychmiast wydalono z kraju; III 1421 po­
nad 100 Żydów spalono w Wiedniu; Albrecht wydał
 ANTYSEMITYZM
zaś rozporządzenia zakazujące mieszkania jakiegokol­
wiek Żyda w Austrii w przyszłości; 1559 Ferdynand
wprowadził dla nielicznych Żydów austr. „meldunek
kartkowy”, czyli tzw. „kartę żyd.” (Judenzettel): każ­
dy zamieszkały w Austrii Żyd, przybywając w intere­
sach do Wiednia, musiał się w jak najkrótszym czasie
zameldować u marszałka krajowego i wyjaśnić jak dłu­
go będzie przebywać w tern mieście i czym zamierza
handlować; w ślad za tym ograniczeniem wyszedł de­
kret rugujący Żydów wraz z żonami, dziećmi i dobyt­
kiem z Austrii Dolnej i Gorycji; na Rusi już 1113 do­
szło do buntu lud. w Kijowie, w czasie którego ogra­
biono domy Żydów kijowskich; nastąpiło to tuż po
śmierci Swiatopełka II, który otaczał Żydów szczegól­
ną opieką; przez całe stulecia liczba Żydów na terenie
Rusi, a później państwa moskiewskiego, była stosun­
kowo niewielka; po ich przejściowym zwiększeniu,
wraz z włączeniem do Moskwy rzeczypospolitej No­
wogrodu Wielkiego, szybko rozpoczęły się prześla­
dowania Żydów; uzasadniano je szerzeniem się here­
zji judaizujących (żidowstwujuszczich); władze uznały
Żydów za element szkodliwy dla państwa moskiew­
skiego i zabroniły dopuszczania ich nawet na krótko­
trwałe pobyty; 1550 król Polski Zygmunt August pró­
bował wstawić się za kupcami żyd. z Litwy do cara
Iwana IV Groźnego, prosząc go, by dopuścił ich do
swego kraju; w odpowiedzi Iwan napisał, że Żydzi
„przywozili zioła trujące i wielorakie szkody czynili
poddanym cara, przeto królowi nie przystoi wdawać
się za nimi”; podkreślił również, że Żydów za „ich złe
sprawy” wypędzano również z in, państw, a niektó­
rych nawet śmiercią karano; stąd, nie chcąc krzy wdy
swych poddanych, wzbraniał Żydom dostępu do swe­
go państwa, i prosił króla, „aby w tej sprawie już wię­
cej się do niego nie zwracał”.
Po zdobyciu Połocka (1563) Iwan IV Groźny
zapytany, co robić z Żydami, odrzekł, iż tych, którzy
zgodzą się przyjąć chrzest, należy ochrzcić, zaś wszyst­
kich nie zgadzających się na to, utopić w Dźwinie;
Moskwa konsekwentnie włączała do umów z Polską
żądanie niedopuszczania przez Polskę Żydów do pań­
stwa moskiewskiego (w umowach z 1601,1678,1686);
przy powołaniu na tron moskiewski królewicza Wła­
dysława (1610) bojarzy zastrzegli sobie w punkcie 4
swego układu z hetmanem S. Żółkiewskim, że Żydzi
nie będą mogli wjeżdżać do państwa moskiewskiego
dla prowadzenia handlu.
Żydów odstraszały od Moskwy przypadki bar­
barzyńskiego traktowania; mieszkającego w Moskwie
lekarza z Wenecji Leona Żydowicza stracono (1498)
za to, że nie zdołał wyleczyć syna cara Iwana III. In.
lekarz Daniel von Haden, Żyd z Wrocławia, w czasie
buntu strzelców ( 1682) został oskarżony o otrucie cara
185
Fiodora Aleksiejewicza i wraz z synem porąbany na
kawałki.
Bardzo ważnym, a ciągle zbyt rzadko przypomi­
nanym źródłem najostrzejszych wystąpień antyżyd.,
zwł. wszelkiego rodzaju zajść ulicznych i masakr była
nienawiść do Żydów ze strony najuboższych warstw'
społ.; „Należy podkreślić, że w okresie najgorszych
prześladowań antyżydowskich, a więc wtedy, gdy Ży­
dów zabijano, elita rządząca - cesarze, papieże, królo­
wie, arystokracja, wyższe duchowieństwo, jak również
bogata burżuazja w miastach autonomicznych - zawsze
była po stronie Żydów. Ich wrogowie natomiast wy­
wodzili się przeważnie z najbardziej gnębionych i
wyzyskiwanych klas społecznych; często też byli to
ludzie, z którymi Żydzi spotykali się na codzień, jak
na przykład mnisi z zakonów żebraczych. Prawdąjest
natomiast, że w większości przypadków (choć na pew­
no nie zawsze) przedstawiciele władzy bronili Żydów,
i to nie z pobudek humanitarnych, czy z powodu ja­
kiejś specjalnej sympatii dla nich. lecz zwyczajnie ze
względu na swe własne interesy; po pierwsze, Żydzi
byli dla nich pożyteczni i mogli na nich zarobić; po
drugie, bronili w ten sposób „prawa i porządku”, po
trzecie, sami nienawidzili niższych klas i obawiali się,
że wystąpienia przeciwko Żydom mogą się kiedyś prze­
kształcić w bunty przeciw nim samym (...) Dlatego więc
wszystkie masakry Żydów w okresie judaizmu klasycz­
nego były rezultatem rebelii chłopskich lub rozruchów
ludowych.” (Shahak, Żydowskie dzieje i religia).
Można by przytoczyć rozliczne przykłady ma­
sakr Żydów w różnych krajach Luropy. potwierdzają­
cych twierdzenia Shahaka; począwszy od pierwszej
większej masakry Żydów w czasie I krucjaty dokona­
nej przez bandy wieśniaków i nędzarzy, podążających
za Piotrem Pustelnikiem, antyżyd. rozruchów w An­
glii w czasie II krucjaty, stanowiących wyraźnie część
powstania chłopskiego, masakr Żydów w miastach
niem. w okresie wybuchów Czarnej Śmierci, po okrut­
ne rzezie na Ukrainie w czasie powstania B. Chmiel­
nickiego; Shahak nie bez racji pisał, że wystąpienia
Kozaków i powstańców chłopskich na Ukrainie prze­
ciwko Żydom w owym czasie nie były wcale aktem
bezinteresownego, niczym nie uzasadnionego a., jak
przedstawiają niektórzy autorzy żyd., lecz „powstaniem
chłopskim, buntem gnębionych, prawdziwych nie­
szczęśników. zemstą na sługach polskiej szlachty.”
Czasami Żydzi sami przyczyniali się do prowo­
kowania wystąpień przeciwko sobie, lekkomyślnie
angażując się solidarnie całą społecznością żyd. po
jednej ze stron w wojnie domowej; tak stało się np. w
Kastyli. gdy wspólnoty żyd. udzieliły bezwzględnego
poparcia królowi Piotrowi I Okrutnemu w czasie jego
wieloletniej wojny domowej przeciwko przyrodniemu
bratu, Henrykowi hrabiemu Trastamara (po zwycię­
stwie rządzącemu jako Henryk II); osiedla żyd. w To­
ledo, Burgos i in. licznych miastach służyły praktycz­
nie jako garnizony Piotra w czasie wojny domowej i
ucierpiały szczególnie mocno w rezultacie swego za­
angażowania po stronie przegranej; podobnie zacho­
wywali się Żydzi pod rządami różnych władców mu­
zułmańskich, gdzie często popierali reżimy oderwane
od większości ludów, nad którymi sprawowali władzę
dzięki pacyfikującej wszelki opór najemnej armii. np.
w królestwie Grenady, gdzie wezyr królestwa Żyd Sa­
muel Ibn-Nagdil zaangażował się wraz z całą miej­
scową społecznością żyd. w popieranie tyranii nielicz­
nej grupki wojowników berberyjskich nad arabskoję-
zycznymi poddanymi; syn Samuela - Józef, również
wezyr w Grenadzie, zginął wraz z wymordowanymi
przez tłum 1500 rodzinami żyd. za zamieszanie się w
grenadzkie konflikty narodowościowe; jak pisze Gra­
etz: „Powstanie przeciw Józefowi Ibn-Nagdil i vv Gre­
nadzie było pierwszym prześladowaniem Żydów na
półwyspie pirenejskim”; z kolei w chanacie perskim
za czasów wielkiego chana Persji Arguna. Żyd Saad
Addaul został wyniesiony do godności ministra finan­
sów i uznany za „podporę państwa” (1288); forując
wszędzie swych żyd. współwyznawców kosztem dys-
kryminowanych przez Mongołów mahometan, odsu­
niętych od wszystkich urzędów, sprowokował wybuch
nienawiści mahometan przeciw Żydom; 1291 ludność
mahometańska napadła na Żydów we wszystkich mia­
stach chanatu, aby pomścić się na nich za upokorze­
nia doznane od Mongołów: w różnych krajach muzu­
łmańskich Żydzi na ogół stawali się podporami reżi­
mów opartych na władzy mniejszości rei. lub nar., np.
bardzo mocno wspierali imperium fatymidzkie powsta­
łe po podboju Egiptu (969). opierające się na władzy
ismailicko-szyickiej mniejszości rei.; zdaniem Shaha-
ka: „W takim systemie rola Żydów była podobna do
roli janczarów. Stąd najlepszą pozycję zajmowali oni
wtedy, gdy u władzy znajdował się reżim oderwany
politycznie od ludu, którym rządził. Z chwilą dojścia
do władzy Turków (jak również innych muzułmanów,
na przykład Albańczyków) pozycja Żydów w impe­
rium ottomańskim uległa osłabieniu.”
Pouczające wydają się przyczyny drastycznego
pogorszenia sytuacji Żydów w Hiszpanii, która przez
całe stulecia była uważana za najbezpieczniejszy dla
Żydów kraj świata łac.; rzetelne analizy hist. jedno­
znacznie wskazują, iż bardzo duża część nieszczęść
żyd. w tym kraju spowodowana została przez własne
błędy Żydów, np. wykorzystanie wielkich wpływów
Żydów na dworze króla Alfonsa XI do skrajnych li­
chwiarskich działań; „Niektórzy bogaci Żydzi, dufni
we wpływy swych przyjaciół u dworu, prowadzili nie­
sumienny handel pieniędzmi, pobierali wysokie pro­
centy i niemiłosiernie ścigali opieszałych dłużników
chrześcijańskich. Sam król, ciągnąc pośrednio zyski z
tej lichwy, popierał ją u Żydów i muzułmanów. Skargi
ludności na lichwiarzy żydowskich i mahometańskich.
poczęły się coraz głośniej rozlegać. (...) Wina krwa­
wego dramatu, którego pierwszy akt rozegrał się pod
koniec wieku czternastego, a ostatni dopiero ku koń­
cowi następnego stulecia, spada po części na samych
Żydów hiszpańskich. Jeżeli nieprzyjaciele Żydów
oskarżali ich. że się cisną do dworu i grandów, źe do­
rabiają się lichwą znacznych majątków, że szeleszczą
jedwabnemi szatami, to pretensje te odnosiły się oczy­
wiście przede wszystkim do magnatów żyd., lecz za
ich nieroztropność i wyniosłość musiał pokutować cały
ogół Nawet lepsze jednostki spośród samych Żydów
narzekały na egoizm i przywary krezusów żydow­
skich.” (Graetz, Historia Żydów).
Szczególne wzburzenie wśród wielu środowisk
Kastylii wywoływały działania skarbnika i faworyta
króla don Pedra - dona Samuela Levi Ben Mera. któ­
ry doszedł do bardzo wysokich urzędów, wciąż foru­
jąc swoich współwyznawców na urzędy; ówczesny
hiszp. poeta i kronikarz don Pedro Lopez de Ayala bez
ogródek wyraził w jednym z utworów stosunek dworu
do uprzywilejowanych dostojników żyd.: „Żydzi piją
krew uciemiężonego chrześcijaństwa i łaknąjego mie­
nia jako dzierżawcy podatków. Don Abraham i don
Samuel (...) uzyskują od króla wszystko, czego zapra­
gną”; Graetz tak opisuje smutny koniec żyd. faworyta
króla: „Upadek Samuela był życzeniem wielu Hiszpa­
nów. Naraz rozkazał don Piedro skonfiskować cały
majątek Samuela, składający się z 170 000 dublonów.
4000 marek srebra, 125 skrzynek materji tkanych zło­
tem i srebrem, 80 000 niewolników tudzież 60 000
dublonów. stanowiących własność jego krewnych. W
domu Samuela wykopano podobno z ziemi niezmier­
ną moc złota i srebra.”
Fatalne skutki dla Żydów przyniosło również nad­
użycie przez rabinów swych kompetencji sądowniczych
(mieli prawo wydawania wyroku śmierci na Żydów) dla
pośpiesznego zamordowania niewygodnego dla nich
byłego gł. poborcy podatków Józefa Pichona, i to aku­
rat w dniu koronacji młodego króla Jana I; za naduży­
cie uprawnień król odjął trybunałom żyd. wykonywane
przez nie dotąd sądownictwo kryminalne nad Żydami i
zaakceptował później kolejne ważne postanowienia
godzące w pozycję Żydów; wg Graetza „bezwzględne
postępowanie trybunału rabinicznego w Burgos”, które
doprowadziło do stracenia tak znakomitej i popularnej
także wśród chrześcijan figury jak Pichon. „dało po-
chop do pierwszego krwawego prześladowania Żydów
w Hiszpanii, które ostatnim następstwem pociągnęło za
 ANTYSEMITYZM
sobą zupełne ich wyrugowanie z półwyspu. Wśród lud­
ności kastylskiej obudziła niesprawiedliwa egzekucja
Józefa Pichona wielkie rozgoryczenie przeciw ogółowi
żydowskiemu, gdyż bezprawie to nie było dziełem osób
podrzędnych, lecz najprzedniejszych przedstawicieli ży-
dostwa, jego przełożonych i rabinów. Chrześcijanie se­
wilscy, którzy bardzo cenili Pichona, zapłonęli do nich
taką nienawiścią, że czekali tylko sposobności, aby
wywrzeć na nich swą zemstę."
Graetz pisze, że nienawiść do Żydów, wynikła z
powodu ich zaangażowania się w wojnie domowej i oko­
liczności zamordowania Pichona były gł. przyczyną wiel­
kiej rzezi Żydów w' Sewilli, do której doszło 15 III 1391;
rozjuszone tłumy zdemolowały bogatą dzielnicę żyd.,
mordując 4 tys. Żydów' i zmuszając większość pozosta­
łych do ochrzczenia się pod groźbą śmierci; wkrótce po­
tem doszło do kolejnych rzezi Żydów w Kordobie, Tole­
do i blisko 70 in. gminach Kastylii; niedługo potem fala
antyżyd. rzezi przerzuciła się do Walencji, niszcząc li­
czącą blisko 5 tys. osób gminę żyd.; potem doszło do
kolejnych masakr w Mai lorce i Barcelonie.
Autor pierwszego od czasów Józefa Flawiusza
hist. dzieła żyd. Szewet Jeditha {Bicz Jady) Salomon
ibn Verga (ok. 1450-ok. 1525) w oparciu o co naj­
mniej 64 przypadki prześladowań Żydów analizując
powody, dla których byli oni tak znienawidzeni przez
nie-Żydów, doszedł do wniosku, iż ..Jeśli Żydzi są
uciskani, to jest to w dużej mierze ich własną winą
(...) Jeśli chrześcijanie sąnietolerancyjni, to Żydzi nie­
przejednani”; wg Ibn Vergi z reguły uprzedzenia wo­
bec Żydów pochodziły gł. ze strony ciemnej, niewy­
kształconej biedoty; jak pisał Ibn Verga, z reguły „kró­
lowie Hiszpanii i Francji, arystokraci, uczeni
i wszyscy dostojnicy byli usposobieni wobec Żydów
przyjaźnie (...) nie ma nikogo, kto by ich nienawidził,
z wyjątkiem pospólstwa. Ono ma zaś taki powód: Żyd
jest arogancki i zawsze chce rządzić: nie pomyśleliby­
ście nigdy, że to wygnańcy i niewolnicy przepędzani
od jednego narodu do drugiego. Starają się uchodzić
za panów i władców. Dlatego masy im zazdroszczą.”
(Johnson, Historia Żydów).
Ibn Verga zalecał Żydom, by zerwali z apodyk­
tyczną arogancją w stosunkach z nie-Żydami, zacho­
wywali się w przyszłości skromniej, w'ybrali drogę
tolerancji rei. i wyrozumiałości; zalecenia te warto
zestawić z licznymi skądinąd przykładami sprowoko­
wania prześladowań Żydów ich własną zajadłością
antychrześc.; np. za króla Wizygotów Wamby (672-
680). korzystając z tolerancji króla, „utalentowani
Żydzi ogłaszali pisma antychrześcijańskie, prawdopo­
dobnie w języku łacińskim" (Graetz); spowodowało
to przyjęcie szeregu praw antyżyd. już za następnego
władcy Erwiga; skrajny antychrześc. pamtlet byłego
187
księdza Wecelinusa, opublikowany przezeń po przej­
ściu na judaizm, rozgniewał ces. Henryka II i stał się
przyczyną pierwszego prześladowania Żydów w pań­
stwie niem.-edyktu Henryka II (1012) nakazującego
opuszczenie przez Żydów Moguncji; niezbyt mądre -
z punktu widzenia Żydów - okazało się opublikowa­
nie przez nich w Rzymie (1480) za rządów „bardzo
liberalnego papieża Sykstusa IV Miszne Tory Mojże­
sza Majmonidesa, pełnej napastliwych ataków prze­
ciw chrześcijaństwu i samemu Jezusowi; zostało to
później wykorzystane do gwałtownej kampanii prze­
ciw judaizmowi i Żydom; decyzja królowej hiszp. Iza­
beli w sprawie powołania trybunału inkwizycyjnego
(1480) przeciw Żydom została sprowokowana przez
opublikowany na krótko przedtem zajadły atak jakie­
goś Żyda na katolicyzm: „Izabella wybrała zrazu dro­
gę łagodności (...) Gdy więc na domiar złego pewien
Żyd czy też nowochrześcijanin obraził parę królew­
ską przez ogłoszenie pisemka, w którym napiętnował
katolicyzm z jego bałwochwalskim kultem, a zarazem
despotyczny charakter rządów' państwa, królowa prze­
chyliła się bardziej ku urzeczywistnieniu wniosku usta­
nowienia krwawego trybunału.” (Graetz).
Żydzi w średniowieczu ciężko zapłacili za fana­
tyczne antychrześc. zapisy Talmudu; nie przewidzieli
bowiem możliwości ich ujawnienia chrześcijanom, co
nastąpiło na skutek wystąpień kolejnych odstępców
od wiary mojżeszowej; ich działania doprowadziły do
publ. wyjawienia zarówno pełnych pogardy i niena­
wiści zapisów Talmudu na temat nie-Żydów,
jak i zapisów uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej;
wywołało to powsz. oburzenie, potępienie i palenie
ksiąg Talmudu; z tej perspektywy Graetz przyznaje,
że Żydzi popełnili w ielką nieostrożność ..uwiecznia­
jąc” w Talmudzie niektóre lego typu sformułowania,
„sądząc, że są między sobą i że świat nie dowie się o
tym (...) za takie nierozważne wyrażenia powleczono
Talmud na ławę oskarżonych, a z nim całe żydostwo.
które według niego normowało swe życie.”
Nader niebezpieczne dla Żydów okazało się wy­
stąpienie byłego talmudysty Donionaz La Rochelle we
Francji demaskujące antychrześc. treści Talmudu; Do-
nin przedstawił pap. Grzegorzowi IX wyciągi z Talmu­
du. zawierające bluźnierstwa przeciw Bogu, lżenie Chry­
stusa i Kościoła oraz zachęty do nierzetelności i oszu-
kaństw w stosunkach z chrześcijanami; argumenty Do-
nina skłoniły pap. do wydania nakazu konfiskaty Tal­
mudu: Donin zachęcił również króla Francji Ludwika
IX do zainicjowania swojej publ. debaty wokół Talmu­
du z A rabinami; świetnie znający Talmud Dunin bez
trudu odtworzył wszystkie jego najbardziej kompromi­
tujące fragmenty, bluźniące Bogu Ojcu i zniesławiające
Jezusa; przesądziło to o podjęciu (1242) decyzji publ.
spalenia ksiąg Talmudu we Francji i sprowokowało prze­
śladowania Żydów w Andegawii i Piktawji.
Z kolejnymi oskarżeniami przeciwko Talmudo­
wi wystąpił w Hiszpanii Żyd-neofita Paolo Christiani;
dowodząc, że zawiera on wrogie Jezusowi i Matce
Boskiej fragmenty, doprowadził do ogłoszenia przez
pap. Klemensa IV bulli nakazującej konfiskowanie
egzemplarzy Talmudu i palenie ich na stosach w przy­
padku, gdyby znalazły się tam bluźnierstwa: Talmud
został potępiony jeszcze wielokrotnie przez różnych
papieży, m.in. Juliusza III, Pawła IV, Piusa V, Grzego­
rza XIII, Klemensa VIII. Benedykta XIV.
Żydzi-neofici odegrali bardzo dużą rolę nie tylko
w ujawnieniu kompromitujących judaizm fanatycznych
antychrześc. treści Talmudu, ale nierzadko bardzo gor­
liwie przyłączali się do prześladowań swoich rodaków,
motywowani neofickim fanatyzmem rei.; zdaniem Gra-
etza „Cierniem w ciele Żydów hiszpańskich byli neofi­
ci (...) Obeznani ze słabymi stronami żydostwa i juda­
izmu, mogli zadawać im ciosy dotkliwe”; wg Graetza
właśnie neofita Abner z Buigos (1. poł. XIV w.) był
„fanatycznym prześladowcą swego plemienia”, który
„poniekąd zapoczątkował hańbę i wygnanie Żydów hisz­
pańskich”; in. neofita, poważany niegdyś rabin Salo­
mon Levi z Burgos, po przejściu na chrześcijaństwo
jako Pablo de Santa Maria stał się najzacieklejs2ym prze­
ciwnikiem judaizmu; mając ogromne wpływy jako bp
Cartageny i kanclerz Kastylii, a później egzekutor te­
stamentu króla Hemyka III i wychowawca infanta (na­
stępcy tronu), doprowadził do wprowadzenia zlicznych
antyżyd. ustaw w Kastylii, w tym zakazu piastowania
urzędów przez Żydowi zdaniem Graetza działania Pa­
blo de Santa Maria zmierzały do takiego upokorzenia
Żydów, aby przygnieceni nędzą, nawrócili się na wiarę
chrześc.; inspirowane przez niego paragrafy edyktu an­
tyżyd. nakazywały zamknięcie Żydów w odrębnych
dzielnicach, noszenie przez nich specjalnej odzieży,
zakazywały przenoszenia się z miasta do miasta.
Graetz wylicza innych, podobnie gorliwych w
zwalczaniu judaizmu, Żydów-neofitów, m.in.: Jozue
Lorqui (Geronim de Santa Fé), który publicznie wy­
stąpił w roli oskarżyciela Talmudu jako „steku beze­
ceństw i bluźnierstw”, Juana de España, który zaata­
kował judaizm w specjalnym memoriale, Fernando
Diaza de Toledo, który doprowadził do skazania na
śmierć wpływowego orędownika Żydów kastylskich,
kanclerza Alvaro de Luna; autorem podżegającej prze­
ciw Żydom książki Gromy Chrystusa na Żydów jest
neofita Pedro de Caballería, pochodzący ze znakomi­
tej rodziny żyd.; w Niemczech z kolei najgorliwszym
inicjatorem prześladowań Talmudu w XVI w. był Żyd-
neofita Józef PfefFerkorn; Johnson pisze, źe jednym z
najgorszych donosicieli w procesach przeciw Żydom
był neofita Fernan Fal eon, który był świadkiem oskar­
żenia nawet na pośmiertnym procesie własnego ojca,
przypuszczalnie głowy lokalnej kryptożyd. gminy, a
także we wszystkich procesach przeciw Żydom w Ciu-
dad Real 1483-85; jego ulubione wyrażenie opisujące
oskarżonego brzmiało: „Żyd pod każdym względem'’;
neofita Juan de la Sierra na żądanie sądu udał się do
Portugalii, dokąd uciekła jego matka i nakłonił ją do
powrotu; nast. osądzono ją na śmierć i spalono.
Motywem działania neofitów nie była domnie­
mana nienawiść do rasy, z której sami się wywodzili,
lecz głównie uprzedzenia rei., a czasem urazy osobi­
ste; Żydzi-neofici zajmowali poczesne miejsce nawet
wśród tych inkwizytorów, którzy odznaczyli się szcze­
gólną bezwzględnością w walce o „czystość wiary”;
Żydami byli m.in. najbezwzględniejszy z inkwizyto­
rów Tomas de Torquemada oraz jego następca - Die-
go; poi. intelektualista pochodzenia żyd., Mieczysław
Grydzewski, przed wojną redaktor naczelny „Wiado­
mości Literackich*’, a później londyńskich „Wiadomo­
ści”, pisał w Siha rerum: „W szkicu »Hiszpania i Ży­
dzi« (...) pisze Salvadore de Madariaga, że inkwizycja
zawdzięcza swoje powstanie niezmożonej antyżydow­
skiej kampanii, prowadzonej w królestwach Aragonii
i Kastylii przez kaznodziejów i pisarzy, z których pra­
wie wszyscy byli pochodzenia żydowskiego. Na listę
antyżydowskich traktatów, napisanych w XV w. przez
chrześcijan pochodzenia żydowskiego, składa się bar­
dzo wiele pozycji. Przywódcami ruchu byli w Kastylii
Pablo de Santa Maria i Alonso de Espina, w Aragonii
Jeronimo de Santa Fe i Pedro de la Cabałleria, wszy­
scy czterej Żydzi. Pierwszy inkwizytor Torquemada
był pochodzenia żydowskiego: podobnie drugi, Deza
[Diego-J.R.N.], przynajmniej po kądzieli, (...) trudno
znaleźć bardziej ponurą postać niż O. Espina, spowied­
nik Henryka IV kastylijskiego i rektor uniwersytetu w
Salamance. Podczas gdy Santa Maria występował tyl­
ko przeciw »niewiernym« Żydom, Espina piorunował
przeciw własnym braciom-neofitom (...). Najokrutniej­
sze triumfy święciła inkwizycja za czasów Torquema-
dy i Dezy. Torquemada był sztywnym dogmatykiem.
Dezę rozpierały ambicje światowe, tolerował on strasz­
liwe nadużycia niejakiego Lucera, którego głównym
pomocnikiem był neofita Enriquo Nunez."
Shahak przypomniał, że fanatycznym wyznaw­
com judaizmu należy się swoiste prekursorstwo w dzie­
dzinie inkwizycji; to Żydzi powołali do życia pierw­
szą inkwizycję rei. i to ponad 100 lat przed ustanowie­
niem katol. Świętej Inkwizycji; powstała ona w XIV
w. i działała na terenie całej Kastylii za rządów prote­
gującego Żydów Piotra I Okrutnego.
Przyznanie rabinom w Hiszpanii władzy sądow­
niczej, łącznie z prawem skazywania na śmierć zaowo­
 ANTYSEMITYZM
cowało licznymi okrutnymi wyrokami; jak pisał Sha-
hak: „Począwszy od XI wieku wychłostanie na śmierć
karaity (członka heretyckiej sekty żydowskiej) nie było
w Kastylii niczym wyjątkowym. Żydówkom, które
ośmieliły się współżyć z gojami obcinano nosy; rabini
tłumaczyli, że w ten sposób kobieta straci urodę, co
zniechęci do niej jej nieźydowskiego kochanka. Osob­
nikom, którzy mieli czelność krytykować sądy rabi-
nackie, obcinano ręce. Niewierni małżonkowie skaza­
ni byli na więzienie, otrzymując przedtem dotkliwą
chłostę. Jeśli podczas żydowskich dysput religijnych
uznano kogoś za heretyka, tracił język”; Graetz opisu­
je konkretne wyroki sędziów żyd. w Toledo za rabina­
tu Aszera (XIII w.): Żyda kordowańskiego, który w
gniewie użył bluźnierstwa w jęz. arab., skazano na
obcięcie języka, zaś pięknąŻydówkę oskarżoną o sto­
sunek z chrześcijaninem skazano na oszpecenie twa­
rzy przez obcięcie nosa.
Niejednokrotnie we wzajemnych sporach rei. w
kręgach żyd. dochodziło do aktów niebywałego wręcz
fanatyzmu i zacietrzewienia; rabin Salomon z Mont­
pellier doprowadził do obrzucenia przez grupę du­
chownych żyd. klątwą pism Mojżesza Majmonidesa;
broniąc trad. wizji Talmudu przed jego naukami, zło­
żył donos do inkwizycji i doprowadził do publ. spale­
nia jego pism; to z kolei oburzyło większość Żydów,
którzy wystąpili przeciw rabinowi Salomonowi; po­
nad 10 poplecznikom rabina, któiych oskarżono o
oszczerstwo, obcięto języki; po śmierci Mojżesza
Majmonidesa sprofanowano jego grób w Tyberiadzie,
zacierając pochwalny napis na pomniku i zastępując
go słowami: „Mojżesz Majmuni kacerz i banita.”
Jedną z ofiar skrajnego żyd. fanatyzmu padł słyn­
ny XVl-wieczny myśliciel żyd. Uriel Acosta (właśc.
da Costa); kilkakrotnie wyklinamy przez gminę żyd.
w Amsterdamie, 15 lat pozostawał pod klątwą; gdy
wreszcie podjął próbę pojednania, został ukarany w
kącie synagogi karą 39 batów; nast. musiał położyć
się na progu synagogi i wszyscy obecni przestępowali
przez niego; nie mogąc znieść upokorzenia, popełnił
samobójstwo; na stole w swoim mieszkaniu zostawił
autobiografię Wizerunek własny żywota, ukazującą opis
jego cierpień i piętnującą Żydów i judaizm (wyd. poi.
1933 i 1960 - ze wstępem L. Kołakowskiego).
Niektórzy autorzy żyd. głoszą absurdalne teorie
o rzekomej chrześc. inspiracji nazistowskiej ekstermi­
nacji Żydów; w myśl ich twierdzeń chrześcijaństwo
było wręcz prekursorskie w stosunku do zbrodnicze­
go nazistowskiego rasowego a.; rzecznicy takich twier­
dzeń przeczą faktom hist., dowodzącym, że chrześci­
jaństwo już od samego początku było absolutnym prze­
ciwnikiem rasizmu; pierwsi apostołowie zaczęli gło­
sić słowo Boże wszystkim ludom; symboliczne pod
189
tym względem były słowa św. Pawła: „Ani mężczy­
zna, ani kobieta, ani poganin, ani Greczyn, ani Żyd,
nic nie znaczy, tylko nowe stworzenie”; in. swoistym
symbolem otwartości chrześcijaństwa na nawrócenia
niezależnie od rasy był fakt, że Żydem z pochodzenia
był Jakub Leynez, pierwszy po Ignacym Loyoli gene­
rał zakonu jezuitów, przez kilkaset lat stanowiącego
walczącą awangardę Kościoła katol.; o żyd. pocho­
dzeniu Layneza pisał m.in. bryt. jezuita James Brode-
rick w książce Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezu­
sowego.
Autorzy twierdzeń o rzekomymi chrześc. rodo­
wodzie nazistowskiego rasowego a. chętnie upo­
wszechniają fałszywe uogólnienia, przedstawiające
papieży jako rzekomych prześladowców Żydów; po­
zostaje to w jaskrawej sprzeczności z faktami hist.;
przeważająca część papieży stanowczo broniła Żydów
przed skutkami uprzedzeń; do wyjątków należeli pa­
pieże wrogo nastawienie do Żydów; obiektywni hi­
storycy żyd. (m.in. Graetz oraz żyd. historycy z Pol­
ski: H. Nussbaum, M. Bałaban i in.), a także niektórzy
wybitni historycy współcz. (m.in. rabin Rappaport,
rabin M. Saperstein) zdecydowanie sprzeciwiali się
uogólnieniom o rzekomej szczególnej wrogości wy­
ższego duchowieństwa i samych papieży wobec Ży­
dów; H. Nussbaum pisał w Historii Żydów od Mojże­
sza do epoki obecnej, iż „położenie włoskich Żydów
było znośne, gdyż głowy katolickiego Kościoła papieże
wolni byli od dokuczliwej nietolerancji. Grzegorz I,
zwany Wielkim i Świętym, który położył kamień wę­
gielny panowaniu katolicyzmu, obwieścił zasadę, że
Żydzi tylko namową i łagodnością, a nie przemocą na­
wracani być mają (590-604). Sumiennie przestrzegał
praw obywatelskich nadanych Żydom, jako Rzymia­
nom, przez rzymskich cesarzy”; w ocenie Bałabana
„Przez długie wieki było położenie Żydów pod be­
rłem papieskim znośne, a nawet-jak na stosunki śre­
dniowieczne - dobre. Papieże odnosili się do nich ła­
godnie (...). Papieże XV wieku, to z małymi wyjątka­
mi przyjaciele Żydów (...). Papieże epoki renesansu:
Pius II, Sykstus IV, Aleksander VI biorą swoich Ży­
dów w obronę przed zakusami szlachty i mieszczań­
stwa i starają się nawet złagodzić straszne skutki in­
kwizycji w Hiszpanii (M. Bałaban, Historia i literatu­
ra żydowska); podobne uwagi zamieścił Rappaport w
wyd. 1980 książce Jew and Gentile: The Philo-semi-
tic aspect; zdecydowanie wystąpił on przeciwko przy-
czemianiu obrazu stosunku chrześcijaństwa do Żydów;
m.in. eksponując zasługi licznych papieży dla obrony
Żydów; pisał: „Fakt, że żydowskie wspólnoty zawsze
istniały pod rządami papieży dowodzi istnienia przy­
chylnych dla nich aspektów w papieskiej polityce
wobec Żydów. W papieskim mieście Rzym zasada to­
 lerancji oznaczała ciągłe przetrwanie tamtejszej spo­ no być zakopane w ziemi, tak aby nikt nigdy nie zoba­
łeczności żydowskiej bez jednej przerwy spowodowa­ czył ocalałego kamienia czy popiołu”; zalecił również
nej przez wygnanie czy masakrę. Żydzi byli tolerowa­ zniszczenie wszystkich modlitewników żyd. i zakaza­
ni z „miłości chrześcijańskiej”czy jako „żyjący świad­ nie nauczania rabinom; nast. chrześcijanie powinni
kowie prawdy chrześcijaństwa”; Rappaport przytoczył „zburzyć i zniszczyć” żyd. domy, a mieszkańców
liczne przykłady papieży, którzy bronili Żydów, po­ „umieścić pod jednym dachem, albo w stajniach jak
cząwszy od wspomnianego już Grzegorza Wielkiego, Cyganów, pokazać im, że nie są panami na naszej zie­
poprzez Kaliksta II, który wydał pierwszą z licznych mi”; planował również skonfiskowanie Żydom ich ma­
bulli papieskich grożących ekskomuniką i in. karami jątków i utworzenie z nich funduszy na zapomogi dla
tym. którzy próbowaliby nawracać Żydów siłą, po In­ tych Żydów, którzy by się nawrócili na chrześcijań­
nocentego IV, który' wydał bullę piętnującą wszelkie stwo; wg postulatów Lutra władze powinny zabronić
próby oskarżania Żydów o mordy rytualne. Żydom wszelkiej podróży i zagrodzić im drogi: nie­
Wzburzenie katolików wywołała nieskrywana chaj siedzą w domu”: jako „jadowite, trujące robac­
radość środowisk żyd. okazywana z powodu wystą­ twa” powinni być odesłani do przymusowej pracy i
pień M. Lutra i postępów reformacji; jak pisze Graetz: zarabiać na swój chleb „aż im pot będzie kapał z nosa”;
„Niejeden gorący Żyd upatrywał w rokoszu luteranów Luter pisał także: „Krzepkich Żydów i Żydówki ma
przeciw papiestwu ruinę chrześcijaństwa w ogólności zwierzchność przynaglać do odrabiania pańszczyzny,
i triumf judaizmu. (...) Marzycielskie umysły pośród dać mężczyznom do rąk cepy, siekierę i rydel, a ko­
Żydów wiązały nawet (...) z ciosami, jakie poniosło biety zasadzić do kądzieli i wrzeciona”.
papiestwo oraz adoracja relikwii i obrazów, najśmiel­ Antyżyd. tyradom Lutra towarzyszyły jego czyn­
sze nadzieje rychłego upadku Rzymu i zbliżania się ne działania przeciwko Żydom; 1537 doprowadził do
mesjanicznej doby zbawienia”; Żydzi mieli nadzieję, wypędzenia Żydów z Saksonii, nast. zainicjował ich
że reformacja osłabi i podzieli ich wrogów; początko­ wypędzenie z licznych miast niem.; sprawiło to, że niem.
wo spotkali się zresztą z bardzo przychylnym przyję­ Żydzi szybko przestali popierać reformację; jeden z
ciem Lutra, który oczekiwał masowych, spontanicz­ najbardziej wpływowych Żydów owych czasów, stary'
nych nawróceń Żydów na zreformowaną przezeń re- rabin z Alzacji Josel z Rosheim, publicznie potępił Lu­
ligię; szybko przekonał się jednak, że twardo obstają tra jako „zbója”, zaś broniącego Kościoła katol.
oni przy swej wierze i oczekują, aby to on raczej na­ cesarza Karola V nazwał „aniołem pokoju”; doszło do
wrócił się na judaizm; oburzony na Żydów, którzy tak tego, że Żydzi modlili się w synagogach o zwycięstwo
mocno zawiedli jego nadzieje, Luter stał się jednym z wojsk ces. nad protestantami, wspomagali je pieniędz­
ich najzacieklejszych wrogów; 1543 opublikował pam- mi i zaopatrywali w żywność; z kolei ces. Karol V uznał
flet Von Juden und ihren Lügen (O Żydach i ich kłam­ Żydów za cennych sprzymierzeńców i nawet
stwach), uważany za najwcześniejsze dzieło nowocze- stał się ich protektorem; dzięki jego wstawiennictwu na
, snego a.: szczególnie ostro Luter napiętnował Żydów kolejnych sejmach: w Augsburgu (1530). Speyer( 1544)
za lichwiarstwo, głosząc, że posiadane przez Żydów i Regensburgu (1546) uniemożliwiono przeforsowanie
bogactwo nie jest ich własnością, lecz zostało „wy- . decyzji o wypędzeniu Żydów z całych Niemiec.
darte nam lichwiarsko”; wg Lutra lichwiarz „jest far­ Niejednokrotnie podstawą do antyżyd. uprzedzeń
bowanym lisem: złodziejem i mordercą(...) Każdy, kto stawały się konkretne przejawy wrogich działań ze stro­
pożera, niszczy czy kradnie pożywienie drugiego, do­ ny Żydów; wymownym przykładem tego były działa­
puszcza się równie wielkiego morderstwa ... jak ten, nia Juana Miquesa (Józefa Nassi), byłego marrana z
kto głodzi człowieka, i mimo tego siedzi na stołku Portugalii; Nassi, zaufany doradca kolejnych sułtanów:
bezpieczny, chociaż powinien wisieć na szubienicy i Sulejmana i Selima II, zachęcał ich do działań prze­
powinno go zjeść tyle kruków, ile ukradł guldenów”. ciw krajom chrześc.: Hiszpanii, Francji i Wenecji, do­
Nie masz zatem prócz Diabła, większego wroga czło­ prowadził też do napaści muzułmanów na Cypr; Gra­
wieka na ziemi od natrętnego wierzyciela czy lichwia­ etz pisze z satysfakcją: J ó zef Nassi (...) zatruł spokój
rza. ponieważ chce on być Bogiem ponad wszystkimi niejednemu władcy i dyplomacie chrześcijańskiemu
ludźmi (...) Lichwajest mocarnym, olbrzymim potwo­ (...) Jego zawzięte nieprzyjaciółki, Francja i Wenecja
rem, niczym wilkołak (...) A skoro łamiemy kołem i doświadczyły potęgi księcia żydowskiego."
ścinamy rozbójników, morderców i złodziei, o ileż Szukanie chrześc. źródeł wszelkich przejawów
bardziej powinniśmy łamać kołem, zabijać (...) tropić, antyżydowskości w Europie Zach. w przeszłości jest
przeklinać i ścinać wszystkich lichwiarzy”: Luter gło­ sprzeczne z prawdą hist.. zarówno ze względu na licz­
sił w swym pamflecie, iż najpierw „powinny zostać ne przykłady występowania czołowych postaci Kościo­
podpalone ich synagogi, a cokolwiek się ostoi, powin­ ła w obronie Żydów (choćby przeważającej części
 ANTYSEMITYZM
papieży), jak na i liczne przykłady fanatycznej niechę­
ci wobec Żydów okazywanej przez ludzi nie mających
nic wspólnego z chrześcijaństwem, czy wręcz wrogich
mu ateistów lub ceptyków; niechętny Żydom był wróg
Kościoła katol,, XVIll-wieczny intelektualista oświe­
ceniowy Wolter, nieraz szumnie nazywany „ojcem to­
lerancji"; nie mogąc przeboleć faktu, że został wypro­
wadzony w pole przy jakimś nieczystym interesie przez
sprytniejszego od niego żyd. wspólnika, tym chętniej
uogólniał swe antyżyd. fobie; nazywał Żydów „naj­
bardziej wstrętnym narodem, pełnym ignorancji i bar­
barzyństwa, najbardziej ohydnego skąpstwa"; łaska­
wie dodawał jednak: „Nie należy ich palić1'; przeciw­
nikiem Żydów był również in. XVIII-wieczny oświe­
ceniowy wróg Kościoła i religii - filozof RH. Hol­
bach; nazywał on Żydów „wrogami rodzaju ludzkie­
go"; w swoich książkach, m.in. w L'Esprit du Juda­
ïsme (1770) głosił, że „Żydzi zawsze okazywali po­
gardę dla najczystszych nakazów moralnych i prawa
narodów... Nakazano im być okrutnymi, nieludzkimi,
złodziejami, zdrajcami i niedowiarkami. Wszystko to
uważają za miłe Bogu uczynki" (Johnson, Historia Ży­
dów); Johnson twierdzi, że „Na poparcie antyreligij-
nych analiz, R Holbach zgromadził wszystkie społecz­
ne i finansowe zarzuty stawiane Żydom"; bardzo nie­
chętny Żydom był również kolejny XVIII-wieczny
przeciwnik Kościoła, encyklopedysta D. Diderot, któ­
ry głosił, że Żydzi posiadają „wszystkie wady właści­
we ignoranckiemu i zabobonnemu narodowi".
Urazy Żydów, poczucie krzy wdy w stosunku do
in. narodów sprzyjały podatności szerokich mas żyd.
na wszelkiego rodzaju mistyczne teorie, obiecujące im
swoiste „zadośćuczynienie" w przyszłości; w różnych
okresach Żydzi z łatwością zawierzali przeróżnym prze­
powiedniom obiecującym ich rychłe zapanowanie nad
in. narodami; Graetz pisze o fatalnym wpływie na Ży­
dów poi. w XVII w. tego. że; „Wierząc w przepowied­
nię kłamliwego Zoharu, oczekiwali w roku 1648 przy­
bycia Mesjasza i doby zbawienia, w której mieli zapa­
nować nad światem i z tego powodu poczynali sobie
bezwzględniej i niefrasobliwiej niż zwykle"; kilkana­
ście lat później wielkie rzesze Żydów wsch. (w impe­
rium ottomańskim) i część Żydów zach. padły ofiarą
szalbierstw „oszukańczego Mesjasza" - Sabbataja Cewi;
łatwowierne masy żyd. zawierzyły opowieściom zwo­
lenników Sabbataja, głoszącym, że 1666 „ukaże się
Mesjasz w swej glorii; bez broni, tylko śpiewaniem pie­
śni weźmie sułtana do niewoli i ugruntuje panowanie
Izraela nad wszystkimi narodami świata" (Graetz); wraz
z publ. wystąpieniem rzekomego Mesjasza- Sabbataja
„Istny dur opanował prawie wszystkich Żydów w Jero­
zolimie i gminach pobliskich (...). Szał Smymeńczy-
ków nie znał granic. Okazywano mu wszelkie dowody
191
czci (...) Zamęt w umysłach przejawiał się w sposobie,
jakim wyznawcy smymeńscy usiłowali zasłużyć na
udział w tej dobie łaski (...) kąpali się w przejmująco
zimnej wodzie, albo nawet w śniegu; niektórzy zakopy­
wali się po szyję w ziemi i trwali w tym grobie, dopóki
im ciało nie zdrętwiało z zimna i wilgoci (...) Taki szał
ogarnął jego wyznawców, że żenili i wydawali za mąż
dwunastoletnie dzieci, a nawet jeszcze młodsze - 700
takich par zaślubiono - aby zgodnie z przesądem kaba­
listycznym wcielić resztę nie narodzonych jeszcze dusz
i usunąć tern ostatnią przeszkodę do nastania doby me-
sjanicznej (...) W Hamburgu gorszy może jeszcze szal
ogarnął Żydów (...) Kto wszedłszy do synagogi, widział
podrygi, skoki i pląsy, z rodałami na ramieniu mężów
poważnych i czcigodnych (...) musiał ich wziąć za obłą­
kańców” (Graetz).
Fatalny dla obrazu Żydów w świecie okazał się
fakt, że najciemniejsze w ich historii duchowej stule­
cia (XV-XVIII w.) przypadły akurat na czas, gdy Eu­
ropa Zach. przeżywała okresy najpierw czasy odro­
dzenia i humanizmu, a później oświecenia; historycy
żyd. pisali nie bez racji o „ogromnych spustoszeniach",
jakie wyrządziła w umysłach żyd. owych stuleci do­
minacja -> Kabały, pełnej wróżb, -> magii i -> egzor-
cyzmów. oparcia się na wierze w magiczną siłę kom­
binacji liter imienia boskiego i różnych tekstów bibl.;
Graetz zarzuca czołowym kabalistom, że; „Zaćmili oni
światło judaizmu ciemną mgłą swych doktiyn mistycz­
nych i czystą wiarę w Boga spaczyli w dziwaczne, nie­
raz nawet bluźniercze majaki. Mrok, zalegający w na­
stępnych wiekach żydostwo. jest w znacznej części ich
dziełem. Świadomem lub nieświadomem kuglarstwem
sprowadzili na bezdroża współczesnych i potomnych
(...). Prawie wszystkich rabinów i przewodników' gmin
żydowskich otumaniła Kabała, zarówno w miastecz­
ku polskim, jak i w oświeconym Amsterdamie".
Trudno zrozumieć, co zadecydowało o zdomino­
waniu umysłów żyd. na całe stulecia przez ekscentrycz­
nych kabalistów typu Abrahama Abulafji, który głosił,
że „Rozkład i transpozycja wierszy biblijnych, a zwłasz­
cza imion bożych, by z nich tworzyć nowe wyrazy i
traktowania literjako liczb (Gematrja) oto pierwsza dro­
ga do skomunikowania się ze światem duchów (...)
Należy przy tern wymawiać litery imion bożych w dłuż­
szych lub krótkich przystankach, z modulacjami głosu,
lub też wypisać je w pewnym porządku, ajednocześnie
wykonywać forsowne ruchy, łamańce i pokłony, aż się
w głosie zakręci, a serce opłynie żarem. Wtedy czło­
wiek wpada w sen i doznaje uczucia, jakby dusza roz­
stawała się z ciałem. W tym stanie, gdy go ćwiczeniami
przedłużyć, wylewa się obfitość boża w duszę człowie­
ka, łączy się z nią »w pocałunku i objawienie prorocze
wynika zeń całkiem naturalnie" (Graetz).
 Wpadnięcie środowisk żyd. na cale stulecia pod
wpływy kabalistów budziło do nich niechęć zarówno
wśród chrześc. duchowieństwa, piętnującego skrajne za­
bobony jak i wśród wolnomyślicieli typu Woltera, któiy
nazywał Żydów narodem pełnym „przesądów najbardziej
zasługujących na pogardę”; bardzo wiele uprzedzeń an-
tyźyd. nasiliło się w czasach rozkwitu Kabały wśród Ży­
dów; umacnianiu się obrazu „ciemnych”, „skrajnie za­
cofanych” Żydów sprzyjał fakt że kilkuwiecznej domi­
nacji szarlataństw kabalistycznych towarzyszyła równo­
czesna wrogość Żydów do prawdziwej nauki; jej ofiarą
padł słynny B. Spinoza, uważany dziś zajednego z wiel­
kich prekursorów nowoż. myśli filoz. i za „pierwszego
nowoczesnego Żyda”; najpierw jakiś żyd. fanatyk w
Amsterdamie próbował go zabić w momencie, gdy wy­
chodził on z teatru; gdy zamach się nie powiódł, doszło
do obłożenia Spinozy niezwykle obostrzoną klątwą w
synagodze, wykluczającą go z żyd. wspólnoty rei.; jesz­
cze prawie 300 lat po jego śmierci izrael. premier D. Ben
Gurion na próżno starał się o odwołanie wyklęcia Spino­
zy, dziś powszechnie uważanego za największego żyd.
myśliciela tamtych stuleci.
W czasach współcz., gdy Żydzi mogą się pochlu­
bić tak wielką ilością wybitnych naukowców i ludzi
kultury, z trudem sobie można wyobrazić prawdziwe
rozmiary obskurantyzmu, jaki panował wśród nich
niemal do końca XVIII w.; „Żydzi europejscy (...) do
roku 1780 traktowali naukę, z wyłączeniem tekstów
talmudycznych i źydowsko-mistycznych, z najwyższą
pogardą (...) Surowo zabronione było (...) studiowa­
nie matematyki czy nauk przyrodniczych. Geografia,
historia - nawet historia żydowska - były kompletnie
nieznane. Zmysł krytycznego myślenia, tak rzekomo
typowy dla Żydów, przed rokiem 1780 praktycznie nie
istniał. Niczego się tak nie bano, niczego tak nie tę­
piono, jak najskromniejszych nawet innowacji (...)
Świat, który stworzyli sobie Żydzi, popadł w najskraj­
niejsze przesądy, fanatyzm i ignorancję; był to świat,
w którym autor przedmowy do wydanej po raz pierw­
szy w języku hebrajskim (opublikowanej w Rosji w
1803 roku) książki o geografii uskarżał się, że wielu
wybitnych rabinów wciąż neguje istnienie kontynentu
amerykańskiego, twierdząc, że jest to »niemożliwe«”
(Shahak, Żydowskie dzieje i religia).
Wiek XVII, nieszczęśliwydlaŻydównapol. zie­
miach wsch. (powstanie B. Chmielnickiego), okazał
się bardzo korzystny dla Żydów w niektórych krajach
Europy Środk. i Zach.; w czasie wyniszczącej liczne
kraje wojny trzydziestoletniej Żydzi nie tylko mieli się
lepiej niż ogół ludności, lecz wręcz prosperowali (John­
son); zarabiając na kredytach i dostawach żywności,
broni i koni, stali się niezbędni dla wszystkich stron;
dowódcy ces., Szwedzi i luteranie zabraniali łupienia
żyd. dzielnic; za swe usługi Żydzi uzyskali status
uprzywilejowania, nie byli zmuszani do udzielania
kwater, byli zabezpieczeni przed wszelkimi in. forma­
mi nękania; w rezultacie społeczność żyd. Europy
Środk. przeżyła wojnę trzydziestoletnią bez liczebnych
strat, podczas gdy Czechy i wielka część Niemiec ule­
gły strasznemu wyludnieniu.
Coraz potężniejsi finansowo Żydzi umożliwili
swym wsparciem finansowym (2 min guldenów od
rodziny Lopeza Suasso) skuteczną inwazję Wilhelma
Orańskiego na Anglię; wg Johnsona Żydzi zgroma­
dzili gros środków finansowych, które utrzymywały
wielką koalicję przeciwko Ludwikowi XIV i dopro­
wadziły do obalenia jego dominacji w Europie; szcze­
gólnie silnie umocnili swą pozycję gosp. w Anglii, do
której wrócili w latach 60. XVII w.
Znacznie bardziej zawikłane były losy Żydów w
Austrii; II 1670 nakazano wszystkim Żydom opusz­
czenie w ciągu kilku miesięcy Wiednia i całej Austrii
„pod karą cielesną i gardłową”; 1744-45 Maria Teresa
dokonała kolejnego ich wypędzenia, choć po 3 latach
znowu ich wpuszczono do tego kraju; podwojono jed­
nak podatek pogłówny ściągany od Żydów, wprowa­
dzając opłatę 4 guldenów od rodziny żyd,; równocze­
śnie nakazano usunięcie z Austrii wszystkich Żydów
- biedaków, którzy by nie byli w stanie zapłacić tego
podatku „za tolerancję” (osławione Betteljudengesetz)\
zabroniono Żydom handlu artykułami tworzącymi
monopol państw.; ces. Józef II zniósł niektóre ograni­
czenia wobec Żydów, w tym zakaz ich uczęszczania
na uniwersytety, ale wprowadził równocześnie nowe
restrykcje; zakazał używaniajęz. hebrajskiego i jidysz
w sprawach handl. i umowach publ., zlikwidował są­
downictwo rabiniczne, zakazał Żydom pobytu na wsi,
jeśli zajmowali się „nieproduktywnymi” zajęciami
(szynkarstwem i lichwą); szynkarstwo i arendy stano­
wiły 1764/65 podstawę bytu dla blisko poł. ludności
żyd. osiadłej na terenach Rzeczypospolitej, które do­
stały się później pod zabór austr.; po pół wieku dzia­
łań restrykcji austr. odsetek szynkarzy żyd. i arenda-
rzy na tych terenach spadł aż 7-krotnie; bardzo ogra­
niczono również żyd. tzw. proletariat szmaciany, żyją­
cy z „wietrznych” zarobków; przeniósł się on na sku­
tek zarządzeń austr,, godzących w Betteljuden, na te­
reny zaboru rosyjskiego.
Prawo austr. z 1787 zmusiło Żydów do przyj­
mowania brzmiących z niemiecka imion i nazwisk;
całkowicie zakazano używania hebrajsko brzmiących
nazwisk, a austr. biurokraci sporządzili wykaz dopusz­
czalnych nazwisk; trzeba było dobrze zapłacić, by uzy­
skać lepsze nazwiska (Diamant, Saphir czy Kluger);
biedniejszym Żydom zostawały szczególnie hojnie wy­
dzielane nazwiska: Weiss (biały), Schwartz (czarny).
 ANTYSEMITYZM
Gross (duży) i Klein (mały); części Żydów złośliwi
biurokraci austr. przydzielali ohydnie brzmiące, od­
stręczające nazwiska, np. Eselkopf (ośla głowa), Gal­
genstrick (sznur szubieniczny), Taschengregger (kie­
szonkowiec), Borgenicht (nie pożyczaj); 1813 urzęd­
nicy austr. obarczyli Żydów specjalną „taksą korek­
cyjną" (KoUektentaxe\ czyli opłatą od każdego Żyda
przybywającego do Wiednia; szpiedzy policyjni czy­
hali na każdego Żyda, który po przybyciu do Wiednia
nie zaopatrzył się w kartę meldunkową i traktowali go
jako kryminalistę.
W Prusach pod rządami Fryderyka II wydano
(1750) prawa żyd., które rozróżniały „zwyczajnych" i
„nadzwyczajnych" Żydów; „zwyczajnych" pozbawio­
no dziedzicznych praw zamieszkania, „nadzwyczajni"
mogli je przekazać tylko jednemu dziecku; Żydów
zmuszano także do obowiązkowych zakupów towa­
rów państw, i ograniczono ich dostęp do licznych za­
wodów; 1772-80 doszło do wypędzenia biedniejszej
części Żydów z Prus z inicjatywy Fryderyka II.
Wprowadzone przez władze prus. (1797) tzw.
„generalne urządzenie Żydów" (General-Judenregie-
ment) stwierdzało, źe rząd pragnie przeciwdziałać „li­
chwiarskiemu postępowaniu Żydów" (wucherisches
Handeln), „ich zbyt wielkiemu rozmnażaniu się. któ­
re wychodzi na szkodę wiernym, chrześc. poddanym"
oraz „oszukaństwu Żydów i krańcowemu zepsuciu ich
etycznego charakteru"; w tym celu m.in. zapowiedzia­
no wydalenie Żydów bez określonego zawodu, zakaz
handlowania przez nich na wsiach, wydawanie kon-
sensów na małżeństwo wyłącznie Żydom powyżej 25
lat i to pod warunkiem, że nie osiedlą się na wsi.
Rosja nawet po wprowadzeniu „europeizują­
cych" retorm Piotra I konsekwentnie przestrzegała
zamknięcia swych granic dla Żydów; fiaskiem zakoń­
czyło się wystąpienie burmistrza amsterdamskiego M.
Witsena jako orędownika Żydów z prośbą o otwarcie
dla nich granic państwa carów; Piotr I odrzucił jego
prośbę, cynicznie motywując to tym, iż jego ros. pod­
dani są tak biegli w handlu i szalbierstwie, że biedni
Żydzi ponieśliby tylko ciężkie straty, przenosząc się
do Rosji; w uniwersale hetmana Skoropadzkiego z
1721 wezwano do wypędzenia z granic państwa mo­
skiewskiego Żydów przebywających jeszcze na tere­
nach lewobrzeżnej Ukrainy; 1727 najwyższa Rada
Tajna ponowiła nakaz banicyjny rozkazując wydalić
wszystkich Żydów z państwa moskiewskiego za gra­
nicę i nadal nie wpuszczać ich pod żadnym pozorem:
2 XII1742 caryca Elżbieta Piotrówna wydała specjal­
ny ukaz, nakazujący wydalenie za granicę wszystkich
Żydów tak z guberni wielkorosyjskich, jak i małoro-
syjskich, i nigdy więcej nie dopuszczanie ich wewnątrz
granic państwa; 1743 Senat prosił carową, o dopusz­
193
czenie Żydów na jarmarki do Rosji, powołując się na
straty skarbu poniesione na skutek ich wydalenia; ca­
ryca odrzuciła ten apel stwierdzeniem: „Od wrogów
Chrystusa nie chcę korzyści interesownych".
Rozbiory Polski spowodowały włączenie do
Rosji terenów zamieszkałych przez wielką ilość Ży­
dów; caryca Katarzyna II starała się wyciągnąć od nich
jak najwięcej pieniędzy dla skarbu, a równocześnie
przekształcić w siłę pomagającą w podporządkowa­
niu Rosji zabranych Polsce ziem; szybko pozbawiono
ich przywilejów, jakimi cieszyli się w dawn. Rzeczy­
pospolitej i zlikwidowano samodzielność kahałów; ros.
dygnitarze zalecali jak największą ostrożność w poli­
tyce wobec Żydów, bardzo krytycznie oceniając ich
rolę w życiu gosp.; gubernator mohylewski Kachow-
ski pisał w memoriale z 1773: „Żydzi, aczkolwiek na­
ród trzeźwy, lecz leniwy, oszukujący (...) Naród ten
przez pochlebstwo i chytrość wkrada się w łaskę i pro­
tekcję majętniejszych mieszkańców, aby tą drogą
zwiększyć swój kredyt. Szynkująwódkęipojąniąchło-
pów. Do wódki dodają różnych ziół, aby tym sposo­
bem łatwiej doprowadzić chłopów do utraty przytom­
ności: gdy do takiego stanu chłopa doprowadzą, wów­
czas obdzierają go z grosza, a nadto zapiszą mu tyle
długu, ile sami zechcą i później ściągają to w'gotówce
lub ziarnie. (...) Żydzi plenią się tam, gdzie rząd jest
słaby i nie dbały o wymiar sprawiedliwości”.
Aby zapobiec swobodnemu przemieszczaniu się
Żydów w głąb państwa moskiewskiego, ukazem caro­
wej (1791) dano Żydom prawo zamieszkania wyłącz­
nie w guberniach białor., w namiestnictwie Jekatieri-
nosławskim i w ziemi Tauryckiej: tak zainicjowano
uderzające przez ponad 100 lat w Żydów przepisy o
tzw. strefie osiadłości; wraz z kolejnymi rozbiorami
Polski poszerzono ją o dalsze oderwane od Polski zie­
mie; w XIX w. strefa osiadłości, poza którą nie wolno
było Żydom się przemieszczać objęła oprócz Kongre­
sówki 15 guberni: wileńską, grodzieńską, kowieńską,
witebską mohylewską mińską, kijowską (bez miasta
Kijów), podolską wołyńską czernichowską połtaw-
ską jekatierinosławską chersońską taurycką i bessa-
rabską
Władze carskie podjęły działania dla ogranicze­
nia żyd. szynkarstwa i arend, rozpoczynając rugowa­
nie Żydów z osad miejskich; politykę tę kontynuowa­
no za kolejnych carów; m.in. po ukazie cara Aleksan­
dra i z 11 IV 1823. nakazującym usunięcie Żydów ze
wsi białostockich, w ciągu zaledwie kilku lat wyrugo­
wano ok. 40 tys. Żydów wiejskich, zwiększając nimi
szeregi miejskiego proletariatu „szmacianego”; długo­
trwałe rugi i represje wobec Żydów wiejskich i szyn-
karzy spowodowały zasadnicze zmiany; w poł. XIX
w. z wyrobu i handlu trunkami żyło już zaledwie ok.
6% Żydów na kresach, podczas gdy jeszcze na pocz.
XIX w. aż 40 % ludności żyd. na kresach temu za­
wdzięczała swoje utrzymanie; Żydzi we wszystkich 3
zaborach poczuli, co oznaczał dla nich upadek tak to­
lerancyjnej i wspaniałomyślnej (kosztem swoich wła­
snych interesów) Rzeczypospolitej.
Przyznanie równych praw Żydom w konstytucji
USA (1787) i w czasie rewolucji franc, przyspieszyło
proces równouprawnienia Żydów w różnych krajach
świata; zdobyciu przez nich pełni praw polit, towa­
rzyszyło umacnianie posiadanych potencjałów gosp. i
finansowych, wykorzystywanie ich dla wpływania na
różne wydarzenia na arenie międzynar. (np. wpływ sta­
nowiska Rotschilda na decyzję rządów Francji i An­
glii o nieinterweniowaniu na rzecz Polski w czasie
powstania styczniowego); XIX w. zapoczątkował zdo­
bywanie przez środowiska żyd. dominującej pozycji
w świecie mediów; dominacja finansowo-gospodar­
cza środowisk żyd. w licznych krajach prowadziła do
pogłębienia nastrojów antyżyd.; współcz. zapomina się,
że słynną sprawę Dreyfusa (-^Dreyfusa sprawa), która
tak podzieliła Francję, poprzedziły potężne afery fl-
ransowe, w które byli zamieszani czołowi finansiści
żyd., począwszy od krachu (1882) Union Générale,
wielkiego banku katol,, który spowodował wysunię­
cie przeciwko finansjerze żyd. zarzutów zlikwidowa­
nia niebezpiecznego nieżyd. konkurenta; Johnson pi­
sze w Historii Żydów. „W 1892 wybuchł skandal pa-
namski, w samym centrum którego znajdował się (...)
baron Jacques de Reinach. Jego tajemnicza śmierć -
być może samobójstwo - tylko podsyciła ogólne po­
ruszenie przyniosła złośliwą satysfakcję antysemitom
(...) Dwa następne skandale, w które byli uwikłani
Żydzi - Union Générale w roku 1882 i Agencji d'E-
scompte w roku 1889 odsłoniły bezmiar przestępstw
finansowych i wydawało się. że potwierdzają one teo­
rię spisku finansowego.”; oszustwo znane pod nazwą
„afery panamskiej” doprowadziło do utraty oszczęd­
ności setek tys. drobnych ciułaczy, przyczyniając się
do błyskawicznego wzrostu a., który przedtem był we
Francji zjawiskiem prawie nieznanym; w latach 30.
XX w. podobną rolę detonatora nastrojów antyżyd.,
odegrała wielka finansowa afera Żyda Stawiskiego.
Antyżydowskość często była prowokowana przez
żyd. rasizm i szowinizm, przekonanie o absolutnej
wyższości Żydów jako „narodu wybranego”; jednym
z prekursorów nowoczesnego rasizmu był najsłynniej­
szy polityk pochodzenia żyd. Benjamin Disraeli, przez
wiele lat premier Anglii za rządów królowej Wiktorii,
współtwórca Imperium Bryt.; twierdząc, że pogardza
„destrukcyjną doktryną współczesnych czasów o na­
turalnej równości ludzi”, głosił, że Żydzi są lepsi od
in. narodów, a żyd. talenty wynikają z wyjątkowych
uzdolnień Hebrajczyków, którzy stanowią-w przeci­
wieństwie do innych - „czystą, niezepsutą rasę”; bo­
haterem swej książki Conigsby (1844) Disraeli uczy­
nił wszystkowiedzącego mentora, żyd. supermana Si-
donię, wzorowanego na L. Rotschildzie; Sidonia mówi
w pewnym fragmencie książki: „Wszystko opiera się
na rasie i nie ma innej prawdy.”; w ocenie Johnsona:
„Disraeli głosił przyrodzoną wyższość pewnych ras na
długo przedtem, zanim darwiniści społeczni uczynili
tę tezę modną, a Hitler - zbrodniczą”.
Słynna myślicielka żyd. H. Arendt pisała o
Disraelim jako o prawdziwym „fanatyku rasy”, czło­
wieku, który „stworzył rozwiniętą doktrynę rasową”
(Korzenie totalitaryzmu): komentując ciągłąskłonność
Disraeliego do wiązania różnych „tajnych sił” w hi­
storii z Żydami stwierdzała: „W tym osobliwym złu­
dzeniu znajdujemy już zapowiedź nawet najbardziej
pomysłowych wyczynów propagandowych Hitlera:
wrzask o tajnym sojuszu żydowskich kapitalistów z
żydowskimi socjalistami.”
Podczas gdy w większości krajów Europy wciąż
umacniała się pozycja Żydów w życiu polit. (np. pre­
mierostwo Disraeliego), Rosja począwszy od lat 80.
XIX w. stawała się terenem coraz bezwzględniejszych
ich prześladowań: nadal utrzymywano skrajne bariery
adm. na drodze ich przemieszczania się i rozwoju w
postaci tzw. strefy osiedlenia, traktowano jako oby­
wateli drugiej kategorii, nie dopuszczano ich do wy­
ższych stanowisk w administracji itp.; dyskryminowani
Żydzi odgrywali coraz większą rolę w ruchach rewo­
lucyjnych i odśrodkowych; to z kolei popchnęło wła­
dze carskie do organizowania serii krwawych pogro­
mów (m.in. w Jelizawetgradzie, Kijowie, Odessie,
Bałcie, Rostowie nad Donem i Jekatierynosławiu);
zabito lub zraniono setki Żydów, zniszczono tysiące
domów i sklepów żyd.; K. P. Pobiedonoscew, wszech­
władny doradca cara Aleksandra III, akcentował swój
sposób na „rozwiązanie” kwestii żyd. w Rosji: „trze­
cia część Żydów zginie, trzecia część wyemigruje, a
trzecią część się zasymiluje”; pogromy i antyżyd. usta­
wodawstwo nic nie pomogły, popchnęły tylko tym
większą część Żydów do antycarskiego ruchu rewolu­
cyjnego, w którym zaczęli odgrywać nieproporcjonal­
nie dużą rolę; skutki tego dały się później odczuć po
przewrocie bolszew. 1917: carat odpowiadał na to ko­
lejnymi pogromami, m.in. szczególnie krwawymi ma­
sakrami Żydów w Kiszyniowie (1903. 1905).
1917 Żydzi wzięli bardzo licznie udział w prze­
wrocie bolszew. i wywarli nader znaczący wpływ na
tworzenie państwa sow. ijego organów terroru (-> Cze-
Ka); Żydami były m.in. tak znane w skali międzynar.
postaci, jak L. Trocki (właśc. Bronstein) - komisarz
spraw zagranicznych w pierwszym rządzie W. Lenina,
 ANTYSEMITYZM
gł. organizator przewrotu bolszew., organizator Armii
Czerwonej i faktyczny jej dowódca w czasie wojny
domowej (jako komisarz spraw wojsk.), przywódca
Międzynarodówki Komun., członek triumwiratu rzą­
dzącego po śmierci Lenina G. Zinowjew (właśc. Ra-
domyslski), przewodniczący Rady Najwyższego So­
wietu J. Swierdłow (właśc. Solomon), przewodniczą­
cy Ogólnoros. Centralnego Komitetu Wykonawczego
(WCIK), najwyższego organu władzy prawodawczej,
wykonawczej i kontrolującej w Ros. FSRR, członek
triumwiratu rządzącego ZSRR po śmierci Lenina L.
Kamieniew (właśc. Rosenfeld), kierownik centralnej,
europ, sekcji Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicz­
nych, członek władz Międzynarodówki Komun. K.
Radek (właśc. Sobelsohn), przewodniczący sow. de­
legacji na rozmowy z Polską 1920 A. Jofle, lud. komi­
sarz spraw zagranicznych M. Litwinow (właśc. Moj-
siejewicz Wallach), I wicepremier ZSRR i długoletni
członek Biura Polit. KC KPZR, odpowiedzialny za
doprowadzenie do głodu na Ukrainie, który pochło­
nął 6 min ofiar Ł.M. Kaganowicz; sam Lenin był sy­
nem Żydówki, córki lekarza policyjnego Blanca.
Izrael, historyk L. Rappaport w książce Stalin War
Against the Jews pisał, że Żydzi dominowali w pierw-
szym leninowskim Biurze Polit.; P. Lendvai akcentował
w książce Antysemityzm bez Żydów, że Żydzi 1921-22
stanowili większość w Biurze Polit. partii bolszew.; bar­
dzo liczni autorzy podkreślali ogromne wpływy polity­
ków pochodzenia żyd. w kręgach partii bolszew.; ks.
Zwoliński pisał (Starsi bracia) o zdominowaniu przez
działaczy żyd. kręgów najwyższych urzędników państw.,
Centralnego Komitetu Wykonawczego, policji polit.; wg
żyd. histoiyka S. Barona „bezgranicznie nieproporcjo­
nalna liczba Żydów weszła do sowieckiej tajnej policji
CzeKa”; spośród bolszewików żyd. pochodzenia wywo­
dzili się m.in. szef piotrogrodzkiej CzeKa M. Uricki, lud
komisarz spraw wewn. 1934-36, gł. nadzorca masowych
represji w ramach „wielkiej czystki" G.G. Jagoda, twór­
ca i gł. nadzorca systemu łagrów (Gułagów) tur. Żyd N. A.
Frenkel, gen. NKWD L. Reichman, preparujący procesy
moskiewskie, gen. NKWD L. Eitington, który zorgani­
zował (1940) udany zamach na Trockiego, sędzia śled­
czy L. Szejnin, prawa ręka prokuratora A. Wyszyńskiego
w wielkich procesach moskiewskich (1936-38), płk L.
Szwarcman, kat Babla i Meyerholda, szef misji NKWD
w „czerwonej Hiszpanii1' A. Orłów (właśc. L. Feldbin),
odpowiedzialny m.in za zamordowanie w więzieniu przy­
wódcy POUM A. Nina, szef wydziału NKWD do zadań
specjalnych S. Spiegelglass; były przewodniczący komi­
sji partyjnej badającej zbrodnie stalin. A.N. Jakowlew
stwierdził, że na czele 11 sposród 12 istniejących kom­
pleksów łagrów stali Żydzi (12.. miński, kierowany był
przez Ormianina),
195
^ = r i B r i j i L l . f a L L L i i H I L !li 1H E — P = = = - — — - — - i a i i a . . J l i - — .ii i- —
Niektórzy światlejsi Żydzi od pocz. z zaniepo­
kojeniem reagowali na dominację środowisk żyd. w
bolszew. aparacie władzy; najwybitniejszy żyd. histo­
ryk w Rosji S. Dubnow notował w swym dzienniku
pod datą 7 I 1918: „Rewolucja utonęła w błocie ni­
skich instynktów... Kiedyś chyba wyjdziemy z błota
epoki przejściowej, ale nigdy nam nie wybaczą, że
żydowscy spekulanci rewolucji wzięli udział w bol­
szewickim terrorze. Żydowscy towarzysze i współpra­
cownicy Lenina, Troccy, Uriccy, zaćmiewają swego
mistrza. Instytut Smolny po cichu nazywają Centro-
żydem. Później o tern będą mówić głośno, i antysemi­
tyzm wszystkie warstw rosyjskiego społeczeństwa za­
puści głębokie korzenie”; w czasie publ. wykładu 22 1
1918 Dubnow na próżno postulował, aby projektowa­
ny zjazd żyd. wyrzekł się nowego despotyzmu bol­
szew,, który w przyszłości „wywoła pogromy, głów­
nie żydowskie”: podobne niepokoje żywili in„ bardziej
dalekowzroczni Żydzi; rabin Moskwy powiedział
Trockiemu: „Troccy robią rewolucje, rachunki płacą
Bronszteinowie.”
W. Churchill, skądinąd znany z filosemityzmu,
przerażony tym, co się działo w Rosji, napisał w lon­
dyńskim „Illustrated Sunday Herald” (8 II 1920) w
artykule Syjonizm kontra bolszewizm - spór o duszą
narodu żydowskiego, iż bolszewizm jest to „złowiesz­
czy (sinister) spisek międzynarodowego żydostwa(...)
W końcu owa banda wybitnych osobistości podziem­
nego światka wielkich miast Europy i Ameryki schwy­
ciła naród rosyjski kołtun na łbie i stała się niekwe­
stionowanymi panami tego olbrzymiego imperium”.
Historyk J.Z. Müller pisząc o warunkach, w któ­
rych ukształtował się negatywny sterotyp żydokomu­
ny, twierdził: „W sytuacji, gdy większość przedrewo­
lucyjnych urzędników inteligencji odmówiła kolabo­
rowania z bolszewikami lub wzbudzała ich podejrze­
nia, wykształceni Żydzi zajęli ważne i szczególnie
odpowiedzialne stanowiska w administracji nowego
reżimu. W rezultacie wielu Rosjan zetknęło się po raz
pierwszy z nową władzą w osobie komisarza, oficera
tajnej policji lub urzędnika pochodzenia żydowskie­
go” (Arabowie i Żydzi); Johnson pisze: „Żydowscy
bolszewicy byli liczni w CzeKa jako komisarze, in­
spektorzy podatkowi i biurokraci. Odgrywali wiodącą
rolę rajdach organizowanych przez Lenina i Trockie­
go, by wydobyć ziarno od gromadzących zapasy chło­
pów. Nienawidzono ich z powodu całej tej działalno­
ści (...) Jedyne sowieckie archiwum, którego zawar­
tość znana jest na Zachodzie, dotyczące spraw Som-
leńska w latach 1917-1938, przekonuje, że chłopi utoż­
samiali reżim sowiecki i żydowskich pośredników. W
1922 pojawiły się groźby, że jeżeli komisarze zabiorą
z cerkwi złote ozdoby »żaden Żyd nie przeżyje, wszyst­
kich zabijemyjednej nocy«” (Historia Żydów): nastroje
antyżyd. prowokowała bardzo znacząca rola odgiywa-
na przez różnych bolszewików pochodzenia żyd. w
bezwzględnej walce z religiąprawosł. i katol. w ZSRR;
przewodził jej wieloletni przywódca kilkumilionowe-
go Związku Bezbożników, bolszewik pochodzenia
żyd. J. Jarosławski (właśc. Miniej Izrailewicz Gubel-
man); jak pisał o nim A. Grajewski: „Ten zawodowy
rewolucjonista, syn żydowskich zesłańców w czasach
caratu, stworzył wielki koncern prasy ateistycznej oraz
opracował system wychowania ateistycznego oraz plan
zniszczenia Cerkwi prawosławnej i in. grup religijnych.
Do końca swego życia, tj. do 1943 roku, nadzorował
przygotowanie wszystkich kampanii antyrel igijnych
(...) uzasadniał konieczność bezwzględnej ateizacji
wszystkimi dostępnymi państwu środkami. Ten mor­
derca zza biurka był odpowiedzialny za katorgę tysię­
cy duchownych i ludzi świeckich, zniszczenie bezcen­
nych zabytków starej kultury rosyjskiej, ruinę tysięcy
cerkwi” (Rosja i krzyż, Wrocław 1989).
Ogromnie duża pozycja Żydów w administracji
Rosji Radź. w pierwszych latach jej istnienia sprzyja­
ła pozyskaniu wielu Żydów z in. państw dla idei świat,
rewolucji komun.; komuniści żyd. byli nieproporcjo­
nalnie liczni wśród aktywu Komun. Partii Niemiec, a
kilku z działaczy żyd. (R. Luksemburg, L. Jogiches, P.
Levi i A. Thalheimer) odegrało bardzo dużą rolę w
stłumionej 1919 ruchawce rewolucyjnej w Niemczech;
działacze żyd. pochodzenia odegrali czołową rolę w
komun, rewolucji w Bawarii (1919); premier Repu­
bliki Bawarskiej, żyd. krytyk teatralny K. Eisner w cią­
gu krótkiego czasu tak skompromitował rewolucyjne
rządy nierealną polityką socjalną, źe jego partia zdo­
była w wyborach zaledwie 2,5% głosów; po zamordo­
waniu Eisnera władzę w Bawarii przejęła grupa inte­
lektualistów. gł. pochodzenia żyd., ogłaszając powsta­
nie republiki rad; w skład krótkotrwałego rządu wcho­
dzili m.in. działacze żyd.: anarchista G. Landauer, dra-
matopisrz E. Toller, mówca-demagog E. Muhsam i
teoretyk socjalizmu O. Neurath. który jako komisarz
spraw uspołecznienia „wsławił się” planem uspołecz­
nienia niemal wszystkiego, wzbudzając powsz. prze­
rażenie w Bawarii; żyd. przywódca Bawarskiej Repu­
bliki Rad E. Levine-Nissen został stracony po jej oba­
leniu przez wojsko przysłane przez rząd centralny z
Berlina.
We władzach istniejącej 133 dni Węg. Republi­
ki Rad zdecydowanie dominowali komuniści żyd.; wg
referatu historyka G. Litvana wygłoszonego na He­
brajskim Uniwersytecie, w Jerozolimie (1991) na 55
lud. komisarzy Węg. Republiki Rad (odpowiednik mi­
nistrów) 33 było Żydami; Żydami byli faktyczny dyk­
tator Republiki Rad B. Kun, szef jej bezpieki T. Sza-
muelly i szef policji polit. O. Korvin-Klein; jedynym
wpływowym nie-Żydem był piastujący stanowisko
przewodniczącego rady rewolucyjnej S. Garbai; póź­
niejszy krwawy dyktator Węgier M. Râkosi (Roth)
żartował, że Garbai otrzymał stanowisko tylko po to,
„żeby ktoś mógł podpisywać wyroki śmierci w sobo­
tę”.
Zdominowana przez żyd. bolszewików Węg.
Republika Rad przeszła do historii jako przykład skraj­
nie absurdalnego eksperymentu społ.-gosp.; upaństwo­
wiono wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające po­
wyżej 10 osób, wszystkie mieszkania, meble „zbytecz­
ne w stosunku do codziennych potrzeb”, złoto, biżu­
terię, kolekcje znaczków pocztowych i monet, zaka­
zano produkcji i sprzedaży wina; w parze z tym po­
szły posunięcia uderzające w węg. patriotyzm i reli-
gię; zakazano grania hymnu nar., karano za wywie­
szenie trójkolorowego sztandaru nar., niszczono po­
mniki węg. królów i bohaterów; skrajnie antyrel. poli­
tyka Węg. Republiki Rad doprowadziła do skonfisko­
wania całej własności kościołów (poza budynkami i
wyposażeniem niezbędnym do ceremonii rei.), pozba­
wienia duchownych prawr wyborczych, rozwinięcia
szeroko zakrojonej agitacji ateistycznej; wojujący ate-
izm prowadził nieraz do skrajnych wybryków (np.
przypadek splunięcia na hostię w dniu Bożego Ciała
przez niejakiego L. Reissa); antyrel. polityka władz
spowodowała wybuch krwawo stłumionego buntu
wiernych w Kalócsy; wszystko to przyczyniło się do
bardzo mocnego wzrostu nastrojów antyżyd. na Wę­
grzech.
Znany franc, sowietolog A. Besançon pisał XII
1986 na łamach paryskiej „Kultury”, że spektakular­
ny akces części narodu żyd. do ruchu komun, „miał
poważne skutki. Zwiększył jego siłę (...) udział Ży­
dów (...) mógł się wydawać decydujący w rozprzestrze­
nianiu komintemowskiego komunizmu na cały świat.
Zbrodniczy' charakter tego ruchu dostarczał nowych i
potężnych argumentów antysemityzmowi (...) Oto u
wejścia na scenę historii Żydzi skompromitowali się
udziałem w przedsięwzięciu destrukcyjnym”.
Demonstrowana przez komunistów żyd. w róż­
nych krajach bezgraniczna wręcz gotowość podporząd­
kowywania interesów krajów, w których żyli idei świat,
rewolucji komun, i internacjonalizmowi stawała się
czynnikiem wyraźnie prowokującym nasilenie nastro­
jów antyżyd. w różnych krajach; powstawał i umac­
niał się stereotyp żydokomuny, szczególnie silny w tych
krajach, które - jak Polska, Węgry, Litwa czy Rumu­
nia - widziały bezpośrednie zagrożenie dla swojej su­
werenności ze strony ZSRR; coraz bardziej traktowa­
no komunistów pochodzenia żyd. (B. Kuna, M. Râko-
siego na Węgrzech, A. Warszawskiego i licznych in.
 ANTYSEMITYZM
m
przywódców KPP w Polsce) jako wrogów aspiracji
narodów, wśród których działali, gotowych na spełnie­
nie każdego życzenia Kremla; kolaboracja przeważa­
jącej części środowisk żyd. z Sowietami na Kresach
Wsch. II Rzeczypospolitej 1939-41 antypolskie
wystąpienia na Kresach Wschodnich) w pełni potwier­
dziła negatywne opinie o prosow, środowiskach żyd.
w Polsce.
Zbrodniczy charakter bolszewizmu i strach przed
jego eksportem do in. krajów Europy zostały bardzo
zręcznie wykorzystane przez A. Hitlera i in. twórców
ideologii nazistowskiej; dążąc do stworzenia własne­
go zbrodniczego systemu totalitarnego, naziści umie­
jętnie eksploatowali nasilające się w latach 20. polit. i
gosp. nastroje antyżyd.; stawiając na niem. szowinizm,
starali się obrócić przeciw Żydom nienawiść narodu
niem., głęboko sfrustrowanego klęską w I wojnie
świat.; atakując świat, „plutokrację” żyd. i „zdradę żyd.
polityków" (W. Rathenau i in.) obciążali ich winą za
rzekome wbicie Niemcom „noża w plecy”. „narzuco­
ne Niemcom reparacje” itd.; historycy na ogół są zda­
nia, że o wyjątkowo dużej roli a. w ideologii nazizmu,
mającej ostatecznie doprowadzić do holocaustu (->
antysemityzm a holocaust) Żydów, zdecydowała
przede wszystkim wyjątkowa fobia antyżyd. u same­
go Hitlera; zwracano uwagę, że poza Hitlerem i raczej
drugorzędnymi postaciami w obozie nazistowskim A.
Rosenbergiem i J. Streicherem „zdumiewająco niewie­
lu czołowych przywódców nazistów było zaciekłymi
antysemitami”; jak pisał M. R. Marrus w książce Ho­
locaust: „Ani Goebbels, ani Himmler, Góring, Frank,
Hoss. bracia Strasser nie robili wrażenia, by wstąpili
do partii nazistowskiej z powodu antysemityzmu”; o
rozmiarach a. w programie i działaniach partii nazi­
stowskiej po zdobyciu władzy zadecydował więc
przede wszystkim ogromny stopień nasilenia niena­
wiści do Żydów u Hitlera, co nie usprawiedliwia jed­
nak przeważającej części narodu niem., która akcep­
towała kolejne posunięcia dyskryminujące wobec Ży­
dów, a w końcu nawet ich eksterminację.
Już wkrótce po zdobyciu władzy przez nazistów
zaczęto wprowadzać pierwsze restrykcje dyskryminu­
jące Żydów; 7 IV 1933 wykluczono ich z sądów handl.,
22 IV - ze stanowisk adwokackich i lekarskich oraz z
ubezpieczeń społ., 2 VI - z zawodu dentysty; 15 IX
nastąpiło przejście do najskrajniejszej formy rasistow­
skiego a. -tzw. ustaw norymberskich o obywatelstwie
Rzeszy i o ochronie krwi niem.; przewidywały one, że
urzędnicy państw, i właściciele dziedzicznych gospo­
darstw rolnych będą musieli wykazywać się czysto­
ścią aryjskiego pochodzenia aż do 1800 wstecz; zaka­
zano zarówno związków prawnych, jak i pozamałźeń-
skich między Żydami a obywatelami krwi niemieckiej.
197
W nocy z 9/10 XI 1938 naziści zorganizowali
wielki pogrom Żydów niem., nazwany później Nocą
Kryształową od tysięcy szyb, które wybito w żyd. skle­
pach, świątyniach i mieszkaniach; w czasie pogromu
zginęło ok. 40 Żydów, setki in. poraniono, podpalono
191 synagog, a 76 całkowicie zniszczono.
Na drzwiach licznych sklepów spożywczych
pojawiły się napisy: „Żydom wstęp wzbroniony”; ap­
tekarze odmawiali sprzedaży lekarstw Żydom; X11938
wydano im zakaz wchodzenia do teatrów, kin, cyrków;
28 XII 1938 zakazano Żydom korzystania z wagonów
sypialnych, wagonów restauracyjnych, zatrzymywania
się w niektótych hotelach, później zakazano korzysta­
nia z plaż, pływalni i miejscowości wypoczynkowych;
począwszy od IX 1939 zabroniono Żydom przebywa­
nia poza domem po godz. 20.00; pozbawiono ich tele­
fonów, a potem zakazano korzystania z budek telefo­
nicznych; kartki żywnościowe dla Żydów ostemplo­
wano literą „J”, zmniejszając przydzielane na nie ra­
cje, później ograniczając tylko do określonych godzin
możliwość dokonywania na nie zakupów; Johnson tłu­
maczy te restrykcje tym, iż: „Jedną z obsesji Hitlera
było przekonanie, że pierwsza wojna światowa zosta­
ła przegrana na froncie wewnętrznym z powodu bra­
ków żywnościowych wywołanych przez żydowskich
spekulantów. Był zdecydowany nie dopuścić do tego,
aby Żydzi mogli zjadać choć drobinę więcej niż było
to niezbędne i w jego antyżydowskiej polityce Mini­
sterstwo Żywności odgrywało znaczącą rolę. Przed-
siębierało ono coraz to nowe i surowsze działania,
mające w efekcie doprowadzić do wygłodzenia Ży­
dów”; na pocz. 1940 zniesiono zasiłki dla Żydów, X
1941 Żydów pozbawiono ubrań ochronnych, spawa-
czy-okularów i rękawic.
Na terenach okupowanej Polski już od jesieni
1939 Niemcy postępowali dużo bezwzględniej, nie­
rzadko dokonując grupowych egzekucji Żydów; po­
dobne akcje eksterminacyjne wobec Żydów, i to na
znacznie większą skalę, podejmowały wojska nazi­
stowskie na terenie ZSRR, od pierwszych chwil po
napadnięciu na Sowietów; były to jednak na ogół
„spontaniczne”, nieusystematyzowane egzekucje; wg
historyków celem nazistów od „Kryształowej nocy”
doX 1941 było doprowadzenie do emigracji Żydów z
Niemiec; X 1941 podjęto decyzję o zablokowaniu wy­
jazdów Żydów z Niemiec i z okupowanej Europy jako
osób niebezpiecznych z punktu widzenia interesów Ul
Rzeszy; 20 I 1942, podczas konferencji w Wannsee
(przedmieścia Berlina), podjęto decyzję o przejściu do
systematycznej eksterminacji Żydów, tzw. „rozwiąza­
nia ostatecznego” (Endlósung) kwestii żyd.; doprowa­
dziło to do eksterminacji kilku min Żydów; do dziś
trwają spory, czy in. postawa niektórych narodów i
rządów w Europie i Ameryce Pn. mogłaby wpłynąć
na ograniczenie rozmiarów eksterminacji Żydów; wiele
sporów wywołuje również problem zachowania się
różnych wpływowych środowisk żyd. w Polsce i in.
krajach okupowanych.
Po II wojnie świat, pamięć o nieludzkich zbrod­
niach nazizmu na Żydach stała się w wielu krajach
podstawą do gruntownego rozliczenia się z pozosta­
łościami antyżyd. uprzedzeń rasowych i szowinistycz­
nych; krytycznej ocenie poddano również politykę licz­
nych krajów Zachodu w dobie wojny, pozostawienie
Żydów „samotnymi wobec Zagłady”; nie oznacza to
jednak całkowitego wyeliminowania ekscesów anty­
żyd., napaści na Żydów, podpaleń synagog, itp.; np.
wg żyd. Ligi Antydyfamacyjnej tylko w ciągu jednego
roku (1994) w USA odnotowano 2066 aktów prze­
mocy, napadów, podpaleń i prześladowań wymierzo­
nych przeciwko Żydom; do wielu aktów przemocy
wobec Żydów dochodziło również w licznych in. kra­
jach Zachodu, od Austrii, Niemiec i Francji do Kana­
dy i Australii.
W licznych krajach zach. istniejątakże i dziś róż­
nego typu tendencje, negatywnie wpływające na sto­
sunki Żydów i nie-Żydów; z jednej strony na stosun­
kach tych ciąży pamięć o znaczącej ilości działaczy
żyd. pochodzenia wśród przywódców i teoretyków
zach. partii komun, począwszy od KP USA, a także
wśród najbardziej skrajnych prosow. propagandystów
w zach. mediach; nie bez wpływu na nasilenie nastro­
jów antyżyd. pozostawały informacje o wielkiej roli
sow. szpiegów żyd. pochodzenia (np. pary E. i J. Ro­
senbergów, odpowiedzialnej za przekazanie ZSRR ta­
jemnic bomby atomowej, czy grupy szpiegów związa­
nej ze szpiegowaniem amer. atomowego Manhattan
Project: K. Fuchsa, H. Gol da, D. Greenglassa, A. Bro-
thmana, M. Moskowitza, A. Slacka i M. Sobella; kry­
tyczny rezonans wywołują również sprawy penetro­
wania życia polit. różnych krajów Zachodu przez agen­
tów Mossadu.
Wiele niechęci do Żydów wywoływała i wywo­
łuje dominacja żyd. dziennikarzy w mediach niektó­
rych krajów zach. (np. USA), nieproporcjonalnie wiel­
kie wpływy tamtejszego polit. lobby żyd. bardzo kry­
tycznie oceniana jest rola opanowanych przez Żydów
centrów film. (np. Hollywood) w upowszechnianiu an-
tywartości, podważaniu idei ojczyzny, religii, rodzi­
ny, co znakomicie obnażył żyd. autor książki o Holly­
wood - M. Medved.
W krajach Europy Środk.-Wsch. istnieje ciągle
jeszcze wiele utrudnień, hamujących wzajemny dialog
między Żydami i nie-Żydami; do szczególnego nasile­
nia problemów wokół kwestii żyd. bardzo mocno przy­
czyniły się straszne lata stalinizmu, kiedy wielu działa­
czy komun, pochodzenia żyd. wykorzystano jako na­
rzędzie sow. terroru w ujarzmianiu Europy Środk.-
Wsch.; słynny poi. intelektualista pochodzenia żyd. L.
Tyrmand pisał w Cywilizacji komunizmu: „Gdy Armia
Czerwona przystępowała do sowietyzowania Europy
Wschodniej, na czele czechosłowackiej ekipy partyjnej
stał Żyd (R. Slansky - sekretarz generalny partii komu­
nistycznej), Węgiy kneblował Żyd [M. Râkosi-J.R.N.),
w Rumunii rządziła Żydówka [A. Pauker - J.R.N.), a
Polska miała u władzy figuranta- Polaka, za którym na
węzłowych pozycjach stali żydowscy komuniści, wy­
pełniający z fanatycznym oddaniem najbezwzględniej­
sze rozkazy Kremla. Za przywódcami zaś stały lojalne
szeregi komunistów żydowskiego pochodzenia, którzy
jedynie byli w stanie uruchomić gospodarkę i admini­
strację w Polsce, Rumunii, na Węgrzech, czyli w kra­
jach drobnomieszczańskich. w których antykomunizm
był rodzajem ogólnonarodowej religii. O czym Stalin
wiedział. I wiedział, że tylko fanatycznie oddani komu­
nizmowi Żydzi mogą zrobić dlań tę wstępną i niezbyt
czystą robotę, co było częścią nr 1 planu. Z nadgorli­
wym zapałem rzucili się (Żydzi - J.R.N.) do sowiety­
zowania wschodnioeuropejskich społeczeństw, do bu­
dowania socjalizmu, do zacieśniania komunistycznej
pętli na szyjach narodów starych, odpornych na prze­
moc i doświadczonych w walce o psychiczną niepodle­
głość. Swym zelanctwem przekreślili największą szan­
sę, jaką mieli Żydzi na tych terenach od średniowiecza
(...) eksponowany serwilizm Żydów-komunistów w
służbie sowieckiego imperializmu sprawiał wrażenie sa­
mobójczego obłędu.”
Na Węgrzech, gdzie doszło do najstraszliwszego
Stalin, terroru, w okresie największych zbrodni wszyscy
4 politycy z kierowniczej „czwórki” byli żyd. pochodze­
nia: Râkosi (właśc. Roth), E. Gerd (właśc. Singer), M.
Farkas (właśc. Wolf) i J. Rêvai, podobnie jak zdecydo­
wana większość in. przywódców partyjnych; Żydami z
pochodzenia byli szefowie bestialskiej służby bezpieczeń­
stwa (AVH): G. Peter (B. Auspitz) i V. Farkas; gł. odpo­
wiedzialnym za wprowadzenie najbardziej krwawej dyk-
tatuty w Europie Środk. był Râkosi, pierwszy sekretarz
partii komun.;jego zastępcą a później następcą był Geró,
gł. odpowiedzialny za sprowokowanie Węgrów do nar.
powstania 1956 ( -> antysowieckie powstania); znany węg.
historyk emigracyjny M. Molnar pisał: „Na szczycie hie­
rarchii niemal wszyscy przywódcy są pochodzenia ży­
dowskiego, podobnie jak, choć w nieco zmniejszonej pro­
porcji, w aparacie Komitetu Centralnego, w policji poli­
tycznej, prasie, wydawnictwach, teatrze, kinie...władza
należy w znacznej mierze do towarzyszy wywodzących
sięzdrobnej burżuazji żydowskiej.” (cyt. za: Czarna księ­
ga komunizmu, Warszawa 1999 ); w komun. Czechosło­
wacji jednym z najbardziej fanatycznych stalinowców był
 ANTYSEMITYZM
sekretarz generalny KP Czechosłowacji, działacz żyd.
pochodzenia, R. Slansky (właśc. Salzmann); E. Tabor-
sky pisał w wyd. w Princeton (USA) monografii historii
komunizmu w Czechosłowacji 1948-60, iż „Żaden czło­
wiek KPCz nie był bardziej uporczywy w realizowaniu
linii Moskwy i żaden nie symbolizował lepiej od Slan-
skyego podporządkowania Kremlowi (...) Po lutym 1948
atakował Gottwalda za »miękkość«, twierdząc, że partia
powinna była natychmiast po wojnie zagarnąć władzę w
Czechach zamiast tracić czas na kompromisy z elemen­
tami burźuazyjnymi. Gorliwie tropił wrogów politycz­
nych”; ^ 1951 Slansky został jednak usunięty z funkcji
sekretarza generalnego partii, a później uwięziony i stra­
cony w jednym ze sfabrykowanych procesów.
Wywodzący się z Węgier słynny austr. sowieto-
log żyd. pochodzenia P. Lendvai pisał, że w Rumunii
trzon wyszkolonych w Sowietach komunistów kiero­
wany był przez Annę Pauker, córkę żydowskiego ra­
bina (...) To ona, a nie nominalny przywódca Gheor-
giu Dej była tam najbardziej potężną figurą po 1945.
Tak było aż do usunięcia Pauker w maju 1952” (Len-
dvai, Antisemitism in Eastern Europę).
Pauker, zanim doszła do władzy w Rumunii, dała
na emigracji w ZSRR szczególny wzór „lojalności”
wobec Stalina; 1936 zadenuncjowała swego męża
Marcela, działacza Międzynarodówki Komun., stawia­
jąc mu zarzut trockizmu (zlikwidowano go już rok
później); podporami Pauker byli 3 in. Żydzi, „agenci
Moskwy” w sferach rum. władzy: M. Roller, L. Rautu
i 1. Chisiniewski.
Spośród niem. komunistów żyd. pochodzenia
tylko niewielu zdołało przetrwać wojnę, większość
została wydana przez Stalina gestapo po podpisaniu
paktu Ribbentrop-Mołotow; spośród ocalałych komu­
nistów żyd. wywodził się m.in. szef wywiadu NRD
M. Wolf, a także szef Biura Informacji - faktycznego
ministerstwa propagandy NRD - G. Eisler oraz znana
z okrutnych wyroków wiceprezes Sądu Najwyższego,
a później Minister Sprawiedliwości „czerwona Hilda”
- H. Benjamin; za czasów jej nadzoru nad resortem
sprawiedliwości skazano 200 tys. obywateli NRD za
„przestępstwa polityczne”.
Lendvai pisał w wydanej w podziemnym wydaw­
nictwie solidarnościowym książce Antysemityzm bez
Żydów: „Na narody tradycyjnie uczulone na kwestię
swej niezawisłości i prestiżu spadł wkrótce po wojnie
podwójny cios: komunizm i sowietyzacja. A Żydzi
znajdowali się wówczas na stanowiskach premierów,
pierwszych sekretarzy, ministrów i szefów policji w
tych samych krajach, gdzie ich ojcowie byli zaledwie
tolerowanymi intruzami (...) Urazy pogłębiała świa­
domość, że to obcy, pozostający w służbie obcego
mocarstwa narzucąjąobcy system (...) Członek wspól­
199
noty żydowskiej spotykał się na tych terenach z niena­
wiścią nie tylko jako członek wspólnoty komunistów,
lecz także jako symbol władzy typu kolonialnego, na­
miestnik sowiecki (...) Wybitna rola polityczna bar­
dziej niż cokolwiek innego umacniała resentymenty
antysemickie wśród upokarzanych i poskramianych lu­
dów Europy Wschodniej.
Nieuchronny proces utożsamiania Żydów z wła­
dzą przybrał po przewrocie komunistycznym rozmiary
bezprecedensowe. Logicznątego konsekwencją było sku­
pienie się powszechnego niezadowolenia przede wszyst­
kim na »Żydach nadwornych« stalinowskiego imperium:
naRakosich, Slanskich i Bermanach (...) Należeli oni do
otaczanej respektem i strachem grupy towarzyszy z
ZSRR”; gł. przyczyny niechęci do Żydów w Europie
Środk. wywodzą się z atmosfery lat stalinizmu 1944-53,
gdy Żydzi byli powszechnie postrzegani jako narzędzie
sowietyzacji krajów tego regionu; sprawy te wymagają
pełnego wyjaśnienia dla oczyszczenia atmosfery we wza­
jemnych stosunkach między Żydami i nie-Żydami w róż­
nych krajach Europy Środk.-Wsch., a zwł. w Polsce i na
Węgrzech; wiele zależy od tego, czy strona żyd. okaże
dość gotowości do pełnego rozliczenia z ciemnymi kar­
tami działalności sow. agentów żyd. pochodzenia w kra­
jach tego regionu 1944-56 oraz uznania roli odegranej
przez nich w sowietyzowaniu narodów ujarzmionych.
W krajach Trzeciego Świata, a zwł. wrśród państw
muzułmańskich w Azji i Afryce, niechęć do Żydów wy­
nikała (i wynika) gł. z powodu negatywnej oceny ich
stosunków z państwami arab.; tragiczny konflikt mię­
dzy Żydami a światem arab. eksplodował w kilku ko­
lejnych wojnach od 1948; stroną poszkodowaną w tym
konflikcie okazali się Arabowie, zwł. Palestyńczycy,
których setki tysięcy zmuszono do opuszczenia ojczy­
zny; szowinizm niektórych polityków izrael. (na czele
z M. Beginem) doprowadzał często po II wojnie świat,
do masakr cywilnej ludności arab., m.in. rzezi ponad
250 mieszkańców ->Deir Jassin (9 IV 1948); jak pisał
1994 Shahak: „Liczba nie-Żydów zabitych przez Ży­
dów w ciągu ostatnich czterdziestu lat przewyższa znacz­
nie liczbę Żydów zabitych przez nie-Żydów. Rozmiar
prześladowań i aktów dyskryminacji stosowanych wo­
bec nie-Żydów przez „państwo żydowskie z poparciem
żydowskiej diaspory jest nieporównanie więks2y niż
cierpienia zadawane Żydom przez wrogie im reżymy”;
nie sprzyjał przełamaniu niechęci wobec Żydów coraz
bardziej nasilający się w latach 90. żyd. triumfalizm wraz
ze wzrostem wpływów lobby żyd. w różnych krajach
na czele z USA oraz umocnieniem agresywnych ele­
mentów w polityce Izraela za rządów B. Netanjahu.
M. Bałaban, Historia i literatura żydowska, Lwów 1925;
H. Graetz, Historia Żydów, Warszawa 1929; 1. Schiper, Dzieje
handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937; E.H.
Flannery, The Anguish o f the Jews, New York 1965; P. Lendvai,
Antisemitism in Eastern Europe, London 1971; S. Rappaport,
Jew and Gentile: The Philo-semitic aspect, New York 1980; A.M.
Lilienthal, Druga strona medalu, Warszawa 1985; D. Reed, The
controversy o f Zion, Western Australia 1985; H Arendt, Eich-
mann w Jerozolimie, Kraków 1987; P. Lendvai, Antysemityzm
bez Żydów, Warszawa 1987; S. Runciman, Dzieje wypraw ktzy-
iowych, Warszawa 1987; H. Nussbaum. Historia Żydów od
Mojżesza do epoki obecnej, Warszawa 1989; M. Saperstein, Mo­
ments o f Crisis in Jewish-Christian Relations, London 1989.
Arabowie i Żydzi, Warszawa 1990; F. de Fontette, Historia an­
tysemityzmu, Warszawa 1992; H. Arendt, Korzenie totalitaiy-
zmu, Warszawa 1993; P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1993;
M.R. Marrus, Holocaust, Warszawa 1993; ks. A. Zwoliński Starsi
bracia, Krakow 1994; R. Szabó, A kommunista part es azsidó-
sag Magyarorszagon (1945-1956), Budapest 1995; 1. Shahak,
Żydowskie dzieje i refigia, Warszawa-Chicago 1997.
Jerzy Robert Nowak.
ANTYSEMITYZM A HOLOCAUST - skut­
ki antyżyd. uprzedzeń rzutujące na zachowanie nie­
których narodów wobec Żydów w czasie 11 wojny
świat., współodpowiedzialność rządów i części lud­
ności niektórych krajów za pomoc w realizowaniu
przez Niemcy nazistowskie programu eksterminacji
Żydów, względnie ich odpowiedzialność za bierność
wobec holocaustu Żydów.
Nadal w niewielkim stopniu znane są reakcje świa­
ta na podejmowane pod egidą niem. III Rzeszy działa­
nia mające na celu tzw. „ostateczne rozwiązanie'' kwe­
stii żyd., zasięg odpowiedzialności za „pomoc” w wy­
niszczaniu Żydów, względnie bierności wobec ich za­
głady; likwidacja przemilczeń w tej sprawie jest tym
istotniejsza, że służy obalaniu kłamstw antypoi., godzą­
cych w naród, którego obywateli najokrutniej represjo­
nowano za wszelkie przejawy pomocy Żydom; II woj­
na świat, drastycznie obnażyła siłę antyżyd. uprzedzeń
wśród dużej części różnych narodów Europy, dopro­
wadzając do ich współdziałania z hitlerowcami.
Jeden z najgorszych bilansów pod tym wzglę­
dem obciąża Austriaków; pomimo, iż sam Anschluss
Austrii do III Rzeszy został dokonany tylko dzięki
niem. przemocy, Austriacy stanowili nieproporcjonal­
nie dużą liczbę oprawców w nazistowskich obozach
koncentracyjnych; byli komendantami 4 z 6 najwięk­
szych obozów zagłady; obliczono, źe na 5090 zbrod­
niarzy wojennych działających na terenie Jugosławii
aż 2499 było Austriakami; spośród nich wywodziła
się 1/3 składu oddziałów egzekucyjnych SS; Austria­
kami byli: szef gestapo E. Kaltenbrunner i A. Eich-
mann, a także kierujący zagładą Żydów holenderskich
A .Seyss-Inquart i H. Rauter.
Wśród satelickich państw 111 Rzeszy największym
okrucieństwem wobec Żydów odznaczała się Rumunia;
jak pisał znany żyd. historyk holcaustu R. Hilberg: „Ża­
den inny kraj, poza Niemcami, nie był zaangażowany
w rzeź Żydów na taką skalę”; już VIII 1940 rządzący
Rumunią faszystowski marsz. I. Antonescu wprowadził
najsurowsze w całej Europie - nie wyłączając Niemiec
- ustawodawstwo antyżyd.; po przyłączeniu się do na­
paści niem. na ZSRR żołnierze rum. wymordowali w
samej tylko Odessie ok. 60 tys. Żydów; szczególnie
okrutna była zorganizowana przez nich masakra Żydów
odeskich X 1941; żołnierze rum. zamknęli tłumy Ży­
dów w 4 olbrzymich magazynach, które oblano benzy­
ną i podpalono - spłonęło ponad 20 tys. ludzi; za teren
wyniszczenia kilkuset tys. rum. Żydów wybrano odda­
ny pod administrację rum. na „rezerwat dla Żydów” te­
ren Transnistrii, pomiędzy Dniestrem i Bugiem, napd.-
zach. Ukrainie; ze 150 tys. bukowińskich Żydów oca­
lało tylko 25 tys., ze 150 tys. besarabskich Żydów -
tylko 7 tys.; szczególnie okrutne oddziały rum. zbrod­
niarza płk. lsopescu w ciągu 9 dni zmasakrowały 48
tys. Żydów; wpędzano ich do stajni i rozstrzeliwano;
kiedy stajnie wypełniały się ciałami, podpalano je; H.
-> Arendt pisała w książce Eichmann w Jerozolimie, że
„okrucieństwa rumuńskich obozów koncentracyjnych,
założonych i kierowanych przez samych Rumunów (...)
były bardziej wyrafinowane i potworniejsze niż wszyst­
ko, co wiemy na ten temat o obozach niemieckich”;
okrutne były również metody deportacji stosowane przez
faszystów rum.; ich zasadą było wpychanie 5 tys. ludzi
do wagonów bydlęcych i wożenie ich w pociągu po
całym kraju bez celu przez wiele dni bez pożywienia i
wody, aż pomarli z braku tlenu; zwłoki zamordowanych
lub zmarłych z powodu uduszenia w czasie transportu
często wystawiano na widok publ. w sklepach rzeźnic-
kich; niejednokrotnie przed egzekucjami zdzierano z
Żydów wszystko, co mieli na sobie i pędzono na śmierć
nagich lub „ubranych” w gazety; często ofiarom odrą­
bywano palce serdeczne, jeśli pierścionki nie schodziły
„dostatecznie łatwo”; wg Historii Żydów P. Johnsona:
„Rumuni byli też najbardziej skłonni do bicia i torturo­
wania ofiar, a także gwałtów”; zachowanie Rumunów,
zostawiających bez pochówku stosy nagich zwłok ofiar
irytowało nawet Niemców, którzy denerwowali się nad­
mierną „chaotycznością” rum. rzezi; przez wiele lat jed­
nak stosunkowo rzadko przypominano o tych rum. ma­
sakrach Żydów; prawdopodobnie robiono tak ze wzglę­
dów polit. - Rumunia po 1968 pod rządami N. Ceause­
scu byłajedynym krajem socjalist., mającym dobre sto­
sunki Izraelem.
Z kolei w chorwackim marionetkowym państwie
A. Pavelića ustasze dokonali likwidacji ok. 25 tys.
chorw. Żydów; do jesieni 1943 ok. 30 tys. Żydów zo­
stało deportowanych z Chorwacji do ośrodków zagła­
dy; w słowac. państwie faszystowskim dokonano „roz­
 ANTYSEMITYZM A H O LO CA U ST
wiązania'" kwestii żyd., gromadząc Żydów w gettach,
a potem organizując ich deportację; do końca V I1942
policja słowac. gett deportowała 52 tys. Żydów do
różnych obozów zagłady na okupowanych terenach
Polski; dowodzone przez proniem. oficerów oddziały
wojsk węg. w ciągu 3 dni I 1942, tzw. „zimnych dni”,
dokonały masakry 3309 Żydów i Serbów w Nowym
Sadzie - w tym 144 niemowląt i 299 starców, meto­
dycznie topiąc ich w przeręblach wyrąbanych w Du­
naju; po dojściu do władzy (ukrycie proanglosaskie-
go) premiera M. Kńllaya rozpoczęto śledztwo prze­
ciwko sprawcom rzezi, ale zdołali oni uciec do Rze­
szy; do III 1944 pod rządami Kół lava Żydzi czuli się
bezpieczniej niż na wszystkich in. terenach okupowa­
nej lub uzależnionej od Niemiec Europy; po rozpo­
częciu okupacji Węgier przez nazistów (III 1944) i na­
rzuceniu jawnie quislingowego rządu D. Sztójayego
w ciągu zaledwie kilku miesięcy deportowano do hi­
tlerowskich obozów zagłady ponad 437 tys. Żydów;
bardzo pomogła w tym „legał istyczna” postawa prze­
ważającej części węg. administracji i żandarmerii; oba­
lenie regenta M. Hortyhego X 1944 i narzucenie przez
Niemcy Węgrom rządów faszysty Quistinga - Szala-
siego doprowadziło do dalszego pogorszenia losu węg.
Żydów; węg. faszyści, tzw. strzałokrzyżowcy, topili Ży­
dów setkami w Dunaju; jak wspominał słynny myśli­
ciel węg. I. Bibó: „Po mieście chodziły bojówki nila-
szowskie, zabijały dzieci ukrywane w domach dziec­
ka, chorych leżących w szpitalach."'
Kolaboracja była dość powsz. zjawiskiem we
Francji; już w lecie 1940 po utworzeniu rządu Vichy
rozpoczęto szeroko zakrojoną kampanię antyżyd., na­
dając odpowiedni rozpęd kolejnym fazom prześlado­
wań antyżyd.; jak pisał żyd. historyk M.R. Marrus w
książce Holocaust: „Do 1942 Vichy nie tylko skutecz­
nie wyjęła Żydów spod prawa, ale też przejęła znaczną
część ich majątków i internowała wielu z nich w spe­
cjalnych obozach; zastępy urzędników przyzwyczajo­
ne były sprawą codziennej rutyny do nękania Żydów,
oznaczania ich dokumentów specjalnymi pieczątkami i
wysyłania ich do obozów dla internowanych; Policja
Vichy współdziałała z niem. polityką eksterminacji Ży­
dów, wyłapując Żydów na terenie Francji i organizując
ich deportację na wschód do obozów zagłady”; policja
franc, łapała nawet dzieci mieszkające w sierocińcach i
domach opieki na administrowanych przez Vichy tere­
nach Francji; najwięcej akcji mających na celu wyłapa­
nie dzieci żyd. miało miejsce latem ijesienią 1942; ogó­
łem przez okres wojny wywieziono do obozów śmierci
ok. 76 tys. Żydów, w tym 2 tys. dzieci w wieku poniżej
6 lat; spośród wywiezionych przeżyło wojnę zaledwie
2566 osób; ocenia się, źe aż 85% wywiezionych do
obozów zagłady Żydów zostało zatrzymanych przez
201
=====
policję franc.; 1941-44 do policji franc. ido gestapo we
Francji napłynęło przeszło 3 min listów ze skargami na
żyd. współobywateli i donosami, informującymi wła­
dze o miejscu ich ukrycia.
Świetnie znający stosunki we Francji były am­
basador Polski w tym kraju i kawaler Legii Honoro­
wej S. Gajewski w wywiadzie dla książki o „Żegocie”
scharakteryzował zachowanie Francuzów podczas
wojny (sam Gajewski miał matkę Żydówkę i musiał
ukrywać się w czasie okupacji w Polsce na fałszywych
aryjskich papierach): „W tamtych okolicznościach
naród przechodził moralny egzamin. Gdy Niemcy po­
szukiwali strażników do obozu, nie mieli ani jednego
reflektanta spośród Polaków i musieli cały personel
obsadzić Niemcami. We Francji natomiast wszyscy
strażnicy byli Francuzami. Niemcy byli sami zasko­
czeni tym jak bardzo gotowi do współpracy, a nawet
gorliwi byli Francuzi (...) Niemcy domagali się dosta­
wienia im tylko dorosłych, ale Francuzi samorzutnie
zaproponowali dostawić wszystkie dzieci, które po­
słano do Auschwitz.” (I. Tomaszewski, T. Werbow-
ski, Żegota. The Rescue ofJews in Wartime Poland).
Nadal za mało znane są dane o rozmiarach udzia­
łu szowinistów ukr., łot. czy litew. policji w mordowa­
niu Żydów (m.in. okrutnej masakry Żydów i Polaków
dokonanej przez litew. kolaborantów w Ponarach); z
kolei obraz stosunku niektórych narodów do Żydów
w czasie wojny jest często nadmiernie upiększany i
mitologizowany, tak jak robi się to np. w przypadku
Holandii; na ogół eksponuje się gł. rzeczywiście bo­
haterskie zachowanie dużej części Holendrów w cza­
sie wojny - fakt zorganizowania 1941 jedynego w ca­
łej okupowanej Europie strajku przeciw antyżyd. po­
lityce hitlerowskiej, który wybuchł w Amsterdamie i
kilku okolicznych miastach; dużo mniej natomiast
mówi się o antyżyd. poczynaniach skądinąd pokaź­
nych liczebnie hol. faszystów; w czasie okupacji licz­
ba członków Ruchu Nar.-Socjalist. (Nationaal-Sozia-
listische Beweging-NSB), stanowiącego swoisty re­
zerwuar kolaborantów, wzrosła do ponad 50 tys.; II
1941 w Amsterdamie tłum hol. faszystów zaatakował
żyd. dzielnicę, demolując mieszkania, rabując, wycią­
gając Żydów z trolejbusów i maltretując ich; zajścia te
parokrotnie się powtórzyły, aż doszło do wystąpień w
obronie Żydów i wspomnianego wcześniej strajku; hol.
faszyści korzystali ze wsparcia policji, która pomaga­
ła w wyłapywaniu Żydów i tłumieniu strajków; w sy­
tuacji, gdy przez cały czas wojny funkcjonowała ad­
ministracja hol. wszystkich szczebli, niemal wszyscy
pracownicy państw, i samorządowi podpisali deklara­
cję „aryjskiego pochodzenia”; spośród ukrywających
się Żydów większość padła ofiarą donosów i specjal­
nych ekip szpicli, jak chociażby autorka słynnych pa­
miętników A. Frank; po wojnie mówiono oficjalnie o
120 tys. kolaborantów; w czasie wojny ze 140 tys.
Żydów w Holandii deportowano do obozów zagłady
około 110 tys., przeżyło je tylko 5450 osób.
Arendt pisała (Eichmann w Jerozolimie), że 2
czynniki okazały się szczególnie zgubne w skutkach
dla hol. Żydów: „Po pierwsze w Holandii istniał bar­
dzo silny ruch nazistowski, któremu można było po­
wierzyć wykonanie takich policyjnych operacji, jak
łapanie Żydów, wyszukiwanie ich kryjówek itd. Po
drugie, miejscowi Żydzi przejawiali bardzo silną skłon­
ność do dystansowania się od Żydów nowo przyby­
łych. (...) Sprawiło to, że nazistom udało się względ­
nie łatwo sformować radę żydowską (Joodsche Raad),
żywiącą przez długi okres czasu przeświadczenie, że
ofiarą deportacji padną wyłącznie Żydzi z Niemiec i
innych krajów. Pozwoliło to również SS-manom uzy­
skać - prócz pomocy policji holenderskiej - pomoc
policyjnych formacji żydowskich” (-^Judenraty); na
czele Rady Żyd. stali prof. D. Cohen i szanowany ku­
piec diamentów A. Asscher; jak pisał Marrus: „Rada
publikowała w swej gazecie zarządzenia niemieckie
dotyczące Żydów, rozprowadzała żółte oznaki, które
Żydzi zmuszeni byli nosić i korzystała ze statusu
„uprzywilejowania” obejmującego jej członków i ich
rodziny. Asscher i Cohen starannie unikali oporu, po­
magali przy przeprowadzeniu deportacji i na koniec
dostarczyli nazwiska 7 tys. Żydów przeznaczonych
do wysłania do obozów śmierci w Polsce.”
Szwedów zwykło się przedstawiać gł. jako na­
ród, który ciepło przyjmował uchodźców z krajów oku­
powanych przez nazistów, w tym zbiegłych z Danii
kilku tys. Żydów; wspomina się też tak znaczące po­
staci jak, Bernadotte czy Wallenberg, którzy wsławili
się zakrojoną na szeroką skalę akcją na rzecz ratowa­
nia Żydów z rąk nazistowskich; na ogół nie pamięta
się jednak o tym, że Bernadotte i Wallenberg działali
dopiero w końcowej fazie wojny, a na szerszy dopływ
uchodźców do Szwecji zgodzono się dopiero po zi­
mie 1942/43, a więc po rozstrzygających klęskach
Niemiec pod Stalingradem i w Afiyce pn.; do tego cza­
su, kiedy jeszcze władze szwedz. były niepewne re­
zultatu wojny, polityka wobec uchodźców żyd. była
niezwykle surowa; wg różnych źródeł w Szwecji moż­
na było uratować o wiele więcej Żydów, gdyby nie
ostre zakazy adm. blokujące przyjęcia uchodźców; na
ogół bardzo niekorzystnie dla żyd. uciekinierów in­
terpretowano nowe, zmodyfikowane po 1937, prawo
szwedz. wobec uchodźców, pozwalające na przyjmo­
wanie ich tylko wtedy, „gdy to nie będzie zagrażało
interesom narodowym”; Szwedzi zaakceptowali 1938
w pertraktacjach z III Rzeszą w sprawach wizowych,
iż Niemcy oznaczać będą czerwoną literą„J” (od Jude
- Żyd) każdy paszport niem. Żyda; lekarze z Uppsali
wystąpili z protestem przeciw wpuszczaniu do Szwe­
cji żyd. lekarzy - uchodźców z Niemiec w obawie
przed utratą posad; na okładce książki H. Lindbergao
szwedz. polityce imigracyjnej w tamtych czasach wi­
doczne jest zdjęcie manifestacji młodych Szwedów z
1939 pod hasłami „Protestujemy przeciwko importo­
waniu Żydów!”, „Szwecja dla Szwedów!”.
Władze szwedz, były zresztą surowe nie tylko
wobec Żydów; odmawiały również wpuszczania na
swe terytorium szukających tam schronienia członków
duń. czy norw. ruchu oporu; zamykano ich w obozach
lub więzieniach, albo usuwano za granicę; zdarzało
się, że norw. uchodźców oddawano prosto w ręce gesta­
po; wbrew zasadom neutralności Szwecja przepusz­
czała przez swe terytorium wojska niem. skierowane
do walki przeciw norw. partyzantom (tzw. permitten-
trafik); przez okres wojny przejechało ogółem przez
Szwecję do Norwegii i z powrotem ok. 2 min żołnie­
rzy niem.; wydawca proalianckiego dziennika szwedz.
„Göteborgs Handels och Sjöfartstidningen” T. Seger-
stedt określił z goryczą dużą sumę uzyskaną przez
Szwecję za tranzyt wojsk niem. do Norwegii jako „za­
płatę za krew”; o godzących w neutralność Szwecji
ustępstwach wobec Niemiec w dużej mierze zadecy­
dowało istnienie bardzo silnego lobby proniem. w
szwedzkim korpusie oficerskim i we władzach poli­
cji; Szwecja przez całą niemal wojnę czerpała bardzo
duże zyski dzięki dostawom znakomitej jakości
szwedz. rudy żelaza dla niem. przemysłu zbrojenio­
wego.
Ostro oceniano niejednokrotnie egoizm żyd. spo­
łeczności w Szwecji, która okazała się skrajnie nie­
czuła na los swych rodaków z in. krajów Europy; Da­
vid S. Wyman pisał w głośnej książce Pozostawieni
swemu losowi. Ameryka wobec Holocaustu 1941-
1945, iż „wysiłki podejmowane z intencją ratowania
ofiar nie mogły liczyć na wydatniejszą pomoc ze stro­
ny nielicznej, choć wygodnie urządzonej żydowskiej
społeczności szwedzkiej liczącej 7000 osób. Główna
komunalna organizacja żydowska nie była zbytnio
zainteresowana sprawą ratowania ofiar”; Olsen
(przedstawiciel amer, biura pomocy Żydom) sądził, że
Żydzi szwedz. obawiali się, iż napływ uchodźców na­
łoży na nich brzemię świadczeń finansowych; obawiali
się też, że przybycie większej liczby Żydów może
wyzwolić antysemityzm, wówczas jeszcze nie stano­
wiący problemu; Olsen informował, że Żydzi szwedz.
pozostawali „w najwyższym stopniu bierni'" wobec
uratowanych X 1943 Żydów duń.; nie uczynili też nic,
by pomóc Żydom norw. próbującym schronić się w
Szwecji; nawet kiedy 1943 30 sierot żyd. przybyło do
Szwecji z Europy Środk., Żydzi szwedz. nie chcieli
 ANTYSEMITYZM A H O LO CA U ST
się nimi zajmować; „Dzieci skierowano do rodzin
chrześcijańskich”.
W publikacjach licznych autorów żyd. na Zacho­
dzie chętnie przeciwstawia się skrajnie wyidealizowa­
ny mit o „ogromnej, bezinteresownej” duń. pomocy dla
Żydów obrazowi „złych” Polaków, „zobojętniałych” na
cierpienia żyd. bliźnich lub nawetje potęgujących; amer.
pisarz żyd. L. Uris, znany z paszkwilowego przedsta­
wienia Polaków w Exodusie, w tej samej książce upo­
wszechnił piękny mit o tym, jak to król duń. Chrystian
X wraz z całym dworem i mieszkańcami Kopenhagi
nałożyli gwiazdy Dawida dla wyrażenia swej solidar­
ności z prześladowanymi Żydami; w rzeczywistości ni­
gdy taki fakt nie zaistniał, tym bardziej, że Niemcy nie
wprowadzili nakazu noszenia żółtej gwiazdy w Danii;
prawdąjest natomiast, że Duńczycy, którzy dostali na
czas informację o planowanej przez Niemcy deportacji
Żydów z Danii, zdołali błyskawicznie ekspediować do
Szwecji przeważającą część niewielkiej, zaledwie 7-tys.
duń. społeczności żyd.; pod wieloma względami mieli
jednak zadanie ułatwione, ponieważ w Danii nie istnia­
ły brutalne formy okupacji nazistowskiej, takie choćby,
jak w sąsiedniej Norwegii; od wiosny 1940 do wiosny
1943 Dania była traktowana przez Niemców jako swe­
go rodzaju „modelowy protektorat”; duń. korpus ochot­
niczy- Frikorps Danmark, liczący 3 tys. żołnierzy, wal­
czył po stronie Niemców na froncie wsch.; dla rozbija­
nia sabotażu proalianckiego stworzono powsz. zniena­
widzony, liczący ok. 1000 osób korpus specjalnej poli­
cji (tzw. schalburgskarps); 1944 Niemcy stworzyli z
Duńczyków specjalną policję pomocniczą HIPO, która
„wyróżniała się” okrucieństwem wobec wszystkich
uwięzionych; T. Cieślak w Zarysie historii najnowszej
krajów skandynawskich pisał, że do 1943 zestrzeleni
lotnicy alianccy z „z reguły nie mogli liczyć na pomoc
ludności, a policja duńska przekazywała ich w ręce
Niemców”; wbrew upowszechnianym mitom ratowa­
nie Żydów z Danii nie była bezinteresowne; za prze­
wóz jednej osoby do Szwecji płacono ok. 1000 koron.
Skrajny przykład egoizmu wobec losów prześla­
dowanych Żydów zademonstrowały w czasie wojny
władze szwajc., które 1942 zamknęły granicę przed
uchodźcami żyd. z terenów objętych wojną; decyzję
uzasadniano tym, iż nie było jakoby podstaw do kwa­
lifikowania Żydów jako uchodźców polit.; na granicy
odprawiano wielu żyd. uciekinierów, wydając ich na
pastwę gestapo lub franc. policji; nierzadko usuwano
tych Żydów, którym już się udało potajemnie dostać
do Szwajcarii; gdy w czasie wielkiej deportacji Ży­
dów z Francji do obozów zagłady (1942) zwiększyła
się liczba Żydów usiłujących przekroczyć szwajc. gra­
nicę, rząd szwajc. zacieśnił kontrolę nad imigracją żyd.;
wg wyjaśnień szwajc. funkcjonariuszy rządowych
203
• " a — — H H — .... ■ g g g g jS S g B i
Żydów musiano zniechęcać do podejmowania prób
przedostania się do Szwajcarii, gdyż nie byłaby ona w
stanie przyjąć każdego, kto poprosi o azyl; wbrew tym
twierdzeniom wysoki funkcjonariusz policji szwajcar­
skiej E. Bonjour zapewnił, że w rzeczywistości Szwaj­
caria mogła przyjąć znacznie większą liczbę Żydów:
za jeden z powodów tak surowej polityki wobec
uchodźców żyd. Bonjour uważał „rozpowszechniony
w społeczeństwie szwajcarskim antysemityzm”; zda­
niem D. Wymana: „Ludność Szwajcarii, podobnie jak
ludność innych krajów nie była skłonna do poświęceń
w imię ratowania Żydów. Nigdy się nie dowiemy, ilu
Żydów odprawiono od granicy. Nie znana też pozo­
stanie liczba tych, którzy znając szwajcarską politykę
¡migracyjną, powstrzymali się od podjęcia ryzyka prze­
dostania się do Szwajcarii i wpadli w ręce nazistów.”
Szokująco zachowała się wobec Żydów w cza­
sie wojny społeczność niewielkiej bryt. wysepki Gu­
ernsey, okupowanej przez Niemców od 1 VII 1940;
już w kilka dni po inwazji władze wysepki nawiązały
pełną współpracę z nazistowskim okupantem, godząc
się m.in. na wydanie w ręce władz niem. tamtejszych
Żydów; zgodnie z życzeniem Niemców najwyższy lo­
kalny dostojnik król. szeryf V. Carey nakazał sporzą­
dzić listę wszystkich mieszkańców Guernsey pocho­
dzenia żyd. wg zasad wytyczonych w hitlerowskich
ustawach norymberskich; 26 XI 1940 listę przekaza­
no Niemcom; z 5 mieszkanek Guernsey wydanych
wówczas Niemcom 3 zginęły w Oświęcimiu; nie prze­
szkodziło to wyższym władzom bryt. w uhonorowa­
niu szeryfa Carey po wyzwoleniu w 1945 tytułem
szlach.za jego zachowanie wobec niem. okupanta.
Odpowiedzialność za los dużej części zgładzonych
Żydów spada na pasywność amer. administracji rządo­
wej, która nie zareagowała na czas na wysuwane przez
poi. rząd w Londynie apele o pomoc dla eksterminowa-
nych Żydów; sprawę tę podejmowano w licznych udo­
kumentowanych publikacjach, począwszy od wspo­
mnianej książki D. Wymana poprzez A.D. Morse’a Kie­
dy ginęło sześć milionów; Kronika amerykańskiej apa­
tii, książki H. Feingolda i S. Friedmana; jak pisał oma­
wiający te publikacje żyd. historyk D. Engel na łamach
„Polin” w książkach tych „ukazano odpowiedź USA na
kolejno po sobie następujące pozbawianie godności,
wolności, a wreszcie także i życia, 6 min europejskich
Żydów jako wyraz w najlepszym razie obojętności, a
być może nawet wspólnictwa w tym, co naziści określ i-
li jako »Ostateczne Rozwiązanie kwestii żydowskiej«;
książki ukazywały trwającąniemal do końca wojny szo­
kującą wręcz obojętność administracji J.F. Roosevelta
na tragedię europ. Żydów; Departament Stanu konse­
kwentnie ograniczał ilość imigrantów, VII 1941 spro­
wadzającjądo 25% ustalonych norm; godziło to przede
wszystkim w Żydów; w rezultacie wojennych restryk­
cji w amer. polityce migracyjnej - wg D. Wymana -
„między atakiem na Pearl Harbour a zakończeniem
wojny w Europie do Stanów Zjednoczonych przybyło
około 21 000 uchodźców, przede wszystkim Żydów; ta
liczba stanowiła 10% ilości oficjalnie przyznanej na ten
okres krajom europejskim, opanowanym przez państwa
Osi. Tym sposobem 90% tej ilości, czyli ok. 190 tys.
wiz wjazdowych, pozostało nie wykorzystanych w tym
samym czasie, kiedy dokonywano masowego mordu na
Żydach europejskich (...). Wewnętrzne dokumenty De­
partamentu [Stanu - J.R.N.] świadczą, że jego podsta­
wowa polityka nie była polityką ratowania ofiar, lecz
unikania akcji na rzecz ich ocalenia”.
Departament Stanu, poza stosowaniem blokują­
cej polityki imigracyjnej, był odpowiedzialny również
za uniemożliwienie podjęcia in. środków dla zmniej­
szenia liczby żyd. ofiar, przede wszystkim za odrzuce­
nie projektów zbombardowania obozu Auschwitz i li­
nii kolejowych do niego prowadzących; uznano tego
typu propozycje za niewykonalne, ponieważ wyma­
gałyby „wydzielenia istotnej części wsparcia lotnicze­
go niezbędnego do zapewnienia powodzenia naszym
siłom zaangażowanym w rozstrzygające operacje gdzie
indziej”; wyjaśnienie to jest zupełnie nieprzekonywu­
jące; w tym samym czasie, gdy nie było rzekomo moż­
liwości zbombardowania obozu Auschwitz i linii ko­
lejowych do niego prowadzących, Amerykanie kilka­
krotnie bombardowali przemysłowy okręg oświęcim­
ski (20 VIII, 13 IX, 18 i 26 XII 1944); zrezygnowano
jednak ze zniszczenia maszynerii uśmiercającej w obo­
zie zagłady, choć zniszczenie komór gazowych i kre­
matoriów mogłoby ocalić życie wielu tys. ludzi.
Liczni autorzy żyd. wskazywali na fatalne skutki
niebywałej bezczynności i bierności przeważającej czę­
ści najbardziej wpływowych Żydów amer. wobec za­
głady Żydów europ.; pomimo wielokrotnych alarmów
w sprawie eksterminacji Żydów podnoszonych przez
rząd RP na emigracji i poi. koła dyplomatyczne, śro­
dowiska żyd. w USA niewiele zrobiły dla wzmożenia
presji na prezydenta Roosevelta i amer. Kongres dla
ratowania Żydów; stało się tak, mimo, że w otoczeniu
prezydenta Roosevelta było wielu wpływowych Ame­
rykanów żyd. pochodzenia; jak pisał D. Wyman: „Ży­
dzi bliscy prezydentowi-z wyjątkiem Morgenthaua-
bardzo niewiele czynili dla ożywienia działań na rzecz
ofiar nazizmu (...) Specjalny doradca prezydenta, S.
Rosenman, utrzymywał częste kontakty z Roosevel-
tem, który polegał na jego radach w sprawach żydow­
skich. Rosenman uważał jednak sprawę ratowania ofiar
za politycznie delikatną, wytrwale więc zabiegał o
utrzymywanie prezydenta z dala od niej”; podobnie
zachowywali się in. wpływowi politycy żyd., znajdu­
jący się w otoczeniu prezydenta; jego asystent D. Ni-
les, B. Baruch, dyrektor UNRRA H. Lehman czy sę­
dzia Sądu Najwyższego F. Frankfurter oraz najbardziej
wpływowi intelektualiści żyd., łącznie z ogromnie
popularnym komentatorem prasowym W. Lippmanem,
który poruszając wszystkie ważniejsze tematy dnia,
„nigdy nie napisał nic o Holocauście”; wg D. Wyma­
na; „Ogólnie biorąc, żydowscy intelektualiści pozo­
stawali równie obojętni wobec tej sprawy jak nie-Ży-
dzi (...). Mimo rozległych wpływów żydowskich w
przemyśle filmowym, American Jewish Congres nie
był w stanie nakłonić żadnego z producentów do na­
kręcenia krótkiego choćby filmu o mordzie dokony­
wanym na Żydach...”; tak samo traktowały sprawę
zagłady Żydów największe i najbardziej wpływowe
dzienniki amer., np. „New York Times” czy „Washing­
ton Post” - choć znajdowały się w rękach Żydów sta­
rały się nie uchodzić za pisma o „prożydowskim na­
stawieniu”; niektórzy tłumaczą niepodjęcie przez Ży­
dów amer. szerszej akcji dla ratowania Żydów europ,
obawami, że przybycie większej liczby Żydów z Eu­
ropy Srodk. mogłoby zwiększyć antysemityzm w
USA; taki skutek mogłoby przynieść zwł. przybycie
większej liczby ubogich Żydów z Polski, zacofanych
ortodoksów, chałaciarzy.
Fatalne skutki przyniosła taktyka wybrana przez
amer. syjonistów, od 1943 najpotężniejszej organiza­
cji Żydów w USA; syjoniści traktowali bowiem rato­
wanie Żydów jako sprawę marginesową (marginal
affair), skupiając się gł. na zdobywaniu poparcia dla
idei stworzenia państwa żyd. w Palestynie; sprawę ra­
towania Żydów odsunięto na dalszy plan, syjoniści
uznali bowiem, że tylko powstanie państwa żyd. bę­
dzie stanowić prawdziwą gwarancję zabezpieczenia
Żydów przed prześladowaniami, w przyszłości i dla­
tego trzeba na tym właśnie się skoncentrować; były
przywódca radykalnych syjonistów w Polsce I. Griin-
baum (po wojnie minister spraw wewn. Izraela) stwier­
dził bez ogródek II 1943 na spotkaniu w Tel Avivie:
„Gdy oni przychodzą do nas z dwoma planami - rato­
wania mas Żydów europejskich czy odzyskania ziemi
[tj. Palestyny - J.R.N.] ja głosuję bez żadnej wtórnej
myśli za odzyskaniem ziemi”; Grunbaum był wów­
czas przewodniczącym Komitetu dla Ratowania Ży­
dów Europ.; liczni autorzy żyd. (m.in. D. Wyman. B.
Shonfeld, J. Brandt, B. Hecht, M.D. Weissmandel)
ostro krytykowali zaniedbanie przez przywódców sy­
jonistycznych w USA i Izraelu sprawy ratowania Ży­
dów europ, i skoncentrowania się gł. na działaniach
zmierzających do ratowania państwa Izrael.
Jednym z celów nasilającej się od ponad 20 lat
kampanii żyd. antypolonizmu są próby ustawienia Pol­
ski w roli winnego, aby ukryć własne karygodne za­
 ANTYSEMITYZM A H O LO CA U ST - ANTYSEM ITYZM W POLSCE
niedbania Żydów amer., ich kompromitującej bezczyn­
ności; fakt, że Polska z woli Niemiec stała się cmenta­
rzyskiem kilku min Żydów, ma ułatwiać zafałszowy­
wanie prawdy i zrzucanie na nią współodpowiedzial­
ności za zagładę Żydów; były redaktor naczelny „Zna­
ku’' J. Woźniakowski pisał 1971, iż jedna z hipotez na
temat źródeł antypoi. opinii w świecie głosi, iż ich gł.
autorami są hałaśliwi Żydzi amer., „którzy w czasie
wojny palcem o palce nie stuknęli, by pomóc swoim
pobratymcom. Jeśli dzisiaj gryzie ich wyrzut sumie­
nia, to najlepszą metodą jego zagłuszenia jest dopa­
trywać się wszędzie winnych; własna wina ginie wte­
dy jak zwiędły liść między stosem zwiędłych liści”;
G. Herling-Grudziński pisał w swym dzienniku pod
datą 22 XI 1990 o odżywaniu „tępego schematu pol­
skiej współodpowiedzialności za zagładę”, wymyślo­
nego przez „oszalałych i najgłupszych na świecie Ży­
dów amerykańskich (,..), którzy w ten sposób usiłują
oczyścić swoje sumienia, zamulone wspomnieniami
własnej obojętnej bierności w latach wojny wobec po­
stępów ostatecznego rozwiązania”; przyznają to rów­
nież liczni autorzy żyd., stwierdzając, że amer. Żydzi
zajmują skrajnie fanatyczne postawy „w obronie ży-
dostwa” po to, by przesłonić pamięć o swojej tak kom­
promitującej bezczynności w czasie wojny; pisał o tym
słynny żyd. „tropiciel nazistów” S. Wiesenthal w książ­
ce Prawo czy zemsta: „wielu amerykańskich Żydów
żywi w podświadomości poczucie winy, iż tak niewie­
le zrobili podczas wojny dla Żydów prześladowanych
w Europie”; przy okazji kampanii rabina Weissa prze­
ciw klasztorowi karmelitanek w Oświęcimiu C. Ber-
mant oskarżył Żydów amer. w „Jewish Chronicie” z
28 VII 1989 o to, że „mają nieczyste sumienie, po­
nieważ nie zrobili dość, by ratować przed holocau­
stem wtedy, gdy miał on miejsce, a teraz próbują uspo­
koić swoje sumienie przez nadreagowanie”
Bardzo krytycznie ocenia się również postawę
władz Kanady wobec szukających tam schronienia żyd.
uchodźców; Kanada zgadzała się wyłącznie na przyję­
cie emigrantów rolników; w ocenie J. Abell i H. Trope­
ra, autorów książki o stosunku Kanady do żyd. uchodź­
ców. obraz pomocy ich kraju dla ofiar Niemiec można
oceniać jako „najgorszy w całym wolnym świecie”; w
świetle ich dowodzeń „W sytuacji Kanady (...) pozo­
staje mało możliwości podważenia faktu, że występu­
jące wśród ludu i wśród biurokracji antypatie wobec
Żydów konsekwentnie wzmacniały jedna drugą aż do
punktu, w którym rządowa polityka wobec uchodźców
zaczęła być kierowana przez niczym nie zmącony anty­
semityzm (...) Etniczne uprzedzenia (ethnicprejudices)
wobec Żydów cechowały premiera Kanady Mackenzie
Kinga i praktycznie wszystkich wpływowych polityków
kanadyjskich”; A.D. Morse przytaczał w książce Kiedy
205
ginęło sześć milionów stwierdzenie z pisma do Urzędu
ds. Uchodźców Wojennych, oceniające, iż: „politykare­
strykcji w stosunku do imigrantów była przestrzegana
bardziej surowo w przypadku osób pochodzenia żydow­
skiego niż w przypadku osób jakiejkolwiek innej rasy
przyjętych do tego kraju [Kanady - J.R.N.]”.
Parlament Afryki Pd. specjalnie wprowadził
zmiany do ustawy umożliwiającej masową imigrację
z Europy, które zagrodziły drogę przede wszystkim
Żydom; skrajnie niegościnne wobec żyd. uchodźców
okazały się władze rozległej, słabo zaludnionej Au­
stralii; jej przedstawiciel tłumaczył odmowę przyjęcia
większej liczby żyd. uchodźców słowami: „Nie mamy
jak dotąd żadnego problemu rasowego i nie mamy
ochoty go importować.”
Ostrą krytykę kierowano pod adresem postawy
rządu Wielkiej Brytanii, który konsekwentnie uniemoż­
liwiał szersze otwarcie przed Żydami granic Palestyny,
nad którą sprawował mandat; bojąc się anatagonizowa-
nia Arabów, Brytyjczycy zawracali od brzegów Pale­
styny kolejne statki ze zdesperowanymi uciekinierami
żyd.; 1800 uchodźców, którzy dotarli „nielegalnie” do
Palestyny na pokładzie statku „Atlantic” deportowano
na Mauritius, odległąo 6 tys. kilometrów wyspę na Oce­
anie Ind.; XII 1941 władze bryt, nie zgodziły się na zej­
ście na ląd w Palestynie 769 uchodźców żyd., którzy
przybyli na małym statku „Struma”; ostatecznie mało
zdatny do żeglugi statek zatonął wraz z uchodźcami
(uratowała się tylko jedna osoba); dopiero zatopienie
„Strumy” wywołało wzburzenie opinii publ. w Wiel­
kiej Brytanii i USA, wpływając na potajemną modyfi­
kację polityki bryt. (odtąd pozwalano schodzić na ląd
pasażerom statków, które dotarły do Palestyny).
R. Hilberg, The Destruction o f the European Jews, Chi­
cago 1961; M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the
Jews, New York 1981; N. Penkower, The Jews Were Expenda­
ble: Free World Diplomacy and the Holocaust, Chicago 1983;
H.M. Sacher, Diaspora, New York 1985; H. Arendt, Eichmann
w Jerozolimie, Kraków' 1987; P. Johnson, Historia Żydów, Kra­
ków 1987; M.R. Marrus, Holocaust, Warszawa 1993; D.S. Wy­
man, Pozostawieni swemu losowi. Ametyka wobec Holocaustu
¡941-1945, Warszawa 1994.
Jerzy Robert Nowak
ANTYSEMITYZM W POLSCE - fałszywe
uogólnienie na temat jakoby wyjątkowo silnego a. we
współcz. Polsce lub rzekomo odwiecznego a, poi., czę­
sto rozpowszechniane wraz z nasileniem ofensywy
-> antypolonizmu; jaskrawym przykładem fałszu doty­
czącego rzekomego znaczenia a w Polsce jest stwier­
dzenie premiera Izraela I. Szamira, że Polacy „wyssali
antysemityzm z mlekiem matki”; Polska, która była
przez stulecia symbolem wyjątkowej tolerancji i schro­
nienia dla Żydów, jest nazywana krajem trwających
przez 700 lat pogromów (stwierdzenie żyd. pisarza z
USA L. Urisa); przemilcza się przy tym fakt, że właśnie
dzięki poi. tolerancji w Polsce przebywało w XIX w. 4/
5 Żydów świata (wg Bożego Igrzyska N. Daviesa). W
Polsce nigdy nie było a., wynikającego z nienawiści
rasowej, a przejawy niechęci do Żydów były motywo­
wane głównie przyczynami polit. lub gosp. i społ.; wg
byłego przewodniczącego Komisji Episkopatu ds. Dia­
logu z Judaizmem, abpa H. Muszyńskiego: „antysemi­
tyzm spotykany w Polsce nie miał nigdy korzeni raso­
wych, a wyrastał z podłoża religijnego, gospodarczego
i społecznego i dlatego ja osobiście wolę go nazwać
antyjudaizmem, właśnie w odróżnieniu od antyjudaizmu
rasistowskiego” (H. Muszyński, Żydzi jako problem
chrześcijański i polski, „Więź” 1(1989).
Ataki na rzekomy poi. a. pojawiły się już w cza­
sie pierwszej wielkiej kampanii antypolonizmu pod­
czas 1 wojny świat, i były podtrzymywane przez wro­
gów niepodległości Polski; później wspierały je ze
szczególnie wielką siłą wrogie nam państwa ościen­
ne, dążące do rewizji terytorialnych, a nawet do rozbi­
cia Polski (gł. ZSRR i Niemcy weimarskie); wraz z
ujawnieniem -> katyńskiej zbrodni (1943) sow. pro­
paganda rozwinęła oskarżenia o a. wobec Polaków na
arenie międzynar., by zniesławić mającą być ujarzmio­
ną Polskę; po wcieleniu Polski w skład imperium sow.
zarzuty a. miały uzasadniać sow. władanie nad rzeko­
mym „narodem antysemitów i szowinistów”; w ostat­
nich kilkunastu latach kampania oskarżeń o poi. a. ma
ułatwić narzucenie Polsce realizacji różnych roszczeń
żyd., niem. itp; współgrają z nimi wystąpienia krajo­
wych anty-Polaków w mediach; bp A. Lepa pisał pod
koniec 1997 o nagminnym stosowaniu zarzutów a.:
„Etykietka antysemityzmu Polaków znalazła wyjątko­
wo korzystną glebę w mediach po 1989. Widać odtąd
gorączkową i hałaśliwą wręcz krzątaninę, aby uczynić
zeń jedną z głównych wad, na zawsze określających
image Polaków. Etykietka ta jest tak skutecznie stoso­
wana, że nawet światli ludzie w Polsce mówiąpotocz-
nie o »narodowym antysemityzmie« i gotowi są wszyst­
ko poświęcić, aby się z nim raz na zawsze rozprawić.
Jednakże dokładna i spokojna analiza tego rodzaju
wypowiedzi prowadzi do dwóch gorzkich wniosków:
po pierwsze - dziś już tylko Polakom można bezkar­
nie wmawiać antysemityzm, po drugie - odnosi się
wrażenie, że permanentne obciążenie społeczeństwa
polskiego etykietką antysemityzmu zdradza znamiona
różnorakich uprzedzeń, a nawet zaplanowanego anty­
polonizmu.” (A. Lepa, Chytra etykietka, „Niedziela”
48(1997)).
Oskarżenia Polaków o rzekomy trad. a. przeczą
hist. faktom, które niegdyś przyznawali nawet zajadli
wrogowie Polski; np. twórca potęgi militarnej Prus
feldmarszałek H. von Moltke pisał w XIX w., że:
„Przez długi przeciąg czasu przewyższała Polska
wszystkie inne kraje Europy swoją tolerancją. (...)
Pierwsi Żydzi, którzy tu osiedli, byli wygnańcami z
Czech i Niemiec. W roku 1096 schronili się oni do
Polski, gdzie wówczas daleko większa tolerancja pa­
nowała, niż we wszystkich państwach Europy”; na tle
ogromnej części in. krajów europ, w których Żydów
prześladowano lub z których ich wypędzano, Polska
wyróżniała się jako ich wyjątkowo bezpieczne schro­
nienie, a także jako kraj, który zapewnił im ogromną
autonomię i nieograniczone możliwości rozwoju; wg
obliczeń prof. I.C. Pogonowskiego, pomiędzy 1340 i
1772 żyd. ludność Polski wzrosła 75-krotnie, z ok. 10
tys. do ponad 750 tys. osób; słynny żyd. myśliciel, ra­
bin krak. M. Isserless pisał w XVI w.: „Jeśliby Bóg
nie dał nam tego kraju [tj. Polski - J.R.N.] za schro­
nienie, los Izraela byłby nie do zniesienia.”; popular­
ne było powiedzenie, że Polska jest „rajem dla Ży­
dów” {paradisus Judeorum) - tak nazywano Polskę
też w Wielkiej Encyklopedii franc.; najsłynniejszy XIX-
wieczny historyk żyd. H. Graetz pisał w Historii Ży­
dów: „Służyła Polska w tej dobie za przytułek dla ofiar
prześladowań i rugów, szczególnie niemieckich (...).
Było to dla Żydów nader szczęśliwym zdarzeniem, że
gdy nad ich głowami w Niemczech zawisły nowe klę­
ski, znaleźli o ścianę kraj, któiy udzielił im gościny i
opieki (...). Ku Polsce jako pewnemu schronieniu,
zwracały się oczy Żydów prześladowanych w innych
krajach (...). Polska, która w wieku szesnastym, dzięki
unii z Litwą, stała się za panowania synów Kazimie­
rza IV wielkim mocarstwem, była (...) schroniskiem
dla wszystkich banitów, prześladowanych i szczutych”.
Znaczenie Polski jako schronienia dla Żydów,
kraju niebywałego rozkwitu ich religii i życia umysło­
wego-właśnie dzięki unikalnej w ówczesnym świecie
poi. tolerancji - było i jest absolutnym pewnikiem dla
wszystkich uczciwych intelektualnie autorów żyd. po­
chodzenia; należy przypomnieć choćby tak wymowne
stwierdzenia A. Rudnickiego ( Teatr zawsze grany): „Od
stuleci świat sprowadzał z Polski rabinów, filozofów,
kaznodziejów, kantorów. Prawdziwe żydostwo żyło w
Polsce, Polska byłajego Ziemią Obiecaną”; głośny ang.
historyk pochodzenia żyd. A. Polonszky, dyrektor In­
stytutu Studiów Pol.-Żyd. w Oksfordzie pisał wręcz, że
status jakim cieszyli się Żydzi w Polsce, był „unikalny
w skali europejskiej”; współcz. amer. myśliciel żyd.,
rabin B.L. Shervin stwierdził 1991, że w Polsce „w XV
i XVII wieku naród żydowski został dowartościowany
- nie był obciążony koniecznością zachowywania się
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
jak gość w obcym domu, który musi dostosowywać się
do życia gospodarza (...). Gdzież indziej, jak nie w Pol­
sce, Żydzi mogli przez tak wiele pokoleń swobodnie
rozwijać, utrzymywać i kultywować swoje własne dzie­
dzictwo”; I. Lewin, prof. Jeshiva University w Nowym
Jorku stwierdził, że poi. ustawodawstwo wobec Żydów
mogłoby stanowić wzór dla ustawodawstwa czasów no-
woż.; żyd. historyk B. Litvinoff ocenił w monumental­
nej pracy The Burning Busk Antisemitism and World
History (London 1988), że „przypuszczalnie Polska ura-
towała Żydów od całkowitego wyniszczenia..”; podob­
ne oceny można znaleźć w licznych pracach in. auto­
rów żyd., np. L. Poliakowa (L histoire d \antisémitisme),
I. Halevi (A History o f Jews), R.N. Bcmheima (///s/o-
ire Juive), B. Weimyba ( The Jews o f Poland), F.M.
Schweitzera (A History o f the Jews Since the First Cen-
tury AD).
Począwszy od przywileju udzielonego przez księ­
cia Bolesława Pobożnego ( 1264) Żydzi w Polsce otrzy­
mali wiele bardzo znaczących przywilejów, zapewnia­
jących im nie tylko pełne bezpieczeństwo i ochronę,
ale stwarzających im faktyczną odrębność ustrojową
w państwie; dzięki tym przywilejom żyd. gminom (ka-
hałom) zapewniono bardzo szerokie kompetencje w
sferach kultu rek, szkolnictwa, sądownictwa i miej­
scowej policji; nie tylko liczni autorzy poi., ale także i
niektórzy żyd. uważali, że w Polsce przyznano Żydom
zbyt wielkie przywileje, ułatwiające im swego rodza­
ju kastową separację i samoizolację, odcięcie się od
Polaków, wśród któiych mieszkali; co więcej, zbyt
szerokie przywileje przyznane Żydom w Polsce fak­
tycznie oddały ich pod bezwarunkową dominację ul-
trazachowawczych rabinów.
Szczególnie fatalne skutki przyniosło przyzna­
nie Żydom w ramach przywileju kaliskiego (1264)
własnego sądownictwa, które znalazło się w rękach
rabinów; żyd. historyk N. Schipper pisał 1926, że
„przywilej kaliski z 1264 o własnem sądownictwie
żydowskim wywarł niekorzystny wpływ w później­
szych czasach na stosunki społeczne i oświatowe Ży­
dów w Polsce. Żydzi zamknęli się we własnym środo­
wisku (..,). Przyznanie Żydom przywilejów własnego
sądownictwa osłabiło w nich jeszcze więcej zajmo­
wanie się kulturą krajową, co odosobniło ich jeszcze
bardziej od reszty społeczeństwa i oddało ich pod
wyłączną władzę rabinów. Ci byli po największej czę­
ści przeciwnikami ogólnej oświaty i baczyli, by Żydzi
nie oddawali się naukom świeckim. (...) Żydzi byli
zupełnie zależni od rabinów, którzy nie pozwolili Ży­
dom obcować z innowiercami” (N. Schipper, Dzieje
Żydów w Polsce oraz przegląd ich kultury duchowej).
Sądy rabinackie uzyskały faktycznie nieograniczo­
ną władzę sądową, łącznie z wydawaniem wyroków
207
śmierci; poi. Żydzi surowo przestrzegali przy tym zasa­
dy, aby sprawy pomiędzy nimi były rozstrzygane wy­
łącznie przez sądy żyd., a Żydowi, który złamałby tę
zasadę i poszedłby ze sprawą do sądu poi., groziło wy­
klęcie przez ogół żyd. współwyznawców (straszna klą­
twa - cherem) i wskutek tego narażenie się nawet na
utratę życia; pozostawienie poi. Żydów pod niekontro­
lowaną władzą rabinów, zwł. sądowniczą, wraz z pra­
wem rabinów do wymierzania kary śmierci, sprzyjało
utrwalaniu tendencji skrajnie zachowawczych i bloko­
waniu dostępu wszelkich nowych idei; bezlitośnie roz­
prawiano się z jakąkolwiek próbą wyemancypowania
czy odejścia spod władzy rabinów; sądy rabinackie nie­
jednokrotnie wykorzystywały swe uprawnienia do ka­
rania śmiercią i to okrutną (np. przez gotowanie we
wrzątku lub zachłostanie) żyd. heretyków czy odstęp-
ców od wiary mojżeszowej; żyd. historyk J. Goldberg
(doktor h.c. Uniwersytetu Warszawskiego) w książce
Converted Jews in the Polish Commonwealth zamiesz­
cza relację konwertyty C. Abrahamowicza (spisaną 29
VI 1791 i złożoną w klasztorze berdyczowskim), który
uszedł z życiem z rąk znęcających się nad nim człon­
ków kahału, chcących ukarać go śmiercią za przejście
na katolicyzm; został on uratowany przez przejeżdżają­
cego przypadkiem obok poi. szlachcica.
Do ostatniego wykonania wyroku śmierci na
Żydzie „heretyku” doszło wg izrael. naukowca prof. I.
Shahaka- pod koniec lat 30. XIX w. na Ukrainie przez
ugotowanie go we wrzątku; egzekucja ta nie przeszła
jednak bezkarnie, gdyż car surowo ukarał winnych (w
tym cadyka), którzy pozwolili sobie na pominięcie ros,
sądownictwa, któremu podlegał „heretyk”; przedtem
w tolerancyjnej wobec żyd. autonomii Rzeczypospo­
litej Obojga Narodów rabini mogli zupełnie dowolnie
postępować z wybranymi przez siebie ofiarami; jak
pisał prof. Shahak, mordowanie Żydów na rozkaz ra­
binów w Polsce przed 1795 było „dziecinnie prostą”
sprawą (I. Shahak, Żydowskie dzieje i religia)\ para­
doksalnie w tak tolerancyjnej wobec różnych wyznań
Rzeczypospolitej, dzięki skrajnie szerokiej autonomii
żyd., fanatyczni rabini mogli mordować nienawistnych
im „heretyków” i konwertytów.
A. Kraushar pisał w Historii Żydów w Polsce:
„Przypuściwszy nawet, że pod pewnymi względami
miały te przywileje swoją dobrą stronę - to już tym sa­
mym, że żadnych Żydom względem kraju i mieszkań­
ców nie przypisywały obowiązków, że sankcjonowały
ich odrębność kastową - mogły wydać i rzeczywiście
wydawały wcale niekorzystne dla kraju rezultaty. Roz­
szerzając koło zajęć ludności żydowskiej na drodze in­
teresów pieniężnych i drobnego handlu, nie wdrażały
ich wcale do obywatelskich obowiązków, nie określały
ich stanowiska do innych mieszkańców (...) Nie two-
rzyli w narodzie stanu, nie weszli w skład mieszczań­
stwa, nie złączyli się z ludem wiejskim, ale stanowili
oddzielną cudzoziemską korporację handlarzy; słowem,
nie uważali się sami. ani też nie byli uważani jako oby­ królu i szlachcie zbyt silne oparcie dla swej działalno­
watele nowej siedziby, nowej ojczyzny”.
A. Lange, wybitny tłumacz literatur obcych wy­
wodzący się z rodziny żyd., pisał w wyd. 1911 ksią­
żeczce o kwestii żyd., iż przyczyną problemów, jakie
utrudniały rozwiązanie tej kwestii było to, że „w zara­
niu prawie dziejów narodowych wpuszczono groma­
dy ludzi obcych, którzy na zawsze pozostali obcy, za­
siedli oni głównie po miastach, tak, że miasto rozwi­
jało się jako organizm zupełnie oderwany od całości
społeczeństwa i na losy kraju obojętny”.
Nie przysparzało sympatii Żydom to, że wielu z
nich zajmowało się w Polsce lichwą, zajęciem bardzo
intratnym, ale powodującym anse wśród mocno do­
tkniętych nim dłużników; jak pisał na ten temat 1891
znany krytyk i publicysta pochodzenia żyd. E. Deiches
(Łuniński): „grunt w Polsce do nienawiści był spo­
sobny i podatny. Żydzi uprawiali tu lichwę bardzo
wysoką, dochodzącą do połowy wysokości wypoży­
czonej sumy, skutkiem czego wyzyskiem gnietli uboż­
szą szlachtę i mieszczaństwo. Poznańscy lichwiarze
Aaron wraz z zięciem Danielem lub Musco (Mosiek)
bez przerwy procesują się z Wielkopolanami o zaległe
procenta i kapitały, i biorą znaczną nadwyżkę, ponad
dywidendę legalną określoną statusem Kazimierza
Wielkiego” (E. Deiches, Sprawa żydowska w czasie
Sejmu Wielkiego): o drastycznych skutkach uprawia­
nej przez Żydów lichwy, a zwł. wywoływanych przez
nią animozjach wspominał również profesor J. Wyro-
zumskiwwyd. 1991 pracy zbiorowej Żydzi w Dawnej
Rzeczypospolitej; dopuszczalne wówczas odsetki były
bardzo wysokie i wynosiły grosz od grzywny w ciągu
tygodnią co dawało 108 % w stosunku rocznym.
Godny odnotowania jest fakt, że mimo zazna­
czających się tu i ówdzie konfliktów między Żydami a
niektórymi grupami społeczeństwa poi., zwł. na tle li­
chwy, rzadko dochodziło do gwałtowniejszej ich eks­
plozji; co najważniejsze, Żydzi mogli zawsze liczyć,
odmiennie niż w in. krajach, na życzliwość poi. wład­
ców, którzy zdecydowanie występowali przeciw jakim­
kolwiek publ. przejawom niechęci w'obec nich; nawet
tak znany z bigoterii król Zygmunt i U Waza (1587-
1632) występował w roli protektora Żydów; swą „pro­
tekcję” posunął aż do wydania 1618 mandatu nakazu­
jącego magistratowi krak. skonfiskowanie książki dra
filozofii M.S. Miczyńskiego Zwierciadło Korony pol­
skiej, urazy ciężkie y utrapienia wielkie, które ponosi Żydów. iż w środowiskach żyd. w Polsce i na Litwie
od Żydów; książka Miczyńskiego występowała w obro­
nie poi. mieszczaństwa, uskarżając się na różne nie­
uczciwe praktyki Żydów w handlu i rzemiośle, ban­
krutowanie Żydów kosztem chrześcijan itp.; jak pisał
żyd. historyk dr I. Schiper: „Losy Zwierciadła mogą
być jeno jednym z wielu dowodów, że Żydzi mieli w
ści gospodarczej, iżby mieszczaństwo i jego poplecz­
nicy w rodzaju Miczyńskiego mogli podważyć rozbu­
dowane przez nich pozycje ekonomiczne” (1. Schiper,
Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich)
Znamienne jest, że - jak akcentowali historycy
żyd. - Żydzi przez kilkaset pierwszych lat swego po­
bytu w Polsce mieli gł. problemy nie z Polakami, lecz
z mieszczanami niem.; historyk dr J. Schall (Historia
Żydów w Polsce, na Litwie i na Rusi) pisał: „Podob­
nie jak na Śląsku, tak i w innych dzielnicach polskich
stali się największymi wrogami żydostwa niemieccy
koloniści Krakowa, Poznanią Kaliszą Pyzdr, Nowe­
go Sącza i innych miast. Prowadzili oni bezlitosną
walkę konkurencyjną z Żydami, którzy przed nimi byli
wyłącznymi panami rynków zbytu towarów, a w wal­
ce tej chwycili się popularnego zawsze hasła nietole­
rancji wyznaniowej. Stąd największa nienawiść do
Żydów w tych miastach, w których żywioł niemiecki
przeważał, jak np. we Wrocławiu, (tumulty przeciw
Żydom w latach 1360, 1361, 1389), Brzegu, Nysie,
Głogowie i Poznaniu (1367 i 1399).”
Pewnej grupie miast udało się uzyskać przywi­
leje mające zapobiec zamieszkaniu w nim Żydów (De
non tolerandis Judaeis), ale najczęściej nie były one
zbyt efektywnie przestrzegane; np. Jarosław trzykrot­
nie uzyskiwał przywilej De non tolerandis Judaeis, a
mimo to właśnie tam najczęściej odbywały się obrady
Sejmu Żydów Korony; prawie nieznany jest fakt, że z
kolei Żydzi w Polsce niejednokrotnie uzyskiwali przy­
wileje o nietolerowaniu chrześcijan na obszarach przez
nich zamieszkanych, starając się o usuwanie miesz­
kańców nieżyd. z terenów gett lub też o niewpuszcza-
nie doń nie-Żydów: historyk żyd. M. Bałaban wyja­
śniał: „Taki przywilej »de non tolerandis Christianis«
uzyskała gmina żydowska w Krakowie w r. 1568.
gmina w Poznaniu w 1633, a wszystkie gminy litew­
skie w 1645” (M. Bałaban, Historja i literatura ży­
dowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Ży­
dów w Polsce).
W przeciwieństwie do tak tolerancyjnych wobec
Żydów królów poi. szefowie wspólnot żyd. w różnych
regionach Polski i Litwy okazywali się częstokroć bar­
dzo ksenofobiczni i nietolerancyjni wobec własnych
żyd. współziomków; S. Wittmayer Baron pisał w gło­
śnej, wydanej po ang. Społecznej i religijnej historii
nie brakowało przejawów ksenofobicznych zachowań,
nawet w odniesieniu do Żydów - przybyszy z in. czę­
ści Polski czy z Litwy; typowe pod tym względem było
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
drastyczne zarządzenie krak. wspólnoty żyd. z 1595
grożące, że jeśli ktoś, kto nie mając prawa pobytu,
osiedli się bez zgody starszych i kahału w żyd. dziel­
nicy i gdzie indziej w Kazimierzu, Krakowie, Klepa­
czu i Stradomie, będzie wyklęty ze wszystkich świę­
tości Izraela i nie będzie grzebany na żyd. cmentarzu;
Baron stwierdzał, że „Równie skrajne były rezolucje
przyjęte przez Litewską Radę Żydowską na jej pierw­
szej sesji w 1623. Zebrani tam delegaci zadeklarowa­
li: żaden Żyd z innego kraju nie będzie mógł zatrzy­
mać się na pobyt w żadnej litewskiej prowincji bez
wiedzy i zgody żydowskiej głowy prowincji”; szcze­
gólnie ostre były zarządzenia wydane dla zabezpie­
czenia Mińska przed napływem nowych przybyszy;
stwierdzano, iż „jeśli obcy przybysz z innej części
Polski rozlokuje się blisko Mińska, powinni bezlito­
śnie ścigać go i wyrzucić go z tego kraju”.
Unikalna w skali europ, była przyznana Żydom
w Polsce własna autonomiczna organizacja, tj. działa­
jąca od czasów króla Stefana Batorego (1576-86) ich
własna nar. reprezentacja; był to waad, tzn. Sejm Czte­
rech Ziem: Wielkopolski, Małopolski, Litwy i Rusi;
działający do 1764 waad sprawował centralny nadzór
nad żyd. oświatą, życiem rei., społ. i ekonom.; żyd.
gminom (kahałom) zapewnił on niekontrolowaną
samodzielność w sferze podatkowej oraz wyłączne
prawo ściągania podatków od ludności żydowskiej.
Mało znany jest fakt, że niemal nieograniczonej
autonomii Żydów w sprawach wewn. towarzyszyły,
począwszy od 1623, konsekwentne działania zmierza­
jące do zdobywania wpływów na poi. sejmiki i sejmy,
a w razie potrzeby nawet ich zrywania, zwł. w XVIII
w.; stworzono w tym celu specjalny system korum­
powania prezentami (gł. w gotówce) poi. posłów i dy­
gnitarzy; jak pisał o tym żyd. historyk J. Lewin: „Do
licznych osobliwości, jakie składały się na życie sej­
mowe w dawnej Polsce należy też fakt, że na wybór
posłów, a poniekąd pośrednio i na obrady Sejmu wpły­
wali niekiedy Żydzi. (...) Otóż wiedzieli o tern dobrze
Żydzi polscy, że instrukcje poselskie ważyły mocno
na szali obrad sejmowych. Wiedzieli, że gdyby w in­
strukcji zalecono jakąś krzywdę, np. zwiększenie po-
głównego lub coś podobnego, byłoby później ominię­
cie klęski bardzo trudne, a przede wszystkim bardzo
kosztowne. Wiedzieli dalej, że każdy poseł może ode­
grać ważną rolę i że należy wytężyć wszystkie siły,
aby na Sejm pojechali deputaci dobrze dla Żydów
usposobieni” (I. Lewin, Udział Żydów w wyborach
sejmowych w dawnej Polsce).
Obronie przywilejów żyd. w Polsce służył pre­
cyzyjnie rozwinięty system pozyskiwania przychylno­
ści poi. posłów i dygnitarzy poprzez podarunki; naj­
częściej ustalano prezenty (zwykle w postaci gotów­
209
ki) dla marszałka sejmu, jego sekretarzy, wybranych
posłów itp.; 1628 waad litew. podjął uchwałę o prze­
kazaniu z własnej szkatuły prezentów dla różnych dy­
gnitarzy z otoczenia króla Władysława IV (1632-48);
wszystkie wydatki skrupulatnie odnotowywano w żyd.
księgach; np. zachowana księga protokołów (pinkas)
kahału opatowskiego zawierał w dziale rozchodów
szczegółowe pozycje datków dla marszałka, wicemar­
szałka i posłów sejmiku opatowskiego; niezbędna była
dokładna buchalteria korumpowania posłów w sytu­
acji, gdy chodziło o niebagatelne kwoty; jak pisał I.
Lewin: „Rozrzucano wtedy na sejmikach ogromne
sumy pieniężne na prawo i lewo (...). Doszło do tego,
że rozpowszechniło się w Polsce mniemanie: »Kto o
Żydach dobrze mówi jest już przekupiony, kto na nich
wygaduje, chce nim dopiero zostać«”.
Wszystko zostało staranie uregulowane; do kon­
taktów z poi. szlachcicami wyznaczano tzw. sztadlanów,
czyli nar. syndyków; byli oni mianowani specjalnymi
aktami przez władze autonomiczne żyd. i kontraktowo
opłacani za swe czynności; na Litwie utrzymywano spe­
cjalny fundusz korupcyjny centralny i fundusze lokal­
ne; na zjeździe sejmu żyd. (waadu) 1628 uchwalono:
„Prezenty, które trzy gminy naczelne składają dygnita­
rzom przejeżdżającym, gdy się rozejdzie wieść, że od­
będzie się sejm walny, a będącym w pobliżu króla... idą
na rachunek całego kraju, natomiast prezenty dla po­
słów na sejm walny i dygnitarzy wybranych posłami w
odnośnym powiecie, mająbyć pokryte przez gminy same
wraz z ich okolicą” (cyt. za: Jan Kucharzewski, Od bia­
łego caratu do czerwonego VI).
Starając się o wpływ w sejmikach na wybór po­
słów jak najkorzystniejszy z punktu widzenia intere­
sów żyd., dążono przede wszystkim do zapobieżenia
podwyższeniu podatku pogłównego na Żydów, stosun­
kowo bardzo niskiego; ceł ten osiągnięto, mimo zwięk­
szających się od XVII w. wydatków na wojsko, znisz­
czeń wojennych i regresu gosp.; są opinie, że wzorce
wypracowane przez Żydów w dawn. Polsce (opisany
wyżej system korumpowania posłów) są dziś skutecz­
nie naśladowane przez współcz. zorganizowany lob­
bing społeczności Żydów amerykańskich.
Strona poi. narzekała przy tym na ociąganie się
Żydów z uregulowaniem, i tak niskich, zaległych po­
datków; uskarża się na to nawet znany z przychylno­
ści dla Żydów król Jan III Sobieski w uniwersale z
1677; wg ang. X VIII-wiecznego historyka W. Coxe’a
za rządów Sobieskiego Żydów faworyzowano do tego
stopnia, że rządy tego króla nazywano pogardliwie
,juntą żydowską”; król Jan III wydzierżawił bowiem
Żydom swoje dobra król. i takim ich obdarzał zaufa­
niem, że wywołał tym wielkie niezadowolenie szlach­
ty; L. Glatman pisał w Szkicach historycznych (1906),

iż z zapisków z 1739 widać, że Żydzi koronni wnosili
do skarbu z pogłównego tylko 220 tys. zł rocznie, mogli
zaś wnieść bez najmniejszego przeciążenia z litew. Ży­
dami 4 min zł pol.; aby zapobiec uchwaleniu podwyż­
ki pogłównego, zbierali między sobą składki i przed
każdym Sejmem przeznaczali 150 tys. zł na przeku­
pienie posłów; w razie potrzeby zaś jeden, a już na
pewno 2 przekupionych posłów czy senatorów wy­
starczało, aby założeniem liberum veto zerwać obrady
i przeszkodzić w uchwaleniu niekorzystnych dla Ży­
dów decyzji (Jak Żydzi zrywali Sejmy, w: L. G1atman
Szkice historyczne).
Wyjątkowyjak na owe czasy samorząd żyd., łącz­
nie ze słynnym Sejmem Czterech Ziem - waadem, za­
łamał się w poł. XVIII w. na skutek całkowitego gosp.
i finansowego krachu kahałów; zadecydowały o tym
ogromne, niespłacane przez kilkadziesiąt lat długi ka­
hałów (pełniących rolę banków) wobec poi. wierzy­
cieli spośród magnaterii i duchowieństwa (-> długi
kahalne); o zniesieniu generalności żyd. przez poi.
Sejm (1764) przesądziła także jej nieprzydatność - z
punktu widzenia władz Rzeczypospolitej - okazana
przy ściąganiu podatków od Żydów.
Bardzo negatywny wpływ na stosunek nie-Ży-
dów do Żydów w Polsce wywierały zauważalne na co
dzień wyjątkowe skłonności Żydów poi. do krętactwa
i zdzierstwa; bardzo ostro krytykował je z perspekty­
wy czasu największy historyk żyd. XIX w. H. Graetz
pisząc w Historii Żydów w odniesieniu do 1. poł. XVII
w.: „Krętactwo, sztuczki adwokackie, przemądrzałość
i pochopność do odsądzania od wartości wszystkiego,
co leżało poza horyzontem ich myśli, oto cechy cha­
rakteru ówczesnych Żydów (...). Rzetelność i prawość
nie wiedzieć gdzie się u wielu podziały (...). Tłum przy­
swoił sobie tę krętą dialektykę szkół talmudycznych i
posługiwał się nią do wyprowadzenia w pole mniej
sprytnych osobników. Co prawda, trudno było zażyć z
mańki kutych na cztery nogi współwyznawców, ale
świat nieźydowski, z którym obcowali, poznał ku swej
szkodzie tę przewagę pomysłowego ducha Żydów pol­
skich”; Graetz ostro potępił ówczesnych Żydów poi.
za „oszukiwanie i krzywdzenie innowierców”.
Podobne jak Graetz krytyczne oceny mieli na
temat Żydów poi. liczni cudzoziemcy przybywający
do Polski w XVII i XVIII w.; poseł wenecki do króla
Zygmunta III P. Duodo pisał: „Dlatego, że szlachta
wstydzi się handlu, wieśniacy zbyt ciemni i uciśnieni,
mieszczanie zbyt leniwi, cały handel polski jest w ręku
żydowskim. Okrywają ich panowie swą powagą, bo
mają z nich dochody, okrywa i rząd, bo w potrzebie
znaczne sumy wyciskać z nich może. Nikt nie uważa,
że Żydzi nawzajem i panów i chłopów zdzierają”;
zwiedzający Polskę w XVIII w. wysoki urzędnik ang.
i= 5 = g g B ^ H a i K
N.W. Wraxall pisał: „Warszawę zalewa żydostwo, sta­
nowiące poważną część mieszkańców stolicy; noszą
swoje charakterystyczne stroje i wiodą niepewną eg­
zystencję, trudniąc się szalbierstwem”; XVIII-wiecz-
ny lekarz niem. J.J Kausch pisał: „O polskich Żydach,
którzy są chyba najnędzniejszymi spośród wszystkich
Żydów europejskich wspomnę tylko, że państwo pol­
skie mogłoby ich przekształcić na pożytecznych miesz­
czan (...) żydowskich włóczęgów, których wszędzie
pełno, należałoby osadzić w nowych holenderniach
(koloniach wiejskich), a wszystkim ubogim Żydom
zabronić handlu. Utrudniają oni porządnym kupcom
wydźwignięcie się, ponieważ ich główny interes pole­
ga na oszustwie. W Polsce rachują Żydów ponad sześć­
set tysięcy; sądzę jednak, że będzie ich około miliona,
albowiem z powodu pogłównego starają się na wszel­
kie sposoby podawać wszędzie liczbę mniejszą niż w
rzeczywistości”; zgodne opinie o nagminnych skłon­
nościach do szalbierstwa wśród poi. Żydów tłumaczą,
dlaczego spotykali się z taką niechęcią w środowiskach
mieszczan poi. (m.in. słynnego J. Dekerta, przywód­
cy mieszczan warsz.); tym bardziej groteskowe są pró­
by oskarżania poi. mieszczan, broniących się przed
szalbierstwami Żydów o rzekomy a., jak to robili licz­
ni historycy żydowscy.
W licznych publikacjach zagranicznych z XVII
i XVIII w. wciąż powtarzały się słowa niezwykle ostrej
krytyki pod adresem Żydów z powodu roli odgrywa­
nej przez nich w uciskaniu ludu poi. (np. w tekstach J.
Sachsa - Wrocław 1665, H. Conringusa - Genewa
1675, M. Baudeau - Paris 1771, G. Mablyego - Lon­
don 1781, G. Forstera - Berlin 1791, H. Vautrina-
Paris 1807); słynny uczony niem. G. Forster pisał o
Żydach poi.: „Żydzi są zgubą kraju (...) Żydzi rujnują
chłopów, sprzedają im na kredyt wódkę, niszczą zdro­
wie całych pokoleń. Nędznym, niewypieczonym Chle­
bem zwabiają dzieci wiejskie do swych szynków i dają
im do picia wódkę, aby ich do niej od młodości przy­
zwyczajać. Nieludzkie brudy Żydów”; ksiądz H. Vau­
trin tak określał specyficzną rolę Żydów w Polsce:
„Dziesiątą część ludności [Polski - J.R.N.] stanowią
Żydzi; są niby olbrzymia pijawka, która przywarła
swym wygłodniałym ciałem do wszystkich członków
organizmu społecznego i wysysa zeń najczystszą krew,
nie dając nic w zamian, pochłania ona w naturze lub w
pieniądzach wszystko, co kraj wytwarza, proporcjo­
nalnie do możności swego gatunku, gromadząc pie­
niądze, jedyne, co jej wolno posiadać, hamuje obieg
gotówki, rujnuje obywateli lichwą. Jedynym pożyt­
kiem, jaki przynoszą Żydzi, jest faktorstwo na rzecz
cudzoziemskich kupców, przez któiych wywożą część
gotówki zagranicę. Rozmnażająsię, przyczyniając się
równocześnie do zmniejszenia liczby ludności tubyl­
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
czej. Miasta rosną, wsie zaś podupadają. Dziedzic
uważa, że zamożność jego wzrasta, gdyż powiększa
swe dochody z pogłównego płaconego przez Żydów.
W istocie zaś traci rolników, a państwo żołnierzy, re­
krutujących się ze szlachty. Żydzi są wyłącznymi wy­
konawcami wszelkich rzemiosł. Przywilej ten wpły­
wa dodatnio na przyrost ludności żydowskiej, przy­
nosi natomiast szkodę państwu (...). Żydzi w Polsce
są większymi oszustami niż gdzie indziej, mają bo­
wiem więcej okazji do szalbierstw, jako źe spotyka się
ich w różnych zawodach; oni jedynie uprawiają han­
del i rzemiosło, oszukując przy tym bez skrupułów.”
Obiektywni żyd. autorzy wskazują na fatalne
skutki, jakie miała rola Żydów jako gł. pomocników
magnatów i szlachty w uciskaniu chłopów; spowodo­
wało to ogromne pogorszenie stosunków Żydów z niż­
szymi warstwami Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
zwł. z chłopstwem na Kresach Wsch.; H. Graetz tak
pisał w Historii Żydów o roli Żydów w ujarzmianiu
Kozaków na Ukrainie: „Koniecpolscy, Wiśniowieccy
i Potoccy (...) nałożone na Kozaków uciążliwe podat­
ki wypuszczali w dzierżawę swoim plenipotentom
Żydom. Kozacy musieli opłacać podatek od każdej
świeżo poślubionej pary, od każdego nowo narodzo­
nego dziecka. Aby nie można było ominąć tej dani,
arendarze żydowscy przechowywali u siebie klucze od
kościołów greckich i ilekroć duchowny miał ochrzcić
dziecko lub połączyć ślubem jakie stadło, musiał o nie
prosić arendarza, który je wręczał dopiero po uiszcze­
niu daniny. To podało Żydów w nienawiść u Koza­
ków (...) W niepojętym zaślepieniu podali dłoń po­
mocną uciskającej Kozaków szlachcie i jezuitom.
Magnaci chcieli Kozaków przerobić na przynoszących
zyski poddanych (...), a Żydzi przy cudzym ogniu upiec
własną pieczeń i grać rolę panów nad tymi pariasami.
Przywłaszczyli sobie nad nimi władzę sędziowską i
krzywdzili ich w sprawach cerkiewnych. Nic też dziw­
nego, że gnębieni Kozacy jeszcze bardziej może nie­
nawidzili Żydów niż swych wrogów szlacheckich i du­
chownych, gdyż więcej mieli z nimi do czynienia (...).
Gdy po stłumieniu buntu [Pawluka - J.R.N.] wzmo­
gła się jeszcze niedola Kozaków, służyli Żydzi, jak
przedtem, za narzędzie ich ucisku. Wierząc w przepo­
wiednię kłamliwego Zoharu, oczekiwali w roku 1648
przybycia Mesjasza i doby zbawienia, w której mieli
zapanować nad światem, i z tego powodu poczynali
sobie bezwzględniej niż zwykle. Nie ominęła ich krwa­
wa pomsta i dotknęła zarówno winnych jak niewin­
nych (...) Sprawcą jej był mąż, któiy umiał wykorzy­
stać dla swych celów spotęgowaną nienawiść Koza­
ków. Bogdan Chmielnicki (...) stał się dla Żydów praw­
dziwym biczem bożym. (...) Miał jakąś osobistą do
Żydów urazę (...) Kiedy zagrzewał „matkę kozaczą”,
211
całą Ukrainę, do fanatycznej wojny religijnej i plemien­
nej przeciw Polsce, pierwsze słowa, z któremi się zwró­
cił do Kozaków brzmiały: »Polacy oddali nas w nie­
wolę przeklętemu nasieniu żydowskiemu« i to wystar­
czyło, aby ich nakłonić do wszystkiego.”
Niejednokrotnie upowszechnia się tendencyjne
stereotypy obciążające gł. poi. chrześcijan winą za
wzajemne wyobcowanie społeczności poi. i żyd.,
mieszkających przez stulecia obok siebie: niektórzy
szukają w tym dowodów na brak prawdziwej miłości
Polaków do swych bliźnich - Żydów, przejawów do­
mniemanego poi. a.; ten jednostronny obraz pomija
zupełnie własne skłonności Żydów do wyobcowania i
samoizolacji w przeszłości; wynikały one gł. z postaw
rabinów obawiających się, że bliższe kontakty z Pola­
kami doprowadzą do powsz. poznaniajęzyka poi. przez
Żydów i ich polonizacji, a w rezultacie spowodują
nawet rzecz, której się najbardziej bali - wyrzeczenie
się wiary mojżeszowej; jeden z najgłośniejszych żyd.
przywódców syjonistycznych XX w. W. Żabotyński
pisał: „Przez całą historię naszej diaspory ciągnie się
ta sama czerwona nić: odgraniczać się (...) właśnie w
diasporze żydostwo rozwinęło, pomnożyło tę wszech-
obejmującą sieć przepisów obrzędowych, która na
każdym kroku miała chronić członków społeczeństwa
przed nazbyt intymnym zetknięciem się z otaczającym
środowiskiem.” (W. Żabotyński, Państwo żydowskie).
Wszystkie gruntowniejsze analizy dziejów Ży­
dów potwierdzają fakt ich samoizolacji od społeczeń­
stwa poi., dobrowolnego zamykania się w duchowym
getcie; E. Świderska wskazywała, że „bardzo zacho­
wawczy charakter” poi. Żydów,, pozwolił im przetrwać
jako narodowości wiele wieków, ale tym samym trwa­
li oni w niechętnym odosobnieniu, spowodowanym
świadomą izolacją. Dopominając się o przywileje, czy
równe prawa, ciągle pozostawali w podwójnym getcie
(...) Gdy warunki pozwalały Żydom przenieść się z
getta do dzielnic chrześcijańskich, co nastąpiło np. w
Krakowie ponownie za rządów Księstwa Warszawskie­
go czy Rzeczpospolitej Krakowskiej (po przerwie spo­
wodowanej obostrzeniami z czasów panowania au­
striackiego), żydowscy właściciele domów na Kazi­
mierzu żydowskim protestują przeciw temu, ponieważ
obniża im to czynsze. Udało im się nawet skłonić ra­
bina do ogłoszenia klątwy w stosunku do nieposłusz­
nych” (E. Świderska, Tendencje społeczno-kulturowe
wśród Żydów polskich w XIX wieku, „Znak”, 2-3 1983);
zdaniem Świderskiej tak wyjątkowa, niespotykana ni­
gdzie indziej w Europie autonomia Żydów w Polsce
miała pewien specyficzny skutek - „przez zamknięcie
się Żydów we własnym środowisku spowodowała
względne opóźnienie w rozpowszechnianiu się prądów
oświeceniowych”; do tego doszły negatywne skutki
Z\l A IN | T S t M I I T Z .M W r U L S L t
ofensywy chasydyzmu; masy żyd. wraz z dojściem
wśród nich do władzy autokratycznych przewodników
chasydyzmu, zw. cadykami, uwsteczniały się coraz
bardziej; sam chasydyzm stał się - jak pisała Świder­
ska - przede wszystkim „udaną próbą jeszcze więk­
szego odcięcia żydostwa od świata zewnętrznego. Pod­
wyższał on jeszcze bardziej mur oddzielający żydo-
stwo od innych narodowości zamieszkujących tereny
Pierwszej Rzeczpospolitej”; osąd ten pokrywa się z
oceną wybitnego żyd. historyka J. Schalla, który pi­
sał, że chasydzi odnosili się z nienawiścią do wszel­
kich reform mających zrównać ludność żyd. z chrześc.
i zbliżyć do niej (J. Schall, Dzieje Żydów na ziemiach
polskich)
Ten zajadły konserwatyzm i samoizolacja niejed­
nokrotnie prowokowały próby protestu ze strony świa-
tlęjszych Żydów, którzy chcieli przełamać ksenofobicz­
ne tendencje do samoodgraniczania się Żydów od nie-
żyd. większości mieszkańców Rzeczypospolitej; z gło­
śną inicjatywą w tej sprawie wystąpił 1785 były rabin
i były prof. języka hebr. J.A. Opolski; w książce O
zabobonach ludu żydowskiego ostro skrytykował kse­
nofobiczne tendencje, nietolerancję i fanatyzm wśród
poi. Żydów, winą za nie obciążając podsycaną przez
judaizm wrogość do innowierców; ze zdecydowanym
apelem na rzecz przezwyciężenia wszystkiego, co se­
paruje Żydów od społeczności poi., a zwł. instytucji
kahałów, wystąpił 1790 trybun ludu żyd. w Wilnie S.
Wolfowicz; przeciwstawiając się utrzymywaniu w
Polsce statusu Żydów jako swoistego „państwa w pań­
stwie” oraz temu, że „Żydzi są narodem udzielnym,
statu in statu”, domagał się podporządkowania ich poi.
rządowi krajowemu przy zachowaniu jedynie odręb­
nej religii żydowskiej.
Marzenia Żydów-reformatorów, pragnących jak
najszerszego otwarcia się swych ziomków w kontaktach
z większościąwspółobywateli Rzeczypospolitej, przegra­
ły w zderzeniu z nastrojami sfanatyzowanych mas cha­
sydzkich; w rezultacie w Polsce utrwalił się piymat swo­
istej „ideologii getta”; S. Mroczkowski pisał 1966 na ła­
mach paryskiej „Kultury”: „Duchowi przywódcy żydo­
stwa na ziemiach polskich kultywowali ideologię getta
duchowego i fizycznego, opartego na filozofii, że Żydzi
są narodem wybranym, i że tylko i wyłącznie Żydzi otrzy­
mali koncesję na prawdziwą religię, którą to koncesją
nie należy w żadnym wypadku dzielić się z przeciwni­
kiem z wrogiego obozu - w tym wypadku z obozem in­
nej grupy religijnej. Polska była terenem, któiy skupiał
najbardziej konserwatywny odłam ortodoksów żydow­
skich na całym świecie, któiy uważał, że kultura żydow­
ska powinna się skupiać wyłącznie na studiowaniu Tal­
mudu ijego interpretacji. Ogromny sprzeciw wobec włą­
czania się żydostwa w sprawy państwa polskiego. Wśród
przywódców duchowych żydostwa polskiego nie było
myślicieli tej miary co B. Spinoza, Mendelson, którzy
potrafili wyprowadzić żydostwo Europy zachodniej spod
władzy rabinów i włączyć je w życie europejskie, stawia­
jąc sprawę religii jako kwestię otwartą, uwalniając Ży­
dów z getta duchowego.”
Wzajemne niezwykle ostre konflikty wśród Ży­
dów nie pozostawały bez wpływu na urabianie o nich
negatywnych opinii w środowiskach pol„ tak jak to
się stało w sposób dość szokujący z pogłoskami o
mordzie rytualnym; król Zygmunt August (1549-72)
już 13 I 1557 zakazał jakichkolwiek procesów o mord
rytualny, którymi wielokrotnie nękano Żydów w róż­
nych krajach Europy Zach.; tym bardziej zdumiewa­
jący jest więc fakt, że oskarżenia o mord rytualny nie­
spodziewanie pojawiły się w Polsce na szerszą skalę
w 2. poł. XVIII w. i to gł. ze względu na wystąpienia
Żydów z sekty frankistów w tej sprawie, wśród któ­
rych było kilku rabinów - kaznodziejów, w tym J. Leb
Krysa, rabin z Nadwornej i N. Ben-Samuel Lewi, ra­
bin z Buska; H. Graetz pisał w Historii Żydów o fran-
kistach: „Aby swe zerwanie z judaizmem wystawić w
świetle jak najjaskrawszym lub by się jak najsrożej
zemścić na przeciwnikach, uciekli się do kłamliwych
oskarżeń, twierdząc, że zwolennicy Talmudu używają
krwi chrześcijańskiej i że Talmud wpaja mordowanie
chrześcijan jako przepis religijny. Jakże łatwo było
dowieść tych zarzutów! Dość, żeby zaginęło dziecko
chrześcijańskie.”
Od końca XVIII w. coraz bardziej zaostrzał się
spór pomiędzy dominującymi wśród poi. Żydów siła­
mi zachowawczymi, dążącymi do utrzymania ich sa-
moizolacji od społeczności poi., a tzw. -> asymilato-
rami, dążącymi do unowocześnienia i zreformowania
życia poi. Żydów, jak największego zbliżenia ich do
poi. społeczeństwa, uobywatelnienia; rzecznicy refor­
my na każdym kroku zderzali się z oporem żyd. wstecz­
ników, broniących świata skrajnej ciemnoty i zabobo­
nów, w którym dominowało fanatyczne podporządko­
wanie władzy rabinów lub cadyków; z całą powagą
toczono niebywałe spory o różne wprost groteskowe
drobiazgi przy praktycznym zastosowaniu różnych
zaleceń wiary, np. przy pogrzebach; prawdziwe burze
wywoływał spór o to, jak właściwie woźnica ma sie­
dzieć na karawanie, aby spełnione zostały wszystkie
wymogi pobożności; postępowcy sugerowali, aby
woźnica siedział na koźle na wzór „europ.”; trafiło to
na gwałtowny sprzeciw żyd. zachowawców, którzy
uważali, że siedzenie tyłem do nieboszczyka uwłacza­
łoby jego pamięci; stąd zalecano, ażeby woźnica kara­
wanu koniecznie chodził pieszo, trzymając lejce w
ręku; po niekończących sporach zwrócono się o decy­
zję do władz, które rozstrzygnęły spór kompromiso­
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
wo, pozostawiając siedzenie lub chodzenie do uzna­
nia rodziny zmarłego (S. Hirszhom, Dzieje Żydów).
Pod koniec XVIII w. w tekstach różnych poi. au­
torów coraz bardziej zaczęły się nasilać głosy krytycz­
ne pod adresem roli Żydów; ton kiytykom nadawały
wystąpienia w stylu S. Staszica, zarzucające Żydom, że
„są sprawcami nędzy miast w Polsce’1 i „wyniszczają
włościan11, piętnujące rolę żyd. arendarzy w ucisku chło­
pów; domagano się radykalnej zmiany struktuiy spo­
łeczności żyd. w Polsce, jej autentycznego zintegrowa­
nia z poi. społeczeństwem, wyeliminowania szkodli­
wych cech jej działalności gosp.; wystąpienia poi. re­
formatorów w tej sprawie spotykały się z podobnymi
postulatami części oświeconych Żydów z nurtu asymi-
latorów; niektórzy z nich wręcz zalecali swoim żyd.
współziomkom, aby energiczniej weszli na drogę prze­
zwyciężania separatyzmu, nieporównanie większego niż
w Europie Zach., i coraz silniej integrowali się z ludno-
ściąpol.; np. patriotyczny działacz pochodzenia żyd. L.
Hollenderski w wydanej w Paryżu książce Les Israéli­
tes des Pologne (1846) otwarcie zalecił swym żyd.
współziomkom, by wzorowali się na poi. Tatarach i Or­
mianach w kwestii integracji z narodem poi. i wreszcie
przezwyciężyli swą niczym nie uzasadnioną obcość ję­
zykową i obyczajową.
Czas rozbiorów ujawnił bardzo kosztowne skut­
ki stuleci żyd. separatyzmu w Polsce, teraz tym chęt­
niej podtrzymywanego przez zaborców w myśl zasa­
dy divide et impera (dziel i rządź); często dochodziło
do rozbieżności między Polakami a Żydami, jeszcze
bardziej rozjątrzanych przez politykę Prus czy Rosji;
już w czasie powstania kościuszkowskiego (1794)
obok propol. patriotycznych postaw (np. Berka Jose-
lewicza) nie brakowało Żydów działających na rzecz
Rosji; w czasie wojny 1812 Żydzi, w odróżnieniu od
przeważającej części Polaków, gremialnie poparli
wojsko cara; w czasie Królestwa Kongresowego byli
skutecznie nastawiani przeciw Polakom przezNowo­
silcowa, który kazał sobie sowicie zapłacić za prożyd.
życzliwość; Żydzi stanowili dominującą część szpic­
lów carskich, szpiegujących działania patriotów, jak
np. osławiony szpieg Nowosilcowa J. Bimbaum, po­
wieszony przez lud warsz. po wybuchu powstania li­
stopadowego ( 1830-31 ); wg R. Brandstaettera Żydem
był z pochodzenia osławiony kompan Nowosilcowa,
hulaka i donosiciel W. Pelikan, tak ujemnie przedsta­
wiony w III części Dziadów: w czasie powstania listo­
padowego wyróżniło się wielu patriot. Polaków żyd.
pochodzenia, na czele z wiceprezesem Towarzystwa
Patriot. J. Czyńskim, ale nie brakowało też licznych
Żydów-wywiadowców na usługach carskiej armii; w
późniejszych latach także zdarzały się przypadki zdrady
Żydów, m.in. N. Rosenthala, który wydał w ręce Ro­
213
sjan słynnego emisariusza S. Konarskiego, A, Gold­
mana, który wydał na śmierć R. Traugutta czy L. Bu-
tlefa, który spowodował uwięzienie L. Waryńskiego.
Tuż przed wybuchem powstania styczniowego
(1863-64), nastąpił okres zbliżenia i zbratania Żydów
z Polakami; żyd. rzemieślnik M. Landy zginął od kuli
ros. żołnierza, trzymając w ręku krzyż wypuszczony
przez zabitego wcześniej Polaka; w czasie powstania
część Żydów stanęła do walki wspólnie z Polakami;
już jednak po jego upadku w większości środowisk
żyd. zaznaczyła się niechęć do dzielenia wspólnej doli
z pokonanymi Polakami, co zręcznie i skutecznie za­
częli wykorzystywać wielkorządcy carscy; znany ru-
syflkator Wileńszczyzny M. de Poule (1866-68), re­
daktor „Wiestnika Wileńskiego11, mówił 1868: „Gdy
przybyliśmy do Kraju Zachodniego ze sztandarem ru­
syfikacji, nie mieliśmy wdzięczniejszego gruntu do
naszej działalności, ani żarliwszych pomocników, niż
oświeceni Żydzi”.
Wśród ogromnej części autorów poi. i u wielu
zagranicznych panuje przekonanie, że decydujący
wpływ na pogorszenie stosunków pol.-żyd. w końco­
wych dziesięcioleciach XIX w. wywarło przybycie do
Polski setek tysięcy Żydów ros., tzw. litwaków, którzy
stali się prawdziwą awangardą rusyfikacji; w ocenie S.
Mroczkowskiego, autora artykułu Antysemityzm, opu­
blikowanego na łamach paryskiej „Kultury11 (VII-VIII
1966) „Ironią losu jest to, że do liczby Żydów spolsz­
czonych, czujących się obywatelami polskimi, Rosja
carska dodała masy Żydów rosyjskich, prześladowanych
i pogardzanych w Rosji tzw. „litwaków11, którzy byli
elementem obcym pod każdym względem, stając się
przyczyną niezwykłego zajątrzenia stosunków i prze­
szkodą w asymilacji polskich mas żydowskich (...) Miej­
sce emigrujących, przeważnie spolszczonych Żydów,
zajmują rychło wypędzeni z Rosji, „litwacy11, co prze­
chyla szalę na rzecz elementów dla narodu polskiego
obcych (...) Problem „litwaków'1wprowadził do Polski
specyficzny klimat wrogości pomiędzy Żydami i Pola­
kami, wrogości, która wypływa z jednej jak i z drugiej
strony w tym samym stopniu11.
Podobne oceny na temat skrajnie negatywnej roi i
litwaków w stosunkach pol.-żyd. wyrażali liczni auto­
rzy poi. (od B. Prusa do prof. J. Pajewskiego), autorzy
żyd. (m.in. B. Segel, W. Feldman, M. Korenfeld, B.
Lauer, A. Lange), ang. historyk N. Davies czy amer.
R.C. Watt; bardzo popularny w swoim czasie żyd. pi­
sarz i publicysta B. Segel, mieszkający w Niemczech,
autor wyd. 1916 książki o kwestii żyd. w Polsce, pisał
o negatywnych skutkach przybycia litwaków do Pol­
ski, stwierdzając m.in.: „Oni mówili tylko po rosyjsku
(...) oni byli nawet wbrew swej woli, przez naturalny
bieg rzeczy szermierzami (die Vorkämpfer) potęgi, któ­
ra ich wypędziła z ich starej ojczyzny” (B. Segel, Die
polnische Judenfrage).
Stworzone przez litwaków zaognienia w stosun­
kach pol.-żyd. sprawiały, że nawet najbardziej przychyl­
nie niegdyś do Żydów ustosunkowani Polacy, jak np.
B. Prus, zaczęli domagać się postawienia bariery ich
agresywnym antypoi. działaniom; w Kronice tygodnio­
wej z 6 XI 1909 Prus pisał: „Stosunek niektórych grup
żydowskich do Polaków jest nie tylko niegodziwy, ale
wprost-nieprzyzwoity. (...) Litwacy odgrywają rolę ru-
syflkatorów u nas, nawet obrażają nas. a Żydzi poznań­
scy wręcz głoszą, że zawsze walczyli przeciw Polakom
w interesie Niemców”; w Kronice tygodniowej z 12 XI
1910 Prus akcentował: „W tym miejscu, znowu nie
wiem po raz który, powtarzam, iż nie chcę żadnych ogra­
niczeń, żadnych wyjątkowych praw przeciw Żydom.
Lecz gdy pokaże się. że Żydzi toczą z nami walkę o
nasz byt, o nasze istnienie już nie tylko jako narodu,
lecz wprost jako gatunku zoologicznego, gdy to okaże
się, będę w imię równouprawnienia wymagał, ażeby
nam, Polakom, wolno było bronić się, naturalnie środ­
kami i sposobami uczciwymi i - doprowadzić walkę do
takiej granicy względem nich, jaką Żydzi nakreślili
względem nas. Jest nam coraz ciaśniej; dotychczas my
ustępowaliśmy miejsca Żydom, musi więc nadejść czas,
że Żydzi nam miejsca ustąpią. (...) Ileż to razy wobec
Polaków i Rosjan socjaliści żydowscy czy nacjonaliści
wykrzykiwali, że »Polskajest trupem gnijącym«, a »Po­
lacy rasą znikczemniałą«. Lecz jeżeli Polska jest tru­
pem, czymże wy sami jesteście? Czy nie tym robac­
twem, które wywołuje gnicie? (...) Kiedy cała imigracja
niemiecka, choćby sprzed stu lat, stała się naszą krwią,
kością, sercem i duszą, masy żydowskie po wielu wie­
kach są nam obcymi, więcej nawet - niektóre grupy
żydowskie przypominąjąarmię, która toczy z nami walkę
w celu wytępienia czy wygnania większej części nas, a
zamienienia reszty na swoich lenników, jeżeli nie nie­
wolników!”
Do pogorszenia wzajemnych stosunków pol.-żyd.
mocno przyczyniło się złamanie przez dużą część śro­
dowisk żyd. zainicjowanego przez Polaków bojkotu
szkół w Królestwie Pol.; jak pisał L. Wasilewski (póź­
niejszy minister sprawiedliwości w Polsce niepodle­
głej), niewątpliwie jeden z najgorętszych rzeczników
prawdziwego dialogu pol.-żyd.: „Zapełnianie przez
młodzież żydowską szkoły rządowej w dobie jej boj­
kotu spowodowało w bardzo wielu wypadkach zwrot
antyżydowski tam, gdzie uprzednio mowy nie było o
żadnych przesądach antysemickich. Plwanie na Pol­
skę, zwalczanie dążności niepodległościowych przez
organizacje żydowskie albo tworzone i kierowane
przez Żydów jak Socjaldemokracja Królestwa Polskie­
go i Litwy, wszystko to przygotowało grunt, na któ­
rym zakwitła nie tak dawno akcja bojkotowa” (L.
Wasilewski, Kwestia żydowska na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej, Lwów 1913).
Podtrzymywanie wzajemnej niechęci między Po­
lakami a Żydami było wciąż wzmagane przez fanatycz­
ne samoizolowanie się większości Żydów, umacniane
przez „ideologię getta”, która przetrwała do XX w., po­
mimo rozlicznych wysiłków żyd. reformatorów; za ba­
stiony konserwatyzmu uchodziły szkoły żyd. chedery;
żyd. reformatorzy niejednokrotnie ubolewali (np. A.
Rupin w wyd. 1911 w Lipsku książce), że chedeiy „chro­
nią” dzieci żyd. przed nowoczesnym wykształceniem,
nie uczą nawet języka krajowego w obawie, że dopro­
wadzi to wcześniej czy później do wynarodowienia się
Żyda ijego odejścia od religii żyd.; separacji od otocze­
nia nieżyd. sprzyjał wpajany w chederach kategorycz­
ny zakaz małżeństwa Żydów z obcymi.
Znamienne świadectwa skrajnego zacofania pot.
Żydów znajdują się w broszurze J. Marchlewskiego
Antysemityzm a robotnicy (1913); Marchlewski, czo­
łowy działacz SDKPiL ostro krytykując wszelkie prze­
jawy postaw antyżyd., równocześnie z prawdziwym
zdumieniem pisał o rozmiarach zacofania chasydzkich
środowisk żyd. w Polsce: „Do jakiego stopnia rabini
dziś jeszcze bronią najdziwaczniejszych przepisów
obrządkowych, świadczy odezwa wydana przez zjazd
rabinów w Siedlcach w r. 1913, w której mówi się, że
rady i przestrogi tu udzielane są »jakby częścią zako­
nu«. Więc zabrania się czytania pism, broszur i ksią­
żek treści niereligijnej. Unikać tego mają nawet ci,
którzy zmuszeni są czytać jakąkolwiek gazetę dla spraw
interesu; zabrania się im surowo czytać inne artykuły,
gazety jak felietony itp. Nakazuje się przestrzeganie
sabatu; nie dać nastawiać samowaru chociażby przez
nie-Żydów: nie wolno mieć przy sobie nawet chustki
do nosa w miejscowości, gdzie nie ma ejrewu, tak samo
nie wolno nosić zegarków (...) nie wolno też czesać
włosów grzebieniem w sobotę”; Marchlewski pisał też
o wyraźnym dążeniu konserwatywnych Żydów do ca­
łkowitej samoizolacji: „Żyd ma się nie łączyć z »nie­
wiernymi« i »nieczystemi«. Nie z innych też, powo­
dów Żydzi prawowierni stronią od kształcenia dzieci
w szkołach wspólnych dla dzieci różnych wyznań”.
Naukowiec z Edynburga, prof. Sarolea, jeszcze
w latach 20. XX w. był zaszokowany fanatyzmem rei.
dużej części poi. Żydów: „Roztrząsa się do dziś za­
gadnienie, czy jajo zniesione w Sabat nie jest nieczy­
ste i czy może służyć za pokarm prawowiernym Ży­
dom” (K. Sarolea, Listy z Polski, Warszawa 1923).
W zbiorach nowojorskiego YIWO (Żyd. Instytu­
tu Nauk.) zachowało się kilkaset autobiografii młodzieży
żyd., przesłanych na konkursy ogłaszane przez wileń­
ski oddział YIWO 1932, 1934 i 1939; można z nich
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
. ----
wiele dowiedzieć się o niebywałych pokładach kseno­
fobii, skrajnej wręcz nienawiści do polskości, występu­
jącej w niektórych środowiskach żyd.; autorki wspo­
mnień piszą, że uważały za „przestępczynie’' swoje ko­
leżanki Żydówki, które wybrały poi, a nie żyd. gimna­
zjum, traktowały jak „zbrodnię’1rozmawianie po pol­
sku (Pamiętniki Milsztejanówny z Kowna i in.)
Słynny lekarz pochodzenia żyd. prof. L. Hirsz­
feld wspominał z goryczą po łatach: „Wkład Żydów
zasymilowanych w kulturę polską był niemały. Ale
jednocześnie w Polsce żyły masy fanatyków hołdują­
cych najgorszym przesądom, ubierających się odręb­
nie, odżywiających się i mówiących inaczej niż oto­
czenie i dla których polska kultura była obca, w naj­
lepszym razie obojętna. Częściowo byli oni nosiciela­
mi kultury polskiej, częściowo była ona im obca lub
obojętna. Obcość ta podczas okupacji miała tragiczne
skutki. Gdy Żydzi zmuszeni byli ukrywać się przed
mordami, okazało się, że wielu Żydów nawet ze sfer
inteligenckich nie miało kontaktu ze sferami polski­
mi. ani osobistych przyjaciół Polaków. Sfery niższe
często nie umiały nawet mówić po polsku.
A dla zilustrowania, jak ostre były wzajemne
antagonizmy, niech wystarczy fakt, te żydowskie
związki nauczycielskie w getcie odmawiały przyjęcia
do związku Żydów ochrzczonych, traktując ich, mimo
wspólnej niedoli, jako zdrajców narodowych (...). Gdy
musieli się ukrywać, przeklinali swoją obcość obycza­
jową i kulturową; niejeden zginął, gdyż źle mówił po
polsku (...). W getcie zrozumiałem dumne pragnienie
części Żydów, by się rozwijać bez konieczności do­
stosowywania się, ale stwarzając z samych siebie nowe
formy życia. Ale zrozumiałem również życzenie Pola­
ków, które podziela większa część pozostałych przy
życiu Żydów, by obywatele jednego państwa byli zwią­
zani wspólnotą kultury i tradycji” (L. Hirszfeld, Hi­
storia jednego życia).
Na stosunkach pol.-żyd. szczególnie mocno za­
ciążył zaostrzający się konflikt między prezentującą idee
nowoczesnego nacjonalizmu Nar. Demokracją (ND), na
czele z jej przywódcą R. *■> Dmowskim, a żyd. ugrupo­
waniami; wsparcie przez środowiska żyd. mało znane­
go socjalisty E. Jagiełły, które udaremniło wybór Dmow­
skiego na posła, doprowadziło do kulminacji wzajem­
nego konfliktu; ND ogłosiła bojkot żyd. handlu, który
stał się okazją do ostrej konfrontacji obu stron; ND w
swych wystąpieniach przeciw Żydom zaczęła mocniej
odwoływać się do rosnącej poi. warstwy średniej, coraz
silniej konkurującej w przemyśle i handlu z pozycjami
zajmowanymi dotychczas przez Żydów; do dziś w licz­
nych książkach i artykułach żyd. szczególnie ostro ata­
kuje się ten bojkot jako swego rodzaju casus belii, do­
wód poi. winy za skrajne zaostrzenie wzajemnych sto-
215
sunków; już 1919 pojawiły się opinie, że ten bojkot był
czymś gorszym od pogromów, bo one były krótkotrwa­
łe, a bojkot długotrwały; autorzy tych ocen równocze­
śnie skrzętnie milczeli jednak o tym, co ten bojkot po­
przedziło, a więc bezwzględne metody walki ekonom,
stosowanej przez żyd. kupców, młynarzy itp., wobec
pojawiającej się poi. konkurencji; B. Prus pisał 6 XI
1909: „Dla zupełności tego ohydnego obrazu niektóre
partie czy grupy Żydów nie cofają się przed pogróżka­
mi, a nawet czynami. Polskim sklepom kooperatywnym
Żydzi nie chcą wynajmować mieszkań w swoich do­
mach: młynarze-Żydzi roszczą pretensje wyłącznego
prawa dzierżawienia wszystkich młynów w kraju; inni
domagają się, ażeby muzykantów-Żydów koniecznie
przyjmować do orkiestr polskich i tak dalej.”
Dodatkowym źródłem wzajemnych napięć były
pogłębiające się od końca XIX w. podziały w ruchu
robotniczym między zdominowaną przez socjalistów
pochodzenia żyd. (R. Luksemburg, L. Tyszka-Jogiches
i in.) SDKPiL, a PPS; patriot. środowiska PPS i in.
partii poi. bardzo ostro odnosiły się do głoszonych
przez SDKPiL haseł tzw. luksemburgizmu, odrzuca­
jących idee niepodległości Polski i akcentujących wal­
kę Polaków z caratem wy łącznie jako część składową
rewolucji rosyjskiej.
Kilka lat przed wybuchem I wojny świat, poja­
wił się pierwszy projekt szczególnie niebezpiecznej dla
Polski koncepcji tzw. -> Judeopolonii, autorstwa zna­
nego syjonisty ros. W. Żabotyńskiego; wychodził on z
założenia, że na ziemiach Królestwa Pol. mieszkają 2
narody: Polacy i Żydzi, którzy mają równe prawa do
własnej państwowości; stąd sugestia, że Królestwa Pol.
nie można określać tylko jako „Królestwo Pol.”, lecz
jako „Królestwo Pol.-Żyd.”; w opublikowanym w
„Odieskich Nowostiach” 5 XII 1910 artykule Żabo-
tyński ostrzegał Polaków przed skutkami ich ewentu­
alnej odmowy pójścia na maksymalne ustępstwa wo­
bec Żydów; przewidywał bowiem, ze ci ostatni poprą
wtedy koncepcję zapewnienia z pomocą ros. władz
zaborczych szczególnego uprzywilejowania Żydów w
Królestwie Pol.; jak akcentował Żabotyński „nowe po­
kolenie polityków rosyjskich może wziąć pod uwagę
to, że w Polsce jest półtora miliona pokrzywdzonych i
rozdrażnionych, na których oprzeć się można w inte­
resach centralizacji państwowej”; pomysł utworzenia
Judeopolonii groziłby przypieczętowaniem ostatecz­
nego rozczłonkowania Polski z pomocą wysługujących
się ros. centralizacji Żydów; został on później stanow­
czo potępiony przez kilkuset Żydów - poi. patriotów
- na I Zjeździe Zjednoczenia Polaków wyznania moj-
żeszowego V 1919; inż. K. Sterling w referacie wy­
głoszonym na tym zjeździe napiętnował projekt Ża­
botyńskiego jako śmiertelne zagrożenie dla Polski.
 W ślad za Żabotyńskim z kolejnym projektem
Judeopolonii, tym razem opartej na państwie niem.,
wystąpił IX 1914 powołany przez czołowych syjoni­
stów niem. tzw. Deutschen Komittee zur Befreiung der
Russischen Juden (Niem. Komitet Wyzwolenia Żydów
Ros.); Komitet ten, znany później z wielu wrogich
Polakom działań i pomysłów, wystąpił do Niemców z
projektem powołania na terenie ziem poi., dawniej
zagarniętych przez Rosję, państwa buforowego; było­
by ono zdominowane przez 6 min Żydów z Polski i
Rosji oraz 1,8 min Niemców; Żydzi związani z niem.
kulturą i językiem dzięki swemu jidysz byliby swego
rodzaju kulturtregerami niem. cywilizacji w nowym
protektoracie; utworzenie protektoratu miałoby na
trwałe rozczłonkować ludność poi. i zapobiec możli­
wościom poi. irredenty w Poznańskiem i Galicji; w
skład utworzonego na terenach między Bałtykiem a
Morzem Czarnym (od Rygi po Odessę) państwa bufo­
rowego ze stolicą w Lublinie wchodziłoby pozaŻyda-
mi i Niemcami: 8 min Polaków, 6 min Ukraińców, 4
min Białorusinów, 3,5 min Litwinów i Łotyszów; plan
ten był szczególnie niebezpieczny z poi. punktu wi­
dzenia; jego zrealizowanie doprowadziłoby bowiem
do trwałego podziału narodu poi.; 11 min Polaków
pozostałoby poza granicami nowego państwa buforo­
wego, natomiast 8 min Polaków, którzy znaleźliby się
w tym tworze państw., zostałoby poddanych intensyw­
nej germanizacji, prowadzonej przez Niemców i Ży­
dów; przy okazji zręcznie wygrywano by przeciw Po­
łakom interesy wielomilionowej rzeszy Ukraińców,
Białorusinów i Bałtów; byłaby to prawdziwie śmier­
telna pętla dla Polaków, jak oceniali później liczni
autorzy poi., w tym tak wybitni badacze, jak profeso­
rowie: F. Znaniecki, F. Koneczny, I.C. Pogonowski;
Niemcy ostatecznie nie zdecydowali się na realizację
planu utworzenia Judeopolonii, obawiając się zraże­
nia Polaków, których wartości bojowe bardzo wysoko
oceniali.
Nasileniu niechęci między Polakami a Żydami
sprzyjała wyraźna odmienność koncepcji w sprawie
przyszłego statusu ziem poi., która mocno odbijała się
również na podziałach w ruchu robotniczym; żyd. re­
wolucjoniści w Polsce chcieli obalenia caratu, który
ich prześladował, ale wcale nie dążyli do rozpadu pań­
stwa ros. poprzez oddzielenie się Polski i in. podbi­
tych krajów; niepodległość Polski oznaczałaby dla nich
bowiem odłączenie 3 min Żydów poi. od 3 min Ży­
dów ros.; im zaś zależało przede wszystkim na obale­
niu stawianych przez carat przeszkód w swobodnym
poruszaniu się Żydów po imperium ros. (tzw. pas osie­
dlenia); dla bardzo wielu Żydów (poza zasymilowa­
nymi patriotami poi., stanowiącymi tylko 1/10 część
Żydów poi.) pojawiająca się od pocz. I wojny świat.
wizja niepodległości Polski, i to Polski katol., ryso­
wała się jako prawdziwy koszmar; robili więc, co mo­
gli, by temu zapobiec.
Okres I wojny świat, to czas niebywale szero­
kiej, dziś przemilczanej i zapomnianej, kampanii
oszczerstw antypol., prowadzonej przez dużą część
Żydów poi., niem. i amer. (-> antypolonizm); wbrew
jakimkolwiek faktom upowszechniano na całym świę­
cie doniesienia o rzekomych okrutnych pogromach
Żydów, organizowanych jakoby przez rozbestwionych
Polaków; miał to być dowód, że Polacy nie dojrzeli
do niepodległości, są bowiem zbyt dzicy i niebezpiecz­
ni dla in. nacji; trwająca kilka lat akcja przyniosła
ogromne szkody dobremu imieniu Polaków, pomimo
prób przeciwdziałania jej również ze strony uczciwych
Żydów, gł. z nurtu Żydów-asymilatorów; kilku z nich
opublikowało nawet książki w obronie Polaków (niem.
Żyd B. Segel, poi. Żydzi B. Lauer, B. Feldstein i E.
Deiches); antypolsko nastawionym Żydom nie udało
się wprawdzie zapobiec odzyskaniu przez Polskę nie­
podległości, ale doprowadzili oni do narzucenia nam
wysoce niekorzystnego traktatu o mniejszościach na­
rodowych (1919); na próżno poi. patriota żyd. pocho­
dzenia znakomity historyk S. Askenazy jako pierwszy
delegat Polski w Lidze Narodów robił wszystko, co
możliwe dla wycofania wspomnianego traktatu jako
sprzecznego z suwerennymi prerogatywami kraju:
ostro skrytykował traktat przedstawiciel PPS, pocho­
dzący z rodziny żyd. H. Lieberman; uznał on za „rzecz
zabójczą i szkodliwą nałożenie na Polskę konieczno­
ści utrzymywania szkolnictwa żydowskiego żargono­
wego i dopuszczanie żaigonu żydowskiego do urzę­
dów i sądownictwa”; zdaniem uczonego żyd. pocho­
dzenia L. Hirszfelda: „Prawa mniejszości, chronione
przez instytucje międzynarodowe nic Żydom nie po­
mogły, natomiast pogłębiły przepaść między nimi i
Polakami, i co było szkodliwe dla europeizacji niż­
szych warstw żydowskich, związały pojęcie Żyda z
zacofaniem kulturalnym. (...) Żydzi, korzystając z praw
mniejszościowych, zakładali szkoły z językiem wykła­
dowym żydowskim lub hebrajskim, w których nie
uczyli się często władać porządnie językiem polskim.
Żadnemu Żydowi w Ameryce lub Francji nie przy-
szłoby na myśl posyłać dzieci do podobnych szkół.”
(L. Hirszfeld, Historia jednego życia)
Antypol. kampania okresu I wojny świat, spowo­
dowała wzmożenie nastrojów nieufności do Żydów
wśród wielkiej części Polaków; umocniły się one na
skutek antypol. postaw wielu Żydów w czasie walk o
nowe poi. granice (1918-20); przeważająca część Ży­
dów popierała Prusaków w Poznańskiem, Ukraińców
we Lwowie, Litwinów w Wilnie czy nawet w Białym­
stoku; jeszcze w pierwszych miesiącach 1919 grupa
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
działaczy żyd. wysunęła ideę utworzenia z Białego­
stoku wolnego miasta lub włączenia go do Litwy, tak
jak było to w granicach wytyczonych przez traktat brze­
ski; L. Reich, prezes Rady Nar. Żydowskiej Wsch.
Ukrainy wyjaśniał IV 1919 początkowe ciche proukr.
sympatie wśród Żydów następująco: „Musimy jednak
nalegać, aby zamieszkane w większości przez Ukraiń­
ców obszaiy należały do Ukrainy, nie tylko w imieniu
sprawiedliwości - lecz i we własnym interesie. Sytua­
cja nasza na Ukrainie będzie bowiem o wiele lepsza
niż w Polsce, gdyż Ukraińcy nas potrzebują(...) Ukra­
ińcy, mając mało inteligencji, będą nas potrzebowali
do handlu, bankowości, urzędów itd. We własnym in­
teresie muszą protegować tedy inteligencję żydowską
(...) W Polsce mogą ulec Żydzi o wiele łatwiej asymi­
lacji, ponieważ kultura polska jest bądź co bądź silna.
Inaczej ma się rzecz na Ukrainie, gdyż kultura ukraiń­
ska w stosunku do żydowskiej jest minimalna. Żadne­
mu Żydowi nie przyszłoby do głowy zasymilować się
z Ukraińcami.”
Zaostrzeniu wzajemnych konfliktów pol.-żyd. po
1918 sprzyjała wciąż podtrzymywana w zagranicznych
mediach kampania antypol., oskarżająca Polaków o
ciągłe pogromy ludności żyd., m.in. zdjęcia z ros.
mordu Żydów 1905 w Kiszyniowie przedstawiano w
amer. prasie żyd. jako przykład poi. pogromu; kolejne
misje zagraniczne, na czele z misją Morgenthau, nie
potwierdziły oszczerczych oskarżeń, a większość
członków tych misji wskazywała wręcz na winy śro­
dowisk żyd. w zaostrzaniu konfliktów; nie sprzyjało
wzajemnemu porozumieniu powstanie Bloku Mniej­
szości Nar. z udziałem partii żyd. i działania grupy
nieprzejednanych polityków żyd. na czele z Griinbau-
mem; pomimo usilnych dążeń do dialogu ze strony
grupy żyd. posłów galicyjskich z L. Reichem na czele,
nie udało się doprowadzić do pełnego wzajemnego po­
rozumienia.
Począwszy od lat 20. XX w. na stosunek do Ży­
dów w Polsce bardzo negatywnie wpływało umacnia­
nie się stereotypu tzw. żydokomuny, akcentującego
żyd. związki z bolszewizmem; nasileniu niechęci do
lewicowych środowisk żyd. sprzyjała rola odegrana
przez nie w poparciu sow. najazdu na Polskę, w tym
udział F. Kona i J. Unszlichta w samozwańczym „rzą­
dzie” komun, na usługach Armii Czerwonej w
Białymstoku (1920); ze środowisk żyd. wywodził się
również trzon kierownictwa Komun. Partii Pol. (KPP),
m.in. jej przywódca A. Warszawski (Warski); antypol.,
agenturalny program KPP (poparcie dla roszczeń te­
rytorialnych wobec Polski na wschodzie i na zacho­
dzie) sprzyjał umacnianiu się nastrojów antyżyd. w
Polsce; wg żyd. badacza J. Schatza „Dramatycznie
wzrosło członkostwo Żydów w komunistycznej orga­
217
nizacji w Warszawie, z 44 procent w 1930 do 65 pro­
cent w 1937 (...). W 1930 Żydzi stanowili 51 procent
KZMP [Komun. Związku Młodzieży Pol. - J.R.Ń.],
podczas gdy etniczni Polacy tylko 19 procent; (...)
żydowscy komuniści stanowili 54 procent aktywnego
kierownictwa KPP w 1935”.
Po zamachu stanu J. Piłsudskiego (1926) podję­
to działania na rzecz porozumienia z Żydami, m.in.
likwidacji godzących w Żydów ograniczeń prawnych,
pochodzących jeszcze z czasów zaborów i przyznania
praw obywatelskich dla ok. 600 tys. Żydów-ucieki-
nierów z Rosji po 1917 (po śmierci Piłsudskiego syjo­
niści uchwalili zasadzenie na jego cześć lasu w Pale­
stynie); przez cały okres międzywojenny Polska po­
zostawała dla Żydów największym centrum rozwoju
ich kultury w Europie, krajem swobodnego rozwoju
żyd. prasy, wydawnictw i szkolnictwa, licznych partii
żyd. i organizacji społ.; po śmierci Piłsudskiego do­
szło do pogorszenia stosunków pol.-żyd.; powtarzały
się ekscesy na wyższych uczelniach (próby wprowa­
dzenia getta ławkowego, numents cłausu na niektó­
rych kierunkach studiów), czasami dochodziło do in­
cydentów ulicznych, starć wokół straganów (m.in. zaj­
ścia w Przytyku); czołowi politycy (np. premier F.
Składkowski-Sławoj) stanowczo opowiadali się prze­
ciw wszelkim próbom uciekania się do przemocy we
wzajemnych stosunkach; tylko 1936 w ciągu pół roku
wydano aż 24 wyroki skazujące na członków Stron­
nictwa Nar. oskarżonych o zakłócanie spokoju ; ang.
historyk W.J. Rose podkreślał w wyd. 1939 książce o
Polsce, że przeważająca część narodu poi. jest prze­
ciwna jakiemukolwiek uciekaniu się do aktów prze­
mocy wobec Żydów; w odróżnieniu od wielkiej czę­
ści in. krajów eur. w Polsce tamtych lat nie wprowa­
dzono żadnego prawa antyżydowskiego.
Kolejny tragiczny okres w stosunkach pol.-żyd.
rozpoczął się wraz z podbojem Polski przez Niemcy
nazistowskie i Związek Radz. IX 1939; pod okupacją
sow. Polaków prześladowano, traktując ich jako po­
dejrzanych politycznie obywateli drugiej kategorii, na­
tomiast duża część Żydów kolaborowała z sow. wła­
dzami (-> antypolskie wystąpienia na Kresach
Wschodnich); pod okupacją niem. zarówno Polacy, jak
i Żydzi zostali poddani bezwzględnym represjom;
przez pierwsze 2 latajednak nierzadko Polacy naraże­
ni byli na ostrzejsze represje ze względu na dużo więk­
szy stopień zaangażowania w konspirację antyniem.;
utworzony V 1940 obóz w Auschwitz początkowo był
gł. obozem koncentracyjnym dla Polaków, dopiero
1942 stał się miejscem masowej zagłady Żydów; tyl­
ko w Polsce groziła kara śmierci za pomoc Żydom, a
jednak właśnie z Polski wywodzi się największa ilość
osób uhonorowanych przez Instytut Yad Yashem ty­
tułem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”; na li­
ście Europejczyków, którzy poświęcili życie, starając
się ratować Żydów, ponad 90% to nazwiska poi.; oce­
nia się, że w całej Polsce 1-3 min osób było bezpo­
średnio zaangażowanych w ratowanie Żydówr; pod
koniec 1942 powstał Tymczasowy Komitet Pomocy
Żydom przy Delegaturze Rządu na Kraj; 3 miesiące
później został on przekształcony w Radę Pomocy Ży­
dom czyli „Żegotę” (jedyna w ówczesnej Europie or­
ganizacja skupiająca się wyłącznie na pomocy Żydom),
która m.in. dostarczyła 50 tys, fałszywych dokumen­
tów; w pomocy dla Żydów niejednokrotnie uczestni­
czyły też osoby znane przed wojną ze zdecydowanie
antyżyd. nastawienia, np. przywódca ONR J. Mosdorf,
współautor uchwał o tzw. paragrafie aryjskim T. Mi-
kołowski, adwokaci S. Niebudek i J. Czarkowski; wielu
adwokatów, w tym osoby znane przed wojną z poglą­
dów antyżyd., zesłano do Oświęcimia za opowiedze­
nie się 1940 wobec władz niem. za dopuszczeniem
Żydów do adwokatury.
Od wielu lat trwa, a nawet nasila się antypol. kam­
pania, próbująca przyczemić obraz postawy poi. społe­
czeństwa wobec Żydów w czasie wojny, nierzadko przy
jednoczesnym umniejszaniu winy Niemiec, które zapła­
ciły Izraelowi wielomiliardowe odszkodowania (-> układ
Adenauer-Ben Gurion); reakcje na antypol. oszczerstwa
są wciąż zbyt słabe, choć można przytoczyć liczne świa­
dectwa żyd, uczciwie wyznające prawdę o poświęceniu i
odwadze, z jaką Polacy ratowali życie Żydom, np. teksty
takich żyd. autorów, jak: J. Lichten, P. Friedman, K. Mir­
ska, A. Rudnicki, I. Lewin, I. Shahak, L. Hirszfeld, A.M.
Schenker. D. Kacnetson, A. Wróblewski, T. Werbowski;
K. Mirska, Żydówka, która wyemigrowała z Polski po
marcu 1968, pisała w wyd. 1980 w Paryżu wspomnie­
niach W cieniu wielkiego strachu: „Zebrałam wiele ze­
znań o Polakach, którzy uratowali Żydów i nieraz myślę:
Polacy są dziwni, potrafią być zapalczywi i niesprawie­
dliwi. Ale nie wiem, czy w jakimkolwiek innym naro­
dzie znalazłoby się tylu romantyków, tylu ludzi szlachet­
nych, tylu ludzi bez skazy, tylu aniołów, którzy by z ta­
kim poświęceniem, z takim lekceważeniem własnego
życia, tak ratowali obcych...”
Pochodzący z Polski żyd. działacz społ. J. Lich­
ten, jeden z najwybitniejszych rzeczników dialogu pol.-
żyd., 1978 bardzo ostro wystąpił przeciwko antypol.
kłamstwo w filmie Holocaust; w liście otwartym do G.
Greena, autora książki i scenariusza filmu telewizyjne­
go opartego na tej książce, Lichten pisał m.in.: „Wiemy
dobrze o hienach, jak ich współrodacy nazywali, o szan­
tażystach, denuncjatorach, oszustach, szpiegach, kola­
borantach, którzy działali w czasie okupacji (...) Ale były
także tysiące tych, którzy ryzykowali własne życie, aby
ocalić żydowskie. Wiele można przytoczyć przykładów.
Za jeden służyć może Żegota, która miała 12 oddzia­
łów w różnych miastach Polski. Wypłacała comiesięcz­
ne zasiłki, dostarczała bezpłatnie wszelkiego rodzaju
fałszywych dokumentów, kait tożsamości, świadectw
chrztu, ślubu i innych.”
W ocenie bryt. autora książki o Polsce S. Steve-
na „Polska była jedynym krajem w okupowanej Euro­
pie, w którym pomoc dla Żydów wymagała odwagi
ludzi przygotowanych na śmierć za swych bliźnich.
Była również jedynym krajem w okupowanej Euro­
pie, gdzie od początku do końca działała tajna organi­
zacja stworzona dla jednego celu - uratowania jak
najwięcej Żydów. Co zaś jest szczególnie wymowne,
to to, iż pomoc ta wychodziła od każdej warstwy lud­
ności. Kościół zachowywał się z nadzwyczajną odwa­
gą pomimo tego, że nawet zakonnice i księża nie byli
wolni od prześladowań przez władze (...) Tylko Pola­
cy przez cały czas wojny wciąż ponawiali ostrzeżenia
(denerwując przywódców alianckich), że Niemcy po­
pełniają zbrodnię ludobójstwa wobec Żydów. To pol­
ski minister spraw zagranicznych pierwszy przekazał
światu pełną historię tych okrucieństw w 1942. Pol­
scy dyplomaci błagali Aliantów o zbombardowanie
linii kolejowych do obozu w Auschwitz. (...) I to wła­
śnie Polacy, jako jedyny naród Europy utworzyli spe­
cjalną jednostkę Ruchu Oporu mającą za cel pomaga­
nie Żydom, która mogła poszczycić się chlubnymi efek­
tami działań.” (S. Steven, The Poies, London 1982).
Nawet znany z uprzedzeń wobec Polaków żyd.
pisarz H. Grynberg przyznawał w artykule publiko­
wanym 1983 na łamach czasopisma żyd. „Midstream":
„Polski bilans II wojny światowej jest lepszy niż wie­
lu innych okupowanych krajów. Podobnie jak okre­
ślenie »tradycyjny polski antysemityzm« jest historycz­
nie wielką przesadą, tak i oskarżanie polskiego społe­
czeństwa o kolaborację z nazistami w eksterminacji
Żydów jest równie niesprawiedliwe. W rzeczywisto­
ści większość innych okupowanych narodów kolabo­
rowała w większym stopniu” (-> antysemityzm a ho­
locaust); Giynberg wymienił potem narody europ.,
których liczni przedstawiciele kolaborowali z Niem­
cami, nie wspomniał jednak o kolaboracji elit żyd. z
Judenratów (->.ludenraty).
Jeszcze w czasie wojny zaznaczyły się niebez­
pieczne symptomy wielkich wpływów komunistów po­
chodzenia żyd. w budowanych w Związku Radz. eks­
pozyturach poi., na czele z osławionym Związkiem
Patriotów Pol.; żyd. komuniści odgrywali wiodącą rolę
w prosow. zgromadzeniu kolaborantów - PKWN (1944)
oraz w rządach komun, okresu stalinizmu (J. Ber­
man, H, Minc, i in.), a także w aparacie bezpieczeń­
stwa publ. (m.in. J. Berman, R. Romkowski, A. Fejgin,
H. Światło, J. Różański, L. -¥ Brystygierowa, L. An-
 ANTYSEMITYZM W POLSCE
drzejewski. S. Michnik, prokurator H. Wolińska i sę­
dzina M. Gurowska, odpowiedzialna za śmierć gen. E.
-> Fieldorfa „Nila”);jak akcentowano w paryskiej „Kul­
turze” z XII1969: „W pierwszych latach powojennych
(a nawet i później) znakomitą, niestety, większość pra­
cowników UB stanowili Żydzi”; lata stalinizmu w Pol­
sce stały również pod znakiem niebywale silnej domi­
nacji antypol. propagandystów pochodzenia żyd., np.
W. Grosz, S. Litauer, J. Borejsza, S. Arski; w sowiety-
zacji kultury i nauki również zauważało się wpływy ko­
munistów żyd. pochodzenia od A. Ważyka i J. Kotta po
Z. Kormanową Z. Lissę, W. Brusa i Z. Baumana; robili
oni kariery dzięki swojemu serwilizmowi, np. W. Brus
został prof. SGPiS w wieku zaledwie 28 lat (1949), nie
mając na swym koncie żadnej liczącej się pracy eko­
nom.. a wyłącznie kilka paszkwili na Polskę Niepodle­
głą i panegiryków na cześć ZSRR; żyd. politycy i poli-
trucy w PRL wspierali sow. politykę ataków na rzeko­
my poi. „faszyzm” i „a.”, której celem było udowodnie­
nie światu, że sow. dominacja w Polsce jest wprost nie­
zbędna dla trzymania twardą ręką poi. „narodu nacjo­
nalistów”, aby nie wyszły na powierzchnię złe duchy
„poi. a.”; zorganizowana przez sow. tajne służby -> kie­
lecka prowokacja VII 1946 miała służyć jaklo pretekst
dla antypolskiej propagandy, podtrzymującej stereotyp
Polaka antysemity; bardzo negatywne skutki dla sto­
sunków pol.-żyd. miał fakt że w pierwszych latach po­
wojennych nastąpił eksodus z Polski przeważającej czę­
ści Żydów o nastawieniu demokr., prokapitalistycznym
i antykomun.; ułatwiło to zdominowanie pozostałych
w Polsce Żydów przez środowiska prokomun., popie­
rające władzę z fanatyzmu czy dla kariery; nastawieni
antykomun, przeciętni Polacy dostrzegali tylko Żydów
oddanych komunizmowi, a nie wiedzieli o zdecydowa­
nej antykomun. postawie działających na Zachodzie ta­
kich postaci, jak M. Hemar, M. Grydzewski, J. Lichten,
F. Mantel czy M. Borwicz; wpływało to na kolejne umac­
nianie stereotypu żydo-komuny.
1956 silna frakcja polityków żyd. we władzach
PZPR wykorzystała rzekomy a. dla uniemożliwienia
przeprowadzenia pełnego rozliczenia z gł. odpowie­
dzialnymi za stalinizację Polski; już wtedy zaznaczyła
się próba instrumentalnego wykorzystania kwestii żyd.
„w toku międzypartyjnej walki o władzę” między dwie­
ma frakcjami partyjnymi: puławian i natolińczyków,
szeroko opisana w słynnym studium W. Jedlickiego
Chamy i Żydy na łamach paryskiej „Kultury” (XII
1962); Jedlicki, naukowiec pochodzenia żyd., grun­
townie rozbił tam stworzony przez frakcję żyd. („pu-
ławian”) mit o jej rzekomym liberalizmie, pokazał jej
rolę w likwidowaniu popaździemikowych zdobyczy
narodu; nasilająca się walka frakcji partyjnych we wła­
dzach PZPR doprowadziła do kolejnego instrumen­
219
talnego wykorzystania „kwestii żyd.” w marcu 1968
(-> marzec ’68); tym razem tzw. frakcja Moczara po­
służyła się „kampanią antysyjonistyczną” dla odwró­
cenia uwagi społeczeństwa od skrajnie pogarszającej
się sytuacji gosp. kraju i braku demokracji.
W latach 70. i 80. w wielu poi. środowiskach ży­
wiono nadzieje, że dojdzie do przezwyciężenia różnic
pol.-żyd. i scementowania wspólnego frontu w opozycji
przeciwko komun, władzy; nadzieje te umacniane były
przez przejawy spektakularnego okazywania zbliżenia
do Kościoła katol. ze strony niektórych bardzo znanych
działaczy opozycyjnych pochodzenia żyd.; jak się póź­
niej okazało chodziło im wyłącznie o instrumentalne
wykorzystanie zaufania Kościoła; okres po wprowadze­
niu stanu wojennego pokazał, że duża część dawn. le­
wicy laickiej, złożona z działaczy pochodzenia żyd. i
ich sympatyków, dążyła za wszelką cenę do zmonopo­
lizowania władzy w kręgach opozycyjnych poprzez
dyskredytowanie rzeczników in. opcji jako rzekomych
„nacjonalistów i antysemitów”; w tym samym czasie w
oficjalnych mediach dziennikarze, pisarze i naukowcy
pochodzenia żyd. odegrali szczególnie wyróżniającą się
rolę w umacnianiu poparcia dla dyktatury gen. Jaruzel­
skiego (np. teksty J. Urbana, K.T. Toeplitza, A. Schaf­
fa, A. Sandauera, D. Passenta).
Po 1989 w Polsce doszło do wyraźnego nasilenia
nastrojów niechęci do Żydów w różnych kręgach poi.
społeczeństwa; przyczyny tego były wielorakie, m.in,
bardzo krytyczna ocena roli odegranej przez opozycyj­
nych działaczy pochodzenia żyd. w doprowadzeniu do
niekorzystnych z punktu widzenia przeważającej części
narodu ustaleń -> „okrągłego stołu” i forsowania przez
nich polityki „grubej kreski” oraz bratania się z post­
komunistami; dochodziło do tego szczególnie mocne
poparcie polityków i publicystów pochodzenia żyd. dla
wy kupywania za bezcen różnych gałęzi poi. przemysłu,
banków itd. przez zagranicznych finansistów oraz tole­
rancja dla żyd. aferzystów i ich faktyczna bezkarność;
wiele napięć w stosunkach pol.-żyd. wywołuje rola nie-
któiych bardzo wpływowych polskojęzycznych mediów,
opanowanych przez środowiska fi losemickie w atakach
na polskość i Kościół, wyszydzaniu patriotyzmu i lżeniu
katolicyzmu; szczególnie widoczne było to w kampanii
niektórych mediów opowiadających się po stronie rabi­
na A. Weissa przeciwko karmelitankom w Oświęcimiu,
w telewizyjnych i prasowych atakach na obecność krzy­
ża pap. w Oświęcimiu, szkalowaniu powstania warsz. itd.;
negatywne skutki przynosi skrajna bierność ogromnej
części środowisk żyd. wobec najbardziej nawet bezczel­
nych przejawów ofensywy żyd. antypolonizmu w róż­
nych krajach zach., azwł. USA.
Rola polityków i publicystów pochodzenia żyd. z
dawnej tzw. lewicy laickiej we fratemizacji z postko­
munistami ułatwia odradzanie się stereotypu żydoko­
muny, zwł., że w najbardziej wpływowych mediach prze­
milczane są teksty Polaków żyd. pochodzenia i Żydów
0 antykomun. nastawieniu (np. Cywilizacji komunizmu
L. Tyrmanda, Silva rerum M. Grydzewskiego i in.);
pomijane są również książki żyd. autorów występują­
cych ze stanowczym samorozrachunkiem nar. (J. Sacka
Oko za oko, I. Shahaka Żydowskie dzieje i religia i in.);
świadomie ignorowane są również teksty autorów żyd.
występujących w obronie chrześcijaństwa przeciw pró­
bom jego szkalowania (m.in. książki rabinów S. Rap-
paporta i M. Sapersteina) czy teksty broniące Polaków
1polskości przed oskarżeniami ze strony żyd. rzeczni­
ków antypolonizmu (np. teksty J. Lichtena, D. Kacnet-
son i in.); wszystko to sprawia, że poi. społeczeństwo
niewiele wie o istnieniu prawdziwych żyd. polonofili
czy żyd. antykomunistów, co sprzyja powstawaniu an-
tyżyd. uogólnień.
A. Lange, O sprzecznościach sprawy żydowskiej, Warszawa
1911; J. Marchlewski, Antysemityzm a robotnicy, Kraków 1913; B.
Segel, Die poinische Judenfrage, Berlin 1916; S Hirszhom, Dzieje
Żydów, Warszawa 1921; M. Balaban, Historia i literatura Żydów
ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, Lwów
1925; J. Schall, Dzieje Żydów na ziemiach polskich, Lwów 1926; I. sił porządkowych, usprawiedliwieniu obecności wojsk
Lewin, Udział Żydów w wyborach sejmowych w dawnej Polsce,
Warszawa 1932; J. Kucharzewski, Od białego terroru do czerwo­
nego, t. 6, Warszawa 1933; J. Schall, Historia Żydów w Polsce, na aparatu terroru; tendencja druga marginalizowała opór
Litwie i na Rusi, Lwów 1934; Żydzi w Polsce Odrodzonej, Warsza­
wa 1936; I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach pol­
skich, Warszawa 1937; W. Żabotyński, Państwo żydowskie, War­
szawa 1937; L. Hirszfeld, Historiajednego życia, Warszawa 1957;
W. Jedlicki, Chamy i Żydy, „Kultura”, 12( 1962); Polska stanisła­ tów powstania; niektórzy pamiętnikarze i historycy
wowska w oczach cudzoziemców, Warszawa 1963; S. Mroczkow­
ski, Antysemityzm, „Kultura”, 7-8(1966); Cudzoziemcy o Polsce,
Warszawa 1971; S. Wittmayer Baron, A Social and Religious Hi-
story o f the Jews XVI, New York 1976; E, Świderska, Tendencje
społeczno-kulturalne wśród Żydów polskich w XIX wieku, „Znak”,
2-3(1983); J. Schatz, The generation.The Rise and Fali ofJewish
Communists o f Poland, California 1991; A. Zwoliński, Starsi bra­ podziemia w pierwszym (1945) roku liczyły ponad 80
cia, Kraków 1994; I. Shahak, Żydowskie dzieje i religia, Warszawa tyś. żołnierzy zorganizowanych w 1057 oddziałów i
1997; I.C. Pogonowski, Jews in Poland. A Documentary History,
New York 1998; J.R. Nowak, Przemilczane zbrodnie. Żydzi a Po­
lacy na kresach w latach 1939-1941, Warszawa 1999.
Jerzy Robert Nowak
ANTYSOWIECKIE POWSTANIA - zorgani­
zowane wystąpienia zbrojne o podłożu nar., polit. bądź
ekonom, przeciwko władzy bolszew. (tereny wchodzą­
ce w skład ZSRR - z wyłączeniem wojny domowej
1918-20) lub przeciwko prosow. rządom w krajach
podporządkowanych przez ZSRR (Polska, Ukraina,
Finlandia, Litwa, NRD, Węgry).
I. POLSKA
1. D e f i n i c j a i p e r i o d y z a c j anie . przekraczała psychol. granicy 100 tys. ludzi; za
Historycy komun, określają je terminami: „wojna
domowa” lub „walka z bandami leśnymi”. Pomijając
drugie z określeń jako propagandową inwektywę, na­
leży zwrócić uwagę, iż „wojna domowa” oznacza taki
konflikt wewn„ w którym siły zbrojne podlegają zwa­
śnionym, ale własnym i suwerennym ośrodkom decy­
zyjnym; w uzależnionej od Kremla PRL „władza lud.”
miała charakter namiestniczy, siły zbrojne podlegały
dowództwu sow., początkowo bezpośrednio, nast.
poprzez system tzw. doradców i włączenie do Układu
Warsz.; przyjęcie określenia „wojna domowa” ozna­
czałoby nobilitację sow. agentury.
Odrębne określenie stosuje komun, historyk T.
Walichnowski, wg którego była to „walka bratobójcza
zawierająca w sobie elementy wojny domowej”, zara­
zem jednak „wojna chłopska umiejętnie inspirowana
przez tzw. obóz londyński”; podaje on, że w tej „woj­
nie chłopskiej” przeciwko władzy lud. wzięło udział
ponad 100 tys. osób; jednocześnie datę po której pro­
blem „wojny domowej” ”przestał istnieć” ustala na
1952; pojawia się w tym miejscu problem zawyżania
lub zaniżania liczebności oddziałów powstańczych;
tendencja pierwsza służyła podkreślaniu bohaterstwa
sow. w PRL i zwiększania środków na rozbudowę
przeciwko wprowadzaniu władzy sow., co miało zna­
czenie zarówno w wewn., jak i zewn. propagandzie;
podobnie sprzeczne tendencje widać wśród apologe­
wyolbrzymiają liczbę powstańców, by zaakcentować
powszechność oporu przeciwko nowemu zaborcy i
ogromną skalę prześladowań; in. podają liczby zani­
żone, by podkreślić bohaterstwo samotnie walczących
oddziałów; jeżeli J. Marcinkiewicz przyjmuje, iż siły
grup, a w latach dalszych (do 1956) przeszły przez nie
następne dziesiątki tys., to np. J. Śląski szacuje, że w
apogeum walki (1945) oddziały partyzanckie liczyły
8-12 tys., a rok później już tylko 3 tys. żołnierzy; praw­
da jest trudna do ustalenia, bowiem większa była licz­
ba żołnierzy zaprzysiężonych niż biorących udział w
walkach; niektóre oddziały jedynie ukrywały się w la­
sach do chwili rozwiązania, niektóre organizowano je­
dynie dla wykonania konkretnej akcji, po czym prze­
chodziły w stan „uśpienia”; najczęściej przyjmuje się
powtarzaną przez PRL-owskich hi storyków (i przy­
pomnianą przez K. Kersten z zastrzeżeniami, ale bez
podania in. danych) liczbę 99 991 oficerów i żołnie­
rzy walczących w 1364 oddziałach; liczba ta oparta
jest o dane MBP, robi wrażenie zaniżonej na tyle. aby
datę końcową „narodzin systemu władzy” (a więc i
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
oporu przeciw sowietyzacji), Kerstenowa uznaje rok
1948; takie ujęcie kryje w sobie definicję powstania
jako sprawy wewn. PRL; siły powstańców liczone są
tylko na terytorium „Polski Lud.” i tylko od czasu
powstania tego tworu do ustabilizowania władzy ko­
munistów; pominięte zostały oddziały walczące na
Wileńszczyźnie 1944-50 (w sporadycznych przypad­
kach dłużej) czy np. w Inspektoracie Grodzieńskim
AKO; pominięty został też fakt, źe w pierwszym okre­
sie walk gł. rolę w likwidacji powstania odegrały od­
działy sow.; do likwidacji poi. oddziałów władze sow.
rzuciły siły równe 3 armiom: na obszar Litew. SRR
skierowano 4 Dywizję Strzelecką Wojsk Wewn.
NKWD oraz 17 wydzielonych pułków, na obszar Bia-
łor. SRR - 3 dywizje (6, 7, 10) oraz 4 wydzielone pu­
łki, do pacyfikacji „Polski Lubelskiej” użyte zostały
62,63 i 64 dywizje Wojsk Wewn. NKWD (pierwsze 2
pozostawały (odpowiednio) do X i IV 1945, trzecia
do jesieni 46, a wydzielone z niej oddziały - jeszcze
dłużej); 64 Dywizja, zw. „zbiorczą”, była jednostką
najliczniejszą-wiosną 1945 liczyła 35 tys. żołnierzy,
tzn. osiągnęła rozmiary armii.
Ponieważ określenie ram czasowych, obszaru, a
nawet daty wybuchu tego powstania jest wciąż jesz­
cze sprawą dyskusji, nie można jego nazwy utworzyć
zwyczajowo od nazwy miesiąca ani od miejsca walk,
natomiast można i trzeba od okupanta, przeciw które­
mu zostało skierowane - stąd nazwa „powstanie anty-
sow.”; dodatkowo uzasadnia tę nazwę fakt, iż zarów­
no w centrum kraju, jak i na Kresach, żołnierze poi.
musieli walczyć z oddziałami sow.; w obławach na poi.
partyzantów brali udział ramię w ramię sow. i poi. -
jak ich powszechnie nazywano - „sowieciarze”; dla
Rosjan był to podbój kraju sąsiedzkiego, dla „sowie-
ciarzy” poi. - podbój i okupacja własnego narodu.
Przyjęcie takich czy in. ram czasowych powsta­
nia przeciw komunistom zawsze jest konsekwencją
ukrytej, szerokiej bądź wąskiej definicji powstania; de­
finicja szeroka opiera się nie na militarnych możliwo­
ściach walczących, ale na psychologii społeczeństwa w
większości nie biorącego udziału w walce i z tej racji
dowartościowującego swą postawę; w tym przypadku
za czas powstania przyjmuje się okres od pierwszych
do ostatnich walk zbrojnych; ta definicja stosowanajest
konsekwentnie w odniesieniu do prób obrony garstki
mieszkańców getta warsz. przed wywózką, oraz niekon­
sekwentnie przy omawianiu powstania styczniowego,
którego ramy czasem rozszerza się do momentu likwi­
dacji 7-osobowego oddziału ks. S. Brzózki (29IV 1865
- schwytany, 24 V 1865 - powieszony).
Przy definicji tak szerokiej za pocz. powstania
należałoby uznać walki stoczone 1943 przez AK z
partyzantką sow., bądź późniejsze o rok walki z regu-
221
lamymi oddziałami, za koniec - potyczki ostatnich
powstańców z obławami MO/UB w połowie lat 50., a
może nawet symbolicznie śmierć J. Franczaka (pseud.
„Lalek”), który zginął w walce z obławą MO/UB 21
X 1963; tak szerokie ujęcie powstania wchodziłoby
jednak w sprzeczność zarówno z dzisiejszymi, jak i
ówczesnymi odczuciami społeczeństwa; przeciętny,
„miastowy” Polak skłonny był uznać za koniec walk
amnestię 1947; lokalnie jednak wiara w trwałość opo­
ru przejawiała się znacznie dłużej tam, gdzie rzeczy­
wiście miał on miejsce: w Białostockiem do podstęp­
nego aresztowania legendarnego „Huzara” K. Kamień­
skiego - 1953, w Polsce Centralnej - do 1954, tj. do
rozbicia ostatnich 2 oddziałów KWP - L. Danielaka
(pseud. „Bojar”), aresztowanego 3 III 1954, i J. Ślęza­
ka (pseud. „Mucha”), aresztowanego 26 VI 1954, w
Łomżyńskiem do śmierci J. Tabortowskiego (pseud.
„Bruzda”) 23 VIII 1954, na Podkarpaciu do ostatnich
walk J. Cieśli (pseud. „Topór”), tj. do 1955/56, itd.
Możliwajest też definicja wąska, ujmująca aspekt
polityczno-prawny powstania; powstanie kościusz­
kowskie datuje się od proklamacji T. Kościuszki w
Krakowie 24 III 1794 do kapitulacji T. Wawrzeckiego
pod Radoszycami i zdania broni 18 XI 1794; z połą­
czeniem obydwu ujęć mamy do czynienia w przypad­
ku powstania listopadowego, za którego pocz. uzna­
jemy zryw belwederczyków (a nie np. akt detronizacji
cara Mikołaja 25 1 1831), za koniec manifest prezesa
Rządu Nar. B. Niemojowskiego 26 IX 1831 (a nie
wyjście armii Rybińskiego do Prus 5 X 1831); w przy­
padku powstania antykomun. nie zaistniał jednak ża­
den akt prawny ogłaszający przejście od stanu niewoli
do powstania przeciw okupantom, nie powstał także
akt ogłaszający kapitulację powstańców; istnieje
wprawdzie rozkaz rozwiązujący AK (19 1 1945), lecz
powstanie przybrało na sile właśnie po oficjalnym roz­
wiązaniu AK, a trwało, choć osłabione, także po przy­
jęciu przez część powstańców amnestii 1947; areszto­
wania przeprowadzane wśród amnestionowanych do­
prowadziły do odtworzenia wielu oddziałów; akcja
„ostatecznego zlikwidowania band leśnych” przed
uchwaleniem konstytucji 1952 także nie powiodła się
na tyle, by uznać ją za datę końcową powstania; ana­
logicznie do likwidacji oddziału ks. Brzózki za koniec
powstania można by symbolicznie uznać likwidację
oddziału S. Marchewki (pseud. „Ryba”) 4 III 1957;
tak np. postąpił ubecki pamiętnikarz i historyk S. Wa­
łach w pracy Świadectwo tamtym dniom (Kraków
1976); ostatni rozdział tej książki zatytułował on: Ko­
niec „Ryby”, koniec zbrojnego podziemia; jeżeli jed­
nak za powstanie uznać zdolność do wykonywania
akcji zaczepnych, nawet już bez szans na zwycięstwo,
to dzisiejszy stan wiedzy każe uznać za końcowy akt
powstania przeprowadzony wcześniej, bo 23 VIII
1954, atak oddziału mjra J. Tabortowskiego na siedzi­
bę MO/UB w Przytułach (powiat Łomża); wg danych
resortu bezpieczeństwa jeszcze 1955 walczyło z sow.
władzą w Polsce 54 powstańców („bandytów” w ter­
minologii ubeckiej) w 18 grupach oraz 36 działają­
cych samotnie; w niektórych przypadkach była to roz­
paczliwa walka prowadzona nawet w pojedynkę, w
niektórych - ucieczka przed obławami, coraz częściej
zaś konspiracja maskowana pozorami legalnego ży­
cia; ostatnie ogniska walk leśnych wygasły z nasta­
niem „odwilży” 1955-56; nie oznaczało to jednak koń­
ca antysow. konspiracji.
Biorąc to wszystko pod uwagę można przyjąć
następującą periodyzację okresu powstania:
Io Okres wstępny: „Mała wojna” - sow.-pol.
potyczki partyzanckie;
2° Okres I 1944-47: walka brygad leśnych od
wybuchu „Burzy” do złamania impetu powstania przez
oszukańczą amnestię z 22 II 1947; cezurę wewn. sta­
nowi amnestia ogłoszona 2 VIII 1945;
3° Okres II 1947-54; strategia małych grup (pa­
troli) - od likwidacji i samolikwidacji brygad do roz­
bicia większości oddziałów powstańczych (ostatnia
większa akcja zaczepna - atak Tabortowskiego na sie­
dzibę MO/UB w Przytułach - 23 VIII 1954);
4° Okres 111 1954-57: likwidacja niedobitków
powstania;
5° Powrót do konspiracji - powstające w tym
okresie grupy nie miały charakteru partyzanckiego, lecz przez demokratycznie wybieranych „prezesów”; jego
wyłącznie konspiracyjny (np. „Czarna perełka” odtwo­
rzona 1955 w Jeleniej Górze przez 14-letniąK. Zatur-
skączy działająca 1952-56 na Katol. Uniw. Lubelskim,
w Siedlcach, na Wybrzeżu i we Wrocławiu 25-osobo­
wa organizacja R. Kosińskiego).
Na czele konspiracji niejednokrotnie stawali
uwolnieni z więzień oficerowie i żołnierze oddziałów
leśnych; w latach 70. konspiracja skupiona wokół po­
jedynczych działaczy, takich jak legendarny „Irka”
Gołębiewski, stworzył narastający lawinowo nurt nie­
podległościowy („Ruch”, ROPCiO, KPN).
2. U g r u p o w a n i a . W pierwszym okresie
powstania, gdy na wsch. tereny Rzeczypospolitej wkro­
czyły jednostki Armii Czerwonej, główny ciężar walk
z nowym okupantem spoczywał na oddziałach AK.
Rządowi RP na Wychodźstwie podlegały: jako
ośrodek władzy wojsk. Komenda Gł. AK (poprzez
Wodza Naczelnego), a jako ośrodek cywilny - Dele­
gatura Rządu na Kraj; 9 I 1944 Delegat Rządu powo­
łał konspiracyjną namiastkę parlamentu - Radę Jed­
ności Nar. (RJN), która została rozwiązana 1 Vil 1945
wraz z Delegaturą Rządu; z chwilą likwidacji tych or­
ganów nastąpił koniec centralnego ośrodka władzy cy­
wilnej w kraju, bo trudno uznać za taki ośrodek sow.
agenturę, jaką był PKWN, apotem lubelski Rząd Tym­
czasowy; samolikwidacji uległy także wojsk, ośrodki
władzy; 191 1945 rozwiązana została AK, a jej miej­
sce miała zająć organizowana jako „konspiracja w
konspiracji” i skierowana przeciw drugiemu z zabor­
ców organizacja NIE (Niepodległość); prace nad jej
tworzeniem rozpoczęto już XI 1943, a kierowali nimi
kolejno E, Fieldorf (pseud. „Nil”) i L. Okulicki (pseud.
„Niedźwiadek”), obydwaj aresztowani przez NKWD;
3 IV 1945 dowództwo nad NIE objął płk J. Rzepecki
(pseud. „Prezes”), ale już 30 IV, biorąc pod uwagę
prawdopodobieństwo dekonspiracji NIE, Wódz Na­
czelny zatwierdził powołanie w jej miejsce Delegatu­
ry Sił Zbrojnych (DSZ), z płk. Rzepeckim na czele; z
pocz. sierpnia, nie licząc się ze zdaniem Londynu,
Rzepecki uznał akcję zbrojną za bezcelową i przystą­
pił do formowania Ruchu Oporu bez Wojny i Dywer­
sji - Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN); ofi­
cjalnie organizacja powstała 2 IX 1945; miała to być
organizacja cywilna walcząca o władzę metodami po-
lit.; nazwa Zrzeszenia stanowiła hasłowy skrót pro­
gramu „O Wolność Obywatela i Niezawisłość Pań­
stwa”, ogłoszonego 15 IX 1945; jedną z polit. prze­
słanek działalności WiN była wiara w wojnę między
zach. aliantami a ZSRR.
WiN zachował strukturę AK (podział na obsza­
ry, okręgi, rejony-inspektoraty, rady-obwody i koła-
placówki), ale przyjął cywilny sposób zarządzania po­
celem było przejęcie władzy w wyborach; ponieważ
jednak nie udała się akcja „rozładowania lasów”, cy­
wilne w intencji „zarządy” przeistoczyły się w komen­
dy wojsk.; sieć WiN pokryła teoretycznie cały kraj. w
praktyce jednak zarządy dowodziły strukturami kon­
spiracyjnymi i niektórymi tylko z poakowskich oddzia­
łów partyzanckich; dlatego trudno mówić o central­
nym dowodzeniu i koordynacji działań w skali kraju;
zarządom WiN-u udawało się zaopatrywać niektóre
oddziały w środki finansowe, niektórych partyzantów
w dokumenty, jednak inicjatywa działań zbrojnych i
faktyczna władza cywilna należała do dowódców po­
szczególnych zgrupowań i jednostek; prezesami WiN-
u byli kolejno: płk J. Rzepecki - I komenda (areszto­
wany 5 XI 1945), płk F. Niepokólczycki - II komenda
(aresztowany 22 X 1946), ppłk W. Kwieciński - III
komenda (aresztowany 6 I 1947) i ppłk Ł. Ciepliński
- IV komenda (areszt. 27 XI 1947, stracony 1 III 1951
w więzieniu mokotowskim).
DSZ i Zrzeszenie WiN przejęły podział kraju na
3 obszary (Centralny, Zach. i Pd.), które dzieliły się na
okręgi, a te na inspektoraty, w skład których wchodzi­
ły obwody; WiN odziedziczył kadry i oddziały po DSZ
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
i - pośrednio - po AK.; względnie dobrze działała
konspiracja, sieć wywiadu, wydawnictw i kolportażu
Obszaru Centralnego (Białystok, Kielce, Lublin, Łódź,
Warszawa oraz Inspektorat Olsztyn) oraz Obszaru Pd.
(Kraków, Rzeszów, Wrocław - do XII 1945, Okręg
Śląsko-Dąbrowski); słabiej Obszar Zach. (Poznań,
Bydgoszcz, Gdańsk); nie powiodło się zorganizowa­
nie okręgu w Szczecinie; zorganizowanie struktur po-
lit. WiN nie zawsze przekładało się na działania party­
zanckie w terenie, wiele oddziałów WiN miało słaby
kontakt z komendami, wiele oddziałów poakowskich
nie uznało władz WiN-u.
Do najlepiej zorganizowanych bojowo należał
Okręg Lubelski WiN, który dzielił się na 5 inspekto­
ratów (Lublin, Biała Podlaska, Puławy, Zamość i Che­
łm), te z kolei na obwody (w sumie 17); komendan­
tem był W.F. Szczepankiewicz (pseud. „Drugak”), za­
stępcą M. Gołębiewski (pseud. „Ster”, „Irka”).
Pojedyncze oddziały AK, które nie chciały za­
przestać walki, zaczęły tworzyć, gł. na Lubelszczyź-
nie i Mazowszu, Ruch Oporu AK (ROAK); większość
z nich X-XI 1945 podporządkowała się dowództwu
WiN, a wiosną 1947 wykonała rozkaz ujawnienia się.
W późniejszych latach UB i NKWD zorganizo­
wały fikcyjną V komendę WiN, do której włączono
autentycznego członka IV Komendy S. Sieńkę i kilku
ubowców; „komenda” ta ostentancyjnie ujawniła się
27 XII 1952, składając broń, „szpiegowską” radiosta­
cję, szyfry i ponad milion dolarów „otrzymanych od
imperialistów”; operacja została przerwana na pole­
cenie Rosjan, co może dowodzić, iż strona zach. zo­
rientowała się w mistyfikacji i wykorzystała ten kon­
takt do podrzucania fałszywych informacji; taką tezę
lansuje Sieńko, który twierdzi, że przekazał w rozmo­
wie z kurierem z Zachodu hasło ostrzegające, źe znaj­
duje się pod kontrolą (Magazyn „Gazety Wyborczej”,
22 X I1996); niemniej na kontakty z fikcyjnym Zarzą­
dem złapano wielu krajowych działaczy, w tym do­
wódcę ostatniego zgrupowania partyzanckiego WiN
- K. Kamińskiego (pseud. „Huzar”).
Zwierzchnictwa Delegatury, ani tym bardziej
kolejnych „Zarządów” WiN nie uznawała partyzantka
nar.; należy pamiętać, że scalenie NSZ z AK (7 III
1944) nie było pełne; za zjednoczeniem opowiedziała
się część wywodząca się z Nar. Organizacji Wojsk, pod­
porządkowana władzom Stronnictwa Nar, (SN); nie
przyłączyli się do NSZ-owcy wywodzący się ze Związ­
ku Jaszczurczego (ZJ), uznający polit. zwierzchnic­
two ONR; oddziały, które włączyły się do AK określa
się często jako NSZ-AK (ok. 60 tys.), zaś te, które
zostały poza strukturami - jako NSZ-ZJ (ok. 40 tys.:
dowódcy ppłk S, NakoniecznikofF-Klukowski (pseud.
„Kmicic”), Z. Broniewski (pseud. „Bogucki”); ugru-
223
'
powanie to stworzyło -> Brygadę Świętokrzyską, któ­
rą dowodził mjr gen. A. Skarbek (pseud. „Bohun-Dą-
browski”, „Antoni Szacki”); Brygada Świętokrzyska
po kilku potyczkach z Niemcami i komun, partyzant­
ką wycofała się na teren Czech, gdzie m.in. 5 V 1944
nagłym atakiem wyzwoliła kobiecy obóz w Holiszo-
wie, ratując od śmierci kilkaset Żydówek (relacje po-
dąją280-1000), które miały zostać spalone wraz z blo­
kami.
XI 1944 również i nurt NSZ-NOW wycofał się z
AK; z połączenia wszystkich nurtów partyzantki nar.
a także części AK XI 1944 powstał Nar. Związek
Wojsk.; w jego skład weszły pocz. oddziały NSZ-AK,
a nast. także NSZ-ZJ oraz oddziały AK, które nie po­
godziły się z rozwiązaniem swojej armii; prace orga­
nizacyjne nigdy nie zostały doprowadzone do końca;
komendantami NZW byli ppłk A. Rak, pseud. „Lesiń-
ski” (do 1611945) i ppłk T. Danilewicz, pseud. „Kuba”
(od 1 VI 1945; opuścił kraj XII 1945), pierwszy szef
sztabu NZW; powstanie NŻW nie oznaczało jednak
zjednoczenia dowództw i usprawnienia kontroli polit
nad terenem ze względu na skłócenie władz polit. i
wojsk, narodowców; władzę w terenie sprawowali w
codziennej praktyce dowódcy brygad i zgrupowań; do­
tyczy to zresztą nie tylko partyzantki nar. - w niewiele
mniejszym stopniu, zwł. po 1947, także i „poakow-
skiej”, a właśc. „powinowskiej”.
Ppłk Danilewicz jeszcze jako szef sztabu (11 V)
wydał rozkaz scalający wszystkie siły wojsk. Stron­
nictwa Nar. (NOW i NSZ); kraj podzielony został na
5 obszarów, z których zorganizowano tylko 3; 1 Warsz.
(mjr M. Grygorcewicz, pseud. „Ostromir”), II Lubel­
ski (ppłk T. Zieliński, pseud. „Wujek”) i V Pomorski
(mjr F. Przysiężniak, pseud. „Marek”); każdy z obsza­
rów miał dzielić się na 3 okręgi, w tych z kolei działa­
ły Komendy Powiatowe; Obszar Warszawski dyspo­
nował następującymi strukturami: Okręg I Warszawa,
Okręg II Olsztyn, Okręg III Białystok; w Obszarze II
zorganizowano tylko Okręg IV Lublin i częściowo V
Kielce; w Obszarze III powstał tylko Okręg VII Kra­
ków, w Okręgu VIII Śląsk istniała tylko Komenda PAS
(Pogotowie Akcji Specjalnej), podobnie w IX Łódź i
XIV Szczecin; pełniej zostały obsadzone: X Poznań,
XI Opole, XII Gdańsk i XIII Pomorze.
Szansę na stworzenie jednolitego aparatu wła­
dzy dawał zorganizowany III 1946 Komitet Porozu­
miewawczy Organizacji Demokr. Polski Podziemnej
(KPODPP) - namiastka podziemnego parlamentu,
próba wskrzeszenia RJN; Komitet powstał z inicjaty*
wy piłsudczyka, kawalera orderu Virtuti Militari, prof.
W. Lipińskiego (Stronnictwo Niezawisłości Nar.), z
udziałem SN (W. Marszewski), WiN (W, Kwieciński),
PPS-WRN (A. Obarski), Pol. Stronnictwa Demokr.
mm
(H. Józewski); aresztowania na pocz. I 1947 rozbiły
ten zalążek władzy; w pokazowym procesie przewod­
niczący KPODPP Marszewski otrzymał wyrok śmier­
ci (wykonany); skazanemu na śmierć Lipińskiemu pod
wpływem międzynar. interwencji zamieniono wyrok
na długoletnie więzienie; został przewieziony do Wro­
nek i tam zamordowany przez UB.
Nie wszystkie ugrupowania poakowskie podpo­
rządkowały się tym strukturom; próbę usamodzielnie­
nia i przebudowy struktur AK przeciwko Sowietom
podjęto również w Wielkopolsce, gdzie nie zostały one
tak zniszczone jak na Kresach; komendantem poznań­
skiego Okręgu AK był tu płk A. Rzewuski (pseud.
„Hańcza”), oficer w kampanii wrześniowej, dowódca
batalionu w powstaniu warsz.; 10 V 1945 wydał on
rozkaz powołujący Wielkopolską Samodzielną Grupę
Operacyjną (WSGO) „Warta”; płk Rzewuski nie uznał
rozwiązania AK i odmówił podporządkowania się
DSZ; „Warta” liczyła ok. 6-7 tys. zakonspirowanych
żołnierzy, jej struktura powielała schemat organizacyj­
ny AK, dzieląc okręg działania na Inspektoraty: Po­
znański, Kaliski, Ostrowski, Gnieźnieński, Leszczyń­
ski, Szamotulski i Wągrowiecki; Rzewuski zakładał,
iż po zwycięstwie nad Niemcami Sowieci będą wyco­
fywać swe wojska do Rosji i na ten moment przygoto­
wywał ziyw; jednak terror władz okupacyjnych zmu­
szał do zbrojnej samoobrony; niektóre jej oddziały
powstawały spontanicznie i później dopiero wchodzi­
ły w skład „Warty”; WSGO została zmuszona do for­
malnego uznania zwierzchnictwa DSZ, a nast. WiN,
w końcu - grożąc sądem polowym - „prezes” WiN
Rzepecki zażądał rozwiązania „Warty”; akcję demo-
bilizacyjną rozpoczęto XI 1945; 26 XI Rzewuski zo­
stał aresztowany, a 20 V 1946 popełnił samobójstwo,
wyskakując przez okno WUBP w Poznaniu; była to
jego trzecia próba samobójcza, co pozwala usunąć
podejrzenia o morderstwo.
Przykładem skutecznego przetworzenia struktury
antyniem. w antysow. jest przekształcenie Białostockie­
go Okręgu AK w AK Obywatelską (AKO); używano
także nazwy „Obywatelska AK”; w rozkazie rozwiązu­
jącym AK gen. Okulicki wzywał żołnierzy, by nadal
byli „przewodnikami” narodu; nawiązując do tego roz­
kazu komendant Białostockiego Okręgu AK ppłk W.
Liniarski (pseud. „Mścisław”) 15 II 1945 powołał AK
Obywatelską; 20 II wprowadził symboliczną zmianę
nazewnictwa: termin „komendant” zastąpił terminem
„przewodnik”; AKO była najsilniejszą strukturąpowsta­
nia antysow., liczyła ponad 25 tys. zaprzysiężonych
żołnierzy, z tego ok. 10% w oddziałach leśnych; wio­
sną 1945 AKO podporządkowała się Komendantowi
Centralnego Obszaru DSZ, co miało znaczenie tylko
formalne; struktura teiytorialna przejęta została po AK:
6 oznaczonych literami Inspektoratów (od 1111945 zw.
Rejonami) podzielonych na 15 Obwodów; w rejonie A.
składającym się z 2 obwodów (1° Wysokie Mazowiec­
kie - 2437 zaprzysiężonych żołnierzy, w tym 32 ofice­
rów, i 2° Bielsk Podlaski - 2474 żołnierzy w tym 43
oficerów przed „Burzą”, ok. 2 tys. wiosną 1945), do
końca lata z bronią w ręku walczyło ok. 500 żołnierzy
AKO (dla porównania - ok. 250 NZW); rejon B skła­
dał się z obwodów: 3. Zambrów (1743 żołnierzy, w tym
15 oficerów), 4. Ostrołęka ( 1859 żołnierzy, 26 ofice­
rów) i 15. Ostrów Mazowiecka, który przed akcją
-> „Burza” liczył ok. 3500 żołnierzy; rejon C obejmo­
wał 2 okręgi: 5. Augustów (przed „Burzą” 1263 żo­
łnierzy) i 6. Suwałki (3713 żołnierzy przed „Burzą”);
obwód suwalski prócz zakonspirowanych kompanii sa­
moobrony wystawił 3 oddziały partyzanckie sierż. W.
Stefanowskiego (pseud. „Grom”), st. sierż. W. Sobo­
lewskiego (pseud. „Skała”) i „Snopa” (NN) - w sumie
ponad 130 oficerów i żołnierzy; do Rejonu D należał
jeden z najsilniejszych obwodów - 7. Łomża (w dru­
gim kwartale 1945 liczył 4356 żołnierzy, w tym 26 ofi­
cerów) oraz słabszy - 8 . Grajewo (przed „Burzą” liczył
1688 zaprzysiężonych żołnierzy w tym 6 oficerów);
przewodnikiem rejonu był legendarny bohater Wrze­
śnia mjr J. Tabortowski (pseud. „Bruzda”), któiy do­
wodził osobiście wieloma akcjami; kilkudziesięciooso­
bowym oddziałem partyzanckim obwodu łomżyńskie­
go dowodził ppor. S. Marchewka (pseud. „Ryba”); pa­
trole samoobrony liczyły 125 partyzantów; słabsze Gra­
jewo dysponowało tylko kilkoma patrolami ogranicza­
jącymi się do likwidacji konfidentów i posterunków MO/
UB (rozbito prawie wszystkie z wyjątkiem 3); rejon E,
obejmujący Białystok-miasto, ze względu na obsadze­
nie miasta licznymi oddziałami sow., nie odegrał w
walkach większej roli; sytuację pogarszał wrogi stosu­
nek do partyzantów mniejszości żyd., która pomagała
NKWD w tropieniu Polaków; na rachunek rejonu można
zapisać jedynie, ucieczkę 102 więźniów 9 V 1945; w
skład rejonu F wchodziły obwody 14. Białystok-po-
wiat (1786 żołnierzy i 16 oficerów) i 13. Sokółka(1692
żołnierzy i 27 oficerów) dowódcą rejonu był mjr. A.
Rybnik (pseud. „Jerzy”), a dowódcą samoobrony ppor.
H. Piotrowski (pseud. „Jur”), któiy osobiście dowodził
akcjami zgrupowania „Piotrków” liczącego ok. 300
partyzantów; do IX 1945 poza granicą PRL pozostał
rejon G, na który składały się obwody: 10. prawy Nie­
men (ok. 1237 żołnierzy), 11. lewy Niemen (ok. 1 tys.
żołnierzy) i 9, Wołkowysk (1569 żołnierzy i 22 ofice­
rów); mimo ogromnej skali prześladowań, po obu stro­
nach Niemna żołnierze rejonu zlikwidowali kilkuset
funkcjonariuszy i konfidentów NKWD; w obwodzie
wołkowyskim działał oddział „Żagiew” chor. Piotrow­
skiego (pseud. „Maciek”), a po jego rozbiciu przez
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
NKWD powstał oddział „Reduta” (dowodzony przez
„Oskara” (NN), działający na terenie gminy Piaski.
Nie podporządkował się także demobilizacji
walczący na Polesiu oddział dowodzony początkowo
przez L. Minkiewicza, anast. przez ppor. W. Łukasiu-
ka (pseud. „Młot”); II1946 wyodrębnił się on jako VI
Brygada Wileńska, która walczyła do 1949.
Podobnie jak Białostocczyznę, również i Pod­
hale nazywano Partyzancką Rzeczpospolitą; stworzył
ją mjr J. Kuraś (pseud. „Ogień”), były partyzant
Konfederacji Tatrzańskiej, a po jej rozbiciu przez
Niemców przejściowo podporządkowany dowództwu
AK, nast. zaś Batalionom Chłopskim, w ramach któ­
rych otrzymał awans na por.; na polecenie władz Stron­
nictwa Lud. „Roch” organizował struktury bezpieczeń­
stwa na Podhalu; III 1945 został kierownikiem UBP
w Nowym Targu; w kwietniu na czele 17 podkomend­
nych uszedł w góry.
Rozkaz o rozwiązaniu AK został odrzucony rów­
nież przez żołnierzy walczących w Polsce centralnej;
od wiosny 1944 odtwarzanie AK-owskich struktur kon­
spiracyjnych rozpoczął kpt. S. Sojczyński (pseud. „War-
szyc”); był to przedwojenny nauczyciel, oficer Wrze­
śnia, nast. szef Kedywu i dowódca I Batalionu („Ryś”)
wchodzącego w skład działającego w powiecie Radom­
sko 27 Pułku Piechoty AK; w czasie okupacji niem.
Sojczyński wsławił się odbiciem z więzienia w Radom­
sku (8 VIII 1943) 41 żołnierz swego pułku; już IV
1945 Sojczyński dysponował 3 kompaniami, stworzo­
nymi gł. z żołnierzy swego dawn. batalionu AK; od 6
VII ugrupowanie kpt. Warszyca przyjęło nazwę „Gru­
pa Manewr”, a od 12 IX - Samodzielna Grupa, „Ma­
newr”; 1 III 1946 jednostka ta została przemianowana
na 1 Korpus Konspiracyjnego Wojska Pol. (KWP)
„Lasy”, od czerwca używała nazwy „Bory”; latem 1946
siły Sojczyńskiego wynosiły, wg danych UB. ok. 3500
ludzi; w momencie jego aresztowania (wg aktu oskar­
żenia) - 6 tys.; wraz ze służbami cywilnymi, prasą, kol­
portażem, sądownictwem itd. ilość ludzi działających
na rzecz KWP mogła wynosić ok. 10 tys.; KWP obej­
mowało swoim zasięgiem 2 okręgi: Łódzki (blisko 3
tys. żołnierzy), któiym dowodził bezpośrednio Sojczyń­
ski, i Śląski „Klimczok” (ok. 800 ludzi) pod komendą
mjra G. Szczurka (pseud. „Erg”); Okręg Łódzki składał
się z 10 komend powiatowych, Śląski - z 8; każda z
nich docelowo miała zorganizować batalion; Okręg
Łódzki posiadał bataliony terenowe w Radomsku, Czę­
stochowie, Wieluniu, Łodzi, Sieradzu, Łasku, Piotrko­
wie, Włoszczowej, Zawierciu i Końskich; wydzielony
Okręg Śląski „Klimczok” posiadał 6 batalionów w po­
wiatach: Bytom, Gliwice, Rybnik, Pszczyna, Cieszyn,
Koźle oraz 2 w Katowicach (miasto i powiat); IV 1946
kpt. Sojczyński powołał 2 lotne oddziały partyzanckie
225
Służby Ochrony Społeczeństwa: SOS „Oświęcim” i
SOS „Warszawa”; na Śląsku działały 2 bataliony SOS:
„Wędrowiec” i „Błyskawica”, liczące 50-60 żołnierzy.
KWP było namiastką Państwa Podziemnego;
równolegle z pionem wojsk, został zorganizowany
cywilny, w skład którego wchodziły m.in. wydziały:
Io Kierownictwo Walki z Bezprawiem i związany z
nim Sąd Specjalny, 2° Pomocy Pokrzywdzonym, 3°
Legalizacji, 4° Propagandy, 5° Weryfikacyjno-Ostrze-
żeniowy.
3. Główną f o r m ą d z i a ł a ń powstańców
była, odziedziczona po okresie okupacji niem., party­
zantka leśna; w miastach ograniczano się do rozbija­
nia więzień, ew. do wykonywania wyroków na szcze­
gólnie szkodliwych pracownikach sow. aparatu; par­
tyzantka leśna limitowała zarówno sposób prowadze­
nia walk (zasadzki, obławy), jak i wielkość angażo­
wanych sił, które nawet w szczytowym okresie powsta­
nia nie przekraczały kilkukompanijnej „brygady”; for­
mację taką uzyskiwano metodągrupowania mniejszych
oddziałów do wykonania konkretnego zadania (zaję­
cie Radomska, rozbicie więzienia w Kielcach, czy
obozu w Rembertowie); po wykonaniu zadania oddzia­
ły rozpraszały się w terenie; charakter zasadzki miała
pierwsza potyczka powstańców z regularną armią sow.
nad jeziorem Kiemowo (ok. 20 VII 1944), większość
akcji Kurasia przeprowadzanych w tatrzańskich doli­
nach czy rozbicie przez mjra Bemaciaka sow. oddzia­
łów operacyjnych w Woli Zadybskiej (14 IV 1945);
nawet największe bitwy, takie jak pod Surkontami (21
VIII 1944), Kuryłówką(7 V Í945), w Lesie Stockim
(24 V 1945) czy pod Brzozowem (28 IV 1946), były
walką osaczonych oddziałów z obławami; charakter
ofensywny miały tzw. rajdy połączone z rozbijaniem
placówek MO/UB w terenie, wykonywane wielokrot­
nie przez oddziały Szendzielarza, Dekutowskiego czy
Bernaciaka, a na Kresach Wsch. przez Pabisia; ostat­
nią desperacką formą walki były ataki partyzantów-
samotników na siedziby MO/UB; charakter w istocie
obronny miały akcje polegające na rozbijaniu sow.
więzień i obozów, które stały się najczęstszą formą
walki z nową okupacją. Rozbijanie aresztów i więzień
sow. zaczęło się 1944 na Kresach, z chwilą prze­
mieszczania się okupacji akcje te przesuwały się w głąb
Polski; w powstaniu mieli również swój udział harce­
rze; oprócz stosowania klas. form oporu (ulotki, sa­
botaż) włączali się w akcje rozbijania więzień, np. 8
III 1945 w Łowiczu harcerze rozbili miejscowe wie­
zienie, uwalniając swego drużynowego i ponad 80
więźniów; akcją dowodził harcmistrz J. Kopałka
(pseud. „Antek”); ataki te w większości kończyły się
powodzeniem, co przekładało się na dużą liczbę uwol­
nionych; rozbicie więzienia w Puławach przez Bema-
ciaka zaowocowało uwolnieniem 107 więźniów (24
IV 1945), R. Szumski vel R. Szczur uwolnił z więzie­
nia w Zamościu (8 V 1945)301 więźniów (wg danych
UB), rozbicie obozu NKWD w Rembertowie przynio­
sło wolność 1000-1800 więźniom, a przy okazji zli­
kwidowano ok. 70 enkawudzistów; rozbicie więzie­
nia w Kielcach przez biygadę AK kpt. Hedy (nocą 4/5
VIII) zaowocowało uwolnieniem 298 więźniów (dane
oficjalne; wg Hedy uwolniono 700 osób); podobnych
akcji było bardzo dużo; ostatnią większą akcją tego
typu było uwolnienie więźniów polit. w Pułtusku (26
XI 1946) i likwidacja 4 oprawców.
Niektóre ataki łączyły się ze spektakularnym zaj­
mowaniem mniejszych miast; przejściowo partyzanci
opanowywali Siemiatycze, Kazimierz Dolny, Puławy,
Kock, Grajewo, Leżajsk, Kępno, Hrubieszów; ostat­
nią większą taką akcją było zajęcie Brańska przez od­
dział Łukasiuka 15 III 1947.
Kontynuacją działań antyniem., takich jak za­
mach na Kutscherę, było wykonywanie wyroków na
szczególnie bestialskich pracownikach aparatu okupa­
cyjnego a także na poi. zdrajcach i kolaborantach;
miejsce oprawców z gestapo zajęli teraz oprawcy sow.,
tacy jak kpt. Daniłow, komendant Tomaszowa Lubel­
skiego (wyrok wykonano 5 II 1945); akcje tego ro­
dzaju prowadzono dość długo; jednąz pierwszych było
rozbicie PUBP w Garwolinie i wykonanie wyroku na
jego szefie J. Bielniku (pod koniec VIII 1944) oraz
likwidacja szefa UB w Rykach kpt. M. Paramonowa
(12 IX 1944); 19 II 1945 hrubieszowska AK zlikwi­
dowała starostę powiatu, aktywistę PPR kpt. W. Wil­
ka oraz ubowca Chmurzyńskiego; 3 II oddział AK
wykonał w Grabowcu wyrok na „zasłużonych” opraw­
cach: ubekach Kaspruku i Kaliszu oraz milicjancie
Małyszku; 30 III został wykonany zamach na szefa
UB w Hrubieszowie A. Gródka; był to odwet za doko­
nany przez komunistów pogrom nocą 3/4 III, podczas
którego zamordowano 16 mężczyzn - mieszkańców
miasta; podobny charakter miały egzekucje wykona­
ne na kilku siedleckich ubekach, które w zach. propa­
gandzie przedstawiane bywają jako morderstwa anty­
semickie, choć to właśnie UB dokonało pogromu w
Siedlcach, mordując 12/13 IV 1945 ok. 20 mężczyzn
uznanych za potencjalnych wrogów ustroju; w odwe­
cie 14IV zastrzeleni zostali wyróżniający się podczas
pogromu ubecy Więckiewicz i Sągol, nie udało się zli­
kwidować szefa PUBP Alberga, którego władze bar­
dziej dla ochrony niż dla sprawiedliwości zamknęły w
więzieniu, a nast. przeniosły w in. miejsce; najwięcej
egzekucji na zdrajcach wykonano z wyroku sądów
KWP, m.in. VIII 1945 zastrzelony został szef komisji
śledczej UB w Radomsku Cukierman; z wyroku są­
dów związanych z Kierownictwem do Walki z Bez­
prawiem zlikwidowanych zostało 74 zdrajców, w tym
18 z UB, 17 z MO, 12 z PPR, 1 z SL, 1 z KBW i 25
różnego rodzaju konfidentów i donosicieli; z egzeku­
cji wykonywanych na in. zdrajcach głośnym echem
odbiły się: likwidacja W. Umera (ojca A. Humera),
współpracownika NKWD, II sekr PPR w Tomaszo­
wie Lubelskim (I 1946), egzekucja por. Mioduskiego
z UBP w Działdowie, który w celu rabunkowym za­
mordował 2 zdemobilizowanych żołnierzy armii An­
dersa, wracających przez Działdowo do domów na
Pomorzu (6 IU 1946), zlikwidowanie por. UBP z Dzia­
łdowa S. Piwko za rozstrzeliwanie wziętych do nie­
woli partyzantów (21 VI 1946); ostatni tego typu za­
mach miał miejsce 9 IX 1951, kiedy to R. Cieślak z
„Kraju” wykonał wyrok na S. Martyce, spikerze i au­
torze teksów „Fali 49”.
4. D z i a ł a n i a b o j o w e . Io Kresy Wsch.
Przygotowując powstanie przeciw Niemcom, dowódz­
two AK odtwarzało na obszarze byłej U Rzeczypo­
spolitej duże jednostki terytorialne - brygady i dywi­
zje; pierwsze oddziały partyzanckie AK z założenia
miały charakter kadrowy, podobnie jak oddziały pod­
ziemia nar. (słynne Uderzeniowe Bataliony Kadrowe):
25 III 1943 zaprzysiężeni zostali żołnierze pierwsze­
go na Wileńszczyźnie oddziału leśnego AK, którego
dow. został ppor. A. Burzyński (pseud. „Kmicic”);
oddział osiągnął VIII 1943 stan ok. 300 ludzi; opero­
wał w rejonie jeziora Narocz, przeprowadzając akcje
przeciw Niemcom (akcje na garnizony w Duniłowi-
czach - w pierwszych dniach VIII i w Żodziskach -
15 VIII 1943); 26 VI11 Burzyński wraz ze sztabem
został zaproszony przez płk. F. Markowa (dowódcę
sow. Brygady Partyzanckiej im. Woroszyłowa) na
omówienie wspólnej akcji przeciw Niemcom; poi. ofi­
cerowie zostali uwięzieni, a oddział otoczony i zma­
sakrowany; Sowieci zamordowali nast. 80 jeńców,
wśród nich torturowanego wcześniej Burzyńskiego;
jawne i zdradzieckie ataki zaczęły przybierać na sile;
akcja Markowa nie była przypadkowym wybrykiem,
ale następstwem podjętej 22 VI 1943 w Moskwie
uchwały KC KP(b) Białorusi nakazującej „wszystki­
mi sposobami zwalczać oddziały i grupy nacjonali­
styczne” [tj. pol. - B.U.]; od tej pory można mówić o
„małej wojnie” sow.-pol.; na eksterminację poi. par­
tyzantki Sowieci zdecydowali się dopiero wtedy, gdy
zyskali pewność, że obszaiy Rzeczypospolitej będą ich
łupem wojennym; zyskali zaś ją dopiero po konferen­
cji w Casablance (14-21 I 1943), kiedy to Zachód zre­
zygnował z utworzenia frontu na Bałkanach.
Wkrótce po masakrze oddziału Burzyńskiego do­
szło do pierwszych walk; z niedobitków jego oddziału
por. Z. Szendzielarz (pseud. „Łupaszka”) zorganizował
oddział, zw. początkowo Brygadą Zemsty; 11 IX 1943
 A N I Y M JW itC K Ifc P U W b TA N IA . r U L b K A
w okolicy Niedroszli Szendzielarz rozbił bez strat wła­
snych 30-osobowy oddział z Brygady im. Woroszyło-
wa; dzień później zaatakował sow. oddział rabujący
Chojeckowszczyznę; wg danych poi. poległo 48 „so-
wieciarzy”, w tym dowódca; I 1944 liczący już ok. 180
partyzantów oddział został rozkazem Komendanta Okrę­
gu Wileńskiego AK ppłk. A. Krzyżanowskiego (pseud.
„Wilk”) przemianowany na V Brygadę AK Okręgu Wi­
leńskiego; z powstających równolegle in. oddziałów
partyzanckich tworzono kolejne brygady; 31 I 1944
brygada Szendzielarza zaskoczona została przez Niem­
ców w miejscowości Worziany; po ciężkiej walce od­
parła atak, zmuszając nieprzyjaciela do ucieczki; straty
poi. wyniosły 20 zabitych i 10 rannych, niem. (wg róż­
nych danych) 63-95 zabitych, wśród nich kapitan i 2
poruczników; zmęczona walką V Brygada wycofała się
do wsi Radzi usze, gdzie 2 II została ogarnięta obławą
sow. liczącą ponad 1500 partyzantów; w ataku na Pola­
ków wzięła udział poł, tych sił; Szendzielarz odparł 2
ataki, po czym wycofał się za rzekę Straczankę, tracąc
jednego żołnierza, który utonął podczas przeprawy; stra­
ty sow. szacowane są (różnie nawet przez samych
uczestników bitwy) na 100-400 żołnierzy.
Podobne wydarzenia miały miejsce w Nowo-
grodzkiem; pierwszy oddział AK, dowodzony przez
por. J. Skorba (pseud. „Puszczyk”) powstał tu latem
1942; od 3 V 1943 walczył jako Oddział 301; od wio­
sny 1943 trwały potyczki, które można nazwać wojną
partyzancką, choć ofiarą sow. czystek padała przede
wszystkim ludność cywilna; 8 V 1943 partyzanci ros.
dokonali rzezi wNalibokach, mordując 128-200 miesz­
kańców, gł. młodych mężczyzn podejrzewanych o
przynależność do AK; miasto częściowo spalono; w
maju oddziały sow. dokonały kilku ataków na poi. pla­
cówki, a także napadów rabunkowych na ludność;
Polacy prowadzili akcje odwetowe i osłaniające: 5 VI
1943 Oddział 301 rozbił partyzantów z Leninowskie­
go Komsomołu, rabujący chutor Mociewczuki, 11 VI
Oddział 312 pod dowództwem Cz. Zajączkowskiego
zlikwidował grupę partyzantów z Biygady Leninow­
skiej, rabującą Bojaty Smołeckie (Sowieci przyznali
się do 16 zabitych, co dowodzi ciężkich, zapewne kil­
kakrotnie wyższych strat), 29 VI w chutorze Pacuki
Zajączkowski przepędził sow. kompanię pacyfikacyj-
ną z Oddziału im. Woroszyłowa (oficjalne straty sow.
- 9 zabitych), w lipcu Oddział 314 dowodzony przez
J. Boiysewicza rozbroił rabunkowy oddział sow. w Za-
błociu; potyczki takie trwały przez całe lato 1943; do
większej bitwy doszło 19 XI 1943 we wsi Buciły nad
Niemnem; siły sow. Zgrupowania Białostockiego, do­
wodzonego przez gen. F. Kapustę, liczące ok. 700-
800 ludzi, zaatakowały stacjonujące tam siły poi. -
pluton ppor. J. Wasiewicza i kompanię ppor. S. Karol-
227
kiewicza; w trakcie działań do walki weszły nowe jed­
nostki; bitwę rozstrzygnął zwycięsko Oddział 312; So­
wieci przyznali się oficjalnie do 6 zabitych i kilku za­
ginionych, wg obliczeń poi. stracili oni ok. 200 ludzi.
Potyczki tej „wojny partyzanckiej" kończyły się
przeważnie zwycięstwami Polaków, mających lepsze
oparcie w terenie; Rosjanie mieli jednak w zanadrzu in.
sposoby walki - obce poi. mentalności i dlatego sku­
teczne; w depeszy do szefa Centralnego Sztabu Ruchu
Partyzanckiego i l Sekretarza KC KP(b) Białorusi P.
Ponomarienki z 4 XI dowódcy Zgrupowania Barano­
wskiego gen. W. Czemyszow i jego zastępca ppłk D.
Armianow donosili: „Tajnie likwidujemy niektórych
kierowników organizacji nacjonalistycznych [tj. poi. -
B.U.]; prowadzimy działalność demoralizacyjną”; cha­
rakterystykę tej działalności można odnaleźć w kore­
spondencji dowódcy Brygady im. Gastello, kpt. W.
Manochina, wysłanej do Ponomarienki; w depeszy z
23 XI pytał on, czy można rozpowszechnić wśród „le­
gionistów” i ludności w rejonie ich bazowania list otwar­
ty do ich „Główki”, przedstawiając jego rolę jako agen­
ta gestapo, kompromitując przed składem szeregowym
i ludnością; w następnych depeszach (27-28 XI) ten sam
Manochin pisał bez skrępowania: „liczę, że teraz nale­
ży z Polakami umówić się o wspólnych działaniach prze­
ciwko Niemcom, a kiedy przyjdzie czas uderzyć na
nich”; gorliwy Manochin planował likwidację por. Szen­
dzielarza podczas rozmów o wspólnych działaniach
przeciwko Niemcom; jego przełożeni nie uznali takiej
likwidacji za celową, zamiast tego nakazywali kiero­
wać do poi. oddziałów agenturę, żeby je demoralizo­
wać, poznać ich plany, kontakty itp.; nie świadczy to
bynajmniej, o tym, że dowódcy sow. odrzucali metody
proponowane przez Manochina, jednak preferowali
operacje na większą skalę; 1 XII 1943 dowódca sow.
Brygady im. Stalina gen. G. Sidorok zaprosił do Pru-
dziszcza na rozmowy partyzantów Zgrupowania Sto-
łpeckiego i w trakcie narad aresztował m.in. dowódcę
W. Pełkę (pseud. „Wacław”) i kilkunastu oficerów; od­
dział pozbawiony dowództwa po krótkim oporze roz­
brojono, zabijając 1 osobę; oddział Pełki liczył 135 żo­
łnierzy, ale wg danych sow. rozbrojono aż 230 osób;
partyzanci Zgrupowania Stołpeckiego kontynuowali
walkę pod dowództwem ppor. A. Pilcha (pseud. „Góra”),
nast. pod jego dowództwem przedarli się w głąb Pol­
ski, gdzie część z nich wzięła udział w powstaniu war­
szawskim.
Za wydarzenie, które pośrednio warunkowało
wybuch powstania przeciwko Sowietom można by
uznać rozkaz przeprowadzenia akcji „Burza”, której
wstępny plan zatwierdzono już 27 XI 1943; miała ona
być powstaniem przeciw Niemcom, musiała jednak
obrócić się także przeciwko Rosjanom; akcję „Burza”

rozpoczęła 20 III 1944 27 na Wołyniu Dywizja Pie­
choty AK, zdobywając Turzysk i most na Turii oraz
współdziałając z Sowietami w rejonie Kowla i Wło­
dzimierza; kiedy poi. powstańcy bronili pozycji nad
Turią, Rosjanie - nie wytrzymawszy natarcia oddzia­
łów SS „Wiking” - cofnęli się na wschód; AK-owcy
zostali okrążeni; podczas walk zginął dowódca dywi­
zji ppłk dypl. J. Kiwerski ( pseud. „Oliwa”): dowódz­
two przejął mjr T. Sztumberk-Rychter (pseud. „Żego-
ta”); w trakcie przebijania się Polaków ku oddziałom
sow. przez Prypeć, 27 V w rejonie Podrzecza, doszło
do niewyjaśnionego nigdy wydarzenia: oddziały poi.
zostały ostrzelane przez sow. artylerię; trudno powie­
dzieć, czy była to pomyłka, czy świadome działanie -
faktem jest jednak, że zginęło ponad 100 żołnierzy i 5
oficerów AK; dowodzący czołowymi oddziałami kpt.
J. Rzaniak oraz kilku in. oficerów zostało aresztowa­
nych, ocalałych żołnierzy wcielono do oddziałów I
Armii WP; mjr Sztumberk-Rychter z częścią dywizji
przebił się przez linie ros. i niem. na zach. brzeg Bugu.
Podobnie dramatycznie zakończyła się na Wi­
leńszczyźnie operacja „Ostra Brama”, stanowiąca naj­
ważniejszą część „Burzy”; plan, którego autorem był
mjr M. Kalenkiewicz (pseud. „Kotwicz”), przewidywał
atak na Wilno połączony z powstaniem wewnątrz mia­
sta; operację rozpoczęto nocą 6/7 V II1944; zakończy­
ła się ona wyzwoleniem miasta gł. dzięki uderzeniu sił
sow., przy słabym poi. wsparciu z zewnątrz i silnym w
samym Wilnie; Kalenkiewicz nie wziął udziału w „Ostrej
Bramie”, dzięki czemu jego oddział nie został rozbro­
jony, a on sam mógł kontynuować walkę; do pierwsze­
go i zwycięskiego starcia doszło ok. 20 VII 1944 w re­
jonie jeziora Kiemowo w Puszczy Rudnickiej, następ­
na bitwa stoczona pod Surkontami zakończyła się już
klęską Polaków; za uznaniem walk toczonych przez
(wówczas już ppłk.) Kalenkiewicza za faktyczny pocz.
powstania przemawiają intencje ich uczestników; 16
VIII Kalenkiewicz depeszował do Komendy Gł. AK:
„Nakazuję jawną poi. postawę mas i przygotowuję je
do zdecydowanego oporu, do powszechnej walki zbroj­
nej włącznie”, a w ostatnim meldunku wysłanym do
Komendy Gł. 21 VIII 1944 dodał: „Kazałem wzmóc
opór; melduję raz jeszcze, że jesteśmy zdolni do maso­
wego, krótkotrwałego porywu; śmierciąjednak jest dla
nas dłuższe pozostanie pod okupacją bolszewicką”.
Po wspólnych walkach o Wilno, zakończonych
ostatecznie 13 VII 1944. rozpoczęły się poi.-sow. roz­
mowy na temat stworzenia korpusu AK do walki z
Niemcami; na miejsce koncentracji organizowanych
dywizji Rosjanie zaproponowali AK-owcom Turgie-
le, na wsch. skraju Puszczy Rudnickiej; 17 VII Rosja­
nie po raz kolejny zaprosili poi. oficerów na całą serię
narad; ppłk A. Krzyżanowski (pseud. „Wilk”) i jego
mam
szef sztabu zostali aresztowani w Wilnie, tego samego
dnia w Boguszach uwięziono zaproszonych tam na
rozmowy in. poi. oficerów; pozbawione kadry oddziały
AK były kolejno otaczane, rozbrajane i kierowane do
obozu przejściowego w Miednikach Król.; w ciągu 2-
dniowej operacji Rosjanie uwięzili ponad 6 tys. ludzi,
w tym 650 oficerów i podoficerów; oficerów od razu
odesłano do łagrów, w kilkuprzypadkach do więzień;
żołnierzom dano szansę wstąpienia do I Armii WP,
gdy z niej nie skorzystali, zostali załadowani do by­
dlęcych wagonów i wywiezieni do Kaługi.
„Wyzwalaniu” ziem poi. przez Armię Czerwoną
towarzyszyła branka do wojska i represje, które trud­
no nazwać inaczej niż ludobójstwem; branka objęła
większość mężczyzn zdolnych do noszenia broni: na
obszarach włączonych do Białor. SRR zmobilizowa­
no 15 roczników, na włączonych do Litew. SRR naj­
pierw tylko roczniki młodsze, ale VIII 1944 ogłoszo­
no mobilizację roczników 1909-26; ludność uciekała
do lasów, dochodziło do ataków na sow. komisariaty
wojsk., palono listy mobilizacyjne; źródła NKWD od­
notowały 45-osobowy oddział pchor. W. Adaszkiewi-
cza, który napadał na komisariaty (m.in. w Dziewie-
niszkach nocą 7/8 VIII 1944); przypadki odbijania
konwojowanych poborowych zdarzały się na ulicach
Wilna (m.in. 2 IX 1944); by pozyskać mięso armatnie
i zarazem rozbroić teren, Rosjanie rozpoczęli łapanki
na mężczyzn - na ulicach, w lokalach, nawet w ko­
ściołach; od łapanek niem. różniły się one tym, że w
wielu przypadkach złapanych „dla przykładu” rozstrze­
liwano, co miało zniechęcić in. do uchylania się przed
poborem; wg meldunków A. Boryczki w ciągu jedne­
go tylko tygodnia na Oszmiańszczyźnie rozstrzelano
157 mężczyzn, na szosie z Wilna do Mejszagoły - 20
itd.
Nowej okupacji towarzyszył wyrachowany terror,
którego celem było sparaliżowanie wszelkiej samodziel­
nej działalności; po zajęciu pierwszego poi. miasta,
Iwieńca, sołdaci strzelali do mieszkańców, kradli, gwa­
łcili, podpalali domy; przeprowadzono też łapankę; nie
był to odosobniony przypadek: podobnie spacyfikowa-
no Bieniakonie, Ejszyszki, Raduń, Woronów, Szczu­
czyn i wiele in. miasteczek; zajmując Kresy, Rosjanie
realizowali wspominany już plan likwidacji „białopol-
skich band”; w rejonie przyłączonym do Białorusi tyl­
ko między 20 VIII a 8 IX 1944 zlikwidowano 10 „band”,
zabijając 268 AK-owców, aresztując 57; między 8 IX a
25 X zlikwidowano dalszych 17 „band”, zabijając 51,
aresztując 127 osób: oddziały NKWD aresztowały też
ludność cywilną; wg danych sow. w okresie akcji likwi­
dacyjnej od VI 1944 do 1 VIII 1945 wyeliminowano
łącznie 126901 osób; analog, działania przeprowadza­
no na terenach wcielonych do Litew. SRR; nazajutrz po
 ANTYSOW IECKIE POW STANIA. POLSKA
„wyzwoleniu” rozbito 62 „bandy”, zabijając 553, aresz­
tując 1707 żołnierzy gł. z AK; spośród ludności cywil­
nej aresztowano 3433 członków wspierających, dezer­
terów i kolaborantów; po przejściu frontu represje nie
ustały, lecz przybrały na sile; z Wileńszczyzny i z No-
wogródczyzny wg ostrożnych szacunków placówek AK
wywieziono do końca XII 1944 ponad 80 tys. osób, w
tym z samego Wilna co najmniej 35 tys., z Lidy i okolic
-1 0 tys., z Grodna - 5 tys.; w atmosferze terroru, spon­
tanicznie jak 1918, na Wileńszczyźnie powstawały od­
działy Samoobrony; dowódca liczącego 15 ułanów
Oddziału Rozpoznawczego Komendanta Okręgu
(ORKO) H. Piotrowski (pseud. „Jur”) stworzył pierw­
szy oddział partyzancki, który na pocz. Sierpnia liczył
już 80 żołnierzy; przyłączały się do niego różne grupy,
m.in. składający się gł. z partyzantów Uderzeniowych
Batalionów Kadrowych oddział dowodzony przez
pchor. E. Barczaz UBK; oddział ten najwcześniej uległ
zagładzie; jeszcze 13 IX 1944 Barcz rozbił obławę
NKWD, następnego dnia jednak sam został okrążony
we wsi Bobrowicze; pchor. Barcz ciężko ranny, przebił
się z częścią grupy, 9 partyzantów poległo, 19 dostało
się do niewoli; działający w Puszczy Nalibockiej od­
dział dowodzony osobiście przez ppor. Piotrowskiego
we wrześniu i październiku wymknął się kilkunastu
obławom, zadając Rosjanom duże straty i przeszedł na
Wileńszczyznę, gdzie został przekształcony w I Oddział
Samoobrony; Piotrowski likwidował konfidentów i
milicję; wjednej z potyczek wziął do niewoli grupę czer­
wonoarmistów, których rozbroił i wypuścił; na północ
od Wilna operował ppor. M. Pluciński (pseud. „Mści-
sław”), który zorganizował Oddział Samoobrony i Prze­
trwania; oddział odbijał aresztowanych AK-owców i
chronił przed terrorem ludność powiatu święciańskie-
go; oddział rozwiązał się 25 XI 1944; część partyzan­
tów kontynuowała walkę w terenie pod dowództwem
S. Cieszuńskigo (pseud. „Balk”), część, z samym Plu­
cińskim przedarła się przez granicę i kontynuowała
walkę w brygadzie Szendzielarza; na północ od Wilna
działał też oddział W. Zyndrama-Kościałkowskiego
(pseud. „Fakir”), który z czasem zaczął używać nazwy
4 Oddział Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej; 4 II
1945 oddział przedarł się przez obławę w Rubiszkach,
gdzie Rosjanie, nie po raz jedyny użyli w walce poci­
sków dum-dum; „Fakir” został śmiertelnie ranny; po
jego śmierci dowodzenie przejął W. Mikuć (pseud.
„Wis”); oddział został wymordowany w Ławżach 23 II
1945 przez NKWD-dystów udających własowców; był
to jeden z pierwszych sow. oddziałów pozorowanych;
później metodę tę zaczęto stosować również w Polsce
centralnej (-> bandy pozorowane); na wschód od Wil­
na powstał kilkunastoosobowy oddział zorganizowany
na bazie IX Brygady AK; jego dowódca st. sierż. W.
229
Maculewicz (pseud. „Mac”) przeprowadzał akcje sa­
moobrony, wykonywał wyroki na najgorliwszych
oprawcach, m.in. na szefie NKWD ze Smorgoń mjrze
Iwanowie i kilku jego podwładnych; 2 IX 1944 oddział
stoczył zwycięską potyczkę z NKWD pod Smorgonia-
mi, podczas której zginęło ok. 30 żołnierzy sow., do
czego przyczynił się wzajemny ostrzał sow. tyralier, gdy
Polacy wymknęli się z obławy; ostatnią dużą akcją
„Maca” było rozbicie sielsowietu w Kucewiczach (17/
18 VIII 1945); 24 VIII 1945 wskutek zdrady oddział
został otoczony w bazie w kompleksie leśnym Baza-
rewskiego; schwytano 11 partyzantów, którzy zostali
skazani na 10-15 lat Sybiru.
Równolegle do działań spontanicznych podejmo­
wano wysiłki mające na celu zreorganizowanie party­
zantki i podporządkowanie jej jednolitemu kierownic­
twu komendy Okręgu, a pośrednio Komendy Gł. AK;
po aresztowaniu ppłk Krzyżanowskiego komendantem
Okręgu Wileńskiego AK został ppłk J. Kulikowski (17
VII1944-81 1945); początkowo był on zwolennikiem
demobilizacji, jednak powstające spontanicznie od­
działy zmusiły Komendę do częściowej zmiany sta­
nowiska; XI 1944 Kulikowski podjął decyzję o stwo­
rzeniu oddziałów samoobrony, które - prócz ochrony
przed terrorem - dawałyby schronienie ludziom nara­
żonym na prześladowania; pierwszy oddział został
oparty na bazie oddziału Piotrowskiego, jego dowód­
cą został W. Kitowski (pseud. „Grom”, „Orlicz”); do­
wódcą drugiego Oddziału Samoobrony Czynnej Zie­
mi Wileńskiej został były dowódca 8 Brygady por. W.
Turonek (pseud. „Tur”, „Tumry”); grupa Kitowskiego
dołączyła do Piotrowskiego w końcu X II1944; 1 1945
do zgrupowania dołączył oddział Turonka i partyzan­
ci rozpoczęli marsz do Polski; po przejściu Niemna
oddziały zostały otoczone przez Rosjan i częściowo
rozbite pod Rowinami (2 9 1); z oddziału Kitowskiego
ocalało ok. 40-50 żołnierzy, z grupy Turonka - kilku­
nastu; ogółem 25 Polaków dostało się do niewoli, zaś
52 poległo - nie wiadomo jednak, ilu w walce, Rosja­
nie bowiem korzystając z okazji rozstrzeliwali jeńców
na polu bitwy; oddział Turonka nie został odbudowa­
ny, a on sam na dzięki fałszywym dokumentom wyje­
chał w ramach akcji repatriacyjnej z Wilna do Polski.
Partyzanci dowodzeni przez Piotrowskiego wy­
dostali się z okrążenia i po sforsowaniu granicy (w
przebraniu sow. żołnierzy) dołączyli do oddziałów AK
obwodu Sokólsko-Białostockiego; Piotrowski przej­
ściowo dowodził brygadą liczącą nawet 200 partyzan­
tów; 25 XI 1946 ugrupowanie to przeprowadziło swoją
najgłośniejszą akcję, odbijając w Pułtusku kilkudzie­
sięciu więźniów; podczas akcji zginęło co najmniej 7
milicjantów i ubeków oraz 1 partyzant; dowodzący
akcją Piotrowski (awansowany już wcześniej do stop­
 « m i r u w
nia mjra) dotrwał w partyzantce do pocz. 1947, kiedy
to zginął w walce w czasie obławy wojsk NKWD/UB/
KB W.
Działalność ośrodka koordynacyjnego w posta­
ci Komendy Okręgu Wilno, mimo nadludzkiego po­
święcenia oficerów, stopniowo zamierała; po areszto­
waniu Kulikowskiego komendantem na krótko został
ppłk S. Heilman (pseud. „Wileńczuk”) (8 1-27 Ili
1945), po nim objął tę funkcję ppłk A. Olechowicz
(pseud. „Pohorecki”); wiosną i latem 1945 Olecho­
wicz przeprowadził ewakuację Okręgu na tereny Pol­
ski Centralnej; sądzony w pokazowym procesie, zo­
stał skazany na śmierć i razem z Szendzielarzem zgła­
dzony 8 II 1951 na warsz. Mokotowie.
Od wiosny 1944 na Nowogródczyźnie zaczęły
operować oddziały Specnazu NKGB, które wkroczyły
do walki z dużym lekceważeniem poi. „band leśnych” i
z nieznajomością terenu i jego mieszkańców; stało się
to przyczyną serii porażek kompromitujących te elitar­
ne jednostki; oddziały Stołpeckiego Zgrupowania AK
pokonały je kilkakrotnie, m.in. 11 III 1944 nieopodal
wsi Hudy (straty sow. wyniosły ok. 40 zabitych, poi. -
3 zabitych, 3 rannych) oraz 2 8 IV prawie w tym samym
miejscu (straty sow. 45 zabitych); 14 V siły Specnazu
wraz z Oddziałami im. Stalina zaatakowały poi. garni­
zon w Kamieniu, atakjednak nie przełamał oporu Pola­
ków, którzy otrzymali odsiecz z Iwieńca; Rosjanie mu­
sieli się wycofać, tracąc ok. 80 zabitych (straty poi.: 13
zabitych, 3 zaginionych i 23 rannych); 18 V (zbiegiem
okoliczności w dzień bitwy pod Monte Cassino) dowo­
dzone przez Kalenkiewicza pododdziały IV batalionu
77 pułku AK przeprowadziły uderzenie na Brygadę im.
Kirowa stacjonującą w Pudzinie, Geniuszach, Krzywi-
czach i Olchówce; straty obu stron były ciężkie, trudno
jednak o wiarygodne dane; wiadomo, że w Olchówce
Polacy stracili 20 zabitych i 21 rannych, w in. miejsco­
wościach straty poi. były znacznie mniejsze, ros. kilka­
krotnie większe; była to ostatnia duża bitwa partyzanc­
ka w tym rejonie; dzięki niej postać Kalenkiewicza sta­
ła się postrachem dla oddziałów rosyjskich.
Oddziały, które nie wzięły udziału w „Ostrej Bra­
mie” bądź nie dały się złapać w pułapkę „braterstwa”
i wspólnych narad koncentrowały się pod dowództwem
Kalenkiewicza w Puszczy Rudnickiej w rejonie jezio­
ra Kiemowo; utrzymanie na tym terenie zgrupowania
liczącego ponad 1 tys. żołnierzy obciążone było zbyt
dużym ryzykiem; Kalenkiewicz zdemobilizował część
oddziałów, a z resztą postanowił przejść do Puszce
Ruskiej; zanim do tego doszło odbyła się (ok. 20 VIH)
pierwsza większa bitwa z regularnymi oddziałami
wojsk sow.; siłami kompanii szturmowej ppor. S. Sza-
bunia (pseud. „Licho”) Kalenkiewicz urządził zasadzkę
na wysłaną przeciw nim grupę operacyjną; zabito 15-
j i r t w w . r u L j i v n
20 Rosjan, reszta uciekła; po przesunięciu do Puszczy
Ruskiej (Grodzieńskiej) Kalenkiewicz przeprowadził
reorganizację Okręgu; formalnie utrzymywał niejasną
zależność Nowogródka, którego został komendantem,
od Wilna (mówiło się o Podokręgu Nowogródek), lecz
zależność ta nie funkcjonowała w praktyce; 21 VIII
1944 Kalenkiewicz został wraz ze swoim oddziałem
otoczony przez batalion NKWD pod Surkontami;
pierwszy atak Rosjan nastąpił w południe; w bitwie
zginęło 2 sow. dowódców i ok. 30 żołnierzy; po stro­
nie poi. nie było zabitych, lecz wielu żołnierzy odnio­
sło rany; nie chcąc zostawiać ich na pastwę wroga,
Kalenkiewicz ustalił, że kpt. B. Wasilewski (pseud.
„Bustromiak”) odejdzie z częścią żołnierzy, sam po­
został z resztą oddziału i rannymi; po południu nastą­
pił drugi atak; mimo ogromnej przewagi Rosjan Pola­
cy bronili się ok. 5 god., póki nie zabrakło amunicji;
w bitwie poległo 18 źołnier2y, w tym Kalenkiewicz, a
18 zostało rannych; gdy nie było już zdolnych do wal­
ki, Rosjanie zajęli pole bitwy i bestialsko mordowali
pozostałych przy życiu, znęcając się nad zwłokami;
Sowieci oficjalnie przyznali się do 18 zabitych, lecz
raport który wysłał do Warszawy następca Kalenkie­
wicza kpt. S. Sędziak (pseud. „Warta”) mówił o 132
zabitych Rosjanach; rozbity oddział liczył 36 żołnie­
rzy, a tymczasem Rosjanie w swoich raportach mówili
o 53 zabitych; być może było to propagandowe kłam­
stwo, a być może niezamierzone przyznanie się, iż po
wymordowaniu partyzantów Rosjanie zaczęli mordo­
wać mieszkańców Surkont.
Dowodzący zgrupowaniem „Południe” ppor. Cz.
Zajączkowski (pseud. „Ragner”) walczył między Lidą
a powiatem Nowogródzkim do końca 1945; w odwe­
cie za terror sow. przeprowadził we wrześniu akcję
odwetową, wysadzając w powietrze kilka mostów,
przeiywając tory kolejowe i wykolejając 2 pociągi;
podległa mu grupa plut. T. Orwida (pseud. „Kuba”) w
końcu sierpnia w Krasnowcach uwolniła 25 mieszkań­
ców wziętych przez Rosjan w łapance; w sumie wg
sow. danych oddziały Zajączkowskiego dokonały 86
aktów terroru; 3 XII 1944 został on otoczony przez
liczącą 1,5 tys. żołnierzy obławę NKWD i poległ wraz
z 6 in. partyzantami niedaleko chutoru Jeremicze k.
Niecieczy; reszta oddziału przebiła się z okrążenia.
Oddziały zgrupowania „Północ” dowodzone
przez Borusewicza dokonały, wg danych sow. 27 na­
padów terrorystycznych, zabijając 56 osób; m.in. 22
VIII AK-owcy zorganizowali zasadzkę k. Werenowa
niszcząc sow. samochód wojsk., zabijając co najmniej
7 „sowieciarzy”, w tym dowódcę 143 bat NKWD mjra
A. Komaczuka, bohatera ZSRR; IX 1944 zgrupowa­
nie Borusewicza uczestniczyło w dywersji odwetowej;
podległe mu patrole Szabuni wysadziły 2 pociągi,
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
zniszczyły 9 mostów i wiele torów kolejowych; 20 X
oddział ppor. M, Babula (pseud. „Gaj”) opanował Ej-
szyszki, zniszczył lokale NKWD i WKPB, zlikwido­
wał kilku agentów i współpracowników NKWD, ujął
kapitana kontrwywiadu „Smiersz”; zaopatrzono się
przy tym w druki i pieczęcie potrzebne do legalizacji;
w czasie strzelaniny zginąć miała żona współpracow­
nika NKWD Sobelsona i ich dziecko (sam Sobelson
zdążył się schować); mimo iż nie wiadomo od czyich
kul zginęli, komuniści akcję w Ejszyszkach przedsta­
wiali jako pogrom Żydów; atak na Ejszyszki powtó­
rzono nocą 6/7 XII; dowodzone przez Borusewicza
oddziały (ok. 150 partyzantów) rozbiły siedzibę
NKWD i wypuściły 34 więźniów; celem akcji było
uwolnienie wcześniej aresztowanego Babula, ten jed­
nak został już wywieziony do Wilna i tam zgładzony.
Borusewicz zginął zamordowany podstępnie 21
1 1945 we wsi Kowalki w Puszczy Ruskiej; jego ciało,
źle zamaskowane w śniegu, NKWD odkopało i ob­
woziło z dumą po okolicy; resztki grupy Borusewicza
weszły w skład oddziału lotnego, którego organizato­
rem i dowódcą był sierź. A. Urbanowicz (pseud. „La-
luś”, „Roland”); otoczony 27 V w Niewiaryszkach,
Urbanowicz ostrzeliwał się obławieNKWD do przed­
ostatniego naboju, ostatnim śmiertelnie się zranił;
umarł po przewiezieniu do Lidy.
Silny ośrodek partyzancki powstał z połączenia
sił Obwodu Szczuczyńskigo (nr 49) i Obwodu Lidz-
kiego (nr 67); komendantem Obwodu 49/67 został
ppor. A. Radziwonik (pseud. „Olech”), przedwojenny
nauczyciel i działacz harcerski; 1948 podlegało mu
kilka grup o łącznej sile 100 żołnierzy; partyzanci pro­
wadzili akcje terrorystyczne, wykonując wyroki na
zdrajcach i zbyt gorliwych urzędnikach; podległe „Ole­
chowi” grupy zniszczyły kilkanaście biur organizowa­
nych przez władze kołchozów; on sam walczył do
1949; zginął 12 V 1949 wraz z 15-osobowym oddzia­
łem przybocznym, okrążony przez pułk NKWD w le-
sie k. Raczkowszczyzny nad Niewiszą; wg jednej wer­
sji Polacy popełnili samobójstwo, wg in. zostali wy­
strzelani przez Rosjan, gdy zabrakło im amunicji.
Do 1951 działał jeden z podległych Radziwoni-
kowi oddziałów dowodzony przez W. Szwarobowi-
cza (pseud. „Kiepura”); Puchalski z Klukowicz wal­
czył na własną rękę do jesieni 1951; w swojej ostat­
niej bitwie w Radzi won iszkach zastrzelił 4 żołnierzy
NKWD, po czym popełnił samobójstwo; jednak naj­
słynniejszą postacią był B. Hryncewicz, który walczył
do jesieni 1953; 1945 został aresztowany przez NKWD
i skazany na 10 lat więzienia; 1948 uciekł i kontynu­
ował walkę; w książce K. Krajewskiego Na Ziemi
Nowogródzkiej zamieszczone jest wspomnienie o nim
jednego z mieszkańców Jodek: „Gdzieś nabył 2 pisto-
231
^B ^sssssssm = = = m m ^^K B sssssssm ssssm m m m ^i^ - ^ ^ b M s samamm
lety i czaił się na Rosjan; zgładził kilku donosicieli;
zastrzelił kilku wojskowych i jednego milicjanta bar­
dzo drogiego dla Rosjan; pewnego razu wpadł do sa­
mochodu i wystrzelał wszystkich ruskich lotników, 8
osób”; Rosjanie wyznaczyli zajego głowę nagrodę; w
jednej z ostatnich potyczek, VIII 1953, Hryncewicz
zlikwidował zasadzkę NKWD, zabijając 4 funkcjona­
riuszy, w tym jednego w randze kapitana; jednak obiet­
nica zawrotnej nagrody (10 tys. rubli) sprawiła, że
został schwytany na skutek zdrady przyjaciela o na­
zwisku bądź pseudonimie Kuk, który podał mu środki
nasenne, po czym zawiadomił NKWD; po aresztowa­
niu Hryncewicz został wywieziony do Grodna i ślad
po nim zaginął.
Na pn.-zach. obrzeżu Puszczy Nalibockiej, w
rejonie Iwja, Juraciszek i Wołożyna walczyli „Jurgie-
lowcy” - oddział B. Jurgiela (pseud. „Jeleń”), który
rozpadł się po śmierci dowódcy w potyczce k. Bakszt
(1950).
Liczne grupy partyzanckie działały w Puszczy
Lipiczańskiej; oprócz żołnierzy AK organizowali je
dezerterzy i poborowi ukiywający się przed branką;
obliczano je na ponad 200 żołnierzy (częściowo bez
broni); do ich ekspedycji wysłano obławę liczącą2888
ludzi; dzięki użyciu oddziałów udających ros. antyko-
mun. partyzantkę 7 II 1945 Rosjanom udało się ująć
dowódców - A. Wasilewskiego i J. Gierusa; podległe
im oddziały zostały częściowo rozbite, częściowo roz­
proszone; Wasilewski i Gierus prawdopodobnie po
parodii procesu zostali powieszeni w Zdzięciole.
Poza nowymi granicami Polski pozostały także
oddziały AK Obwodu Wołkowyskiego; IV 1945 utwo­
rzono z nich grupę samoobrony o kiyptonimie BOA
(Bojowy Oddział Armii), dowodzoną przez sierż/ppor.
S. Pabisia (pseud. „Stefan”); oddział liczył blisko 20
członków: V 1945 BOA przeprowadził pierwsze ak­
cje dywersyjne likwidując przedstawicieli władz oku­
pacyjnych i Polaków będących na ich usługach; w lip-
cu oddział wykonał rajd w kierunku Międzyrzecza i
Zelwy, likwidując lub karząc chłostą agentów NKWD;
we wrześniu BOA przerzucił przez granicę wielu „spa­
lonych” żołnierzy podziemia, 29 IX razem z ostatnią
grupą nową granicę przeszedł Pabiś; krótko kontynu­
ował on walkę na Białostocczyźnie; aresztowany przez
UB, uciekł z transportu, po czym odbudował oddział
partyzancki zakonspirowany w Bobolicach w Kosza­
lińskiem jako stolarska spółdzielnia pracy „Robotnik”;
była to zakonspirowana baza brygady Szendzielarza;
po dekonspiracji Pabiś wymknął się obławie UBP (18
V 1946) i działał w rejonie Szczytna aż do ujawnienia
na rozkaz przełożonych 7 IV 1947; XII 1947 został
ponownie aresztowany i skazany na śmierć; w wyniku
amnestii został zwolniony 1955.
 Małą Wojnę toczoną na Wileńszczyźnie łączy z
powstaniem w centrum kraju osoba rtm. Z. Szendzie-
larza; przyjmuje się, że przeniósł on poi. powstanie z
Wileńszczyzny w Białostockie; otoczony w rejonie
Porzecza, 23 Vil 1945 rozwiązał V Brygadę; w pierw­
szych dniach sierpnia wraz z 10-osobową grupą dota­
rł do woj. białostockiego, gdzie nawiązał kontakt z
Komendą AK Okręgu Białystok; w 2. Poł. sierpnia
Szendzielarz odbudował V Brygadę; 22 VIII z powo­
dzeniem walczył z sow. obławą w Puszczy Białowie­
skiej; w październiku wskutek donosu obława NKWD
trafiła na obóz Szendzielarza w lasach nad Świsłoczą;
w jej wyniku Polacy stracili 10 partyzantów, lecz wy­
mknęli się z okrążenia; 11 XI 1944 Szendzielarz zo­
stał awansowany do stopnia mjra; 21 XI walczył z
kolejną obławą NKWD w Puszczy Białowieskiej.
O wiele mniejszy zasięg antysow. powstanie mia­
ło w Małopolsce Wsch.; podobnie jak „Burza” wileń­
ska również walki we Lwowie zakończyły się taktycz­
nym sukcesem i polit. klęską; 27 VII 1944 Niemcy
zostali wyparci z miasta, po czym Sowieci powtórzyli
znany scenariusz: narady w sprawie formowania ja­
kiejś dywizji AK, podstępne aresztowanie dowództwa,
rozbrajanie i deportacje żołnierzy.
2° Polska centrałna i Ziemie Odzyskane. Operu­
jące w centralnej Polsce oddziały Gwardii Lud. (GL,
nast. Armii Lud.) z początkiem 1943 rozpoczęły przy­
gotowywanie gruntu pod okupację sow. atakując od­
działy AK i Nar. Sił Zbrojnych (NSZ), napadając na
dworki stanowiące ich bazę itp.; z głośniejszych akcji
bratobójczych przypomnieć należy pogrom w Drze­
wicy dokonany 22 I 1943 przez oddział GL Lew do­
wodzony przez I. Ajzenmana (zabito wtedy 7 działa­
czy nar.) oraz napaść oddziału GL „Garbatego” na
patrol NSZ pod Rząbcem 5 V II1943 (z raportu ko­
mun. partyzantów bije pewność, że zlikwidowano ja­
kieś „dowództwo ZWZ”); 9 VIII 1943 miała miejsce
odwetowa akcja NSZ przeciwko Oddziałowi GL im.
Kilińskiego, nagłośniona przez propagandę jako mord
pod Borowem (zginąć miało 26 komun, partyzantów);
4 V 1944 w Owczarni oddział AL B. Kowalskiego
(pseud. „Cień”) zamordował 17 żołnierzy AK; 8 IX
1944 pod Rząbcem doszło do bitwy Brygady Święto­
krzyskiej NSZ z mieszaną Brygadą AL im. Bartosza
Głowackiego - żołnierze NSZ wzięli do niewoli 70
ros. i 200 poi. komunistów; 10 IX 1944 oddział NSZ
mjra H. Figuro-Podhorskiego odbił z rąk oddziału AL
dowodzonego przez „Sarnę” (NN) sterroryzowaną
wieś Sekursk, a 1 XI narodowcy zlikwidowali osta­
tecznie oddział „Samy”; 12 XII 1944 Brygada Świę­
tokrzyska musiała z rąk komunistów wyzwalać Wę­
grzynów, w którym mieszany narodowościowo oddział
AL rabował ludność i dokonywał gwałtów.
Przeniesione z Wileńszczyzny do Polski central­
nej powstanie trafiło na podatny grunt przygotowany
przez brankę; 2 VIII1944 lotnictwo I Frontu Ukr. roz­
rzuciło podpisaną przez marsz. I. Koniewa ulotkę,
ogłaszającą pobór na rzecz PKWN; w ulotce znajdo­
wało się stwierdzenie, iż „na zlecenie PKWN mobili­
zację może przeprowadzić także dowództwo Armii
Czerwonej”; od jesieni 1944 oddziały NKWD i UB
zaczęły przeprowadzać obławy na mężczyzn w wieku
poborowym; ich celem było zarówno wyłapanie AK-
owców, jak i cywili dla armii Z. Berlinga; męż­
czyzn uchylających się od branki na ogół po krótkim
areszcie dostarczano na punkty werbunkowe; AK-
owców wywożono w głąb ZSRR; z wyrywkowych
danych KG AK wynika, że z Białostocczyzny do koń­
ca 1944 wywieziono 3029 AK-owców, z Lubelskiego
- 4 tys., z Przemyśla i okolic - 1252, z miasta i obwo­
du Wołkowysk (13-16 XII) - 650 przypadkowo zła­
panych mężczyzn; podobnie z Wilna w kolejnych trans­
portach (5 II 1945 i 11 III) wywieziono odpowiednio
2502 i 1489 Polaków, zaś z Krakowa, (gdzie nie było
tak rozbudowanych struktur AK) po „wyzwoleniu” -
w dwóch turach (5 II i 11 IV) 3060; z Ciechanowa w
okresie 1011-9 III 1945 odesłano na wschód 5 trans­
portów - 7863 ludzi, z Działdowa IV 1945 - 3365;
pełnej listy strat ludzkich nigdy nie opublikowano;
rozpiętość danych szacunkowych świadczy o bezrad­
ności badaczy; wg obliczeń Departamentu Stanu USA
ceną wprowadzania władzy sow. w Polsce było 370
tys. wyeliminowanych, tj. zabitych i uwięzionych łącz­
nie; wg J. Marcinkiewicza {Obrachunki z systemem
bolszewicko - faszystowskim w Polsce) - w czasie
utrwalania systemu zostało zamordowanych ok. 600
tys. ludzi, co jest liczbą ewidentnie zawyżoną; terror i
branki wywoływały naturalny odruch buntu, stawały
się motorami napędzającymi powstanie przeciwko
Sowietom; ci zaś, którzy nie uniknęli poboru często
dezerterowali, zasilając leśne oddziały; skala dezercji
była ze względów propagandowych ukrywana, wia­
domo jednak iż 13 X 1944 zdezerterował 31 pułk pie­
choty, zaś nocą 3/4 V 1945 miał miejsce bunt w 6 Za­
pasowym Pułku Piechoty; jego dowódca por. J. Ma­
zur załadował ochotników (96 ludzi) na 5 samocho­
dów i dotarł do brygady Szendzielarza, gdzie pod
pseud. „Piast” dowodził brygadą szturmową; bunty
zdarzały się i w szkołach oficerskich, (np. w Chełmie),
a nawet w Wojskach Wewn.; 23 IV 1945 zbuntował
się 2 Samodzielny Batalion WW z Lubaczowa, 2 7 IV
- 2 Batalion 1 Brygady WW z Sokołowa Górnego, a 1
V - Samodzielny Batalion WW z Biłgoraja; czasami
wstąpienie do armii Berlinga było sposobem ucieczki
przed NKWD i przedostania się z kresów za nową gra­
nicę; tak np. postąpił R. Rajs (pseud. „Bury”), dowód­
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
ca kompanii szturmowej w III Brygadzie AK, bohater
walk o Wilno; po zapisaniu się do berlingowców zo­
stał jako por. J. Góral dowódcąplutonu w Samodziel­
nym Batalionie Ochrony Lasów; 9 V 1945 wraz z ca­
łym plutonem zameldował się w brygadzie Szendzie-
larza.
W wyniku miażdżącej przewagi wojsk sow.
znaczna część ocalałych poi. oddziałów partyzanckich
po przekroczeniu linii Curzona znalazła się na Biało-
stocczyźnie; weszły one w skład Armii Krajowej Oby­
watelskiej (AKO); oddziały AKO do końca czerwca
1945 rozbroiły kilka posterunków MO (m.in. w Czy-
żewie, Poświętnem i Szulborzu), posterunek SOK w
Łapach oraz zlikwidowały ok. 70 konfidentów NKWD
i UB; 27 V 1945 pod Łapami partyzanci Kamieńskie­
go urządzili udaną zasadzkę na obławę UB/MO, li­
kwidując 5 ubowców i 3 milicjantów; pozostałych 30
rozbrojono, rozmundurowano i ukarano chłostą.
Po zorganizowaniu WiN-u oddział Kamieńskie­
go podporządkował się nowemu dowództwu i rozrósł
się do stanu ok. 50 partyzantów; od 1949 walczył w
kilku patrolach, m.in. W. Buczka (pseud. „Ponury”),
który poległ 28 V 1952 w walce z obławą UB/MO; L.
Niemyjskiego (pseud. „Kaktus”), który dowodził na
zmianę z E. Tymińskim (pseud. „Ryś”), a otoczony przez
obławę UB/MO popełnił samobójstwo 22 VIII 1952.
Przez ugrupowanie przeszło ok. 120 partyzan­
tów; jeszcze 1951 zgrupowanie Kamieńskiego liczyło
ponad 30 żołnierzy i walczyło do III 1952, kiedy to
jego dowódca został podstępem aresztowany w War­
szawie, a nast. skazany w procesie pokazowym i roz­
strzelany w białostockim więzieniu 24 X 1953.
Na terenie 2 (bielskiego) Obwodu AKO od IV
1945 działał ponad 100-osobowy oddział samoobro­
ny ppor. T. Śmiałowskiego (pseud. „Szumny”), człon­
ka POW, żołnierza 1920, którego zastępcą był plut.
W. Łukasiuk (pseud. „Młot”); ppor. Śmiałowski kil­
kakrotnie rozbijał obławy NKWD/MO/KBW i likwi­
dował posterunki MO/UB; zginął 25 VI1 1945 na ko­
lonii Paskuda pod Drohiczynem, osaczony przez gru­
pę operacyjną Brygady im. Boharerów Westerplatte
dowodzoną przez ros. oficerów.
W Puszczy Białowieskiej działało także kilka
mniejszych oddziałów i patroli, m.in. 40-osobowy
oddział leśniczego ze Świnorojów W. Wołoncieja
(pseud. „Konus”).
Na terenie Obwodu Bielskiego walczyła także V
Brygada Wileńska, stanowiąca podstawowy oddział
Okręgu AKO Białystok; odtworzona wiosną 1945, li­
czyła 40 partyzantów, a latem przekroczyła liczbę 250
żołnierzy; dowódcą był sławny z Wileńszczyzny „Łu-
paszka” - rtm. Z. Szendzielarz, a jego zastępcą- por.
L.L. Beynar (pseud. „Nowina”), znany po latach jako
233
Paweł Jasienica; Brygada była podzielona na 4 oddzia­
ły; rozpoczęła działalność 7 IV 1945 od likwidowania
konfidentów i rozbijania posterunków MO/UB; 17IV
grupa żołnierzy 1 i 4 szwadronu, dowodzona przez
po. Beynara, przebranego w mundur sow. kapitana,
opanowała Małą Narewkę, rozbijając posterunek MO
i zdobywając duże ilości broni; 7 V szwadrony „Zyg­
munta” i „Mścisława” po 3-godzinnej walce rozbiły
grupę MO/UB w Boćkach, zabijając 16 milicjantów, a
nast. likwidując konfidentów, których wykaz znalezio­
no przy zlikwidowanym jeszcze w styczniu st. lejt-
nancie A. Dokszynie (oddelegowanym przez NKWD
do rozpracowywania AK w powiecie bielskim); 10 V
szwadron „Zygmunta” zajął Siemiatycze, rozbrajając
posterunek MO i kompanię LWP (w walce zginęło 4
żołnierzy); 12 V szwadron „Mścisława” opanował mia­
steczko Kleszczele, gdzie rozstrzelał 2 konfidentów
NKWD; 16 V szwadron „Zygmunta” rozbił w Potoce
rekwizycyjną ekspedycję KBW i MO - część wzię­
tych do niewoli żołnierzy wstąpiła do brygady „Łu-
paszki”; do końca maja ten sam szwadron rozbił po
raz kolejny placówkę MO w Narewce i zorganizował
udaną zasadzkę na sow. kolumnę pod Zwierzyńcem;
26 V na drodze między Miszukami a Werpechami Sta­
rymi (powiat Bielsk Podlaski) szwadron „Burego” do­
wodzony przez „Łupaszkę” rozbił konwój sow. pędzą­
cy bydło z Polski; straty ros. wyniosły co najmniej 10
żołnierzy, poi. - 1 zabitego; 28 V 1945 w Majdanie
Topiły „Zygmunt” stoczył bitwę z obławą NKWD/
KBW, przebił się za cenę 1 zabitego i 3 rannych (stra­
ty „sowieciarzy”: 15 zabitych i 16 rannych); 1 VI we
wsi Dziadkowice „Zygmunt” rozbroił oddział LWP, a
w nocy 1/2 VI wykonał akcję na Siemiatycze; szwa­
dron „Burego” wykonał kilka zasadzek na żołnierzy
sow., m.in. 20 VI rozbił pod Hornowem konwój wy­
prowadzający z Polski bydło; 26 VI połączone siły
Brygady Wileńskiej zlikwidowały poi. i ros. posterunki
strzegące mostu w Strabli nad Narwią; 28 VI „Bury”
na stacji Lewki pod Bielskiem przeprowadził akcję na
pociąg, rekwirując broń i likwidując 2 „sowieciarzy”
-poi. politruka i ros. żołnierza; podobnych akcji prze­
prowadzono latem kilkadziesiąt; jednąz głośniejszych
było kolejne zajęcie Siemiatycz (10 VII 1945) i roz­
brojenie tam posterunku MO/UB oraz rozbicie 8 VIII
1945 pod Sikorami grupy operacyjnej - 2 batalionów
1 Dywizji Piechoty (poległo 16 szeregowych i ofice­
rów, ok. 20 odniosło rany, 72 poddało się; 15 VII11945
3 szwadrony V Brygady zajęły Jabłonnę Lacką, urzą­
dzając w miasteczku obchody Święta Żołnierza - z
uroczystą mszą, obiadem żołnierskim i zabawą; nocą
18/19 VIII 1945 we wsi Miodusy Pokrzywne (w opra­
cowaniach najczęściej błędnie: Miodusy Dworaki)
szwadron „Zygmunta” zniszczył grupę operacyjną
NKWD/UB likwidując wg różnych danych 30-61 sze­
regowych i oficerów, likwidując m.in. sow. dowód­
ców - mjra W. Gribkowa, „doradcę” PUBP w Bielsku
i kpt. Krasnowa, zastrzelono także kilku funkcjona­
riuszy UB; Polacy stracili 8 zabitych.
Akcje tej skali przeprowadzano do końca lata,
jednak po tzw. amnestii Mazurkiewicza Szendzielarz
otrzymał z Komendy Białostockiego Okręgu OAK
rozkaz demobilizacji, którą przeprowadził 7 IX; na
demobilizację nie zgodził się ppor. „Bury”, który wsze­
dł ze swoim szwadronem do Nar. Zjednoczenia Wojsk,
jako III Wileńska Brygada NZW; otrzymał tam sto­
pień kpt. i został szefem Pogotowia Akcji Specjalnej
Okręgu „Chrobry” (Białystok).
Jesienią 1945 Szendzielarz podporządkował się
przeniesionemu do Gdańska eksterytorialnemu Wileń­
skiemu Okręgowi AK; IV 1946 został członkiem Ko­
mendy i dowódcą oddziałów partyzanckich; struktura
ta podlegała bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi w
Londynie, nie zaś Zarządom WiN-u; IV 1946 Bryga­
dę odtworzono w Borach Tucholskich w stanie ok. 100
żołnierzy; była podzielona na 3 szwadrony; walczyła
gł. na Mazurach i Pomorzu, a także w Białostockiem:
dowódcą I szwadronu był ppor. Z. Badocha (pseud.
„Żelazny”), a po jego śmierci (26 VI 1946) ppor. O.
Christa (pseud. „Leszek”); w niedzielę 19 V 1946 Ba­
docha zorganizował 100-kilometrowy rajd, podczas
którego rozbił 6 posterunków MO i 2 placówki UB
(Skórcz, Stara Kiszewa) w powiatach Starogard i Ko­
ścierzyna; w Starej Kiszewie zlikwidowano grupę
ubowców wraz z sow. „doradcą” PUBP z Kościerzy­
ny F. Findinem, co dowodzi jak głęboko w teren się­
gała bezpośrednia władza NKWD; po rannym pod­
czas zwycięskiego odparcia ataku grupy operacyjnej
MO/UB (10 VI w Tulicach pod Sztumem) Badosze
dowództwo przejął Christa, który dowodził szwadro­
nem do końca XI 1946; 20 VII 1946 rozbił on grupę
operacyjną KBW w Lipowej; dowódcą II szwadronu
był ppor. L. Smoleński (pseud. „Zeus”); V II1946 roz­
bił kilka posterunków MO, m.in. w Nowych Polasz-
kach i Ocyplu; dowódcą III szwadronu był ppor. H.
Wieliczko (pseud. „Lufa”); latem 1946 walczył gł. na
Mazurach i w Białostockiem.
Z Brygady wyodrębniono też 2 grupy specjalne
(dywersyjne) ppor. F. Salmonowicza (pseud. „Zagoń-
czyk”) i sierż. J. Bandzo (pseud. „Jastrząb”); w końcu
XI 1946 na rozkaz Komendanta Olechnowicza roz­
formowane zostały szwadrony Christy i Smoleńskie­
go, działające w Borach Tucholskich; szwadron Wie­
liczki wiosną 1947 wszedł w skład VI Brygady Wi­
leńskiej; mjr Szendzielarz mimo zawieszenia działal­
ności został aresztowany (30 VI 1948), skazany na
śmierć i zabity 8 II 1951 w więzieniu mokotowskim.
Na terenie obwodu zambrowskiego walczyły
patrole samoobrony, które przeprowadzały akcje roz­
bijania więzień, posterunków UB/MO i likwidowania
konfidentów; przeprowadzono też kilka ograniczonych
akcji; 1 V 1945 na szosie Zanie-Wiśniewo rozbito sow.
samochód zabijając 15 i raniąc 12 żołnierzy; 6 V od­
bito pod Zambrowem z rąk UB grupę aresztowanych
(zabijając 2 i raniąc 3 ubowców), 15 V oddział samo­
obrony po potyczce z NKWD w Kamionce uwolnił
18 aresztowanych (straty NKWD i UB - 20 zabitych);
podobne akcje przeprowadzano w obwodzie 4., gdzie
walczył oddział plut. „Betona” (NN) składający się z
4 patroli dywersyjnych (ponad 20 ludzi); w kwietniu i
maju zlikwidowano 10 żołnierzy NKWD oraz 31 agen­
tów NKWD i UB (w tym powiatowego sekretarza
PPR), rozbrojono kilka posterunków (Czarna, Kadzi­
dło, Lelis); nocą 18/19 V oddział „Zycha” (NN) zajął
Ostrołękę, gdzie zlikwidował kilku funkcjonariuszy
UB/MO i zarekwirował pieniądze w banku; nieco słab­
szy obwód 15. głównie likwidował agentów i poste­
runki, ale i tam stoczono kilka zwycięskich potyczek
z oddziałami NKWD i MO (m.in. 3 IV 1945 w Dłu­
gosiodle, 11 VI pod Jelonkami - bez strat własnych
zabijając po kilku pol. i ros. „sowieciarzy”).
Od lutego do czerwca zlikwidowano 76 konfiden­
tów NKWD i UB, konsekwentnie rozbijano posterunki
MO/UB (w czerwcu MO dysponowała już tylko dwo­
ma - w Augustowie i Bargłowie); struktury AKO zo­
stały rozbite w wyniku wielkiej akcji oddziałów NKWD,
z którymi współdziałały oddziały 1 Praskiego Pułku
Piechoty; aresztowano 1878 osób, z czego ok. 800 za­
mordowano zakładając, że większość mężczyzn to i tak
wrogowie ustroju sow.; osłabiony już wcześniej branką
obwód suwalski nie przeprowadzał większych akcji niż
likwidacja agentów i posterunków.
11 V 1945 pod Wyrzykami należący do rejonu
D oddział mjra Tabortowskiego dowodzony przez ppor.
Marchewkę rozbił grupę operacyjną MO/UB, zabija­
jąc i raniąc ok. 20 funkcjonariuszy; 15 V w odwecie
za zamordowanie 2 żołnierzy AKO zaatakowano sa­
mochód sow. pod Borkowem, zabijając 2 żołnierzy;
największym sukcesem oddziałów rejonu D był po­
prowadzony przez Tabortowskiego atak partyzantów
obydwu obwodów na Grajewo nocą 8/9 V, w wyniku
którego zlikwidowano placówki MO/UB i uwolniono
więźniów; 21 V odbito więźniów polit. z więzienia w
Łomży; Tabortowski walczył do amnestii 1947; nast,
zagrożony aresztowaniem, ponownie wrócił do lasu i
stworzył partyzancki oddział operujący w rejonie Ba­
gien Biebrzańskich; zginął 23 VIII 1954 podczas ak­
cji na posterunek MO w Przytułach; Marchewka rów­
nież ujawnił się 1947 i był nękany przez UB; posta­
wiony przed wyborem między współpracą a więzie­
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
niem, pozornie zgodził się na współpracę w wytropie­
niu Tabortowskiego; gdy dotarł do niego, powiadomił
go o zamiarach UB i pozostał w partyzantce; po śmierci
Tabortowskiego dowodził topniejącym oddziałkiem,
przeprowadzając akcje na mniejsze posterunki i likwi­
dując konfidentów (niektóre z nich przeprowadzał sa­
motnie); ten ostatni partyzant Białostocczyzny zginął
w walce z UB, otoczony w swym bunkrze, 3 III 1957.
Działający na terenie powiatu Białystok ppor.
Piotrowski doprowadził do likwidacji większości pla­
cówek MO/UB w terenie; III 1945 zlikwidował 60
konfidentów, 160 ukarał chłostą; w obwodzie sokol­
skim działał 120-osobowy oddział „Bohuna” (NN), w
którym walczyli AK-owcy z Wilna i Nowogródka (nie­
którzy zdezerterowali z LWP, do którego zostali przy­
musowo wcieleni); siłę rejonu osłabiło ujawnienie się
IX 1945 przewodnika obwodu 13, por. S. Łodko
(pseud. „Marek”), który pociągnął za sobą część par­
tyzantów.
Nie wierząc w amnestię z 2 VIII 1945, wielu do­
wódców nie ujawniło struktur AKO, lecz weszło w skład
nowo powstałych struktur WiN; część partyzantów kon­
tynuowała działalność w ramach tej organizacji, część
przeszła do NZW lub porzuciła walkę; jednak w prze­
ciwieństwie do in. dzielnic na Białostocczyźnie atmos­
fera powstańcza panowała do pocz. lat 50.
Niezależnie od struktur AKO od wiosny 1945
na Białostocczyźnie intensywne działania prowadził
oddział ppor. Łukasiuka (pseud. „Młot”), od II 1946
wyodrębniony w VI Brygadę Wileńską; do najważ­
niejszych akcji oddziału należało odbicie II11945 pod
Męźeninem przez pluton Łukasiukajeńców konwojo­
wanych przez UB; 10 V 1945 ten sam pluton (w ra­
mach V Brygady) wspólnie z oddziałem narodowców
„Rekina” rozbroił w Siemiatyczach 60-osobowy szwa­
dron 11 pułku KBW; U X 1945 zajął miasto Klesz­
czele, gdzie rozbito siedziby MO/UB; 13 X powtór­
nie zajęto Siemiatycze, a 29 XI 1945 w Łempicach
doszło do bitwy z obławą NKWD; straty własne wy­
niosły 2 zabitych i 11 rannych, straty sow. - 15 zabi­
tych i 35 rannych; 4 XII nastąpiła częściowa demobi­
lizacja oddziału ze 116 do 37 żołnierzy; wiosną 1946
odbudowano Brygadę; 28 IV 1946 ppor. Minkiewicz
wspólnie z „Burym” dowodził zwycięską bitwą pod
wsią Brzozowo Antonie, rozbijając grupę operacyjną
UB/MO/KBW; 3 0 IV 1946 doszło do walki z obławą
NKWD/KB W, liczącą ok. 5 tys. żołnierzy, w lasach k.
wsi Wnory; straty własne wyniosły 6 zabitych, 7 do­
stało się do niewoli; straty „sowieciarzy” - 47 zabi­
tych i wielu rannych; 1 III 1947 szwadron ppor. M.
Nowaka (pseud. „Bartosz”) rozbił grupę LWP i zajął
most we Fronołowie, zaś 15 III ten sam szwadron do­
wodzony Łukasiuka zajął Brańsk; po zlikwidowaniu
235
^mmmmmmmmmaasssssasB^^-------------------------- r---■■■s a a n —
placówki MO partyzanci urządzili antykomun. wiec,
na którym przemawiał Łukasiuk; 1 IV 1948 pod Ło­
chowem rozbito konwój UB z Węgrowa, wiozący
więźniów do Warszawy; po śmierci Łukasiuka (27 VI
1949) część żołnierzy walczyła pod dowództwem C.
Pileckiego (pseud. „Jaskółka”) na terenie powiatów
Bielsk i Siemiatycze, część pod dowództwem J.L.
Małczuka (pseud. „Brzask”) weszła jako samodzielny
patrol do zgrupowania kpt. Kamieńskiego, który no­
minalnie był ostatnim dowódcą VI Brygady.
Na Lubelszczyźnie najlepiej zorganizowaną par­
tyzantkę posiadał WiN; na terenie Okręgu Lubelskie­
go operowały liczne ugrupowania partyzantki WiN;
Inspektoratowi Puławskiemu podlegało zgrupowanie
„Orlika”, Inspektoratowi Lubelskiemu oddziały „Za-
pory-Uskoka”; w Inspektoracie Chełmskim najsilniej­
szy był Obwód Włodawa, dysponujący oddziałami „Ja-
strzębia-Żelaznego” walczącymi do 1949; krócej, bo
do 1947, walczył dyspozycyjny oddział chełmskiego
inspektoratu WiN, którym dowodził ppor. H. Lewczuk
(pseud. „Młot”); oddział liczył ok. 70 żołnierzy; ode­
grał on gł. rolę w pol.-ukr. ataku na Hrubieszów V
1946; po ujawnieniu 1947 zagrożony więzieniem Lew­
czuk przedostał się do Szwecji, a nast. do Francji.
Na pograniczu Inspektoratów Chełmskiego i
Zamojskiego (do 1947) działała partyzantka M. Pilar­
skiego (pseud. „Jar”); w Inspektoracie Zamojskim do
1952 operował m.in. oddział Żandarmerii Inspektora­
tu Zamojskiego WiN posługujący się kryptonimem
„Barykada” (początkowo dowodził nim T. Łagoda
(pseud. „Barykada” ), nast. S. Pakoś (pseud. „Konar”);
na terenie Obwodu Tomaszów Lubelski walczyły: od­
dział dywersyjny Obwodu WiN, którego dowódcą był
M. Warda (pseud. „Polakowski”), działający do 1947,
a także oddział J. Leonowicza (pseud. „Burta”); gdy
Leonowicz zginął 9 II 1951 w Nowinach w walce z
grupą operacyjną UB, dowództwo nad oddziałem prze­
jął J. Turzyniecki (pseud. „Mogiłka”); 10X 1953 ran­
ny w walce Turzyniecki dostał się w ręce UB; w paro­
dii procesu skazany został łącznie na 405 lat więzie­
nia oraz trzykrotną karę śmierci, zamienioną dzięki
amnestii na dożywocie; został zwolniony po paździer­
niku 1956.
1944-54 na terenie Inspektoratów Puławy i Lu­
blin działało Zgrupowanie Oddziałów Partyzanckich
AK (nast. DSZ i WiN) określane skrótowo nazwą „Za­
pora”; jego dowódcą był legendarny mjr H. Deku-
towski (pseud. „Zapora”) - przedwojenny harcerz,
żołnierz Września, cichociemny; od 1943 stał on na
czele oddziału AK w Zamojskiem i bronił ludności
wysiedlanej przez Niemców; 24 V 1944 jego zgrupo­
wanie stoczyło zwycięską bitwę z Wehrmachtem pod
Krążnicą Okrągłą; po wkroczeniu Sowietów, wiosną
1945, Dekutowski stworzył oddziały samoobrony, któ­
re V 1945 liczyły ponad 300 żołnierzy w 9 grupach
bojowych; wykonując rozkaz przełożonych, ujawnił
się podczas amnestii (po 22 VII 1945); nast., po nie­
udanej próbie przedostania się na Zachód, wrócił do
partyzantki i od lata 1946 stał na czele wszystkich
oddziałów WiN na Lubelszczyźnie; odtworzone ugru­
powanie Dekutowskiego liczyło ok. 200 partyzantów;
V 1946 do walki z bandytami powołał on oddział żan-
darmerii pod dowództwem R. Grońskiego (pseud.
„Żbik”); akcje zgrupowania polegały najczęściej na
likwidacji placówek MO/UB; niektóre z nich rozbija­
no kilkakrotnie; np. 19 V 1945 w Kazimierzu Dolnym
zabito 5 milicjantów i ubeków oraz 2 oficerów ros., a
17 IX w czasie zdobywania posterunku 1 milicjant
zginął, a 6 zostało rannych; podobnych operacji „za-
porczycy” wykonali ponad 50, czyszcząc Lubelszczy­
znę z posterunków „władzy lud.”; do większych akcji
należały: opanowanie Janowa Lubelskiego (26 IV
1945) i odbicie uczestniczek powstania warsz., zaję­
cie Spiczyna (10 V 1945), kiedy partyzanci rozbili
posterunek MO oraz zabawę milicyjną w remizie (za­
bito 12 milicjantów i UB-eków), rozbicie grupy ope­
racyjnej KBW w Albinowie Małym w powiecie Za­
mojskim (17 1 1947), zabito wówczas 7 żołnierzy
KBW, 13 wzięto do niewoli (po rozbrojeniu wypusz­
czono), a kilku przy okazji zdezerterowało; 1946 „za-
porczycy” wykonali akcje na Parczew, Bychawę i prze­
prowadzi Ii (26/27IX 1946) pacyfikację Moniak-wsi
ormowców - spłonęło 29 zagród, 40 komunistów uka­
rano chłostą, 1 zginął w czasie strzelaniny; 2 VII1947
oddział dokonał pacyfikacji komun, wsi Puchaczew
(21 zabitych, gł. ormowców, konfidentów i tajnych
współpracowników PPR z oddziałów egzekucyjnych
PPR); stałym elementem walk 1946 pozostawały ata­
ki na posterunki MO/UB i ekspropriacje.
1947 na rozkaz dowództwa WiN Dekutowski
ujawnił się w ramach amnestii i z grupą współtowa­
rzyszy podjął kolejną próbę ucieczki na Zachód; zdra­
dzony przez jednego z podwładnych, został areszto­
wany w Nysie 161X 1947, skazany na śmierć i za­
strzelony w więzieniu mokotowskim 7 III 1949; na
mocy ostatniego rozkazu Dekutowskiego (12IX 1946)
dowódcą oddziałów Inspektoratu Lubelskiego WiN
został kpt. Z. Broński (pseud. „Uskok”); dowódcą WiN
na pd. Lubelszczyźnie został mianowany por. M. Prusz­
kowski (pseud. „Kędziorek”), który formalnie podle­
gał Brońskiemu; operujący w rejonie Nałęczowa Broń­
ski walczył do 21 V 1949, kiedy to otoczony w Dą­
brówce popełnił samobójstwo; oddział odbudował S.
Kuchcewicz (pseud. „Wiktor”), który walczył do śmier­
ci (11 II 1953); in. część oddziału Brońskiego połą­
czyła się z grupą Pruszkowskiego; został on 1951 ran­
ny w walce z obławą UB i zabity na własną prośbę
przez W. Tyra (pseud. „Walerek”), który nast. sam po­
pełnił samobójstwo; ostatni z partyzantów Pruszkow­
skiego, T. Szych (pseud. „Biały”), walczył do 8 IV
1954; po kilkugodzinnej samotnej walce z obławąUB/
MO w Motyczu został ranny i ujęty, a nast. skazany na
śmierć i rozstrzelany w Chełmie (27 X 1955).
Podległy Pruszkowskiemu oddział E. Kalickie­
go walczył do 9 V I1951; ranny w walce z obławąUB/
MO (we wsi Lipniak k. Lublina) Kalicki popełnił sa­
mobójstwo; w tej samej potyczce dostał się w ręce UB
jego zastępca, E. Bukowski (pseud. „Cichy”), które­
mu seria z cekaemu ścięła pokrywę czaszki; leczenie
ograniczało się do osłaniania otwartego mózgu szma­
tami; Bukowski otrzymał wyrok śmierci i został za­
strzelony 12 1 1954; była to ostatnia egzekucja wyko­
nana na Zamku Lubelskim; ostatni z żołnierzy Broń­
skiego, J. Franczak (pseud. „Lalek”) wskutek zdrady
jednego z chłopów został otoczony 21X1963 w Maj­
danie i popełnił samobójstwo.
Długi opór stawiała komunistom Ziemia Wło-
dawska, gdzie 1944-51 walczył oddział L. Taraszkie-
wicza (pseud. „Jastrząb”); w nocy 2/3 II 1946 opano­
wał on Parczew i wykonał kilkanaście wyroków na
szczególnie gorliwych „utrwalaczach” władzy sow.; 8
VI 1946 w Gródku Taraszkiewicz zaatakował pociąg;
podczas walki zginęło kilkunastu enkawudzistów oraz
towarzyszących im ubeków; 22 X 1946 wspólnie z
oddziałem „Ordona” rozbił oddział UB we Włodawie
i uwolnił ok. 70 więźniów polit.; Taraszkiewicz zginął
3 1 1947 podczas udanego ataku na posterunek MO w
Siemieniu - prawdopodobnie z rąk wprowadzonego
do oddziału współpracownika UB; po jego śmierci
dowództwo nad oddziałem przejął jego starszy brat
Edward (pseud. „Żelazny”); do amnestii II 1947 od­
dział liczył ok. 100 osób, w nast. okresie - 30; „Żela­
zny” zginął 6 X 1951 w Zbereźu, próbując wyrwać
swój oddział z okrążenia; współdziałający z L. Tarasz-
kiewiczem „Ordon” zginął 30 VII 1947 w walce z
obławą UB/KBW.
Na pograniczu Mazowsza i Lubelszczyzny, mię­
dzy Garwolinem a Puławami operowały oddziały M.
Bemaciaka (pseud. „Orlik”); IX 1939 walczył on
w 2 Pułku Artylerii Ciężkiej, najpierw z Niemcami a
nast. z Rosjanami, przed którymi bronił Włodzimie­
rza Wołyńskiego; wzięty do niewoli sow., wyskoczył
za Szepietówką z transportu wiozącego oficerów - jak
się potem okazało - do Kozielska; po powrocie do
Ryk Bemaciak współorganizował ZWZ, nast. został
komendantem placówki ZWZ-AK w Rykach, a 1943
- szefem Kedywu podobwodu A Dęblin-Ryki; zagro­
żony aresztowaniem, przeszedł do oddziałów leśnych;
został dowódcą oddziału partyzanckiego, który stoczył
 ANTYSOW IECKIE POW STANIA. POLSKA
ponad 20 potyczek z Niemcami; w czasie „Burzy”
oddział rozrósł się do 200 żołnierzy; 27 VII 1944 od­
dział Bemaciaka samodzielnie zajął Ryki, nast„ za­
grożony rozbiciem przez Rosjan, wycofał się w okoli­
ce rodzinnego Zalesia, tam otrzymał rozkaz Komen­
dy Okręgu nakazujący rozwiązanie; kilka dni później
NKWD i UB rozpoczęły łapanki AK-owców; zagro­
żony znów aresztowaniem, Bemaciak wrócił do par­
tyzantki, gdzie doszedł go kolejny rozkaz KG AK,
nakazujący odtworzenie oddziału i marsz na odsiecz
Warszawie w ramach akcji „Burza”; 15 pułk AK od­
tworzono, ale marsz ku Warszawie został zablokowa­
ny; Bemaciak (występujący już w stopniu kpt.), który
jako jeden z nielicznych uniknął rozbrojenia przez Ro­
sjan, cofnął się w lasy żelechowskie i tam rozwiązał
swój oddział; wiosną 1945, nadal tropiony przez
NKWD i UB, ponownie stworzył oddział partyzanc­
ki, do którego ściągali AK-owcy prześladowani przez
komun, władze; w szczytowym okresie rozwoju zgru­
powanie liczyło ponad 300 żołnierzy w kilku oddzia­
łach; Bemaciak zachował dla siebie dowodzenie cało­
ścią; okresowo zastępował go Z. Kęska (pseud. „Świt”)
- bohater akcji bąkowieckiej (28 VII 1945), podczas
której uwolniono 120 żołnierzy AK transportowanych
z Warszawy do więzienia we Wronkach; pierwszym
większym sukcesem partyzantów było rozbicie grupy
pacyfikacyjnej KBW/UB w Woli Zadybskiej (13 VI
1945); jeszcze większy rozgłos przyniosło Bemacia-
kowi zdobycie siedziby i więzienia UB w Puławach
(24 IV 1945); udając oddział regulacji ruchu, party­
zanci zarekwirowali oddziałom sow. 2 samochody;
Bemaciak w mundurze ściągniętym z jakiegoś pusz­
czonego w bieliźnie lejtnanta usiadł w szoferce pierw­
szego samochodu i bez przeszkód wwiózł swoich żo­
łnierzy do miasta; potem do gmachu UB wkroczyła
grupa „żołnierzy KBW”, eskortująca „bandytów” -
jedni i drudzy byli partyzantami; w czasie akcji uwol­
niono 107 więźniów oraz zastrzelono kilku UB-owców
i kilku przebywających w gmachu enkawudzistów; IV
1945 Bemaciak odbył rajd od Ryk do Kocka, rozbija­
jąc po drodze posterunki MO/UB i likwidując „wła­
dzę lud.” w terenie; rajd zakończył się wkroczeniem 1
V do Kocka; partyzanci rozbili komun, spęd ludności
i zorganizowali w jego miejsce antykomun. wiec; 1 V
pod Annówką oddział Bemaciaka zlikwidował grupę
UB z Radzynia; największą bitwą partyzancką tamte­
go okresu było rozbicie obławy NKWD/KBW w Le-
sie Stockim (24 V 1945) w pobliżu Kazimierza Dol­
nego; poszukiwany w okolicach Kocka Bemaciak za­
mierzał przerzucić swe oddziały w in. rejon; koncen­
trację zarządził właśnie pod Kazimierzem, gdzie przy­
prowadził swój oddział liczący 120 żołnierzy; rankiem
24 V dotarł w rejon koncentracji C. Szlendak (pseud.
237
„Maks”), który przyprowadził ze sobą 50 partyzan­
tów; za Szlendakiem maszerowała już brygada zapo-
rowaNKWD, oddziały KBW wydzielone z 4 Dywizji
Piechoty oraz grupy milicji i UB; siły sow. wzmoc­
nione były artylerią i bronią panc. (3 czołgi bądź sa­
mochody panc.), dysponowały też samolotami, co uła­
twiło lokalizację partyzantów; ufni w swoją przewagę
(siły pościgowe liczyły oficjalnie 680 żołnierzy, za­
pewne było ich ponad 1 tys. przeciwko 170 partyzan­
tom), Sowieci zaatakowali Polaków, nie przestrzega­
jąc środków ostrożności; Bemaciak postanowił prze­
bić się przez tyraliery i przypadkowo trafił na grupę
sztabową; zginęli prawie wszyscy oficerowie kierują­
cy obławą, w szeregi sow. wkradł się chaos, w końcu
panika; Polacy stracili 7 zabitych i kilku rannych; straty
sowiecko-ubeckie nie są dokładnie znane, wiadomo
tylko że 28 spośród poległych enkawudzistów pocho­
wano po walce w Kazimierzu, 34 - w Puławach, ciała
kilku oficerów wywieziono; liczba zabitych funkcjo­
nariuszy UB i MO była zapewne zbliżona; ostatnim z
serii głośnych zwycięstw Bemaciaka było opanowa­
nie Żelechowa (14 VI 1945); IX zgrupowanie „Orli­
ka” zostało podporządkowane komendzie WiN-u, a on
sam został dowódcą wszystkich grup i placówek dzia­
łających na terenie Inspektoratu Puławskiego; podle­
gało mu ok. 800 żołnierzy, siły te zostały jednak po­
dzielone ze względów operacyjnych na małe, łatwe do
zamelinowania oddziałki; prawdopodobnie wtedy zo­
stał awansowany do stopnia mjra; na pocz. 1946 Ber-
naciak wysłał na drugi brzeg Wisły por. J. -> Jaskul­
skiego (pseud. „Zagończyk”), który zorganizował tam
obwód kozienicki WiN; na wschód struktury Bema­
ciaka sięgały poza Lubartów, na południe - po Kra­
śnik, gdzie walczył pluton W. Andrzejewskiego (pseud.
„Zawisza”); matecznikiem zgrupowania pozostały
powiaty garwoliński, gdzie działał 120-osobowy od­
dział W. Kuchnio (pseud. „Spokojny”) i puławski, któ­
rym dowodził ppor. Z. Wilczyński (pseud. „Żuk”); do
końca 1945, wg danych PUBP w Garwolinie Bema­
ciak wykonał 269 akcji, w większości przeciwko pla­
cówkom MO i UB; w ciągu poł. następnego roku jego
oddziały wykonały jeszcze 110 akcji, w tym wiele pod
jego osobistym dowództwem; mjr Bemaciak zginął 24
VI 1946 wskutek zdrady; po jego śmierci oddziałami
w pn. części Inspektoratu Puławy dowodził Kuchnio
(popełnił samobójstwo 8 VI 1948 podczas próby aresz­
towania przez UB), w pd. - Wilczyński.; ten ostatni
skorzystał z oszukańczej amnestii 1947, ujawnił się,
po czym został aresztowany i po groteskowym proce­
sie rozstrzelany.
W Okręgu Warsz. Komendanturze WiN podpo­
rządkowały się działające wcześniej oddziały AK i
ROAK; ramieniem zbrojnym Okręgu było działające
do 1947 zgrupowanie H. Hebdy (pseud. „Korwin”),
liczące 175 partyzantów w 6 grupach dywersyjnych;
w rejonie Sokołowa Podlaskiego operował oddział J.
Olesiaka (pseud. „Wichura”), który poległ 14 V 1948
w Wymysłach k. Sokołowa; ten sam pseudonim nosił
ppor. E. Wasilewski, dowódca oddziału AK w Pod-
okręgu Wsch. Warsz. Obszaru AK; oddział ten wziął
udział w rozbijaniu obozu NKWD w Rembertowie
(nocą 20/21 V 1945); rozkaz wydał komendant obwo­
du Mińsk Mazowiecki W. Suda (pseud. „Młot”); do
akcji dołączony został Oddział Dywersyjny IV Ośrod­
ka AK, którym dowodził ppor. E. Świderski (pseud.
„Wicher”); w akcji wzięło udział ok. 50 AK-owców;
uwolniono (wg różnych szacunków) 1000-1800 więź­
niów i zabito ok. 70 enkawudzistów, straty własne
wyniosły 3 rannych.
Napn. Mazowszu oddział samoobrony stworzył
W.Z. Nowowiejski (pseud. „Jeż”); 3 VI 1945 rozbił
on więzienie w Mławie, uwalniając 70-80 więzionych
tam AK-owców i więźniów polit., zabijając kilku
ubowców; w grudniu żołnierze Nowowiejskiego do­
wodzeni przez E. Morawskiego (pseud. „Lipa”) uwol­
nili 14 żołnierzy podziemia z aresztu UB w Chorze­
lach; III 1946 pod Chorzelami Nowowiejski rozbił i
wziął do niewoli grupę operacyjną UB/KB W; po roz­
brojeniu i pouczeniu, że służą obcej władzy jeńców
puszczono wolno; V 1946 ze szpitala w Przasnyszu
odbito ranionego i pilnowanego przez UB Morawskie­
go; 6 XII 1946 Nowowiejski został otoczony przez
obławę UB/KBW w rodzinnej wsi Zembrzuz i ciężko
ranny, popełnił samobójstwo.
WiN-owska partyzantka intensywnie działała na
Kielecczyźnie i w ziemi radomskiej; latem 1945 A. ->
Heda (pseud. „Szary”), porucznik z oddziału legen­
darnego J. Piwnika (pseud. „Ponury”), wsławiony
rozbiciem więzień niem. w Starachowicach i Końskich,
zorganizował Samodzielną Brygadę AK liczącą 300
żołnierzy w kilkunastu oddziałach; w nocy 5/4 VIII
1945 brygada kpt. Hedy rozbiła więzienie w Kielcach;
uwolniono ok. 700 więźniów; w czasie walk Heda
został ranny, a brygada rozproszyła się na małe od-
działki; aresztowany 28 VII 1948, został skazany na
karę śmierci zamienioną nast. na mocy amnestii na karę
dożywotniego więzienia; wyszedł na wolność 1956;
1980 Heda był jednym z liderów „Solidarności” Świę­
tokrzyskiej, a obecnie w stopniu płk. rez. jest preze­
sem Świat. Federacji Pol. Kombatantów; w akcji kie­
leckiej brał też udział m.in. por. S. Bembiński (pseud.
„Harnaś”); na pocz. 1945 był przejściowo aresztowa­
ny przez UB, jednak nie rozpoznany, wrócił w Ra­
domskie; podporządkowane mu oddziały liczyły ok.
150 żołnierzy podzielonych na 4 grupy lotne; w nocy
8/9 IX 1945 Bembiński powtórzył wyczyn z Kielc,
rozbijając więzienie w Radomiu; w czasie akcji uwol­
niono 292 ludzi; został aresztowany w końcu 1945 i
skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywotnie
więzienie; zwolniony 1952.
W Radomskiem partyzantkę WiN organizował
„Zagończyk”, dowódca oddziału AK wsławiony obro­
ną Końskowoli przed niem. ekspedycją 21 VII 1944;
aresztowany przez NKWD i skazany na śmierć (zamie­
niona na 10 lat więzienia), w przebraniu strażnika ucie­
kł z więzienia we Wronkach i dotarł do Bemaciaka, na
którego polecenie odtworzył oddziały partyzanckie;
nosiły one nazwę Związek Zbrojnej Konspiracji i li­
czyły ok. 700 żołnierzy; Jaskulski kilkakrotnie dowo­
dził akcjami (przejściowe opanowanie Szydłowca, Ska­
ryszewa, bitwa pod wsią Błotne Górne VI 1946 -
NKWD straciło ok. 20 zabitych i wielu rannych); zo­
stał aresztowany wskutek zdrady podwładnego; skaza­
ny na śmierć, został rozstrzelany w kieleckim więzie­
niu 19 II1947 tuż przed wejściem w życie amnestii.
Wiele sukcesów odnotował, działający w struktu­
rach WiN, oddział „Igła” (1945-48) podlegający począt­
kowo Jaskulskiemu, a nast. T. Zielińskiemu (pseud.
„Igła”); oddział brał udział w rozbiciu więzienia w Kiel­
cach (VIII 1945); w zwycięskiej bitwie pod wsią Błot­
ne Górne, zajęciu Iłży i rozbiciu placówki UB/MO; 18
VII 1946 pod Skaryszewem rozbił konwój KBW; w
bitwie zginął dowódca rzeszowskiego pułku wojsk
wewn. ros. ppłk Wnukowski, który był już wcześniej
ujęty przez oddział Zielińskiego, ale został zwolniony
po ostrzeżeniu; 11 VIII 1946 w Niwie Odechowskiej
oddział rozbił obławę KBW/LWP; 14 VI 1948 pod
Dzieszkówkiem Zieliński przedarł się przez obławę UB/
KBW, zadając „sowieciarzom” poważne straty; zginął
on w nie wyjaśnionych okolicznościach 24 VI 1948;
jego zastępca i następca A. Suliga (pseud. „Wicher”)
walczył na czele resztek oddziału do 10 X 1948; oto­
czony i ranny na melinie pod Radomiem przez obławę
UB, zastrzelił się (23 X 1948); do końca IX 1950 wal­
czyli na ziemi radomskiej żołnierze A. Młyńskiego
(pseud. „Drągal”) podstępnie zamordowani w czasie
odpoczynku przez ubeków udających grupę AK-owców
chcących wrócić do partyzantki; ostatni żołnierz Zie­
lińskiego, J. Bednarczyk (pseud. „Olcha”), zginął w
walce z obławą UB/MO 10 VII 1954.
Na pograniczu Mazowsza z Podlasiem, Prusami
i Wielkopolską działały ugrupowania ROAK w ogrom­
nej większości podporządkowane nast. WiN-owi; kpt.
P. Nowakowski (pseud. „Leśnik”, „Łysy”) zorganizo­
wał wiosną 1945 I Brygadę ROAK, liczącą do 200
partyzantów w 3 kompaniach, które działały w okoli­
cach Nowego Miasta Lubawskiego, Brodnicy i Dzia­
łdowa; ugrupowanie prowadziło akcje o znaczeniu lo­
kalnym (rozbijanie siedzib UB/MO, wykonywanie
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
wyroków); identycznym pseudonimem - „Łysy” -
posługiwał się J. Marcinkowski, którego zgrupowa­
nie działało 1945-47 na terenie powiatów: Mława,
Płock, Sierpc, Ciechanów i Płońsk (gł. jednak w sier-
peckim); zgrupowanie liczyło ok. 200 żołnierzy wal­
czących w 6 grupach i 5 podgrupach; podobnie jak
oddziały Nowakowskiego, również i Marcinkowski
ujawnił się 1947, potem jednak, zagrożony areszto­
waniem, wrócił do partyzantki i stworzył Samoobro­
nę Ziemi Mazowieckiej - rozbitą XI 1950.
W powiecie Biała Podlaska zgrupowanie ROAK
(do 170 partyzantów) zorganizował kpt. S. Wyrzykow­
ski (pseud. „Zenon"); dowództwo oddziału przekazał
por. R. Domańskiemu (pseud. „Jarach”); oddział kon­
trolował 80% powiatu; z rozkazu Wyrzykowskiego por.
Domański dwukrotnie (X 1944,1111945) rozbijał wię­
zienie w Białej Podlaskiej uwalniając każdorazowo
kilkudziesięciu więźniów (szacunkowo 50-75); prze­
szedłszy pod komendę WiN, oddział stał się grupą
dywersyjną Obwodu WiN w Białej Podlaskiej i wal­
czył do amnestii 1947.
Z ROAK związany był też S. Bogdanowicz
(pseud. „Tom”), który VIII1944 zorganizował na Pod­
lasiu oddział samoobrony, przekształcony w oddział
ROAK; walczył on do IX 1945;V 1945 rozbił więzie­
nie w Białej Podlaskiej, uwalniając ok. 50 żołnierzy
AK i NSZ; w siedleckim oddział ROAK stworzył 1945
„Tur” (NN); liczył ok. 25 żołnierzy i walczył do 1946
na terenie powiatów Siedlce i Sokołów.
W powiecie grójeckim działał 1945-47 oddział
S. Głogowskiego (pseud. „Józef’); liczył 60 osób w 8
samodzielnych grupach; w Płockiem 1945-46 opero­
wał oddział, którym dowodził J. Jaroszewski (pseud.
„Zawieja”); oddział liczył 8 osób; rok później w po­
wiecie Gostynin zaczął działać 25-osobowy oddział
ROAK, którym dowodził W. Dubielak (pseud. „Za­
wieja”); duże zgrupowanie ROAK, obejmujące powia­
ty Mława, Sierpc i Płock, zorganizował 1945 st. sierż.
W. Stryjewski (pseud. „Cacko”); 12 VII 1947 pod
Okalewem rozbił on grupę operacyjną UB/MO, zabi­
jając 14 funkcjonariuszy; 1947 oddział podporządko­
wał się Nar. Zjednoczeniu Wojsk.; walczył do 1949;
w ostatniej fazie liczył 17-20 żołnierzy w 2 patrolach;
grupa Stryjewskiego (7 osób) została rozbita 8 II1949
pod Gałkami Dużymi (woj. płockie), gdzie do walki z
7 partyzantami użyto 288 ubowców i żołnierzy KB W;
wzięty do niewoli Stryjewski, otrzymał 38 wyroków
śmierci; rozstrzelano go na Mokotowie 181 1951; na
zach. Mazowszu walczył także por. F. Majewski
(pseud. „Mściciel”) - początkowo w ROAK, nast. w
ramach NZW; wspólnie ze Stryjewskim rozbijał obła­
wę KBW/UB pod Okalewem, zlikwidował też kilka
placówek MO/UB; 1948 został Komendantem Okrę­
239
gu Mazowsze Zach. NZW; zginął 28 IX 1948 w Wę-
grzynowie: otoczony przez obławę UB/MO, ostrzeli­
wał się w płonącym budynku: nie chcąc się poddać,
wybrał śmierć w płomieniach.
W Wielkopolsce na terenie powiatów: Gniezno,
Wągrowiec, Żnin działał 1945-46 oddział ROAK, któ­
rym dowodził T. Żurek (pseud. „Pogromca”); oddział
liczył ok. 35 żołnierzy.
Do tradycji ROAK nawiązywały organizowane
później oddziały, np. Ruch Oporu AK zorganizowany
1947 przez A. Mościckiego (pseud. „Jacek”); ugru­
powanie liczyło w szczytowym okresie 170 ludzi, dzia­
łało do 1950 na terenie powiatów Rypin, Brodnica i
Działdowo; 1948 powstała w Katowicach organizacja
„Sokoły”, licząca 30 osób, którą dowodził Z. Żabik
(pseud. „Wojtek”); działała ona do 1952; 1953 w War­
szawie powołano 10-osobową organizację ROAK, na
czele której stał T. Piecha; 1954 powstał 6 osobowy
oddział działający w powiecie Gostynin, którym do­
wodził M. Borkowski (pseud. „Włóczęga”).
Na obszarze całej PRL walczyły oddziały repre­
zentujące różne nurty podziemia nar.; walczyły one w
ramach Nar. Związku Wojsk.; ciężar walk z okupanta­
mi ponosiły oddziały partyzanckie Pogotowia Akcji
Specjalnej (PAS); stanowiły one rodzaj konspiracji w
konspiracji i cieszyły się dużą autonomią; ich szefem
w Komendzie Gł. był kpt. J. Morawiec (pseud. „Re-
misz”), partyzant mjra H. Dobrzańskiego (pseud. „Hu-
bal”), były szef Kedywu Okręgu AK Lublin, na które­
go bezpieka polowała ze szczególną zawziętością;
III 1946 dwukrotnie zdołał wyrwać się z „kotła”, nie­
stety podczas drugiej próby został ranny, co ułatwiło
bezpiece jego schwytanie (22 III 1946); skazany na 7-
krotną karę śmierci, został rozstrzelany 15 11948; gdy
zaczęły się rozpadać struktury sztabowe NZW, dowód­
cy PAS musieli samodzielnie podejmować działania;
próby ujednolicenia dowództwa i odtworzenia Pań­
stwa Podziemnego przez narodowców udały się w
małym stopniu; najważniejsze decyzje bardzo często
podejmowali lokalni dowódcy; niektórzy z nich tylko
formalnie czuli się związani z NZW i zachowali dla
swoich oddziałów trad. nazwy; na Śląsku, w Lubel­
skiem i Radomskiem używano nazwy „NSZ”, w Rze-
szowskiem - „NOW” itp.
Najsilniejszym oddziałem NZW była w pierwszym
okresie III Brygada Wileńska, która II1946 liczyła 180
żołnierzy; Brygada kilkakrotnie pokonywała większe
oddziały KBW (np. 30 XI 1945,1611946 pod Tykoci­
nem), z reguły rozbrajając je i (po uświadomieniu żo­
łnierzom, że walczą dla nowego okupanta) puszczając
wolno; I 1946 Brygada przeprowadziła pacyfikację 4
wsi Białostocczyzny, których mieszkańcy popierali wła­
dzę sow., pracowali masowo w milicji i UB; akcja mia­
 «
ła charakter odwetu - w jednej z tych wsi zakłuty został
widłami patrol żywnościowy Brygady, w drugiej ostrze­
lano partyzantów (mieszkańcy otrzymywali broń od
UB); 27 IV 1946 dowodzona przez R, Rajsa Brygada
wspólnie z żołnierzami Minkiewicza i Łukasiuka sto­
czyła wielogodzinną bitwę z grupą operacyjną MO/UB/
KBW; o zwycięstwie przesądziła szarża 18 kawalerzy-
stów, któtymi dowodził sierżant A. Cylwik (pseud.
„Szczygieł”); zginęło kilkunastu żołnierzy KBW i mi­
licjantów; po bitwie Rajs tradycyjnie wypuścił wzię­
tych do niewoli żołnierzy KBW (ok. 30), 17 ubowców
i milicjantów zostało rozstrzelanych; 3 0 IV Biygada zo­
stała okrążona w rejonie Śliwowa przez grupę opera­
cyjną KBW/MO dysponującą sprzętem artyleiyjskim;
Polacy przebili się za cenę 25 zabitych; zginęła cała 12
osobowa drużyna W. Demowskiego (pseud. „Ładu­
nek”), osłaniająca odwrót; X 1946 Komendant Okręgu
NZW Białystok W. Żwański (pseud. „Błękit”) nakazał
rozwiązanie Brygady; Rajs otrzymał urlop; aresztowa­
ny wskutek zdrady X I1948, został rozstrzelany 5 11950
w białostockim więzieniu.
Komendantem Oddziałów Leśnych NZW w Rze-
szowskiem został znany partyzant z tego terenu, mjr F.
Przysiężniak (pseud. „Ojciec Jan”); 7 V 1945 dowodził
on bitwą z ekspedycją NKWD/UB/MO pod Kuryłów­
ką; była to największa bitwa powstania; po stronie poi.
walczyły oddziały J. Zadzierskiego (pseud. „Wołyniak”),
S. Pelczara (pseud. „Majka”), B. Gliniaka (pseud. „Ra­
dwan”) i F. Szarka (pseud. „Lis”) - łącznie ok. 200 żo­
łnierzy; siły sow. były kilkakrotnie większe, wzmocnione
transporterami i bronią ciężką; jednak mimo ponawia­
nych szturmów poniosły one klęskę tracąc ok. 100 za­
bitych; latem 1945 Przysiężniak został Komendantem
Obszaru Pomorskiego NZW; aresztowany V 1946, zo­
stał zwolniony na mocy amnestii 1947; ponownie aresz­
towany 1948, wyszedł z więzienia dopiero XII 1954;
drugi z bohaterów Kuryłówki, Zadzierski, walczył na
terenie powiatów Biłgoraj, Kraśnik, Nisko, Lubartów i
Łańcut do końca 1946; podległe mu oddziały rozrosły
się przejściowo do 200-osobowego zgrupowania; naj­
głośniejsze akcje jego oddziału, poza wspomnianą bi­
twą pod Kuryłówką, to; wkroczenie do Leżajska (3 V
1945), gdzie rozbito posterunek MO i areszt oraz urzą­
dzono 3-Majową defiladę, rozbicie placówki MO/UB
w Tarnogrodzie (18 V 1946), powtórne opanowanie
Leżajska (24 III 1946); XI11946 Zadzierski został ran­
ny w jednej z potyczek; gdy wdała się gangrena, w noc
sylwestrową 1946 popełnił samobójstwo; po nim do­
wodzenie objął A. Kusz (pseud. „Garbaty”), zamordo­
wany wraz z całym oddziałem 19 VIII1950 przez obła­
wę KBW/UB; kilku partyzantów Zadzierskiego walczy­
ło w wywodzącym się z WiN oddziale J. Kłysia (pseud.
„Rejonowy”), na terenie powiatu kraśnickiego, zamoj­
skiego i biłgorajskiego, oraz S. Jasińskiego (pseud. „Sa­
motny”); VIII1952 otoczeni przez obławę KBW Kłyś i
Jasiński popełnili samobójstwo; ostatni żołnierze Za­
dzierskiego walczyli jeszcze przez kilka lat w pojedyn­
kę - M. Krupa (pseud. „Wierzba”) poddał się otoczony
przez obławę KBW/MO 11 II 1959 w Kulnie i nast.
został skazany na 15 lat więzienia, A. Kiszka (pseud.
„Dąb”) został ujęty 31 XII 1961.
Największe ugrupowanie partyzantki nar. na po­
łudniu kraju należało do Okręgu VIINSZ i działało w
powiatach bielskim, cieszyńskim i pszczyńskim; najego
czele stał kpt. pilot H. Flamme (pseud. „Bartek”), bo­
hater Września, związany od pocz. okupacji z konspi­
racją NSZ, a nast. NSZ-AK, komendant powiatu Cie­
szyn i dowódca oddziału partyzanckiego; po zmianie
okupanta Flamme nie rozwiązał ugrupowania; latem
1946 osiągnęło ono stan 260 żołnierzy (9 grup bojo­
wych i 15-osobowy pluton ochrony dowództwa); gru­
pa działała w podgórskich rejonach Śląska; 3 V 1946
ugrupowanie zajęło Wisłę i urządziło kilkugodzinną
defiladę; wprowadzeni do oddziału agenci przedstawili
kpt. Flamme sfałszowane rozkazy wyjazdu; Flamme od­
mówił, jednak pozostawił wolną rękę partyzantom; na
pocz. września partyzanci zamiast na Zachód przerzu­
ceni zostali przez agentów w okolice Łambinowic; tam
niektórych umieszczono w zaminowanym baraku i wy­
sadzono, in. wyprowadzono z wagonów wprost pod
pociski cekaemów; zamordowano ok. 200 osób; kpt.
Flamme walczył do 1947; ujawnił się na rozkaz przeło­
żonych podczas wiosennej amnestii; 1 XII 1947 w Za­
brzegu koło Czechowic został zamordowany strzałem
w plecy przez milicjanta R. Dudka.
W okolicach Krakowa operował 50-osobowy
oddział NZW, któiym dowodził kpt. J.K. Dubaniow-
ski (pseud. „Salwa”); 1947 skorzystał on z amnestii,
jednak gdy UB zażądało od niego współpracy, wrócił
do partyzantki; zginął w walce z UB w Rudzie Kame­
ralnej 27 IX 1947; dowództwo oddziału przejął jego
zastępca, 20-letni ppor. J. Mika (pseud. „Wrzos”); wal­
czył do X 1950; po schwytaniu został skazany na śmieć
i rozstrzelany na Montelupich w Krakowie 25 V I1951.
Na pd. Rzeszowszczyźnie walczył A. Żubryd
(pseud. „Zuch”); 1939 brał on udział w obronie War­
szawy, a po kapitulacji wrócił do rodzinnego Sanoka,
gdzie trudnił się szmuglem; złapany przez sow. straż
graniczną, został zmuszony do współpracy; XI 1941
aresztowany przez gestapo, skazany na śmierć, uciekł
z miejsca egzekucji i mimo rany dotarł do leśniczówki
niedaleko Krzeszowic; po powrocie w rodzinne stro­
ny związał się z AK, po „wyzwoleniu” został zastępcą
szefa PUBP w Sanoku; VI 1945 uwolnił z aresztu 10
więźniów oskarżonych o działalność w AK, którzy stali
się zalążkiem przyszłego oddziału o nazwie Samodziel­
 A N l Y M J W I t C K I t K U W b iA N I A . KOLSKA
ny Batalion Operacyjny NSZ „Zuch”; po rozwiązaniu
AK, Żubryd podporządkował swój oddział inspekto­
ratowi NSZ w Krośnie; II 1946 osiągnął on stan 60
ludzi; walczył z oddziałami sow., ukr. (UPA) i „poi.”;
rozbił m.in. placówki UB w Haczowie (15 VI 1946) i
MO w Mrzygłodzie (31 X 1946); dokonał wielu uda­
nych zasadzek na konwoje Armii Czerwonej i KBW;
23 V I1946 oddział został otoczony przez 32 Pułk Pie­
choty w rejonie Niebieszczan; do niewoli dostało się
21 partyzantów; schwytanych „żubtydowców” wiesza­
no publicznie w Sanoku na rynku i na stadionie; jed­
nak wbrew propagandzie nie był to koniec SBO
„Zuch”; Żubiyd odbudował swój oddział i 29 IX roz­
bił grupę operacyjną wojska, MO i UB z Sanoka; żu-
brydowcy ujęli i rozstrzelali kilku milicjantów oraz
aktywistę PPR, biorącego udział w obławie; Żubryd
został podstępnie zamordowany wraz z żoną we wsi
Malinówka (24 X 1946) przez agenta UB J. Vaulina;
jego żołnierze walczyli jeszcze do 1949.
W okolicach Dębicy, Mielca i Sędziszowa ope­
rował oddział „Mściciela” (J. Stefko), który przejścio­
wo podlegał zgrupowaniu Żubryda; ta licząca ok. 30
partyzantów grupa zajmowała się rozbijaniem poste­
runków MO (m.in. w Borku II 1946); 10 VII 1946
komuniści powiesili na rynku w Dębicy 3 partyzan­
tów z oddziału „Mściciela” (J. Kozłowskiego, F. No-
stera i J. Grębosza, który był wieszany z otwartą raną
postrzałową).
Na Lubelszczyzn ie walczyło silne zgrupowanie
partyzanckie, którym dowodził mjr M. Pazderski
(pseud. „Szary”), były oficer NSZ-AK i LWP; był on
jednym z organizatorów dezercji 31 Pułku Piechoty, z
którego stworzył oddział partyzancki; zgrupowanie
zostało rozbite przez wojska NKWD w bitwie pod
Hutą, jednej z najkrwawszych bitew powstania (10 VI
1945), w której zginęło 196 żołnierzy i oficerów NSZ;
poszczególne odziały zgrupowania Pazderskiego wal­
czyły do pocz. lat 50.; dowódca oddziału „Zemsta”,
starszy sierż, E. Walewski, ujawnił się jesienią 1945,
po czym został zastrzelony w Siedliszczu przez funk­
cjonariuszy UB; resztkami jego oddziału dowodził S.
Brzuszek (pseud. „Boruta”), który zginął 16 VIII1946;
po jego śmierci S. Kuchcewicz (pseud. „Wiktor”) wraz
z grupą żołnierzy włączył się do oddziału WiN dowo­
dzonego przez kpt. Z. Brońskiego (pseud. „Uskok”);
Kuchcewicz dowodził jednym z patroli jeszcze po
śmierci Brońskiego; zginął w walce 11 II 1953.
Równie długo walczyły oddziały NZW na Ma­
zowszu; jedną z najgłośniejszych akcji było rozbicie
ubeckiego więzienia w Krasnosielcu 1 V 1945; akcją
dowodził por. R. Dziemieszkiewicz (pseud. „Adam”);
uwolniono 42 żołnierzy AK i NSZ; został Dziemiesz­
kiewicz zamordowany na dworcu PKP w Ciechano­
241
wie przez grupę czerwonoarmistów, jego zwłoki ob­
rabowano i zbezczeszczono; 25 VI 1948 rozbita zo­
stała Komenda Okręgu Mazowsze Północ NZW; wzię­
ty do niewoli komendant por. J. Kozłowski (pseud.
„Las”) został skazany na śmierć i rozstrzelany; struk­
tury NZW odbudował sierż. M. Dziemieszkiewicz
(pseud. „Rój”), który podporządkował sobie kilka pa­
troli liczących łącznie ok. 40-50 żołnierzy; jeden z pa­
troli, dowodzony przez E. Dobrzyńskiego (pseud.
„Orzyc”) został zlikwidowany 2 III 1949 pod Gostko-
wem; 8 żołnierzy NZW walczyło przez kilka godzin z
obławą KBW/UB liczącą 984 funkcjonariuszy; 1 z nich
został ciężko ranny, 3 zginęło w walce, 4 (wśród nich
Dobrzyński) nie chcąc się poddać, wybrało śmierć w
płomieniach podpalonego w czasie walki domu; Dzie­
mieszkiewicz zginął w walce z liczącą 264 żołnierzy
obławą KBW/UB 13 IV 1951 pod wsią Szyszki.
Do pocz. lat 50. trwały walki w powiecie Wyso­
kie Mazowieckie, gdzie komendantem powiatu NZW
był od IX 1947 legendarny por. K. Żebrowski (pseud.
„Bąk”), który IV 1948 otrzymał także dowództwo
Powiatu NZW Łomża, a VII 1948, po śmierci płk. W.
Żwańskiego, został Komendantem Okręgu Białystok;
Żebrowski walczył do końca 1949 - zginął w walce z
obławą KBW/UB 3 XII; w czasie próby przebicia cięż­
ko ranny został jego syn Jerzy (pseud. „Konar”) wal­
czący w tym samym oddziale; zgodnie z daną wcze­
śniej obietnicą Żebrowski dobił syna strzałem z pisto­
letu, a nast. sam popełnił samobójstwo.
Komendantem PAS był w powiecie Wysokie
Mazowieckie ppor. S. Grabowski (pseud. „Wiarus”);
2 9 IX 1949 opanował on miasteczko Jedwabne, w któ­
rym ukarał chłostą wielu miejscowych komunistów;
22 III 1952 zginął wraz z 2 żołnierzami we wsi Babi­
no k. Białegostoku, walcząc z obławą KBW/UB; do­
wództwo przejął K. Wieczorkiewicz (pseud. „Ordon”),
który zginął w potyczce z obławą UB/MO 23 XI 1952
w Nieciecach; również ostatni żołnierze z oddziału
Grabowskiego polegli w walce z oddziałem UB/MO
13 XII 1952 w miejscowości Plebanki.
Długo opór stawiali też partyzanci PAS powiatu
Bielsk Podlaski, którym dowodził K. Krasowski
(pseud. „Głuszec”); oddział ten walczył do 1953; Kra­
sowski dostał się do niewoli 8 IX 1953 we wsi Kryn-
ki-Jaśki; skazany na karę śmierci, został rozstrzelany
16 XII 1954 w Białymstoku; ostatni żołnierz z jego
oddziału zginął w walce z UB VIII 1954; w okolicach
Mińska Mazowieckiego i Węgrowa działał oddział
NZW „Orzeł”, którego dowódcą był Z. Jezierski; 1 IV
1948 oddział odbił więźniów transportowanych do
Warszawy; 3 VI 1948 został rozbity przez grupę ope­
racyjną KBW/UB/MO; jego dowódca został areszto­
wany, skazany na śmierć i rozstrzelany 27 VIII 1949.
 Najdłużej walczyli powstańcy w powiecie Kol­
no; komendant powiatowy NZW H. Rogiński (pseud.
„Róg”) zginął w walce 17 IV 1952; do 5 VII 1953
walczył oddział por. W. Grabowskiego (pseud. „Pusz­
czyk”); w walce z liczącą 1300 ludzi grupą operacyj­
ną KBW/UB polegli wszyscy jego żołnierze, a on sam,
dwukrotnie ranny, popełnił samobójstwo; S. Grąjko
(pseud. „Mazur”) stoczył swoją ostatnią bitwę 11 XI
1953 w miejscowości Dudy Puszczańskie; w tym sa­
mym okresie rozbity został również oddział E. Łep-
kowskiego (pseud. „Bogdan”); ostatnią walkę stoczy­
li żołnierze NZW 15 VIII 1955; zginął w niej J. Ro­
giński, a ranny J. Filipkowski dostał się do niewoli.
W poszczególnych dzielnicach kraju działało
kilka pomniejszych ugrupowań, które nie podporząd­
kowały się ani postakowskiemu WiN-owi, ani podzie­
miu narodowemu.
Część oddziałów walczących w woj. lwowskim
w obawie przed aresztowaniami wycofała się na Rze-
szowszczyznę, tworząc zgrupowanie „Warta”; liczyło
ono ok. 1500 partyzantów w 4 batalionach; na czele
zgrupowania stał ppłk F. Rekucki (pseud. „Topór”),
który byłjednocześnie komendantem Okręgowym AK/
NIE na Lwów; jego zastępcą i szefem sztabu był mjr
dypl. B. Tomaszewski (pseud. „Ostroga”); nazwa ugru­
powania została zaproponowana przez Tomaszewskie­
go, któiy wcześniej nosił pseud. „Warta”; oddziały
zamelinowano w Przemyślu (batalion A), Lubaczowie,
Łańcucie, Przeworsku, Jarosławiu i in. miejscowo­
ściach Rzeszowszczyzny; do momentu samorozwią­
zania zgrupowanie nie zostało wykryte ani przez sow.
kontrwywiad, ani przez poi. zdrajców; aby nie narazić
się na dekonspirację, „Warta” prowadziła ograniczo­
ną działalność zbrojną; wydzielano do niej specjalne
grupy dywersyjne do walk leśnych i przyszłego mar­
szu na Lwów; po rozwiązaniu „Warty” część party­
zantów weszła w struktury WiN, część zaprzestała
walki, niektórzy (np. zaopatrzeni w papiery repatrian­
tów greckich) przedostali się na Zachód.
Akcje „Warty” polegały gł. na odbijaniu uwię­
zionych towarzyszy broni; 12/13 XII 1944 oddział
wachmistrza F. Maziarskiego (pseud. „Szofer”) odbił
z więzienia w Brzozowie 13 więźniów, w tym komen­
danta obwodu I. Wanica (pseud. „Andrzej”); przepro­
wadzono też kilka akcji ostrzegawczych i odwetowych,
zwł. w Obwodzie Lubaczów; 1 I 1945 dokonano za­
machu na szefa PUB w Lubaczowie por. M. Hasiuka;
19 II cichociemny ppor. T. Żelechowski (pseud.
„Ring”) przeprowadził udany zamach na przysłanego
z Rzeszowa celem rozpracowania partyzantki (której
istnienia bezpieka zaczęła się domyślać) powiatowe­
go komendanta MO por. L. Bębna oraz komendanta
MO z Oleszyc, Streczyńskiego; kiedy 14/15 X Sowie­
ci aresztowali dowódcę komendanta Obwodu Luba­
czów kpt. Godziembę (pseud. „Bistroń”), Żelechow­
ski uwolnił go, występując w przebraniu enkawudzi­
sty; mimo znacznej liczebności, oddział nigdy nie zo­
stał wykryty; 12 VII 1945 Rekucki rozwiązał oddział.
Identyczną nazwę jak ugrupowanie Rekuckiego
nosiła utworzona przez płk. Rzewuskiego (V 1945)
Wielkopolska Samodzielna Grupa Operacyjna
(WSGO); największym oddziałem partyzanckim zwią­
zanym z wielkopolską „Wartą” był oddział Inspekto­
ratu Ostrowskiego „Błysk”; liczył 100-120 żołnierzy,
walczył do X 1945; początkowo oddziałem dowodził
por. J. Kempiński (pseud. „Błysk”), który najego cze­
le przeprowadził wiele brawurowych akcji, co zyska­
ło mu nawet przydomek „Wielkopolskiego Atamana”;
Kempiński rozbił wiele placówek MO/UB a X 1945
rozbił pod Pleszewem grupę operacyjną MO/UB z
Jarocina; oddział „Błysk” został pokonany 22 X 1945
pod Odolanowem, ajego dowódca aresztowany 17 XII
1945, po czym skazany na śmierć i stracony; resztka­
mi oddziału dowodził M. Wasilewski (pseud. „Wilk”),
który zginął w potyczce z UB 15 I 1946.
In. oddziałami wywodzącymi się z „Warty”, które
przetrwały jej rozwiązanie były m.in.: a) oddział „Sza­
rego” (NN - prawdopodobnie przybyły z Kielecczyzny
L. Sienicki), liczący ok. 60 partyzantów tworzących
pocz. pluton żandarmerii WSGO, walczył na terenie po­
wiatów ostrowskiego i ostrzeszowskiego do XII 1945;
b) oddział „Bór” z Obwodu Krotoszyn, liczący 30-50
żołnierzy, dowodzony przez Z. Borowskiego (pseud.
„Bór”) a po rozbiciu V 1946, przez K. Szczepaniaka
(pseud. „Borys”), walczył do amnestii 1947; c) oddział
pod dowództwem Cz. Lecińskiego (pseud. „Rycerz”),
liczący ok. 30 żołnierzy, walczył na terenie powiatów
Wolsztyn, Nowy Tomyśl, Kościan aż do 1946; d) od­
dział „Madaj”, znany też jako „Korona”, liczący 94
żołnierzy dowodzonych przez B. Hądzlika (pseud.
„Madaj”), walczył do 1948 na terenie powiatów Gnie­
zno, Mogilno, Inowrocław, Żnin, Szubin.
Z WSGO wywodził się też legendarny oddział
„Otto”, zorganizowany przez partyzantów z powiatów
kępińskiego, wieluńskiego, kluczborskiego i namy­
słowskiego; liczył ok. 50-60 partyzantów w 2 ponad
20-osobowych grupach, ponad 200 współpracowni­
ków, aprowizatorów, meliniarzy itp.; jego dowódcą był
F. Olszówka, (pseud. „Otto”), prawdopodobnie ppor.
NZS-AK; największą akcją oddziału było zajęcie Kęp­
na 21 XI 1945; po śmierci Olszówki (zamordowany 9
II 1946 po zwabieniu na rozmowy z szykującymi się
rzekomo do dezercji żołnierzami KBW) oddziałem
dowodził S. Paszek (pseud. „Rudy”); usamodzielniła
się także grupa J. Zawadki (pseud. „Waldemar”), któ­
ra walczyła do 1947.
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
Na pograniczu wielkopolsko-mazowieckim 1945-
49 działał oddział E. Kukolskiego (pseud. „Groźny”)
należący do struktur NIE, chociaż nie podporządkowa­
ny dowództwu DSZ i WiN; ugrupowanie liczyło ok.
200 ludzi działających w 9 grupach (Łęczyca, Koło,
Turek, Sieradz, Kalisz, Konin, Brzeźno, Skierniewice i
Kielce); najsilniejsze oddziały były w powiecie turec­
kim, gdzie sparaliżowano struktury komun, administra­
cji; PPR licząca V 1945 ok. 6 tys. członków, rok póź­
niej liczyła ich tyko 228; działalność powiatowych struk­
tur partyjnych poza Turkiem została zawieszona, a PPR
przeszła (jedyny tego typu wypadek w skali powiatu)
do konspiracji; oddział Kukolskiego został rozbity w
bitwie pod Praźuchami przez grupę operacyjną NKWD/
KBW 5 III 1946; sam Kukolski, mimo poważnych ran,
zdołał się przebić; 14 III otoczony k. wsi Czyste, pope­
łnił samobójstwo; po jego śmierci resztkami zgrupowa­
nia dowodził S. Buda (pseud. „Orzeł”) - stąd nazwa
„Oddział Orła”; najdłużej walczącym partyzantem „Nie­
podległości” był działający w powiecie tureckim S. Przy­
bylak (pseud. „Marianna”); zginął pod wsią Czachulec
w walce z obławą UB/MO 22 V 1953.
In. ugrupowaniem walczącym w Polsce central­
nej był 1 Korpus Konspiracyjnego Wojska Pol., do­
wodzony przez kpt. Sojczyńskiego; w starciach zbroj­
nych i na mocy wyroków kierownictwa Walki z Bez­
prawiem zostało zlikwidowanych 385 osób, w tym 65
milicjantów, 51 ubeków, 11 ormowców, 57 PPR-
owców, 18 żołnierzy sow., 8 członków SL oraz 110
zdrajców i konfidentów; partyzanci z oddziału „Klim­
czok” wykonali dodatkowo 28 wyroków, w tym jako
pierwszy, VIII1945 w Radomsku na szefie sekcji śled­
czej UB, zwyrodniałym sadyście J.J. Cukiermanie, co
posłużyło potem za pretekst do oskarżeń Sojczyńskie­
go o antysemityzm; najgłośniejszą akcją Sojczyńskie­
go było (drugie już) rozbicie więzienia w Radomsku
(19/20IV 1946); atakiem kierował dowódca oddziału
piotrkowskiego J. Rogólka (pseud. „Grot”); w akcji
brały udział 4 oddziały - łącznie 167 żołnierzy; wię­
zienie rozbił oddział W. Kuśmierczyka (pseud. „Lon-
ginus”); uwolniono 57 więźniów; zorganizowana na­
prędce obława 20 IV rozproszyła częściowo oddział
Rogólki, natomiast 40-osobowy oddział H. Glapińskie-
go (pseud. „Klinga”) rozbił pod wsią Graby 200-oso-
bowągrupę operacyjną KBW/UB/NKWD: 21 IV 1946
w Żytnie Glapiński rozbił kompanię KBW; 22 IV roz­
proszył on swój oddział, pozostawiając przy sobie tyl­
ko kilkunastoosobową grupę; walczył do aresztowa­
nia IX 1946; skazany na śmierć, został zamordowany
19II 1947; Sojczyńskiego aresztowano w Częstocho­
wie 27 V I 1946; został skazany na śmierć i 19II 1947
zamordowany w łódzkim więzieniu.
243
Po aresztowaniu Sojczyńskiego dowództwo prze­
jęła tzw. II Komenda KWP, na której czele stał por. J.
Jasiński (pseud. „Janusz”); nie zdołał on jednak pod­
porządkować sobie całego terenu, a tylko Częstocho­
wę, Radomsko i Piotrków Trybunalski; po jego aresz­
towaniu w noc sylwestrową 1946 dowództwo do amne­
stii 1947 przejął sierż. W. Janusiak (pseud. „Praw­
dzie”); amnestię odrzucił sierż. J. Małolepszy (pseud.
„Murat”), któiy stworzył III Komendę KWP.
Z Konspiracyjnego Wojska Pol. wyodrębniły się
2 oddziały: walczący w zach. części powiatu wieluń­
skiego „Babinicz” A. Olejnika i walczący we wsch.
części powiatu oddział „Błyskawica” A. Pabiniaka
(pseud. „Błyskawica”), z którego, z powodu dużej li­
czebności, wyodrębnił się oddział sierż. Małolepsze­
go; po rozproszeniu oddziału Olejnika (aresztowany
IX 1946) i ujawnieniu się Pabiniaka (pod koniec III
1947) dowództwo nad partyzantką KWP objął Mało­
lepszy; dowodzony przez niego oddział „Murat” roz­
rósł się od stanu 17 partyzantów (IV 1947) do 70 (XI
1948); do 1948 nowy komendant podporządkował
sobie ponadto oddział „Wawel” J. Ślęzaka (pseud.
„Mucha”), liczący 10 osób, „Balon” A. Jaworskiego
(pseud. „Zapora”), liczący 22 osoby „Turbina” L. Da­
nielaka (pseud. „Bojar”); Małolepszy walczył gł. w
powiecie wieluńskim; 9 XI 1948 otoczony w bunkrze
w Budach k. Skrzynna, poddał się obławie UB/KBW
na słowo honoru gwarantujące życie jemu i jego żo­
łnierzom; skazany na śmierć odwoływał się od wyro­
ku, jednak został zamordowany w więzieniu 14 III
1949; po aresztowaniu Małolepszego walczyły jesz­
cze oddziały Ślęzaka (aresztowany 26 VI 1954, za­
mordowany 26 VIII 1955) i Danielaka (aresztowany)
3 III 1954, zamordowany 5 VIII 1955); krócej, bo do
1951 walczył J. Kwapisz (pseud. „Lis”, „Kula”), któ­
ry zginął w walce z UB.
Na Podhalu działało nadal ugrupowanie party­
zanckie mjra Kurasia; na Turbaczu wygłosił on prze­
mówienie, którego hasło „Bić się za Polskę bez ko­
munistów” obiegło cały kraj; ugrupowanie, pieczętu­
jące się do końca pieczęcią: Oddział Partyzancki AK
„Błyskawica”, osiągnęło stan 600, a przejściowo na­
wet 800, partyzantów; liczyło 6 kompanii działających
naprawie całym Podhalu; podporządkowali mu się do­
wódcy następujących oddziałów: „Zemsta” Z. Waw-
rzuta (pseud. „Zemsta”) - 30 żołnierzy, „Grot” M.
Mordowskiego (pseud. „Ojciec”) - 15 żołnierzy, „Hu­
ragan” A. Szczypta (pseud. „Zenit”) - 35 żołnierzy,
„Huragan III” J. Ziomkowskiego-30 żołnierzy, „Bły­
skawica” M. Dudonia (pseud. „Wicher”) - 70 żołnie­
rzy, „Wolność” S. Papierza (pseud. „Sęp”), „Burza”
M. Wądolnego (pseud. „Mściciel”) - 80 ludzi.
 Kuraś walczył do 21 II 1947, kiedy to otoczony
przez obławę KB W w Ostrowsku próbował popełnić
samobójstwo; ciężko ranny, zmarł w Nowym Targu w
niewyjaśnionych okolicznościach; po śmierci Kurasia
część żołnierzy i współpracowników skorzystała z
amnestii (510 osób), część walczyła do 1949 pod do­
wództwem byłego zastępcy Kurasia, S. Ludzi (pseud.
„Harnaś”) w ramach oddziału „Wiarusy”.
Do najważniejszych akcji ugrupowania Kurasia
należało rozbicie siedzib MO/UB w Nowym Targu i
Limanowej (17 IV 1945), rozbicie grupy pościgowej
KBW pod Czorsztynem (2 8 IX 1945), rozbicie grupy
operacyjnej MO/UB na Gubałówce (4 VIII1946), roz­
bicie więzienia św. Michała w Krakowie (12 VIII
1946), rozbicie grup pościgowych MO/UB w Dolinie
Kościeliskiej (IX J946).
Z ugrupowaniem Kurasia, a nast. z Armią Pol­
ską w Kraju związany był oddział M. Wądolnego
(pseud. „Mściciel”, „Granit”), którego teren działania
obejmował powiaty Wadowice i Żywiec; oddział li­
czył ok. 80 żołnierzy działających w 4 grupach bojo­
wych; do głośniejszych akcji oddziału należał atak na
pociąg pod Stiyszowem (16 V II1946), atak na Wado­
wice (25/26 V 1946) i rozbicie obławy KBW/UB w
Kleczy Górnej (12 XII 1946); poza tym oddział wie­
lokrotne rozbijał posterunki MO/UB w Lanckoronie,
Stryszowie i in. miejscowościach; po śmierci Wądol­
nego w walce z obławą KBW/UB w Łękawicy (14 1 PPR, konfidentów UB i NKWD; role aktywistów i
1947) dowództwo przejął Sikora (pseud. „Prawy”),
który będąc rannym, przekazał czasowo dowodzenie
M. Spule (pseud. „Feluś”); kiedy Spuła nie chciał
zwrócić dowództwa, Sikora podjął współpracę z bez­
pieką, za co został zlikwidowany; oddział Spuły pod
kryptonimem „Feluś” walczył do śmierci dowódcy;
podczas noclegu 12/13 V I 1949 Spuła wraz z adiutan­
tem został zastrzelony przez podwładnego (pseud.
„Kos”) który podjął współpracę z bezpieką.
5.
U p a d e k p o w s ta n ia . Powstanie zostało
stłumione nie w boju, lecz za pomocą oszukańczych
„amnestii” połączonych z obietnicami wolnych wy­
borów, a w rzeczywistości ułatwiających bezkarne
aresztowanie żołnierzy, którzy oddali broń; dekret o
pierwszej z amnestii ogłoszono 2 VIII 1945; ponie­
waż poparł ją swym autorytetem jeden z zasłużonych
dowódców powstania warsz. J. Mazurkiewicz (pseud.
„Radosław”), przyjęło się nazywać ją „amnestią Ma­
zurkiewicza”; skorzystało z niej ok. 42 tys. żołnierzy;
gdy oszustwo wyszło na jaw, część z nich wróciła do
lasów, część jednak została już aresztowana; o sile le­
śnych oddziałów świadczy fakt, że z kolejnej amnestii
(22 II 1947) skorzystało ponad 54 tys. osób.
Wykładnikiem siły powstania jest także liczeb­
ność wojsk zaangażowanych do jego zwalczania; 1945
były to 3 dywizje sow., 1946 - jedna, lecz w sile ar­
mii; mimo ogromnej przewagi Rosjanie nie dawali
sobie rady we wrogo nastawionym, obcym terenie; do
walki z poi. społeczeństwem powołano także poi. jed­
nostki, których trzon stanowiły przygotowywane do
dywersji na tyłach wojsk niem. „specbataliony” do­
wodzone przez mjra H. Toruńczyka, uczestnika -> woj­
ny domowej w Hiszpanii; te Wojska Wewn. zostały
wiosną 1945 wzmocnione wracającymi z frontu od­
działami 4 Dywizji Piechoty im. Kilińskiego i jako
Korpus Bezpieczeństwa Wewn. oddane pod dowódz­
two sow. generała Kieniewicza; liczyły one wówczas
30 tys. żołnierzy, podobnie jak Dywizja Zbiorcza
NKWD.
Przybliżonym wykładnikiem działalności KBW
są dane oficjalne raporty o wynikach walk z „leśnymi
bandami”; wg nich 1945 zabito 626, raniono 20, aresz­
towano 6107 „bandytów”; 1946 zabito 760, raniono
259, aresztowano 20 514 „bandytów”; 1947 zabito 412,
raniono 104, aresztowano 9223 „bandytów”; 1948
zabito 152, raniono 51, aresztowano 9795 „bandy­
tów”; straty własne KBW miały wynieść 589 zabitych
oraz ponad 500 rannych; całościowe straty strony ko­
mun. były wyższe, nawet wg oficjalnych danych; do
końca 1948 wyniosły one 8691 mundurowych (w tym
4 tys. milicjantów, 2564 żołnierzy, 1600 ubowców)
oraz ok. 5 tys. cywilnych działaczy, gł. aktywistów
konfidentów najczęściej się pokrywały, stąd niebez­
pieczeństwo dwukrotnego liczenia tych samych osób.
1945 pol.-sow. oddziały pacyfikacyjne liczyły ok.
100 tys., a rok później 180 tys. żołnierzy; na czas wy­
borów na pocz. 1947 komuniści zmobilizowali 342,5
tys. żołnierzy, milicjantów i agentów; wbrew legen­
dzie o patriotyzmie wojska, LWP było od pocz. włą­
czone do walki z poi. społeczeństwem; wkrótce po
zakończeniu walk z Niemcami, 24 V 1945 M. Żymier­
ski, szef resortu obrony, wydał rozkaz nr 289 nakazu­
jący „zlikwidować w zdecydowany i energiczny spo­
sób, w jak najkrótszym czasie, bandy dywersyjne”; do
walki rzucono wracające z frontu oddziały LWP: 1
Dywizja Piechoty została skierowana do Siedlec, 3
Dywizja Piechoty w Lubelskie, a 8 i 9 Dywizje Pie­
choty w Rzeszowskie, gdzie walczyły także siły UPA;
żołnierze ściągnięci z Niemiec byli informowani, że
walczą z bandami volksdeutschów, pol. faszystów itp.;
do 1 VIII LWP przeprowadziło ok. 70 akcji pacyfika-
cyjnych, z tego 15 zakończonych większymi potycz­
kami i bitwami; lotnictwo wspomagające odbyło 104
loty, przeważnie rozpoznawcze, rzadziej bojowe
(ostrzał z ckm, zrzucanie granatów itp); za większe
sukcesy uznano rozbicie 8 VII k. Czarnej Wsi (woj.
białostockie) przez 1 Dywizję Piechoty oddziału OAK
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. POLSKA
mjra A. Rybnika (pseud. „Dziki”); 14 partyzantów
zabito, 35 wzięto do niewoli, reszta wraz z dowódcą
przebiła się przez obławę; 23 VII siły tej samej dywi­
zji rozbiły walczący na Podlasiu oddział ROAK „Tura”
(NN); wg oficjalnego raportu zabito 46 partyzantów,
ujęto 24; 3 Dywizja Piechoty miała jeszcze mniejsze
sukcesy; podczas akcji oczyszczania Lasów Janow­
skich (10-12 VII) zabito jedynie 22 partyzantów, uję­
to także 117 „członków podziemia zbrojnego”; trud­
no powiedzieć, jaki odsetek stanowili wśród nich par­
tyzanci, a jaki zwykli chłopi; gł. siły powstańców po­
zostały nienaruszone.
Wykorzystując sytuację powstałą w związku z
oszukańczą amnestią z 2 VIII 1945, oddziały LWP
przeprowadziły już w sierpniu kilka obław; 1 Dywizja
Piechoty rozbiła oddział „Tatara” (NN), starła się też
z kilkoma in„ tracąc 32 zabitych, 20 rannych i 4 sa­
mochody; w wyniku przeprowadzonej we wrześniu
akcji 3 Dywizji Piechoty zginęło 146 partyzantów, a
63 zostało aresztowanych, straty własne wyniosły 10
zabitych i 20 rannych; podsumowując tę akcję peere­
lowski historyk E. Olszewski podał („Wojskowy Prze­
gląd Histoiyczny” 2(1973)), że do końca 1945 zlikwi­
dowano 28 „band reakcyjnych” i zabito 984 „człon­
ków podziemia”; wg danych MBP 1 I 1946 w lesie
pozostawało 9240 partyzantów w 126 „bandach”; sztab
generalny LWP obliczał siły partyzantów na 18 tys.,
sztab KBW nawet na 33 tys. żołnierzy.
Następna akcja pacyfikacyjna przeprowadzona
została 5-27 II 1946; swoim zasięgiem objęła obszar
woj. białostockiego, lubelskiego i wsch. część warsz.;
kierownictwo zlecono dowódcy Warsz. Okręgu Wojsk,,
gen. dyw. B. Olbrychtowi, któremu podporządkowa­
no siły 4 dywizji (1, 3, 14, 18 Dywizja Piechoty), 9
batalionów operacyjnych i pułk zmotoryzowany KBW;
plonem operacji było 105 zabitych oraz 4279 zatrzy­
manych; wg oficjalnych danych w I kwartale 1946
powstańcy przeprowadzili 1646 akcji, w których zgi­
nęło 703 „utrwalaczy” Polski Lud., 166 - zaginęło, a
216 zostało rannych („Wojskowy Przegląd Historycz­
ny” 4( 1987); akcja przyniosła skutek odwrotny od za­
mierzonego; wg ocen gen. Mossora „zbrojne podzie­
mie wzrosło z 15 tys. w marcu do 18 tys. w kwietniu
1946” (O utrwalenie władzy ludowej 4( 1987)).
29 III 1946 komun, „rząd” powołał Państw. Ko­
misję Bezpieczeństwa; nazwa ta pojawiła się już wcze­
śniej (21 III) w Planie kontroli i oczyszczenia najważ­
niejszych dróg, co dowodzi, że „rząd” zatwierdzał tyl­
ko decyzje wojsk, władz okupacyjnych; formalnym prze­
wodniczącym był Rola-Żymierski, zaś nadzór polit.
sprawował szef GZP płk W. Grosz (członek WKP(b),
przedwojenny agent sow.), gł. rolę odegrali jednak ofi­
cerowie Armii Czerwonej; kraj podzielono na 14 „stref
245
bezpieczeństwa”, w których władzę sprawowali szefo­
wie Woj. Komisji Bezpieczeństwa; z 14 oficerów co
najmniej 9 było czerwonoarmistami oddelegowanymi
do LWP, (pochodzenie 2 następnych było niepewne);
szefem sztabu został gen W. Korczyc, szefem pionu ope­
racyjnego O. Steca - obaj z Armii Czerwonej; w skład
KB W wchodzili także komendant MO F. Jóźwiak (mąż
osławionej prokurator H. Wolińskiej) oraz oddelego­
wany z MBP płk J. Czaplicki, który specjalizował się w
zwalczaniu AK (z tego powodu, jak i z racji pochodze­
nia nazywano go „Akowerem”); również kadra oficer­
ska dywizji wyznaczonych do pacyfikacji była w 70-
80% niepol.; komisji podlegało ok. 160-180 tys. żo­
łnierzy, jednak czołową rolę w operacji odgrywała po­
zostająca wciąż w Polsce 64 Zbiorcza Dywizja NKWD.
Pierwszą akcją PKB była operacja „Dęblin-lre-
na” wymierzona przeciwko Bernaciakowi, przygoto­
wywana od IV 1946; rozpoczęto ją 19 V; obławy wy­
ruszyły z Garwolina, Łukowa, Pionek i Puław, ale tra­
fiły w próżnię; po 3 tygodniach zabito zaledwie 10
partyzantów, 19 prawdopodobnie raniono; dla ratowa­
nia prestiżu aresztowano 240 „podejrzanych” i 19 VI
całą akcję zakończono; nie przyniosła także sukcesu
wymierzona przeciwko Szendzielarzowi operacja w
Borach Tucholskich (10-12 V) ani obława przeciwko
Sojczyńskiemu (15 IV-10 V); w trakcie tej ostatniej
operacji, jakby kpiąc z obław, Sojczyński zajął przej­
ściowo Radomsko (19/20 IV 1946); w sumie 1946
LWP zabiło 1577 ludzi i aresztowało „za współpracę
z bandami” 18 556 osób; rok wcześniej sukcesy LWP
wyrażały się liczbą984 zabitych i 3500 aresztowanych;
operacja przyniosła też straty sygnalizowane oficjal­
nymi liczbami; wg nich I-III zginęło 634 osób, a 216
zostało rannych, zaś IV i V było 604 zabitych i 203
rannych; dane te obejmują tylko „mundurowych”
(LWP, MO), pomijając cywilnych pracowników i
współpracowników służb specjalnych; wg oficjalnych
statystyk do 1948 włącznie poległo 1749 ubowców,
co stanowiło ok. 12% tej formacji; w końcu V 1946
oddziały wojska skierowano do „ochrony referendum”,
co w praktyce oznaczało sterroryzowanie większych
miejscowości, ale i zaniechanie pacyfikacji lasów; re­
ferendum chroniły także masy milicji, ormowców,
ubowców i działaczy partyjnych; lato i jesień 1946
należały znów do partyzantów; jedną z głośniejszych
akcji w tym okresie było rozbicie kilkunastu poste­
runków MO przez Dekutowskiego, a także przejścio­
we zajęcie Iławy przez oddział Szendzielarza (1 XI).
Kolejny i najmocniejszy cios zadała powstańcom
amnestia, która weszła w życie 22 II 1947; wg oficjal­
nych protokołów z odprawy szefów WUBP z 28 IV
1947 skorzystało z niej 54 621 osób, najwięcej z WiN
(9 228), mniej z NSZ (4 892), a także 7 448 „dezerte­
rów” i 8 432 „członków band leśnych”; zdano 14 151
sztuk broni, w tym 10 działek, 12 moździerzy, 72 ckm,
832 rkm, 2752 automaty, 6830 karabinów i 2740 pi­
stoletów; po zsumowaniu wynika, że większość par­
tyzantów walczyła z komunistami bez broni; wskutek
drugiej amnestii ujawniły się na rozkaz Lubelskiego
Inspektoratu WiN oddziały podległe Dekutowskiemu,
w Kieleckiem - oddziały, którymi wcześniej dowo­
dził Jaskólski, na Mazowszu zaprzestał walk „Bury” i
przejściowo wyszedł z partyzantki Tabortowski, ujaw­
nili się także 2 dowódcy Szendzielarza- Christa i Smo­
leński; w Białostockiem ujawnił się dowódca samo­
dzielnego oddziału WiN pchor. L. Suszyński, w Kra-
kowskiem większość partyzantów Lisika (który zgi­
nął 13 I 1947 w Łękawicy), na Podhalu po śmierci
„Ognia” (2 1 II 1947) ujawniła się większość jego par­
tyzantów (ponad 510 osób), w okolicach Augustowa
- kpt. B. Jasiński (pseud. „Komar”) i wielu innych.
Wśród ujawnionych żołnierzy było 33 915 chło­
pów, 14178 robotników i tylko 2915 „inteligentów” (resz­
tę stanowiła „młodzież”), co odpowiada strukturze kla­
sowej Polski, a zadaje kłam propagandowym twierdze­
niom komunistów, jakoby powstanie było klasowąawan­
turą odchodzącej w przeszłość szlachty i reakcyjnej inte­
ligencji; powstanie miało charakter narodowy.
Aresztowania przeprowadzane wśród lekkomyśl­
nie ujawnionych partyzantów spowodowały powrót
wielu z nich do lasu, jednak powstanie nie odzyskało
już dawnego rozmachu; ponieważ budowanie dużych
brygad było zbyt niebezpieczne, powstańcy przyjęli
taktykę walki w małych oddziałach i patrolach; bitwy
i zwycięstwa w większym stylu, takie jak Kuryłówka
czy Las Stocki, były więc niemożliwe; niemniej w cen­
tralnej Polsce niedobitki KWP pozbierał J. Małolep­
szy, na południu walkę kontynuowała część „ogniow-
ców”, wyszła też w pole Polska Podziemna Armia Nie­
podległościowa S. Pióro (pseud. „Emir”); na Podlasiu
walczyły nadal oddziały kpt. K. Kamieńskiego (pseud.
„Huzar”), K. Krasowskiego (pseud. „Głuszec”), a
przede wszystkim VI Brygada Wileńska kpt. Łukasiu-
ka, na Suwalszczyźnie zaś oddziały J. Sadowskiego
(pseud. „Blady”) i P. Burdyna (pseud. „Burdyn”), w
Rzeszowskiem A. Kusza; akcje tych oddziałów pole­
gały przeważnie na rozbijaniu siedzib MO/UB, eks-
propriacjach i terrorze wobec najbardziej znienawidzo­
nych ubeków i milicjantów.
1952 miała miejsce ostatnia próba pacyfikacji
podziemia; komuniści chcieli ogłosić zwycięstwo
przed 22 VII, datą ogłoszenia swojej konstytucji; 22
III w walce z obławą KB W zginął S. Grabowski (pseud.
„Wiarus”) wraz z 2 partyzantami; 7 V w Skwierzynie
aresztowano grupę młodzieżowych konspiratorów; 18
VII w Obrzycach (powiat Międzyrzecz) aresztowano
członków poi. Tajnego Ruchu Wyzwoleńczego; nie
były to jednak ani najsilniejsze z podziemnych oddzia­
łów, ani przynoszące chwałę akcje.
Zeszyty do historii Narodowych Sił Zbrojnych, Chicago
1961-69; Informator o nielegalnych antypaństwowych organiza­
cjach i bandach zbrojnych, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
Biuro C, Warszawa 1964; Z walk przeciwko zbrojnemu podzie­
miu, Warszawa 1966; S. Wałach, Świadectw tamtym dniom, Kra­
ków 1976; S. Skwarek, Na wysuniętych posterunkach, Warszawa
1977; S. Kluz, W potrzasku dziejowym, Jestem Polakiem” 1978;
T. Walichnowski, U źródeł walk z podziemiem rekreacyjnym w Pol­
sce, Warszawa 1980; O utrwalenie władzy ludowej w Polsce / 944-
1948, Warszawa 1982, J. Erdman, Droga do Ostrej Bramy, Lon­
dyn 1984; Z.S. Siemaszko, Narodowe siły zbrojne, Warszawa 1985;
E. Banasikowski, Na zew Ziemi Wileńskiej, „Spotkania” 1990; K.
Kerstenowa, Narodziny systemu władzy, Poznań 1990; J. Łopuski,
Losy Armii Krajowej na Rzeszówszczyźnie, Warszawa 1990; Ar­
mia Krajowa w dokumentach IV-V!, Wrocław 1991; T. Gasztold,
Nad Niemnem i Oszmianką, Koszalin 1991; A. Heda, Wspomnie­
nia ,, Szarego ”, Warszawa 1991; J. Surwilło, Rachunki nie zamknię­
te, Wilno 1992; Z. Woźni czka, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość,
Warszawa 1992;,Archiwum Polski Podziemnej 1939-1956. Do­
kumenty i materiały”, 2(1994), 3(1995); Armia Krajowa, Dra­
matyczny epilog, Warszawa 1994; T. Labuszewski, K. Krajewski,
Od Łupaszki do Młota, Warszawa 1994; Narodowe Siły Zbrojne.
Dokumenty, struktury, personalia, Warszawa 1994-96; Z. Kło­
siński, 3. Wileńska, Białystok 1995; Ewa Kurek, Zaporczycy 1943-
¡949, Lublin 1995; A.W. Gała, Konspiracyjne Wojsko Polskie
1945-1954, Częstochowa 1996; D. Garbacz, „Wołyniak" legen­
da prawdziwa, Stalowa Wola 1996; S. Puchalski, Partyzańci „Ojca
Jana", Stalowa Wola 1996; J. Śląski, Żołnierze wyklęci, Warsza­
wa 1996; J. Wołkowski, Okręg Wileński ZWZ-AK w łatach 1939-
1945, Warszawa 1996; K. Krajewski, T. Labuszewski, Białostoc­
ki okręg AK-A KO, Warszawa 1997; K. Krajewski, Na Ziemi No­
wogródzkiej, Warszawa 1997; H. Pająk, Oni się nigdy nie podda­
li, Lublin 1997; Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty, Warsza­
wa 1997-99; R. Pestka, Warszyc, Pabianice 1997; Zaporczycy.
Relacje, Lublin 1997; P. Gawryszak, Podziemie polityczno-woj­
skowe w inspektoracie Lublin w łatach 1944-1956, Lublin 1998;
S. Poleszak, Jeden z wyklętych: major Jan Tabortowski „Bruz­
da", Warszawa 1998; B. Urbankowski, Czerwona msza, Warsza­
wa 1998; Wojna domowa czy nowa okupacja? Materiały sesji
naukowej, Wrocław 1998; O. Christa, V „Szczerbca" i „Łupasz­
ki ", Warszawa 1999; Żołnierze wyklęci, Warszawa 1999,
Bohdan Urbankowski
II. ZSRR
1. Bunt Kor pus u C z e c h o s ł o w a c k
i e g o. W czasie I wojny świat, na terenie Rosji zna­
lazła się spora ilość Czechów i Słowaków - jeńców z
armii austr,; uformowano z nich samodzielny korpus
wojsk., liczący ok. 50 tys. żołnierzy; po rewolucji paź­
dziernikowej, na prośbę aliantów, jednostka ta miała
być ewakuowana z Rosji i skierowana przez Włady-
wostok do Francji; oddziały korpusu przemieszczając
się z Ukrainy, rozciągnęły się wzdłuż całej transsybe­
ryjskiej linii kolejowej aż do Władywostoku; 25 V
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. ZSRR
1918 doszło do starcia z usiłującą ich rozbroić grupą
czerwonoarmistów na stacji kolejowej Marianowka
niedaleko Omska; był to sygnał do wystąpienia całego
korpusu; w stosunkowo krótkim czasie oddziały Kor­
pusu opanowały prawie całą jednotorową syberyjską
linię kolejową, co przyczyniło się do mobilizacji sił
antybolszew. gł. na Powołżu i Syberii, a co w literatu­
rze uważa się (zresztą nie całkiem słusznie) za pocz.
wojny domowej w Rosji Radzieckiej.
2. Powstanie „lew icow ych eserow ców całą
Po przejęciu władzy przez bolszewików X 1917 KC
Socjaldemokr. Partii Robotników Rosji (bolszewików),
zaproponowało lewicowym eserowcom (którzy oderwali
się od Partii Socjalistów-Rewolucjonistówpo przewro­
cie bolszew.) wejście w skład Rady Komisarzy Lud.
(RKL); jednak nie przyjęli oni oferty, ponieważ opo­
wiadali się wówczas za koncepcją „jednolitego'’ rządu
złożonego z przedstawicieli wszystkich partii socjalist.; stępem uwolnić Dzierżyńskiego, a następnego dnia wy­
lewicowi eserowcy weszli do rządu (tj. do RKL,) do­
piero XII 1917, po II Ogólnoros. Zjeździe Delegatów
Chłopskich (formalnie partia lewicowych eserowców
ukonstytuowała się 2(15) XII 1917); jednak od pocz.
między nimi a bolszewikami istniała niezgodność po­
glądów na wiele zasadniczych kwestii; przede wszyst­
kim lewicowi eserowcy byli przeciwni zawarciu sepa­
ratystycznego pokoju między Rosją Radz. a Niemcami,
podpisanego ostatecznie 3 III 1918; nie zgadzali się
również na wprowadzenie 21 II kary śmierci w Armii
Czerwonej, zniesionej przez U Wszechros. Zjazd Rad
25 X (7 XI) 1917; po 3 III lewicowi eserowcy odwołali
swych przedstawicieli z RKL, chociaż ich ludzie nadal
pozostali w CzeKa (Wszechros. Nadzwyczajna Ko­
misja do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją, którą
kierował F. Dzierżyński), wprowadzeni do niej przez
dotychczasowego, eserowskiego szefa komisariatu spra­
wiedliwości; lewicowi eserowcy domagali się ponadto
natychmiastowego zaprzestania konfiskaty zboża chło­
pom, zreformowania Armii Czerwonej, zawarcia pokoju
z Korpusem Czechosłowac. i rozpoczęcia wojny party­
zanckiej przeciwko niem. okupantom na terenach Ukra­
iny i pd. Rosji; żądania te znalazły gorące poparcie wśród kiego w Piotrogrodzie rozstrzelano 500 zakładników,
chłopstwa, poparła je także znaczna część oficerów
Armii Czerwonej oraz kilku czołowych przywódców
samej CzeKi.
Były to gł. przyczyny, dla których lewicowi ese­
rowcy zdecydowali się na podjęcie próby przewrotu
polit. 6 VII 1918; w południe przywódcy powstania
zebrali się w budynku WCzK w Moskwie przy ulicy
Łubianka; w tym samym czasie w gmachu ambasady
niem. 2 młodzi ludzie (J. Blumkin i M. Andriejew),
dokonali udanego zamachu na ambasadora W. Mirba-
cha; zabójstwo to wywołało zamieszanie w kierow­
nictwie bolszew., które obawiało się reakcji Niemców;
247
Lenin polecił Dzierżyńskiemu przeprowadzić osobi­
ste śledztwo; kiedy ten stwierdziwszy, że zamachow­
cy posłużyli się sfałszowanym dokumentem, który
umożliwił im spotkanie z ambasadorem, udał się do
centrali CzeKi - został tam przez spiskowców aresz­
towany.
Zabójstwo Mirbacha i aresztowanie Dzierżyń­
skiego było sygnałem do powstania; w Moskwie lewi­
cowi eserowcy zajęli m.in. telegraf, skąd wysłali na
”. Rosję telegramy o przejęciu władzy w stolicy (bol­
szewicy przenieśli stolicę z Piotrogrodu do Moskwy
12 III 1918po zawarciu pokoju z Niemcami); powsta­
nia wybuchły także m.in. w Wołogdzie, Jarosławiu,
Symbirsku i w okolicach Penzy; jednak w Moskwie
powstanie zostało bardzo szybko zdławione; jeszcze
6 VII M. Łacisowi, szefowi moskiewskiego oddziału
CzeKi i prawej ręce Dzierżyńskiego, udało się pod­
przeć powstańców z telegrafu; pomimo przegranej w
Moskwie lewicowi eserowcy dysponowali znacznymi
wpływami na prowincji; wprawdzie nie posiadali oni
tak sprawnego aparatu organizacyjnego jak bolszewi­
cy, ale ich powstanie dysponując poparciem znacznej
części społeczeństwa (chłopów, a także najbardziej
świadomej części klasy robotniczej - kolejarzy, dru­
karzy i hutników), przybrało rzeczywiście poważne
rozmiary, zwł. na Uralu, jednym z największych ośrod­
ków przemysłowych Rosji; jednak siły lewicowych
eserowców były za słabe, by móc skutecznie przeciw­
stawić się bolszewikom; na terror CzeKi próbowali
odpowiedzieć własnym kontrterrorem; 30 VIII 1918
dokonali 2 brzemiennych w skutki aktów: student L.
Kannegiesser zamordował szefa piotrogrodzkiej Cze­
Ki - M. Uiyckiego, a w Moskwie eserówka- F. (Dora)
Kapłan strzelała do Lenina raniąc go w obojczyk i szy­
ję; odpowiadając na te zamachy, WCzK zapoczątko­
wała w historii państwa sow. nowy okres - okres
-> „czerwonego terroru”; wprowadzono go specjalnym
dekretem RKL 5 IX 1918; powstanie lewicowych ese­
rowców upadło, a w odwecie za zamordowanie Uryc­
zaś za zranienie Lenina zlikwidowano 600 osób; w
odpowiedzi na powstanie w Jarosławiu, którym kiero­
wał „prawicowy” eserowiec, B. Sawinkow, dokonano
egzekucji ponad 400 osób.
3. P o w s t a n i a c h ł o p s k i e . 1918-20w
Rosji Radz. bolszewicy realizowali politykę komuni­
zmu wojennego, której jednym z elementów w sferze
gosp. były przymusowe rekwizycje żywności, gł. zbo­
ża, w gospodarstwach chłopskich wprowadzone ofi­
cjalnie dekretem RKL 11 I 1919; w Rosji zawsze bra­
kowało żywności, ale 1918 bolszewicy doprowadzili
pod tym względem do sytuacji katastrofalnej; zupę-
łnie ustały dostawy do miast, ponieważ chłopi oczeki­
wali, że państwo podniesie ceny zboża; władze odpo­
wiedziały na to wysłaniem na wieś uzbrojonych od­
działów młodych robotników lub CzeKi z zadaniem
konfiskaty wszelkich nadwyżek zboża ponad potrze­
by rodzin chłopskich (najczęściej zdarzało się tak, że
konfiskowano wszystko zboże łącznie z ziarnem siew­
nym); ponadto wiosną 1918 bolszewicy zainspirowali
„walkę klasową” na wsi, czego instytucjonalnym wy­
razem było utworzenie dekretem WCIK (Wszech-
związkowy Centralny Komitet Wykonawczy) 11 VI
1918 „komitetów biedoty” (kombiedy), powołanych
gł. do wyszukiwania skrywanych „nadwyżek” zboża
przez zamożniejszych chłopów; działalność kombie-
dów prowadziła do szerzenia się nienawiści i wrogo­
ści wśród ludności wiejskiej i do stosowania aktów
przemocy wobec średniorolnych i bogatych chłopów
(nie istniały wówczas żadne urzędowe kryteria okre­
ślające status „średniaka” i „kułaka”); faktyczne czy
domniemane skrywanie nadwyżek zostało uznane
przez władze za „zbrodnię spekulacji”; tego rodzaju
polityka bynajmniej nie zachęcała chłopów zwł. bo­
gatszych do zwiększania produkcji; naturalną reakcją
na rekwizycje było ograniczanie areału zasiewów, a to
z kolei doprowadziło do ogólnego, gwałtownego spad­
ku produkcji rolnej w Rosji Sow.; tymczasem Lenin
nie przyjmował żadnych, nawet najbardziej oczywi­
stych argumentów przemawiających za umiarkowa­
niem w polityce rolnej państwa - co więcej, tam gdzie
to było możliwe, wraz z nacjonalizacją przemysłu su­
gerował kolektywizację, a w odpowiedzi na kurczenie
się obszaru zasiewów proponował adm., „planowe”
wyznaczanie wielkości areału zasiewu dla każdego
indywidualnego chłopa; ogólna nędza i gwałtowne
pogorszenie się warunków bytowania w połączeniu z
rujnującą wieś działalnością „kombiedów” uświado­
miły chłopom, że dalsze popieranie bolszewików w
wojnie domowej przeciwko białym na zasadzie „mniej­
szego zła”jest bezcelowe; dotychczasowe odosobnio­
ne i sporadyczne wybuchy niezadowolenia zaczęły na­
bierać charakteru zorganizowanych, masowych po­
wstań chłopskich zwł. w najbardziej chlebodajnych
obszarach Rosji eur., na Ukrainie i Powołżu, a także
na Syberii.
Pierwsza fala powstań chłopskich zalała kraj już
1918, a największa ich liczba, bo aż ok. 250, miała
miejsce w centralnych rejonach Rosji eur., co tłuma­
czy się tym, iż znajdowały się one właśnie w rękach
bolszewików, blisko ich gł. ośrodków władzy, stąd
najbardziej były narażone na działalność oddziałów
aprowizacyjnych; w miarę rozszerzania się konfiskat
na in. rejony, chłopi powstawali również i tam w obro­
nie swojej własności; na pocz. 1919 wybuchło powsta­
nie chłopów w rejonie środk. Wołgi (powstanie „cza-
panów) gdzie oprócz wzmożonych rekwizycji władze
bolszew. nałożyły na chłopów obowiązkowe dostawy
furmanek i koni dla walczących tam z białymi oddzia­
łów wojsk, oraz dostawy drewna do miast i dla kolei,
zmuszając ich także do prac przy załadunku zaopa­
trzenia dla armii, a nie dostarczając w zamian wyro­
bów przemysłowych; powstanie przybrało niemałe
rozmiary, jeżeli zważyć, że jego uczestnikom udało
się opanować kilka miast rejonu; III 1919 na Białorusi
zbuntowała się jedna z brygad Armii Czerwonej zło­
żona gł. z chłopów; zajmując Homel i Rzeczycę, połą­
czyła się z tzw. Poleskim Komitetem Powstańczym
reprezentującym chłopstwo białor.; powstańcy wydali
odezwę, w której domagali się ustanowienia w całej
Rosji Republiki Lud., zniesienia kontygentów, przy­
wrócenia Konstytuanty, wprowadzenia szerokich swo­
bód obywatelskich i przyznania chłopom całej ziemi;
z kolei latem 1919 w Ferganie jedna z licznych, nieza­
leżnych armii chłopskich biorących udział w wojnie
domowej raz po stronie czerwonych, raz białych, za­
warła porozumienie z „Muzułmańską Białą Gwardią”
operującą na terenie Turkiestanu, w celu przeciwsta­
wienia się wprowadzaniu kontygentów i „monopolu
zbożowego”, które bolszewicy, po dotarciu tam ich
wojsk, zaczęli ściągać latem 1919.
1920, kiedy zwycięstwo bolszewików w wojnie
domowej zostało już praktycznie przesądzone, a „pe­
łzająca rewolucja” dotarła niemal do wszystkich za­
kątków byłego imperium, sporadyczne dotąd wystą­
pienia włościan przerodziły się w regularną wojnę
chłopską przeciwko bolszewikom; powstały chłopskie
armie na Ukrainie, Powołżu i w in. rejonach Rosji
Radz.; ruch chłopski nie tylko się rozszerzał, ale także
nabierał charakteru masowego, czego najlepszym przy­
kładem mogła być armia atamana N. Machno na Ukra­
inie, a także A. Anionowa w guberni tambowskiej,
która I 1920 osiągnęła liczbę ponad 30 tys. chłopów-
żołnierzy; Antonow, eserowiec i były milicjant, któiy
przed 1917 wiele lat spędził w carskim więzieniu, po
raz pierwszy wystąpił przeciwko bolszewikom VIII
1918 podczas powstania lewicowych eserowców; od
wiosny 1919 prowadził regularną walkę z lokalnymi
organami władzy w guberni tambowskiej; 1920 tam-
bowskie chłopstwo, nie mogąc już znieść okrutnych
metod rekwizycji artykułów żywnościowych, w maju
na zjeździe gubemialnym uchwaliło program powsta­
nia, w którym postulowano obalenie władzy sow. i li­
kwidację partii komun., zwołanie Konstytuanty w po-
wsz., bezpośrednim, równym i tajnym głosowaniu oraz
przekazanie ziemi tym, którzy ją uprawiają; VII11920
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. ZSRR
wybuchło powstanie kierowane przez Antonowa, przy­
bierając charakter wojny partyzanckiej; na czele armii
chłopskiej stał sztab generalny oraz organizacja polit.
pod nazwą „Związek Pracujących Chłopów”; gdyjed-
nostki Antonowa zajmowały nowe tereny, natychmiast
zakładano na nich komitety tej organizacji; do likwi­
dacji partyzantów Antonowa użyto początkowo jed­
nostek CzeKi, lecz gdy te zostały rozbite, bolszewicy
musieli rzucić do walki Armię Czerwoną; prawie 50-
tys. siły regularnego wojska pod dowództwem M. Tu-
chaczewskiego, a nast. H. Uborewicza, wyposażone
w kilkaset ciężkich karabinów maszynowych, 60 ar­
mat, w wozy panc. i samoloty zadały ostateczny cios
powstaniu Antonowa dopiero VI 1921.
Kiedy w rejonie Tambowa-Woroneża Antonow
prowadził swoją regularną wojnę z Armią Czerwoną,
powstania chłopskie wybuchały na Kubaniu, Powo­
łżu i Syberii Zach., gdzie uformowała się 60-tys. ar­
mia powstańcza, opanowując wiele powiatów w gu­
berniach tiumeńskiej, omskiej, czelabińskiej i zdoby­
wając kilka miast, m.in. Tobolsk i Kokczetaw; zawią­
zany Komitet Powstańczy Zach. Syberii domagał się
ustanowienia „prawdziwego 1udowładztwa" - chłop­
skiej dyktatury, zwołania Konstytuanty, denacjonali-
zacji przemysłu oraz prawa użytkowania ziemi na „za­
sadzie równości”; chłopi buntowali się również w in.
rejonach Rosji Radz. - na Białorusi, w Karelii i Azji
Środk.; taktyka chłopskich armii i oddziałów zmieniała
się w zależności od lokalnych warunków, możliwości
materialnych i zdolności dowódców; do walki z nimi
władze wykorzystywały regularne oddziały wojska,
CzeKi, prowokację i zakładników, których rozstrzeli­
wano jeżeli w pobliżu znalazł się jakiś oddział chłop­
skiej partyzantki; organizowano też akcje pacyfikacyj-
ne i deportacyjne, przesiedlając w odległe rejony całe
wsie, by w ten sposób pozbawić „zaplecza” operujące
na danym obszarze oddziały powstańcze; w ten spo­
sób do końca 1921 bolszewikom udało się stłumić w
zasadzie większość powstań chłopskich, aczkolwiek
nie małą rolę w tym dziele odegrało również odejście
od polityki komunizmu wojennego na wsi, to jest od
przymusowych rekwizycji żywności na rzecz tzw. „po­
datku zbożowego”, który mógł wpłynąć na wzrost pro­
dukcji żywności i na złagodzenie niezadowolenia mas
chłopskich; ten nowy kurs, na wniosek Lenina, został
zaakceptowany przez X zjazd partii Ul 1921; zmiana
ta, a więc wprowadzenie tzw. Nowej Ekonom. Po­
lityki (NEP), oznaczała w istocie klęskę dotychczaso­
wej polityki rolnej bolszewików.
Dopiero na pocz. lat 30. zadano wsi skuteczny
cios, przeprowadzając kolektywizację rolnictwa; w jej
rezultacie upaństwowiono nie tylko ziemię, ale i całą
klasę chłopską; była to druga kampania „komunizmu
249
wojennego”, tym razem zakończona pomyślnie; J.
-> Stalinowi zatem udało się dokonać tego, co nie uda­
ło się W. -> Leninowi 1918-21 - zbudował wreszcie
„socjalizm” w postaci udanego komunizmu wojenne­
go; ale i tym razem chłopi próbowali stawiać opór,
chociaż nie na taką skalę i nie tak skutecznie jak po­
przednio; buntowali się na Ukrainie, Kubaniu, Kau­
kazie, nad Donem, w Azji Środk. i na Syberii; na pn.
Kaukazie i w niektórych rejonach Ukrainy przeciw
chłopom rzucono regularne oddziały wojska, a nawet
lotnictwo; wypowiedziawszy chłopstwu wojnę, pro­
paganda sow. z oburzeniem odnotowywała fakty opo­
ru oraz przypadki zabójstw aktywistów zapędzających
chłopstwo do kołchozów; w rezultacie tej „wojny”
stworzono system powsz. poddaństwa państw., i to o
wiele bezwzględniejszy niż za carów.
4. B unt m arynarzy k r o n s z ta d z k ic h .
Na decyzję Lenina o wprowadzeniu NEP-u wpłynął
dodatkowo bunt marynarzy garnizonu kronsztadzkie-
go, który wybuchł 2 8 II 1921 i zaszokował partię bol-
szew. jeszcze bardziej niż powstania chłopskie; mary­
narze kronsztadzcy byli bohaterami rewolucji; pomi­
mo iż pod koniec 1917 w miejsce starych roczników
powołano do Floty Bałtyckiej nowych poborowych,
nie zmieniło to przecież ogólnej atmosfery garnizonu,
dla którego doświadczenia lat po X 1917 były konty­
nuacją dawn. tradycji rewolucyjnych w warunkach rzą­
dów bolszew.; podobną tradycjąjak marynarze garni­
zonu kronsztadzkiego mogli poszczycić się tylko ro­
botnicy dużych zakładów przemysłowych Piotrogro-
du, aczkolwiek 1921 także proletariat byłej stolicy
Rosji nie był tym samym co 1917; na pocz. 1921 ro­
botnicy Piotrogrodu wielokrotnie demonstrowali pod
antybolszew. hasłami w zakładach pracy i na ulicach
miasta, wyrażając swoje niezadowolenie z ogólnego
upadku gospodarki, domagając się rozwiązania tzw.
„Armii Pracy” Trockiego (w istocie „armii łamistraj­
ków” wprowadzanych do strajkujących fabryk i „ma­
szynki do głosowania” umożliwiającej bolszewikom
wygrywanie wyborów do rad delegatów i związków
zawodowych); robotnicy żądali ponadto likwidacji
wszechobecnej CzeKi oraz usunięcia z zakładów pra­
cy uzbrojonych oddziałów straży fabrycznej; hałaśli­
wa nagonka prasowa, jaka towarzyszyła protestom
robotników piotrogrodzkich, przedstawiała fałszywie
ich problemy.
Rozdźwięk pomiędzy tym, co głosiła prasa, a rze­
czywistością był dobrze znany marynarzom kronsztadz-
kim, którzy posiadali bliskie kontakty z robotnikami
Piotrogrodu; do Kronsztadu docierały więc informacje
z pierwszej ręki o sytuacji w tym mieście i marynarzy
irytowała oficjalna propaganda bolszew. oraz przemil­
czanie przez prasę działań represyjnych, jakie podej­
mowano wobec robotników; wzburzony garnizon, po
aresztowaniu wysłanej do Piotrogrodu delegacji mary­
narzy, powołał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny;
Komitet wydał rezolucję, w której domagano się prze­
prowadzenia nowych wyborów do rad delegatów w
oparciu o tajne głosowanie oraz zastosowania środków
zabezpieczających wyborców przed oszukańczymi ma­
nipulacjami bolszewików; wysunięto również żądania
wolności słowa i prasy, swobody zgromadzeń, złago­
dzenia rygorów wobec więźniów polit., a w wielu przy­
padkach ponownego zbadania dowodów skazania za
działalność polit.; marynarze domagali się nadto swo­
bodnego dowozu żywności ze wsi do miast, zniesienia
specjalnych racji żywnościowych dla osób uprzywile­
jowanych, prawa chłopów do swobodnej uprawy ziemi
i posiadania bydła, usunięcia z zakładów pracy uzbro­
jonej straży fabrycznej, rozwiązania WCzK itp.; kiedy
uczestniczący w zebraniach rzecznicy partii odmówili
spełnienia tych żądań, zostali przemocą wydaleni z mia­
sta, a ostrzegające marynarzy ultimatum Trockiego zo­
stało przez nich odrzucone; w tej sytuacji władze pchnęły
na Kronsztad armię Tuchaczewskiego; jednak pierw­
sza próba opanowania zbuntowanego garnizonu zakoń­
czyła się fiaskiem, ponieważ żołnierze nacierającej po
lodzie armii w większości sympatyzowali z powstańca­
mi; dopiero po upływie 2 tygodni, uzupełniwszy swoje
siły wiernymi oddziałami (w szturmie wzięli również
udział liczni uczestnicy odbywającego się właśnie X
zjazdu partii), bolszewicy po ciężkich walkach zdobyli
miasto; na kilka dni ulice Kronsztadu stały się widow­
nią prawdziwej masakry broniących się desperacko ma­
rynarzy; walki ustały 18 III 1921; natychmiast po zdo­
byciu Kronsztadu rozstrzelano grupę 13 marynarzy;
egzekucje kontynuowano później w piotrogrodzkich
aresztach i więzieniach; wielu marynarzy zesłano do
obozu koncentracyjnego w Pietromińsku nad Morzem
Białym, gdzie większość zginęła.
Bunt kronsztadzki został zdławiony, ale sam
wybuch powstania przekonał Lenina, że szybkie zbu­
dowanie komunizmu w Rosji było rzeczą niemożli­
wą; wkrótce po upadku powstania Lenin, próbując
uświadomić sobie prawdziwe przyczyny buntu, miał
się wyrazić: „bunt marynarzy w Kronsztadzie jak błysk
światła rozjaśnił nam rzeczywistość”; zestawiajęc żą­
dania powstańców z praktyką rządzenia bolszewików,
łatwo można dostrzec, jak daleko odeszli oni od swo­
ich haseł i ideałów, które głosili jeszcze 1917; żądania
marynarzy Kronsztadu ujawniły ogromną lukę, jaka
powstała pomiędzy aspiracjami bolszewików sprzed
X 1917 a ustrojem państw., jaki stworzyli do 1921; 4
lata, jakie upłynęły od rewolucji, bolszewicy poświę­
cili na zachowanie i umocnienie zdobytej siłą władzy
przy równoczesnym lekceważeniu, a nawet niszcze­
niu naturalnych aspiracji poddanego surowym rygo­
rom prawa wojennego społeczeństwa; w ich własnych
wyobrażeniach zwycięstwo w walce o władzę było je­
dynym kryterium oceny polit. ich sposobu rządzenia,
dlatego z punktu widzenia ideologii, której wcześniej
hołdowali, ich stosunku do aspiracji społeczeństwa
oraz zrozumienia dla zwykłych, ludzkich potrzeb i
pragnień, a także tych wszystkich wartości, które re­
wolucję czyniły wartą zachodu - bolszewicy nie byli
już tymi samymi ludźmi; Ros. Komun. Partia (bolsze­
wików) z 1921 nie była już tą samą partią bolszewic­
ką, co 1917.
5. P o w s t a n i e b a s m a c z y . Jednym z
najgłośniejszych p.a. o podłożu nar. (i również rei.)
było powstanie muzułmańskich basmaczy w Azji
Środk.; pod koniec 1917 ludy Azji Środk. coraz natar­
czywiej zaczęły domagać się autonomii, której przy­
znania bolszewicy wszak im odmówili; co więcej, wła­
dze sow. nie tylko odrzuciły wszelkie roszczenia miej­
scowych muzułmanów do samostanowienia, co - ich
zdaniem - mogło doprowadzić do osłabienia autory­
tetu Rosji w tym rejonie, ale również nie zgodziły się
na udział muzułmanów w kierowniczych organach
władzy sow. w Azji Środk., gdyż jak to wyrażono w
jednej z rezolucji, „stosunek miejscowej ludności do
władzy radzieckiej nie jest wyraźnie określony, a po­
nadto brak jest tam lokalnej organizacji proletariac­
kiej, którą bolszewicy mogliby zaprosić do organów
władzy w tym obszarze”; szczególnie niekorzystnie dla
bolszewików przedstawiała się sytuacja w Bucharze,
gdzie ich działalność propagandowa napotykała na
ogromne przeszkody wynikające przede wszystkim z
nakazów religii islam., a także z żywej tam idei nar.
„panturanizmu”, tj. łączenia ludów uralo-ałtajskich,
której zwolennikiem był m.in. miejscowy emir Seid
Alim-chan, dysponujący znacznymi siłami tzw. basma­
czy; w tej sytuacji bolszewicy musieli liczyć gł. na
własne siły i VIII 1920 rozpoczęli ofensywę przeciw­
ko armii emira, skoncentrowanej w pobliżu stolicy;
na pocz. września niemal wszystkie miasta emiratu
znalazły się w rękach sił bolszew. a sam emir znalazł
schronienie na wsch. rubieżach chanatu; X 1920 pro­
klamowano Bucharską Lud. Republikę Radz.; jednak
już po kilku tygodniach rządów bolszew. w Bucharze
zaczęły się ujawniać nastroje antysow. i, zwł. we wsch.
części kraju, ożywiła się działalność basmaczy, gdzie
zbiegły emir przystąpił do organizowania wojska i
odbudowy dawn. porządków; wkrótce wsch. część
dawn. emiratu bucharskiego została całkowicie opa­
nowana przez obalonego władcę; zaczęli tam przyby­
wać uciekinierzy z różnych części Turkiestanu i zgła­
szać się na służbę do emira; łącznie skupiło się wokół
niego ok. 30 tys. osób.
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. ZSRR
Władze sow. wysłały do wsch. Buchary znaczne
siły. które w poł. XII 1920 rozpoczęły natarcie i do III
1921opanowały m.in. Huzar, Kitab i Szachrysebz; emir
wraz z resztką swych sojuszników ratował się ucieczką
do Afganistanu: jednak pokonanie gł. sił Seid Alim-
chana nie oznaczało końca powstania basmaczy; nadal
działały liczne, dochodzące do kilkunastu tys. oddziały
powstańców w Kotlinie Fergańskiej, we wsch. Bucha-
rze oraz w Turkmenii; jesienią 1921 dowództwo w wal­
ce narodów islam, w Azji Środk. przejął Enwer-Pasza,
syn niższego oficera armii tur., który w swojej ojczyź­
nie przed i w czasie I wojny świat., doszedł do wyso­
kich stanowisk państw, i wojsk, (został ministrem woj­
ny i szefem sztabu generalnego, anast. zastępcą głów­
nodowodzącego armią tur. po sułtanie); po klęsce Tur­
cji w I wojnie świat. Enwera aresztowano i zdegrado­
wano, co skłoniło go na pocz. 1919 do wyjazdu za gra­
nicę; najpierw udał się do Niemiec, a potem do Rosji
Radz. i na Kaukaz; tam zaproponował swoje usługi
władzom sow. i nawet na pocz. 1920 odbył spotkanie z
Leninem; ważnym momentem w jego karierze na ob­
czyźnie był udział w kongresie narodów Wschodu w
Baku IX 1920, gdzie dał się poznać jako zdolny i ener­
giczny propagator postępowego odłamu islamu zdoby­
wając sobie całkiem niemałą popularność wśród jego
zwolenników; nast. znalazł się w Turkmenii, gdzie wziął
udział w tłumieniu powstania antysow. w okolicach
Tedżenu; jednak Enwer-Pasza marzył o utworzeniu, pod
swoim przewodnictwem, wielkiego imperium tur., jed­
noczącego wyznawców islamu od Morza Śródziemne­
go po granicę chiń.; jesienią 1921 przybył do Buchary,
gdzie nawiązał kontakty z wieloma miejscowymi dzia­
łaczami, a także z oficerami ros., którzy mogli mu po­
móc w organizowaniu jego własnych sił zbrojnych;
pierwszym celem Enwera było bowiem opanowaniu Bu­
chary; kiedy prowadzone w tajemnicy kompletowanie
armii zostało zakończone, Enwer-Pasza na czele kilku
tys. powstańców ruszył na Bucharę; jednak po pierw­
szych niepowodzeniach zmuszony został do udania się
do wsch. rejonów państwa, gdzie spotkał się z emirem,
któremu przedstawił się jako „dowódca wojsk islamu”;
emir dysponując dużym autorytetem na tych obszarach,
mianował Enwera-Paszę naczelnym dowódcą oddzia­
łów walczących z władzą sow., dzięki czemu pod jego
dowództwem przeszła większość rozsianych po całym
kraju jednostek basmaczy; nowy dowódca usprawnił
środki łączności pomiędzy poszczególnymi oddziałar
mi powstańców, zreorganizował dowodzenie i rozwi­
nął szeroką propagandę antysow. z wykorzystaniem
miejscowego duchowieństwa muzułmańskiego, co przy­
sporzyło mu nie tylko zwolenników wśród ludności, ale
przede wszystkim ochotników do armii, która wkrótce
osiągnęła liczbę ponad 20 tys. żołnierzy.
251
Na pocz. 1922 oddziały basmaczy pod dowódz­
twem Enwera-Paszy przystąpiły do natarcia zdobywa­
jąc w krótkim czasie Duszanbe, Karsz i in. miejsco­
wości we wsch. Bucharze; jednocześnie działania
zbrojne podjęły oddziały basmaczy w Kotlinie Fer­
gańskiej, w okolicach stołecznej Starej Buchaiy oraz
w Turkmenii; zachęcony tymi sukcesami Enwer-Pa­
sza podjął ofensywę w kierunku stolicy Buchary, któ­
rą zamierzał zdobyć z pomocą kilkutysięcznego od­
działu pod dowództwem Dźunaid-chana; bolszewicy
zdołali jednak zmobilizować znaczne siły do obrony
Starej Buchary pod dowództwem S. Kamieniewa; III
1922 udało im się zatrzymać oddziały basmaczy i od­
rzucić ich od miasta; nast., po dokonaniu niezbędnych
uzupełnień i zastosowaniu bezwzględnego terroru
wobec miejscowej ludności, VI 1922 siły bolszew.
ruszyły do generalnego natarcia przeciwko basma-
czom, zadając im ciężkie straty pod Bąjsunem, Bal-
dżuanem, Duszanbe i Kafimiganem; otoczony z jed­
nym ze swoich oddziałów pod tą ostatnią miejscowo­
ścią Enwer-Pasza zginął podczas próby wyrwania się
z okrążenia.
Po śmierci Enwera-Paszy dowództwo nad basma-
czami przejął samozwańczo in. oficer tur. - Selim-Pa-
sza, jednak wskutek sprzeciwu in. dowódcy, Ibrahim-
begą nie udało mu się zjednoczyć pod swoją komendą
wszystkich oddziałów powstańczych; ogólne rozprzę­
żenie i wewn. tarcia w obozie basmaczy niezwykle uła­
twiły bolszewikom zadanie i wkrótce oddział Selima-
Paszy został rozbity, a on sam musiał szukać schronie­
nia w Afganistanie; po 2 latach względnego spokoju
głód, który nawiedził Azję Środk. (1924) ponownie
skłonił basmaczy do chwycenia za broń we wsch. Bu­
charze; działający na tym obszarze Ibrahim-beg zreor­
ganizował swoje siły i rozpoczynając na pocz. 1925 akcję
zbrojną przeciwko władzy sow. przyjął taktykę walki
partyzanckiej; jednak wkrótce, pokonany, z resztką swo­
ich bojowników wycofał się do Afganistanu; pozostałe
na terenie Buchary i w in. rejonach Azji Środk. nielicz­
ne już, słabo wyekwipowane i źle dowodzone oddziały
basmaczy w większości zostały rozbite 1926; resztki z
nich uszły w trudno dostępne obszary Pamiru, pustyni
Kara-kum bądź do Afganistanu, skąd jeszcze do 1933
organizowały zbrojne wypady na pograniczne rejony
Tadżykistanu i Uzbekistanu.
6. „W ł a s o w c y”. Interesującym zagadnie­
niem dotyczącym mobilizacji sił antysow., ale już z
czasów wojny niem.-sow., było powstanie w ramach
Wehrmachtu tzw. Ros. Ann ii Wyzwoleńczej (Rus-
skaja Oswoboditielnaja Narodnaja Armia - RONA),
złożonej z jeńców i dezerterów z Armii Czerwonej; w
rzeczywistości RONA nigdy nie istniała; nazwę tę
stworzyli sami Niemcy, którzy sformowali mityczną
armię po to, by obywatele sow. walczący w szeregach
Wehrmachtu poczuli swojego rodzaju jedność i do­
strzegli konkretne cele walki; wielu żołnierzy służą­
cych w niem. jednostkach i dowodzonych przez Niem­
ców sądziło, że należą do tej iluzorycznej armii, wal­
czącej o wyzwolenie Rosji spod dyktatury komun.; do
swoich mundurów przyszywali insygnia nieistniejącej
formacji; ruch ten nazywano też „własowcami” od
nazwiska jego nominalnego przywódcy gen. A. Wła-
sowa; ale Własow dostał się do niem. niewoli dopiero
VII 1942, a różne jednostki wojsk, powstawały dużo
wcześniej; wbrew swoim wszystkim nadziejom, Wła­
sow stał się jedynie narzędziem propagandowym
Niemców - dopiero I 1945 zezwolono mu na utwo­
rzenie 2 dywizji; oddziały te były znane jako Siły Zbroj­
ne Komitetu Wyzwolenia Nar. Rosji (WS KONR);
czasem określa się je jako RONA, ponieważ żołnierze
nosili na mundurach jej insygnia; oddziały WS KONR
w większości formowano z jeńców wojennych, a nie
spośród żołnierzy ros. jednostek Wehrmachtu, którzy
uważali się za część mit. Ros. Armii Wyzwoleńczej
pod dowództwem Własowa; w ostatnim okresie woj­
ny jedna z dywizji KONR-u sprzeniewierzywszy się
Niemcom, pomogła niekomun. powstańcom czes. w
wyzwoleniu Pragi, a nast. poddała się Amerykanom;
ci jednak nie uznali tych żołnierzy za jeńców wojen­
nych i podobnie jak Brytyjczycy postąpili z interno­
wanymi w ich strefie Kozakami (którzy po inwazji
Hitlera na ZSRR masowo, całymi jednostkami prze­
chodzili na stronę Niemców) - wydali ich ZSRR; los
tych ludzi był tragiczny: oficerów z reguły od razu mor­
dowało NKWD, zaś żołnierzy szeregowych zsyła­
no do kopalń na Uralu bez prawa wychodzenia na
powierzchnię; samego Własowa i kilkunastu in. wy­
sokich oficerów, wg oficjalnego komunikatu „Praw­
dy” z 2 VIII 1946, wyrokiem Wojsk. Kolegium Sądu
Najwyższego ZSRR skazano na karę śmierci i powie­
szono.
M. Heller, A. Niekricz, Utopia u władzy. Historia Zwiqz-
ku Sowieckiego, Wrocław 1989; M. Smoleń, Stracone dekady.
Historia ZSRR 1917-199], Warszawa 1994; M. Malia, Sowiec­
ka tragedia. Historia Komunistycznego Imperium Rosyjskiego
¡917-1991, Warszawa 1998.
Mieczysław Smoleń
III. UKRAINA
1. P i e r w s z y p o c h ó d z i m o w y ( 6 XII
1919-6 V 1920). Po klęskach w pierwszej wojnie ukr.-
sow. (XII1917-III 1918), okupacji Ukr. Republiki Lud.
(URL) przez Niemcy i Austro-Węgry, a nast. ponow­
nej inwazji bolszew. (X I1918) i ofensywie ros. Armii
Ochotniczej na Kijówjesienią 1919, państwowość ukr.
nad Dnieprem znalazła się na progu totalnej katastro­
fy; ponadto po przegranej wojnie o wsch. część Gali­
cji i zach. Wołyń URL stanęła wobec dylematu: poro­
zumienie z Rosją i zjednoczenie Wielkiej Ukrainy od
Sanu po Don za cenę autonomii i rezygnacji z aspira­
cji niepodległościowych lub przymierze z Polską i za­
chowanie własnej niezawisłości w granicach sow.
Ukrainy w zamian za zrzeczenie się praw do terenów
nad Zbruczem, Horyniem i Styrem; ostatecznie wła­
dze centralne URL z prezydentem S. Petlurąna czele
opowiedziały się za układami z II Rzeczpospolitą i
kontrrewolucyjnym Państwem Ros. na Krymie po
upadku gen. A. Denikina, skierowanymi przeciw sow.
Moskwie; w tej sytuacji militarną pozycje republiki
miały poprawić działania nieregularne armii ukr. i lud.
ruch powstańczy na prowincji.
Po naradach 4-6 X II1919 w Czartorii i Miropo-
lu zapadła znamienna decyzja o przekroczeniu poi. li­
nii przez władze państw., cywilnych uchodźców i ran­
nych kombatantów oraz przejście wojsk URL z dzia­
łań frontowych do partyzanckich; celem planowane­
go rajdu na tyły denikinowców i bolszewików było
podtrzymanie haseł niepodległościowych i nar. oraz
skoordynowanie chłopskich rebeliantów w oczekiwa­
niu na poi. interwencję na Ukrainie wiosną 1920 oraz
powrót władz państw, do Kijowa; 5 XII na mocy roz­
kazu nr 1 dowódcą Armii Czynnej mianowano gen.
chor. M. Omelianowycza-Pawlenkę, zaś jego zastęp-
cągen. J. Tiutiunnyka; dowódcy dywizji odrzucili pro­
pozycje premiera I. Mazepy o desygnowaniu specjal­
nego przedstawiciela rządu do sztabu operacyjnego,
lecz ostatecznie przy wielkich jednostkach powołano
specjalnych 7 referentów polit., których celem było
uświadomienie społ. oraz propagowanie na trasie prze­
marszu koncepcji niepodległej i „nar.-lud.” Ukrainy.
Armię URL w tym okresie skoncentrowano w
trójkącie Lubar-Jasławl-Romanów na Wołyniu oraz
podzielono na 4 zgrupowania (zaporoskie, kijowskie,
wołyńskie i dywizja żelazna) o łącznej sile ponad
10.000 żołnierzy; na zakończenie odprawy w Mirpolu
głównodowodzący przedstawił zarys pierwszego eta­
pu operacji partyzanckiej: wymarsz z miejsca pobytu,
przejście (7-9 XII) przez obszary opanowane przez
Armię Halicką (które uznały zwierzchność Państwa
Ros.), a nast. przejście linii kolejowych Janów-Ber-
dyczów i Winnicza-Koziatyń w okolicach Koziatynia
i wsi Hulibczy oraz przebicie się na Żytomierszczy-
znę; ostatecznie 7X11 wojska ukr. rozpoczęły wymarsz
wprost na Lipowiec; 4 dni później w ręce powstań­
ców z grupy kijowskiej wpadły tabory 12 dywizji Ar­
mii Ochotniczej, co zmusiło miejscowe garnizony ros.
do zwinięcia swych prowincjonalnych posterunków i
 ANTY SOW IECKIE POW STANIA. UKRAINA
wycofania się do Koziatynia i Winnicy; mimo kon­
centracji tych sił 15 XII armia URL opanowała węzeł
komunikacyjny w Lipowcu; w ciągu 2 następnych dni
podjęto dalszy marsz w okolice Kalinówka-Suchy Jar-
Zaszków, gdzie zarządzono pierwszy postój i odpo­
czynek; nast., mimo klęski 3 dywizji, 26 XII doszło
do boju spotkaniowego pod Zaszkowem, a wkrótce
opanowania Stawiszcz, co z kolei otworzyło drogę na
Humań; do tego czasu jednostki powstańcze przebyły
już blisko 50 km; z kolei sympatie miejscowej ludno­
ści skłoniły gen. M. Omelianowycza-Pawlenkę do
wysłania do Winnicy parlamentariuszy do żołnierzy
halickich z propozycją przejścia na stronę oddziałów
URL; 24 XII podpisano umowę o zabezpieczeniu re­
jonu Winnicza-Żmerynka-Wapniarka i uznaniu
zwierzchności państ. Republiki Ukr.; mimo to 1 M 920
Haliczanie zerwali porozumienie i podporządkowali
się Armii Czerwonej; ponadto miejscowi działacze
socjal-rewolucyjni i radykałowie z Galicji utworzyli
w Chmielniku opozycyjną wobec prezydenta Ukrainy
Radę Republiki; po negocjacjach delegacji URL z tymi
„przedstawicielami“ w Lityniu 7 i 25 XII podpisano
ugodę w sprawie samolikwidacji tego ośrodka
„państw.” i zwołania Przedparlamentu - rady ukr.
stronnictw politycznych.
Mimo tych rozgrywek polit. na Ukrainie 31 XII
1919 powstańcy rozpoczęli operację humańską i do
poł. I 1920 armia URL opanowała cały rejon Huma­
nia; 10 I gen. J. Tiutiunnyk przyjął delegację sow.
Ukrainy w Charkowie, zaś 2 dni później w okolice te
nadciągnęły oddziały partyzanckie atamana I. Woło­
cha, który był orędownikiem „komun, i niepodległej
Ukrainy”; ostatecznie rokowania te przerwano, gdyż
Petlura postawił na poi. kartę, a partyzanci nie dali się
zwieść fikcji Ukr. Republiki Radz.; 13 I 1920 wojska
URL ponowiły działalność operacyjną i 9 dni później
przebiły się przez Armię Ochotniczą w rejon wsi Alek-
sandrówka; blisko tydzień później we wsi Husawka
odbyła się narada dowódców, na której odczytano list
premiera, który zaproponował zakończenie rajdu i
opanowanie rejonu Wapniarka- Żmerynka; ostatecz­
nie jednak ustalono dalsze działania bojowe i koncen­
trację wojska w okolicy Czerkasy - Kaniów nad Dnie­
prem.
W tym celu armię ukr. podzielono na zgrupowa­
nie pn. (zaporoska 1 dywizja i kijowska 2 dywizja) i
pd.; zadaniem I. grupy była dezorganizacja zaplecza i
opanowanie przepraw przez Dniepr w rejonie Kanio­
wa; 26 I 1920 zgrupowanie pn. dotarło do wsi Jaro-
szowa, gdzie weszło w kontakt bojowy z sow. 60 DP
wspartą przez liczną kawalerię; w czasie tej operacji
szczególnie wyróżnił się Konny Pułk Czarnych Zapo­
rożców; jednakże z powodu niemożności wykonania
253
postawionego zadania zarządzono odwrót na Czerka­
sy; natomiast grupa pd. 11 II osiągnęła okolice wsi
Worowica, gdzie nastąpiło połączenie armii powstań­
czej i osiągnięcie rzeki Dniepr; nast. dnia głównodo­
wodzący podjął decyzję o przeniesieniu wojny party­
zanckiej na lewobrzeżną Ukrainę; po uchwyceniu przy­
czółka w ciągu następnych 4 dni jednostki ukr. podję­
ły na Zadnieprzu rajd rozpoznawczy na Krzemieńczuk.
co zmusiło sztab XIV armii sow, do ewakuacji w kie­
runku Połtawy; mimo sukcesu 15 II 1920 gen. M.
Omelinowycz-Pawlenko z powodu utraty łączności z
władzami państw., zmienił pierwotne plany i rozpo­
czął odwrót na zachód; po krótkim odpoczynku armia
URL rozpoczęła marsz w kierunku rzeki Boh; 9 III
1920 powstańcy weszli w ponowny kontakt z jednost­
kami halickimi, lecz rokowania po raz kolejny nie przy­
niosły oczekiwanych wyników; ostatecznie po licznych
wahaniach i obawie przed internowaniem na wieść o
sojuszu pol.-czes.-ukr. (co było propagandowym nie­
porozumieniem) 14 III we wsi Ulianówka postanowio­
no przebić się ku liniom poi. i połączyć z władzami
państwowymi.
20 III wojska powstańcze ponownie wkroczyły
do Humania, gdzie funkcjonowała ukr. administracja
cywilna oraz zdobyły Olwispol i chrystynowski węzeł
kolejowy; równocześnie 1 dywizja otrzymała zadanie
przeprowadzenia manifestacji zbrojnej na prawym
brzegu Bohu i upozorowania uderzenia na Bałtę, co
zakończyło się bojem spotkaniowym pod wsią Emi-
lianówka; w tym czasie gł. siły powstańcze przecięły
linię kolejową Znamenka-Pomoszna i kolejno zdoby­
ły Bobryniec, Wozniesieńsk, Ananiw i Bałtę (23-30
IV 1920); w ciągu nast. tygodnia jednostki ukr. dota­
rły do stanowisk sow. 41 DP i 7 V przekroczyły front;
zgodnie z raportem z 11 V armia czynna po przebyciu
2,5 tys. km w ciągu 180 dni liczyła 397 oficerów, 5
950 żołnierzy wyposażonych w 14 dział i 144 karabi­
ny maszynowe; na mocy pol.-ukr. konwencji wojsk, z
24 IV 1920 zreorganizowano jednostki powstańcze i
utworzono 3 dalsze dywizje piechoty; 26 V 1920 zjed­
noczona armia URL zajęła stanowiska bojowe na fron­
cie pol.-sow. i ześrodkowała się w rejonie Kamieniec
Podolski-Płaskirów-Żmerynka; w tym czasie Wojsko
Pol. i ukr. 6 dywizja wkroczyły do Kijowa.
2. „ R e p u b l i k a P o d o I s k a” (18 X-21 XI
1920). 5 X 1920 sprecyzowano wstępne warunki po­
koju między Polską a Rosją Radz., lecz równocześnie
oficer poi. oddziału informacyjnego sporządził notat­
kę, w której proponował wsparcie pn. skrzydła URL
przez uderzenie na linii Żytomierz-Berdyczów; 3 dni
później Korpus Kawalerii pod dowództwem gen. J.
Rómmla uderzył na Korosteń, ok. 100 km od poi. li­
nii, by dać powstańcom ukr. czas na przegrupowanie
sił, dozbrojenie i skoordynowanie walki z Kozakami,
Białorusinami i Rosjanami; 18 X zawarto rozejm, który
miał obowiązywać 3 tygodnie; ponieważ zarówno
Polska, jak i Rosja Radz. były zainteresowane podpi­
saniem pokoju, wiadomo było, że po 8 XI wojska ukr.
będą walczyły w osamotnieniu; zdając sobie sprawę z
powagi sytuacji Petlura zwrócił się o wsparcie do J.
Piłsudskiego; ukr. „Dumka” poinformowała, że 31 X
doszło do spotkania przywódców Polski i Ukrainy w
kwaterze Komendy Gł. URL w Kamieńcu Podolskim;
nie wiadomo co było tematem rozmów obu przywód­
ców; na podstawie pewnych poszlak można jedynie
wnosić, że rozmawiano o rokowaniach ros., w powo­
dzenie których nie wierzył ani Piłsudski, ani Petlura,
oraz o planach połączenia wysiłku ruchów nar. i kontr­
rewolucji ros. (m.in. gen. P. Wrangla i B. Sawinkowa)
pod patronatem armii poi.; dzień później w Kamieńcu
Podolskim gościły misje wojsk. Francji, USA. Białor.
Republiki Lud. (gen. S. Bułak-Bałachowicz) i Rosji
(Wrangel).
Pol. dowództwo zawczasu przerzuciło niektóre
oddziały na Ukrainę, by zmusić bolszewików do respek­
towania rozejmu; równocześnie na froncie wymuszono
zawieszenie broni na odcinku ukr., lecz Rosjanie nie
chcieli negocjować z przedstawicielami Petluiy; jednak
27 X jednostki poi. wycofały się do Płoskirowa, co
odsłoniło pn. skrzydło wojsk ukr. i w późniejszym okre­
sie pozwoliło Armii Czerwonej wyjść na ich tyły; tym­
czasem w Rydze trwały pertraktacje, do których nie
chciano dopuścić delegacji URL: budziły one trwogę i
zaniepokojenie na froncie; w tym czasie armia ukr. li­
czyła 3456 oficerów i 19 764 żołnierzy, z tego w sta­
nach bojowych 6679 piechoty i 2760 kawalerii, 306
karabinów maszynowych, 49 dział i 2 pociągi pancer­
ne; budziła zaniepokojenie mała ilość amunicji: 4 tys.
pocisków artyleryjskich i 650 tys. do broni ręcznej; jed­
nak gdyby dowództwo ukr. nie respektowało rozejmu i
rozpoczęło natarcie, miało szansę przełamać obronę
bolszewików i wyjść na linię Bohu bądź dalej przebijać
się w kierunku Morza Czarnego, by połączyć się z Kry­
mem; w razie ewentualnej katastrofy można było w każ­
dej chwili przebić się do granicy Rumunii - sojusznika
Polski; dowódca 3 DP sugerował aby zerwać rozejm;
poparł go dowódca dywizji karabinów maszynowych;
prawe skrzydło było gotowe do natarcia już 1 XI, jed­
nak z przyczyn polit. nie chciano torpedować rozmów
pokojowych w Rydze.
18 X wstrzymano ofensywę, licząc na demorali­
zację bolszewików i wybuch kolejnych powstań na
Kubaniu, Kaukazie i w Azji Środk.; władze powstań­
cze (Dyrektoriat) liczyły, że w pierwszej kolejności
(tak podpowiadało doświadczenie z 1917-19) Armia
Czerwona będzie tłumiła bunty na Przedkaukaziu, co
da potrzebny czas na uzupełnienie sił; ignorowano
natomiast ewentualność, że Rosja Sowiecka zdawała
sobie sprawę, że największe dla niej niebezpieczeń­
stwo leży przy granicy poi.; na wyzwolonych obsza­
rach 5 powiatów (Kamieniec Podolski, Nowouszyce,
Płoskirów, Nowokonstantynów, Zastawki) Dyrektoriat
zorganizował 5 rejonów mobilizacyjnych i zarządził
pobór do wojska; w czasie mobilizacji roczników
1899-1900 zgłosiło się 10 tys. rezerwistów, co stano­
wiło 80% zakładanego kontyngentu, gdyż resztę (20%)
zabrali już bolszewicy; z rezerwistów z uwagi na bra­
ki wyposażenia wojsk, sformowano tylko bataliony za­
pasowe.
Po nadejściu uzupełnień wojska te liczyły ponad
40 tys. żołnierzy nie uwzględniając stanów osobowych
batalionów i brygad rezerwowych, gdyż te znajdowa­
ły się jeszcze w trakcie formowania; na wyzwolonych
terenach nie było kłopotów z żywnością i rekwizycją
koni, dzięki pomocy wieśniaków; dzięki Ukr. Misji
Wojsk, w Warszawie intendentura Wojska Pol. prze­
kazywała buty. bieliznę i mundury; natomiast Polska
nie przekazała amunicji z uwagi na inny rodzaj kara­
binów (Wojsko Pol. używało karabinów austr., niem.
i franc., podczas gdy Ukraińcy - ros.); tylko od 15 X
do 15 XI Ukraińcom przekazano: 6 t sucharów, 6 t
siana, 15 tys. bochenków chlebaoraz 2400 karabinów,
10 tys. płaszczy, 26 tys. spodni i koszul i 9 tys. par
butów; w jednostkach frontowych odnotowano fron­
towe morale, choć niepokój budziły niskie etaty bojo­
we w stosunku do wielkości stanu wyżywienia; broń
próbowano kupić we Francji i Wielkiej Brytanii bądź
zdobywano na wrogu; dla porównania, gdy główno­
dowodzący wojsk czerwonej Ukrainy W. Antonow-
Owsenko ogłosił mobilizację (1918) zebrał jedynie 25
tys. ludzi i to przy znacznej pomocy ros.; po wielu
miesiącach udało się sformować zaledwie 2 ukr. dy­
wizje sow.; sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie, gdy
dowództwo utworzyło w styczniu 1919 Front Ukr. a
dywizje ros. przemianowano na ukr.; natomiast 1920
przeprowadzono militaryzację przemysłu w Donbasie
i utworzono ukr. armię pracy (100 tys. robotników),
którą odesłano na front.
Wieczorem 9 XI front ukr. zajmował obszar od
Litynia do granicy rum. o dł. 120 km: pod względem
operacyjnym dzielił się na 3 zgrupowania bojowe: 1°
Prawe, składające się z 3 DP i 1 Dyw. Karabinów
Maszynowych pod dow. gen. O. Udowyczenko; 2°
Środkowe, składające się z 5 i 6 DP i pociągu panc.
„Czamomoriec” pod dow. gen. M. Bezruczko; 3° Lewe,
składające się z 1 DP i dyw. kozackiej pod dow. gen.
W. Bazilśkiego; w rezerwie pozostawały 2 i 4 DP oraz
Samodzielna Dyw. Kawalerii; armia ukr. zajęła pozy­
cje wyjściowe do natarcia, którego celem było wypar­
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. UKRAINA
cie Armii Czerwonej za rzekę Boh; bolszewicy jednak
10 X rozpoczęli natarcie, którego gł. celem było okrą­
żenie wojsk ukr. zanim dotrą do granicy poi.; by spro­
stać temu zadaniu Armia Czerwona zgrupowała 5 DP,
1 Dyw. Kawalerii i 2 Brygadę Kawalerii o łącznej sile
bojowej 18,5 tys. piechoty, 5 tys. kawalerii, 100 dział
i 9 pociągów panc.; w szeregi wcielono nowych pobo­
rowych, gł. Kałmuków oraz komunistów, co podnio­
sło morale; także w przeciwieństwie do Ukraińców
bolszewicy nie musieli oszczędzać broni i amunicji;
rankiem 10 XI w styk grupy prawej i środkowej ude­
rzyła sow. 8 DKaw. i do wieczora przerwała front w
rejonie Łuczyńca; następnego dnia kontratakowała ukr.
dyw. kawalerii, jednak po wyczerpaniu amunicji po­
wróciła na pozycje wyjściowe; 12 XI nastąpił sow. atak
na Bar; przez kolejne dni następowały regularne ude­
rzenia na pozycje ukr.; Kwatera Gł. zdając sobie spra­
wę, że wojska sow. z jednej strony dążą do wyczerpa­
nia Ukraińców, a z drugiej zaczynają obchodzić oba
skrzydła zarządziła generalny odwrót; 20 XI unikając
okrążenia armia powstańcza została przyparta do Zbru-
cza; kiedy zaczęło brakować amunicji, następnego dnia
nad ranem Petlura uzyskał zgodę na przekroczenie poi.
granicy w rejonie Tok i Powołczy; zgodnie z wcze­
śniejszym porozumieniem pol.-sow., jednostki po­
wstańcze zostały internowane; wcześniej licząc się z
taką ewentualnością władze ukr. wydelegowały do
Warszawy specjalną misję; odwrót powstańców nastą­
pił w chwili, gdy 17 XI w okolicach Płoskirowa zlu­
zowano sowieckie 47 i 45 DP, a 3 dalsze dywizje znaj­
dowały się w drodze; ponieważ Armia Czerwona nie
zaatakowała na szerokim froncie, wojska ukr. nie znisz­
czono, choć od 18X1 groziło mu odcięcie odwrotu za
Zbrucz; kampania na Podolu zakończyła się niepowo­
dzeniem, zabrakło bowiem amunicji, a żołnierzom
groziła fiz. likwidacja; Armia Czerwona wzięła ok. 12
tys. jeńców oraz zdobyła 36 dział i 200 karabinów
maszynowych; natomiast 100 wagonów z zaopatrze­
niem wojennym powstańców pospiesznie wydalono
w głąb Polski.
3. Wo j n a c h ł o p s k a (1919-20). Zdobyty
przez Ukraińców sow. raport. Okręgowego Sztabu
Wojsk, z Kijowa z 25 III 1920 informuje, że „bandy”
podzielono na rajdujące oraz samoobronę; do oddzia­
łów ruchomych zaliczono jednostki, które właśnie
odbywały 1. pochód zimowy, zaś do 2. kategorii zali­
czono blisko 20 oddziałów, które rozlokowały się w
powiecie kijowskim, kaniowskim, taraszczańskim ija-
hotyńskim; na terenie powiatu hajsyńskiego raport in­
formował o silnych sympatiach za URL; jak informo­
wały źródła sow., większość chłopskiej partyzantki
stawiała sobie jedynie ściśle lokalne cele, choć równie
często przypisywano im sympatie nar. lub anarchistycz­
255
ne; natomiast raporty ukr. sygnalizowały działalność
75 ugrupowań lokalnej milicji; do najsilniejszych za­
liczano oddziały: Ćwitkowskiego na Taraszczańsz-
czyźnie liczące ok. 500 piechurów i 700 kawalerzy-
stów; Hruzła na Zwienyhorodczyźnie - 2 tys. piecho­
ty i 100 kawalerii; Zaliźnika na Lysawietszczyźnie -
700 piechoty; Hołoho na Kaniowszczyźnie-ok. 1 tys.
piechoty; Zabołotnoho w okolicach Bałty - ok. 2 tys.
piechoty; Czupryny także na Lysawietszczyźnie - ok.
600 piechoty; Sokoła na pograniczu Kaniowszczyzny
i Czerkasowszczyzny- do 2 tys. piechoty; na Połtawsz-
czyźnie na lewym brzegu Dniepru walczyły jednostki
atamanów Szuby, Lubczenki i Patnienki; oprócz tego
V 1920 działały tu mające aspiracje ogólnokrajowe
Komitet Wyzwolenia Ukrainy oraz Połtawski Guber-
nialny Komitet Powstańczy; nim obie struktury zdo­
łały nawiązać łączność z prezydentem Petlurą, zostały
zlikwidowane przez sow. organ bezpieczeństwa; ko­
lejnym zjawiskiem były lokalne powstania przeciw
Rosjanom; 1919/20 wybuchły kolejno 2 bunty w oko­
licach Humania, a w rejonie wsi Oksanino chłopi po­
parli czynnie rajdujące jednostki armii URL; ocenia
się, że od poł. XII 1919 do II 1920 wybuchło blisko
20 takich buntów.
Na Chersońszczyźnie i Kateiynosławszczyźnie
działała partyzantka anarchistki Marii Nykyforow; dzięki
współpracy z Połtawą udało się w tym regionie nie tyl­
ko stworzyć organy miejscowej władzy, ale i 2 Alek­
sandrowskie Pułki Powstańcze Kozaków Niżnych (ok.
1,5 tys. żołnierzy); kolejną republiką partyzancką w po­
wiecie Górny Dniepr zorganizował ataman T. Hułyj-
Hułenko; spektakularnym sukcesem tych ugrupowań
było oblężenie węzła kolejowego Znamienka, podczas
którego w walce z dywizją Armii Ochotniczej zdobyto
5 tys. karabinów; 200 karabinów maszynowych, 20 dział
oraz dużo innego zaopatrzenia; szacuje się, że w okoli­
cach Chersoń u i Katerynosławia walczyło 20 tys. chło­
pów; podczas odwrotu Sił Zbrojnych Południa Rosji
na Krym zdarzało się, że chłopi wspierali jednocześnie
Armię Czerwoną i wojska URL; wiosną 1920 wybu­
chło powstanie w powiecie taraszczańskim; zarodek
buntu pojawił się w okolicach miasta Tietiejewa, po
czym od 14 III do 25 V zorganizowano w powiatach
taraszczeńskim, lipowieckim i skwirskim republikę
chłopską; po zdobyciu Kijowa przez Wojsko Pol. w re­
jonie tym przystąpiono do odbudowy aparatu państw, i
zarządzono pobór do wojska.
Mechanizm powstania partyzantki chłopskiej był
na całej Ukrainie podobny; przyczyną spontanicznych
wystąpień ludności były prześladowania rei. i polit.,
rekwizycje oraz pobór do wojska; w zasadzie ten sam
proceder utrzymywał się do końca 1921, a znajomość
terenu oraz solidarność prowincji czyniła, że w warun­
kach wojny było to zjawisko nie do przezwyciężenia
przez okupanta z uwagi na skalę i organizację ruchu.
Raporty wywiadu URL jak i Komendy Naczel­
nej - III Pol. Organizacji Wojsk, donosiły, że Ukraina
potrzebuje: powrotu Petlury, lekarstw oraz parowozów;
informacje mówiły o powszechnym poparciu dla „ba-
fki” Semana, a na zadnieprzańskiej Ukrainie szerzyły
się pogłoski o sojuszu z Polską i rządzie „socjalist.-
antysow..”: równocześnie jednak przez prowincje prze­
szła fala nastrojów prosow.; sytuacja ta była wynikiem
diagnozy, że sow. Rosja jest aktualnie sojusznikiem w
wojnie z białą Rosją; 1920 ukr. minister wojny gen.
W. Salśkyj pisał, że partyzantka chłopska zawsze wy­
stępowała przeciwko obecnemu okupantowi, ajedno­
cześnie zawsze wspierała kolejne interwencje zewn.
(Analiza sytuacji strategiczno-politycznej na Ukra­
inie); w czasie inwazji kontrrewolucyjnych Sił Zbroj­
nych Południa Rosji powstańcy współdziałali przeciw­
ko bolszewikom, by w chwili odwrotu spod Moskwy
zmienić front; komuniści starali się na prowincji wy­
grywać nastroje ukrainofilskie i prosow., czemu słu­
żył leninowski List do robotników i chłopów Ukrainy,
w którym próbowano utożsamić oba czynniki; propa­
ganda chętnie wygrywała pojęcie radzieckości i utoż­
samiała się z tradycjami kozackimi oraz samorządem
ukr. z 1917-18; równocześnie nie identyfikowano tego
w żaden sposób z systemem panującym w Rosji Radz.;
było to tym łatwiejsze, że powstańcy traktowali pań­
stwo jako instrument radykalizmu społ. oraz myśleli
raczej kategoriami ojczyzny lokalnej niż ogólno-
państw.; dodatkowo zamieszanie na prowincji wpro­
wadzali miejscowi działacze bolszew. Małorusini oraz
„przefarbowani” Ukraińcy; wiele szkody ruchowi po­
wstańczemu przyniosło powołanie Ukr. Republiki
„Rad” ze stolicą w Charkowie oraz propaganda o so­
juszu URL z „pańską” Polską; celem tej propagandy
było wbicie klina pomiędzy ośrodek petlurowski a
społeczeństwo w chwili wznowienia wojny pol.-sow.;
najważniejszą cechą ukr. ruchu nar. była wiara w zdez­
organizowaną, niewydajną i polit. niepewną wieś;
mimo ogromnej liczby, właśnie chłopstwo stanowiło
najgorszą podstawę dla rozwoju programu państw. -
było ono polit. niedojrzałe, podatne na wrogą propa­
gandę i odznaczające się silnymi skłonnościami do
anarchii; w ostateczności efektywność kontroli nad te­
rytorium Ukrainy zależała jednak od postawy miej­
scowego chłopstwa; problem wsi polegał na tym, że
było to środowisko wybuchowe, o bardzo niestabil­
nych poglądach; jeśli nawet chłopstwo miało swój pro­
gram polit. to raczej nie odbiegał on od programu ru­
chów wiejskich z całego obszaru dawnego Cesarstwa
Ros.; jednak tylko na Ukrainie idee te przybrały cha­
rakter nar.: 1° likwidacja wielkiej własności ziemskiej
i podział ziemi między indywidualnych gospodarzy, a
nie kolektywy wiejskie jak miało to miejsce w Rosji;
2° niesienie rekwizycji i monopolu państwa w obrocie
rolnym oraz powrót do zasad wolnorynkowych na
poziomie prowincji; 3° wprowadzenie lokalnego sa­
morządu, który na Ukrainie przyjął formułę rad bez
komunistów, Rosjan i Żydów; 4° hasło żadnych sow.
gospodarstw kolektywnych, komun, tylko cementowa­
ło nastroje antysow. na wsi; 5° poszanowanie lokal­
nych i nar. zwyczajów, tradycji oraz religii.
Program ten - uniwersalny dla partyzantki chłop­
skiej na Ukrainie (1920 i 1921)-wzmocnił tylko po­
czucie odrębności od ludności ros. i władzy sow.; na­
tomiast program społ. URL coraz bardziej ewoluował
w kierunku akceptacji tej wizji ustrojowej; wieś ukr.,
w miarę upływu czasu, zaczęła coraz bardziej rozu­
mieć, że sytuacja byłaby korzystniejsza, gdyby znaj­
dowała się pod rządami miejscowymi; jej dramatyzm
polegał na tym, że proces emancypacji nar. przebiegał
równolegle z wojną o niepodległość; ruch powstań­
czy poszukiwał wciąż sojuszników- co było najwięk­
szą nadzieją dla prowincji; mimo woli partyzanci na­
słuchiwali wieści ze świata, i w tym momencie po­
chłaniali wieści o rządzie URL „bafki” Petluiy, czy i
gdzie można liczyć na nowych sojuszników, o nad­
chodzącej pomocy; w ten prosty sposób umacniano
wiarę w celowość walki oraz w zaprowadzenie porząd­
ku przez własny rząd nar.; w tej sytuacji od poł. 1919
Petlura był widocznym symbolem ukr. oporu przeciw
sow. dyktaturze.
Mimo fiaska Wyprawy Kijowskiej (kwiecień-czer-
wiec 1920) i pory żniw oraz braku czasu na przeprowa­
dzenie normalnego poboru do regularnej armii niejako
automatycznie wybuchało szereg lokalnych powstań
(największe na Kijowszczyźnie, Połtawszczyźnie i Wo­
łyniu) skierowanych przeciwko komunistom; wg sow..
raczej zaniżonych szacunków, w tym czasie walczyło
40 tys. partyzantów (w tym N, Machny), zaś do końca
roku zniszczono 6 tys, grup i oddziałów chłopskich;
oddział atamana Struka zajął terytorium między Kijo­
wem, Mozyrem, Owruczem i Radomyślem; w okoli­
cach Czemobyla kursowały po Dnieprze statki powstań­
cze zdobyte na Armii Czerwonej; okolice Borodzinki-
Brusiłowa-Makarowa kontrolował oddział kpt. Woło-
szenki; w rejonie Fastowa-WasyIkowa-Biała Cerkiew
operowały oddziały chor. Podharskiego i chor. Honcza-
ra; okolice Tyraspola penetrowało zgrupowanie party­
zanckie chor. Cyhana; chor. Romaszko kontrolował li­
nie kolejowe Kijów-Hrebionka i Kijów-Nieżyn; na od­
cinku Nieżyn-Konotop operowała kompania chor.
Iwaszczuka; 1920 Kijów był dwukrotnie zagrożony
przez ruch chłopski; w maju oddziały Struka, tuż przed
zajęciem miasta przez Polaków urządziły pogrom dzia-
łączy komun, na przedmieściach, a 3 miesiące później
dywizja partyzancka złożona z 16 połączonych zgrupo­
wań chłopskich, otoczyła stolicę i zastosowała blokadę
ekonom.; gdyby jednak powstańcy przyłączyli się do
armii URL stając się jej regularnymi oddziałami, to zda­ rowany Sztab Partyzancko-Powstańczy z gen. chor.
niem Piłsudskiego niepodległość Ukrainy 1920 stałaby
się faktem.
4. II p o c h ó d z i m o w y (1921). Prezydent
Ukrainy z niepokojem śledził pol.-sow. rokowania po­
kojowe, ale nie chcąc ich torpedować nie rozpoczął
ofensywy w kierunku rzeki Boh przed wygaśnięciem
umowy rozejmowej; Petlura liczył, źe wiosną 1921
będzie można na nowo rozniecić powstanie ogólno­
narodowe; spodziewając się takiego rozwoju wypad­
ków komuniści przerzucili na Ukrainę przeszło 3/4 sił
Armii Czerwonej; strona ukr. liczyła w dalszym ciągu
na kontynuację ros. wojny domowej; wojna chłopska,
bunt w Kronsztadzie czy narastający konflikt sow.-jap.
o Republikę Dalekiego Wschodu (1918-25) zdawały
się sprzyjać tym koncepcjom; ponadto wsparcie przez
Polskę białor. ruchu partyzanckiego „Zielony Dąb”
(1921) wskazywało, że i URL mogła liczyć na podob­
ne zainteresowanie; mimo ratyfikowanego przez sejm
układu pokojowego (15 IV 1921) oraz niepewnej sy­
tuacji polit. wysłano oddziały zwiadowcze i organizo­
wano zbrojne wypady za Zbrucz; polityka wojennego
komunizmu doprowadziła do tego, że już wiosną 1921
na Ukrainie działało ponad 400 oddziałów partyzanc­
kich; tylko 1920/21 powstanie ogarnęło powiaty: ka­
niowski, perejasławski, zinkowski, zołotonowski, łu­
bieński i aleksandrowski; w tym ostatnim rejonie dzia­
łała ponoć dywizja partyzancka licząca 13 tys. ludzi,
w tym aż 4 tys. Żydów; na Katerynowszczyźnie dzia­
łał oddział „Czorna Chmara”, Czemihowszczyinie -
gen. Sapożki, Połtawszczyźnic - płk. Kuczerenki; 1 tej sytuacji Polacy (mjr T. Schaetzel, kpt. W. Czarnoc­
1921 na Charkowszczyźnie wybuchły nowe powsta­
nia lud.; w Sumach dezerterzy z Armii Czerwonej spro­
wokowali rozruchy, powstańcy z oddziałów I. Tysz-
czenki i Onyszczenki opanowali Tulczyn, Niemirów,
Bracław, a na Kijowszczyźme partyzanci zajęli Wa-
sylków, Skwirę, Taraszczę, Kaniów i Sapołę; ponadto
wg informacji wywiadowczych część oddziałów I Ar­
mii Konnej S. Budionnego oraz niektóre jednostki pie­
choty (18 tys. żołnierzy) przeszły do armii partzanc-
kiej N. Machno; siły te szacowano na 60 tys. ludzi z
tego 80% przypadało na Ukraińców; grupy machnow-
ców walczyły przeciw bolszewikom w rejonie Miko­
łajowa, Hulajpola, Humania i Cwietkowa; sam Mach­
no podobno zaczął się uważać za zwolennika UNR; z
kolei U 1921 w Kijowie Utworzono Centralny Ukr.
Komitet Powstańczy z płk. I. Andruchomem na czele;
raporty wywiadu poi. sygnalizowały nawet, że na
Wołyniu walczyło wiosną 70 tys. powstańców.
W końcu 1920 J. Mazepa zaproponował reorga­
nizację URL opartą o 4 DP; koordynacją działań ar­
mii z ruchem oporu miała kierować Wyższa Rada
Wojsk.; jednak dopiero I 1921 utworzono zakonspi­
Tiutiunnykiem na czele; miesiąc później nawiązano
kontakt z kijowskim Centralnym Ukr. Komitetem Po­
wstańczym; przygotowania te wsparła, powstała poza
strukturami URL (30 VIII 1920), Ukr. Organizacja
Wojsk.; płk J. Konowalec postulował zorganizowanie
nowego powstania na bazie jednostek Armii Halickiej,
które pozostały w służbie sow.; do planowanej insu­
rekcji zamierzano wciągnąć I pułk halicki w Płoski-
rowie, 2 w Hajsynowie, brygadę kawalerii przy 60 DP
i niewielkie oddziały rezerwowe w Bałcie; rząd RP
obawiał się, źe oddziały te mogą posłużyć komuni­
stom do wzniecenia komun, rebelii w Małopolsce
Wsch., choć z drugiej strony wspierał potajemnie dzia­
łania UWO, które zmierzały do wywołania powstania
w Naddnieprzu; impulsu do nasilenia akcji powstań­
czej dostarczył gen. W. Sokyra-Jachontow, który przy­
był z wiadomością o rozruchach za Dnieprem; 17 VI
1921 ustalono plany powstańcze wspólnie z pełnomoc­
nikami Piłsudskiego; na przesunięcie terminu rozpo­
częcia walki wpłynęło jednak wykrycie sow. agentury
i nasilenie obserwacji obozów internowania przez
Rosjan; ponadto z Ukrainy dochodziły sygnały o na­
sileniu akcji pacyfikacyjnej i rozbiciu sztabu partyzanc­
kiego oraz licznych grup oporu; tylko 1921 sow. orga­
na bezpieczeństwa przeprowadziły 87 dużych opera­
cji antypartyzanckich. podczas których zabito 5016
osób, a 4242 wzięto do niewoli; w tym czasie rozbito
28 nieregularnych oddziałów i zdobyto 43 działa, 1812
karabinów maszynowych oraz 31 788 karabinów; w
ki) odradzali całą akcję.
Mimo to sztab powstańczy nieprzerwanie kon­
tynuował przygotowania do wybuchu powstania, dla­
tego dopiero w końcu IX ustalono pocz. rajdu na 10
X; Mazepa sugerował, źe najodpowiedniejszym okre­
sem do zorganizowania insurekcji był VIII 1921; ter­
min powstania przesunięto jednak z uwagi na proto­
kół Dąbski-Kazachan; 29 X gen. Tiutiunnyk udał się
do Równego; wg założeń Wołyń miał stanowić jądro
formowanej Ukr. Armii Powstańczej; teren bagienny,
poparcie ludności, a zwłaszcza bliskość granicy sprzy­
jały konspiratorom; wzorem z 1919 planowano pod­
jąć rajd liczący 1500 km (drugi pochód zimowy); w
wypadku Grup Wołyńskiej i Podolskiej plany akcji
przewidywały opanowanie pn. części Prawobrzeża z
uwagi na dogodne warunki polityczno-geograficzne
do prowadzenia nieregularnej wojny podjazdowej;
Grupa Besarabska miała za zadanie opanowanie tere-
 m
nów nadmorskich z Odessą; zdobycie tego portu mia­
ło zapewnić ciągłość dostaw materiałów wojennych;
po wyzwoleniu terytorium przy granicy II Rzeczypo­
spolitej, Petlura miał przybyć do Kamieńca Podolskie­
go, by proklamować odnowienie URL i w oparciu o
partyzantkę przystąpić do wypierania okupanta sow.;
ruch powstańczy miał być dodatkowo wsparty przez
regularne ukr. jednostki wojsk., które wcześniej zo­
stały internowane w Polsce.
Grupa Besarabska pod dowództwem A. Hułego-
Hułenki miała przedostać się z Rumunii na Ukrainę i
pozorować gł. uderzenie, odwracając uwagę od praw­
dziwego gł. uderzenia; szybko jednak została wyparta
z Ukrainy; druga grupa Podolska płka. M. Palija siłą
380 żołnierzy, słabo uzbrojona, przeszła granicę 25 X
1921; w bojach zdobyła konie i stała się oddziałem
konnym; udało się jej przejść wrokolice Proskuriwa,
Żytomierza, a nawet w stronę Kijowa; ponieważ nie
udało się jej połączyć z gł. grupą Tiutiunnyka w oko­
licach Kamieńca Podolskiego, zawróciła i przez po­
wiaty lubarski oraz zasławski skierowała się ku grani­
cy pol„ którą przekroczyła 29 XI 1921; Grupa Wołyń­
ska, główna, licząca 1200 żołnierzy, przeszła granicę
4 XI na pn. od Równego; również i ona była źle uzbro­
jona i umundurowana, co okazało się bardzo ważne
ze względu na wczesne mrozy; 7 XI Tiutiunnyk da­
remnie usiłował zdobyć Korosteń; kiedy powstańcy
przeszli kolejne 180 km pod wsią Małe Mińki zostali
16 XI otoczeni przez kawalerię bolszew.; doszło do
krwawego starcia; do niewoli sow. dostało się 500
partyzantów, z których 359 zostało zmasakrowanych
pod miastem Bazar; mordu tego dokonali Ukraińcy z
Dywizji Czerwonego Kozactwa; siłami sow.-ukr. stłu­
miono 1921 ukr. ruch narodowo-niepodległościowy.
Chociaż kontynuowano wysyłanie małych rajdów
na Ukrainę, zwł. agentów zwiadowczych, wyprawa
listopadowa Tiutiunnyka była ostatnim znaczącym zry­
wem powstańczym URL; 11 pochód zimowy okazał
się ostatnią próbą odbudowy ukr. państwowości nad
Dnieprem; sam dowódca przyczynę klęski upatrywał
w braku poparcia zmęczonego wojnami i terrorem spo­
łeczeństwa ukr.; dużego spustoszenia szeregów po­
wstańczych dokonał jednak sztuczny głód, który do­
tknął tereny opanowane przez ukr. ruch niepodległo­
ściowy; dodatkowo sytuacje komplikowała umiejętna
polityka bolszewików obliczona na „ugłaskanie” sze­
rokich mas (Nowa Ekonom. Polityka, „korenizacja”,
amnestia dla przeciwników polit. oraz wezwanie do
powrotu na Ukrainę); przygnębiający nastrój wzmo­
gło jeszcze nie wyjaśnione zabójstwo naczelnika szta­
bu powstańczego, płk. J. Otmarsztajna IV 1922; jed­
nakże różne organizacje ukr. wysyłały memoriały do
Ligi Narodów, protestując przeciwko zawarciu Trak­
tatu Ryskiego; rząd ukr. kierował do państw noty pro­
testacyjne w związku z zajęciem przez bolszewików
terytorium Ukrainy; z biegiem czasu okazało się. że
liczenie na rychłe nadejście nowego czynu zbrojnego
albo na skuteczność interwencji dyplomatycznej jest
coraz bardziej złudna; w związku z tym położono więk­
szy nacisk na pracę organizacyjną, kulturalną, oświa­
tową, literacką, nauk. i polit. oraz na realizację per­
spektywicznej idei współpracy polsko-ukraińskiej.
Mimo klęski wojny chłopskiej i II pochodu zi­
mowego (1921) na ukr. wsi pozostała jeszcze znaczna
ilość broni z poprzednich lat toteż nadal „tliła się”
wojna partyzancka i ruch oporu przeciw dominacji
sow.-ros.; z powodu dekonspiracji placówek URL
(1921), zastosowania zbiorowej odpowiedzialności
wobec wsi wspierających ruch powstańczy oraz prak­
tyki brania zakładników, walka ta przybrała charakter
ściśle defensywny, ale towarzyszyła jej równocześnie
niezachwiana wiara w Republikę Ukr. i Petlurę; walka
zbrojna była ograniczona, akcje miały charakter jed­
nostkowy i brakowało spektakularnych sukcesów;
powstańcom, z powodu zastraszenia prowincji, stale
towarzyszył brak zaplecza i amunicji; w tej sytuacji
najpopularniejszą formą walki były rajdy partyzanc­
kie po kraju, podczas których atakowano posterunki
milicji i siedziby lokalnych władz komun, oraz uwal­
niano aresztowanych zakładników; w tym okresie pod­
stawę ruchu oporu stanowili nieprzejednani zwolen­
nicy URL i Petlury oraz ludzie prześladowani z przy­
czyn rei., społ. i polit.; gł. jednak zaplecze ruchu po­
wstańczego stanowili zakładnicy i więźniowie GRU i
GPU, odbici podczas akcji; o samych walkach wiado­
mo jedynie, że władze komun, skierowały przeciw po­
wstańcom specjalne formacje antypartyzanckie - gru­
py CzONy (Czasty Osobnogo Naznaczenia - oddzia­
ły specjalne GPU); doszło do wielu lokalnych powstań
w okolicach Odessy (1922), na Połtawszczyźnie (1924-
25), na wsch. Podolu (1925) i Chersońszczyźnie
(1927); 1920-24 na Humańszczyźnie działał oddział
Dereszczuka, a od 1926 zgrupowanie Nesukaja; także
1921 -23 na Wołyniu operował oddział partyzancki kpt.
J. Wojnarowśkiego z 1 DP, a od 1924 oddział Tysz-
czenki rajdował po ziemi kijowskiej; natomiast 1920-
24 z polecenia Petlury płk J. Halczewśkyj próbował
zjednoczyć ruch partyzancki na Prawobrzeżu oraz sko­
ordynować swe działania z Lewobrzeżem; wi l l 1927
do Polski przebił się kpt W, Niedajkasz, któiy wal­
czył na Ukrainie od 1921.
Mimo to nie należy przeceniać tego zjawiska;
walka nie była zjawiskiem powszechnym i aż do 1926
nie było żadnej pomocy z zewnątrz, a w nast. latach
była, zarówno z przyczyn wojsk, jak i polit., ściśle
ograniczona; walce także nie sprzyjał fakt wyizolowa­
nia poszczególnych środowisk opozycyjnych i oddzia­
łów partyzanckich; nie udało się skoordynować i po­
łączyć w jedną organizację całego ruchu oporu, zaś
powstania lud., czy raczej zamieszki i rozruchy polit.-
społ. miały przede wszystkim znaczenie lokalne; sku­
teczna i rozległa była też infiltracja podziemia przez
bolszewików; z biegiem lat rósł jednak opór bierny i
nieufność wobec władz sow.; zmieniły się również
formy walki - totalny terror wobec przeciwników ro­
dził strach i apatię; w 2. poł. lat 20., od chwili gdy
reżim komun, rozpoczął ograniczone represje wobec
inteligencji i nar. komunistów (1926-27) oraz akcję
antyrel. (1928), ruch oporu zaczął ponownie nabierać
nieco większego znaczenia.
5. Zamierzenia p o w sta ń có w w o k r e sie
„ r e w o 1u cj i s t a l i n o w s k i ej ” (1927-32). Oprócz (1928-33) zapowiadała budowę społeczeństwa bezkla-
nielicznych już grup powstańczych w kraju, na emigra­
cji nadal działały legalne władze URL - Ukr. Centrum
Państ.; planom insurekcyjnym nie przeszkodził nawet
mord 25 V 1926 dokonany na prezydencie Ukrainy
przez sow. agenta S. Szwartzbard; stało się wręcz od­
wrotnie i 4 VIII złożono odpowiedni memoriał na ręce
Piłsudskiego; niepodległościowcy upatrywali swych
sprzymierzeńców w narodach prometejskich ZSRR
(Kaukaz, Kozacy, Turkiestan, grupy tatarskie), narodach
niegdyś ujarzmionych przez Rosję (Polska, kraje ba­
łtyckie, Finlandia) oraz zagrożonych ekspansją sow.
(Turcja, Rumunia); ponadto ośrodek nar. występował
przeciwko polityce okupacyjnej nad Dnieprem: proce­
som polit., pracy niewolniczej, zbrojeniom ofensywnym
oraz terrorowi policyjnemu; w związku z nasileniem
protestów na samej Ukrainie zawczasu doszło do od­
powiednich rozmów z Krymem i Rosjanami; I 1930
władze URL na emigracji uznały niepodległość Tatar­
skiej Republiki Krymskiej; z kolei 1930-32 toczyły się
rozmowy z białą emigracją, które zakończyły się uzna­
niem granic wsch. II Rzeczypospolitej oraz potwierdze­
niem niepodległości Ukrainy.
Podobnie na mocy uzgodnień ukr.-pol. (11 II
1927) dokonano reorganizacji Sztabu Gen. Armii URL
i na jego miejsce powołano Sztab Powstańczo-Woj­
skowy Ministerstwa Spraw Wojsk.; do służby czynnej
przywrócono ponownie 34 oficerów, z których 9 od­
delegowano do działalności konspiracyjnej, a 25 skie­
rowano do służby kontraktowej w Wojsku Pol.; Sztab
Powstańczy pod dowództwem gen. por. P. Szondruka
składał się z 3 komórek: organizacyjnej, informacyj­
nej oraz łączności z krajem; sekcja Ijako organ plani­
styczno-operacyjny zajmowała się wypracowaniem
koncepcji wojny narodowo-wyzwoleńczej w oparciu
o zgromadzone dokumenty i archiwum armii URL oraz
badania nauk. nad wojnami w Europie Wsch. 1917-
2 1; naturalnym zwieńczeniem tej pracy miało być przy­
gotowanie materiałów i studiów analitycznych, które
utorują drogę do odtworzenia Ukr. Sił Zbrojnych.
Na konferencji pol.-ukr. ostatecznie ustalono, że
II Rzeczpospolita udzieli powstańcom wszelkiej po­
mocy kadrowej, logistycznej i technicznej; natomiast
na wypadek wyraźnego już osłabienia władzy komun,
na prowincji i rozruchów chłopskich na dużą skalę
zakładano uruchomienie akcji wojsk.; projektom tym
sprzyjał fakt, że spontaniczna „walka o zboże” stała
się wyznacznikiem walki o cele nar. oraz pogłębiała
antagonizm ukr.-ros.; ponadto utarło się twierdzenie,
że uświadomienie narodu na sow. Ukrainie w ówcze­
snej rzeczywistości było nie mniejsze niż przed 1woj­
ną świat, we wsch. Galicji.
Z kolei stalinowska „pierwsza pięciolatka”
sowego i pozbawionego oblicza nar. w krajach nie-
ros.; dlatego proces „modernizacji” ZSRR stawiał so­
bie wobec Kijowa następujące cele: zniszczenie ko­
rzeni ukr. ruchu nar. nad Dnieprem, jego bazy spoi.
oraz likwidacji kwestii ukr. w skali całego imperium;
liczono się przy tym z możliwością oporu społ. stąd
farmerów podzielono na 3 kategorie: 1° uczestnicy
czynnych wystąpień antysow. mieli zostać uwięzieni
w obozach koncentracyjnych i więzieniach GPU; 2°
bierni przeciwnicy władzy sow. mieli zostać zesłani
na Wyspy Sołowieckie; 3° element niepewny miał być
przymusowo przesiedlony na obrzeża kołchozów lub
w in. rejony republiki.
1929-33 nastąpił wzrost aktywności oddziałów
dywersyjno-rozpoznawczych wysyłanych z terytorium
II Rzeczypospolitej; 1929 i 1930 dokonano łącznie 42
wypady, a 1931-36; przy okazji zajmowano się prze­
mytem nielegalnej literatury na temat Republiki Ukr.
(1929-31 przerzucono ponad 8 tys. druków zwartych
i nieokreśloną ilość ulotek); przemycano czasopisma
Centrum Państw.: „Tabor” (74 egz.), „Tryzub” (327
egz.), broszurki propagandowe (1151 szt.) oraz organ
prasowy delegatury zagranicznej Ukr. Komitety Re­
wolucyjnego - „Niezałeżna Ukraj ina” (7052 egz.).
W zależności od rozwoju sytuacji wewn. prze­
widywano tworzenie lotnych oddziałów, złożonych z
kilkuosobowych grup, szkolonych do działań dywer­
syjno-sabotażowych; w miarę wzrostu napięcia zamie­
rzano inspirować i formować oddziały partyzantki
chłopskiej do prowadzenia wojny podjazdowej i nę­
kania okupanta; w celach informacyjnych planowano
organizowanie rajdów o charakterze propagandowym;
rozwój form i organizacji miejscowego ruchu oporu
zależał w dużej mierze od warunków lokalnych; Ukr.
Centrum Państw, mogło jedynie wesprzeć a nast. po­
kierować wybuchem „niezadowolenia” na Ukrainie: z
myślą o tym przygotowano wcześniej program resty­
 a sa
tucji państwa oraz starano się zawczasu odnotować
wszelkie ośrodki i lokalne bunty społ., wojsk, i polit.;
powstanie „sytuacji kryzysowej" w Ukr. SRR miało
skutecznie ukryć koncentrację skadrowanej armii UNR
na terytorium II Rzeczypospolitej i Rumunii; w sprzy­
jającej chwili jednostki te zamierzały wtargnąć zbroj­
nie na teren Ukr. SRR i wzorem II pochodu zimowego
podjąć próbę przekształcenia rewolucji w wojnę naro­
dowo-wyzwoleńczą; celem pierwszego etapu miało być
skoordynowanie działań bojowych z ruchem party­
zanckim, określenie celów polit.-społ. i przekształce­
nie wojny w walkę o wyzwolenie nar.-społ.; memo­
riał z II 1930 zakładał wystawienie na tym etapie 30
tys. kadrowej armii złożonej w znacznej mierze z emi­
grantów i ochotników; broń zamierzano pozyskać z
poi. nadwyżek wojennych; początkowo planowano
błyskawiczne opanowanie obszarów na zachód od li­
nii kolejowej Mochylew-Winnica-Koziatyń-Berdy-
czów-Korosteń-Owrócz, a nast. odbudowę regularnej
100-tys. armii oraz przeniesienie władz do Kamieńca
Podolskiego; do czasu zakończenia stadium organiza­
cyjnego lud. partyzantka na Prawobrzeźu miała pełnić
rolę osłonową, prowadzić wojnę podjazdową i nękać
oddziały Armii Czerwonej; zasadniczym zadaniem
ruchu oporu miało być wiązanie jak największej ilości
sił sow. i niedopuszczenie do uderzenia prewencyjne­
go, jak to miało miejsce w XI 1920; po sformowaniu
armii (4-6 tygodni) miała ona podjąć ofensywę na Ki­
jów; zadaniem Ukr. Sił Zbrojnych było wyzwolenie
całego Prawobrzeźa, nast. Lewobrzeża i wreszcie osią­
gniecie granicy ukraińsko-rosyjskiej.
Reakcja sow. na projekty powstańcze była bardzo
stanowcza i paraliżująca; celem stała się fiz. likwidacja
ośrodków buntu, a niezwykle skutecznym środkiem
okazał się Wielki Głód (1932-33), który pochłonął bli­
sko 5 min ofiar; nieco wcześniej 1928-31 perfidną i bez­
względną formą walki na wsi było napuszczanie prze­
ciw bogatym i pracowitym chłopom, wiejskiej biedoty
i wszelkich szumowin społ.; tym „aktywistom” państwo
zapewniało 25% skonfiskowanego majątku; wieś pró­
bowała różnych form samoobrony: mordowanie akty­
wistów i komunistów, zorganizowany bandytyzm, bun­
ty, rozruchy, skargi pisane przez synów w wojsku, pety­
cje do władz w Kijowie, Charkowie i Moskwie, dez­
organizacja lokalnego transportu i komunikacji oraz
strajki robotników związanych ze wsią; najboleśniej
system uderzył w chłopów, którzy w okresie NEP-u cięż­
ką pracą osiągnęli pewien status materialny.
Jednakże już po pierwszych aresztowaniach wio­
sną 1930 wystąpienia antykołchozowe zaczęły prze­
kształcać się w otwarcie antysow.; w okolicach Sze-
pietówki pojawił się 200 osobowy oddział partyzanc­
ki; na Czemihowszczyźnie w 5 rejonach doszło do
walk ze zbuntowanymi chłopami; ruch oporu pojawił
się także w rejonie Odessy; największe nasilenie akcji
powstańczej nastąpiło na prawobrzeżnej Ukrainie przy
granicy z Polską i Rumunią; rozruchy objęły okręgi
płoskirowski, winnicki oraz Mołdawską Autonomiczną
SRR; w okręgu hersońskim rebelie chłopskie ogarnę­
ły rejony drabowski i hołoprystancki, w czernihow-
skim rejony horodiański, łypyczowski, snowski; na
Wołyniu rejon taraszczański oraz w dniepropietrow-
skim rejony michajłowski, piereszczepiński i pawłoh-
radzki; w marcu, w ciągu kilkunastu dni. bez organi­
zacji i koordynacji doszło do równoczesnego rozwią­
zania kilku tys. kołchozów świadczyło dobitnie o jed­
nolitym sposobie myślenia ukr. chłopów.
Według zachowanej dokumentacji tylko 1930
doszło do 13 754 wystąpień w skali całego ZSRR, w
których brało udział 2 468 625 ludzi; w analogicznym
czasie na sow. Ukrainie odnotowano 4098 manifestacji
i 3990 czynnych wystąpień przeciwko miejscowej wła­
dzy, w których brało udział 956 587 ludzi; szczyt wy­
stąpień antykołchozowych i antysowieckich przypadł
na marzec, kiedy to gwałtownie zaostrzono kurs kolek-
tywizacyjny; w niedługim czasie dynamika ta równie
gwałtownie opadła, co należy tłumaczyć wystąpieniem
J. Stalina o zaniechaniu budowy przymusowych komun
wiejskich; 1931 i później wystąpienia powtórzyły się,
lecz zjawisko „falowania” było coraz słabsze wskutek
wzrostu skali represji i głodu; natomiast tylko w pierw­
szym kwartale 1930 GPU na Ukrainie rozbiło 36 orga­
nizacji „kontrrewolucyjnych” i 256 grup „terrorystycz­
nych” oraz deportowano 200 tys. ludzi, a 25 tys. zosta­
ło zabitych w wyniku starć i represji; w tym okresie
chłopi występowali gł. w obronie wolnego rynku, prze­
ciw władzy lokalnej i kolektywizacji; natomiast gdzie­
niegdzie pojawiły się akcenty antyros., domagano się
zwolnienia więźniów polit., przywrócenia władzy car­
skiej, a nawet niepodległej Ukrainy (np. we wsi Wier-
bodoły k. Berdyczowa, czy Czernichowa k. Kijowa);
wg GPU na ukr. prowincji oficjalnie dominowała agita­
cja rewolucyjna, a wieś znajdowała się w przededniu
„wielkiego wybuchu”, gdyż wystąpienia miały jawnie
powstańczy charakter; powszechną formą obrony były
ponadto bunty głodowe oraz rozruchy rei.; do powstań­
ców i manifestantów dołączali często pojedynczy żo­
łnierze, a dywizje, które nie chciały brać udziału w pa­
cyfikacjach rozformowano; ferment nie ominął także
ukr. oddziałów Armii Czerwonej; stacjonujący w Czer­
nichowie 21 pułk obrony terytorialnej otwarcie zbunto­
wał się i przyłączył do chłopów; także 1931 aresztowa­
no grupę oficerów, których oskarżono o „spisek mający
na celu wymordowanie dowództwa Kijowskiego 0[krę-
gu] W[ojsk.] - [Jona] Jakira, Iwana Dubowego i Grigo­
rija Chachaniana i wywołanie powstania w celu ode­
 ANTY SOW IECKIE POW STANIA. UKRAINA - AN TYSOW IECKIE POW STAN IA. FINLANDIA
rwania republiki od ZSRR'’; po interwencji w Moskwie
oficerów tych zwolniono, choć dowody ich winy były
ponoć bardzo przekonywujące; aby wszystkie te bunty
nie przekształciły się w oddolne powstanie socjalne i
narodowo-wyzwoleńcze, były one stosunkowo szybko
i bezlitośnie tłumione oraz pociągały za sobą falę pacy­
fikacji i deportacji do obozów koncentracyjnych, nie­
raz całych wsi; system represji dotykał teraz konkret­
nych ludzi jak i całe społeczności; ponadto prześlado­
wań doznała mniejszość ukr. w Kazachstanie, na Kuba­
niu i na dalekowsch. „Zielonym Klinie"; równolegle z
politykąkolektywizacji władza sow. dokonała zniszcze­
nia wszelkich wyimaginowanych, potencjalnych i rze­
czywistych środowisk opozycyjnych i niepodległościo­
wych; nar. komunistów stosunkowo szybko zneutrali­
zowano lub zmuszono do milczenia, natomiast 1929-
30 rozbito szereg organizacji o charakterze antysow.;
1930 odbył się słynny proces charkowski Związku
Wyzwolenia Ukrainy, a rok później policja polit. wy­
kryła Ukr. Ośrodek Nar., programowo dążący do utwo­
rzenia niepodległego i suwerennego państwa ukr.: było
więc oczywiste, że pogromy 1929-33 nie mogły pozo­
stać bez konsekwencji; 1933 upadły wszelkie koncep­
cje powstańcze.
O. Docenko, Zymowyj Pochid Armiji Ukrainśkoji Naro­
dowo/1 Respubłiky (6 X7/ 1919-6 V 1920), Warszawa 1932; M.
Palij, The Anarchizm o f Nestor Machno 1919-20. An Aspect o f
Ukrainian Revolution, Washington 1976; Wosstenskije dwiie-
nije na Ukrainie h 1921 godie, Moskwa 1991; W. Weryha, Ly-
stopadowyj rejd, Kijiv 1995; R. Potocki, Ukraińskie Centrum
Państwowe na wychodźstwie (1926-33), „Przegląd Wschodni”,
t, V, 1998 z. 1; Z. Karpus, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie
1920 roku. Oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i
białoruskie w Polsce w latach 1919-20, Toruń 1999; R. Potoc­
ki, Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej, Lublin 1999.
Robert Potocki
IV. FINLANDIA
11918 rozpoczęło się powstanie Finów przeciw­
ko wspieranym przez bolszewików siłom komun, w
Finlandii, będące pierwszym zrywem antybolszew.
poza Rosją; od II1917 tylko 2 narody ujarzmione przez
carat zdolne były do całkowitego odzyskania niepod­
ległości, a mianowicie Polacy i Finowie; jeszcze w
czasach Rosji carskiej Finowie znajdowali się w szcze­
gólnej sytuacji wynikającej z ich przeszłości nar. i do­
świadczeń polit.; Lenin zdawał sobie z tego sprawę,
lecz miał nadzieję, że pomimo tendencji odśrodko­
wych, solidarność klasowa przywiedzie ich do rewo­
lucji; Finowie, którzy w deklaracji ros. Rządu Tym­
czasowego z III 1917 otrzymali obietnicę niezawisło­
ści polit., po przejęciu władzy przez bolszewików X
261
1917 wyraźnie zaczęli przejawiać dążenia wolnościo­
we; jednak komuniści zrazu nie wyrazili na to zgody,
bowiem Finlandia wydawała się im być podatna na
nastroje rewolucyjne; sądzili również, że miejscowa
partia socjaldemokr., wspierana przez stacjonującą
jeszcze na terytorium fiń. armię ros., może skierować
kwestię samostanowienia na drogę unii, a nie secesji;
taka postawa władz bolszew. niewiele miała wspólne­
go z wydaną przez nie 2( 15) X I 1917 Deklaracją praw
narodów Rosji, która głosiła „równość i suwerenność
wszystkich narodów Rosji" oraz przyznawała im pra­
wo do samostanowienia, z oderwaniem się od Rosji
włącznie; tymczasem (zgodnie z hasłami Deklaracji),
fm. parlament już 6(19) XII 1917 proklamował nie­
podległość Finlandii; w kierownictwie bolszew. wy­
wołało to konsternację, jako że zgoda na secesję w
tym przypadku oznaczała danie przewagi fiń. burżu-
azji nad tamtejszym proletariatem; jednak ze względu
na sytuację wewn. w samej Rosji (przegrana bolsze­
wików w wyborach do Konstytuanty i w związku z
tym konieczność skoncentrowania się na utrzymaniu
władzy w kraju), jak i z uwagi na okoliczności zewn.
(negatywne stanowisko Niemiec, z którymi właśnie
wynegocjowano zawieszenie broni, wobec mieszania
się bolszewików w wewn. sprawy Finlandii), RKL
przychyliła się do separatystycznych roszczeń Finów
i 18(31) XII 1917 wydała dekret akceptujący istnienie
niepodległego państwa fiń.; jednak jak w kilku in.
kwestiach, tak i w tym przypadku, wśród bolszewi­
ków nie było zgodności: Stalin, który w RKL pełnił
funkcję komisarza ds. narodowości, włączył się do
dyskusji egzekutywy Komitetu Centralnego, który miał
zatwierdzić ów dekret i przedstawił swoją definicję „sa­
mostanowienia" nadając jej charakter klasowy; Stalin
„przeklasyfikował" dotychczasową, „nar." formułę
samostanowienia; wg niego teraz tylko masy pracują­
ce danego narodu miały prawo wypowiadać się w spra­
wie niepodległości i budowy odrębnej państwowości,
przez swoich przedstawicieli - komunistów; zachęce­
ni takim obrotem sprawy komuniści fiń. 13(26) 11918
obalili przy pomocy stacjonujących tam wojsk ros. rząd
nar. w Svinhufud; utworzony przez nich tzw. Rząd
Rewolucyjny kierowany przez K. Mannera, liczący 14
ministrów, w którym tekę ministra oświaty objął póź­
niejszy znany działacz Kominternu, O. Kuusinen, pro­
klamował powstanie Socjalist. Republiki Robotniczej
Finlandii i ł III 1918 podpisał traktat o przyjaźni z
Rosją Sow.; jeszcze zanim to nastąpiło, nar. siły fiń.
pod wodzą K.G. -> Mannerheima, byłego carskiego
generała, podjęły walkę, która przybrała rozmiary
wojny domowej; Mannerheim, dysponując niewielki­
mi siłami, 7 II (4 dni po podpisaniu przez Rosję Sow.
układu pokojowego z Niemcami w Brześciu Litew.)
ZbZ A N I T S U W I C t M C m m i A I N I A . NINLAINUIA - AINI V > U W I t L K I t l \ I W 5 I A I N I A . INKU
zawarł z Niemcami traktat, w rezultacie którego ci
wprowadzili swoje wojska do Finlandii i dopomogli
Finom w zdławieniu komun, rebelii w ich kraju; so-
cjałist. republika w Finlandii została unicestwiona, a
resztki komunistów fiń„ które nie zdołały zbiec do
Rosji, zostały poddane okrutnym represjom; w ten spo­
sób Finlandia obroniła swoją niepodległość.
Mieczysław Smoleń
V. LITWA
Na Litwie powstanie antysow. wybuchło jeszcze
przed inwazją niem. na ZSRR, a po jej rozpoczęciu
(22 VI 1941) litew. nacjonaliści ostrzeliwali sow. ko­
lumny ewakuacyjne; podczas okupacji niem. powsta­
ły litew. bataliony samoobrony, zwalczające sow. par­
tyzantów nasyłanych 1942-44 na Litwę i Białoruś; wraz
z wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie litew.
(1944) powstawały tam spontanicznie antykomun. od­
działy tzw. Leśnych Braci, mające szerokie poparcie
ludności i Kościoła katol., boleśnie doświadczonych
przez rok pierwszej sow. okupacji 1940-41; wojska
NKWD przystąpiły do pacyfikacji krnąbrnej republi­
ki; wskutek zaciekłego oporu Litwinów straty po oby­
dwu stronach były ogromne - zginęły tysiące funkcjo­
nariuszy i żołnierzy NKWD, a w boju i w katowniach
-tysiące partyzantów; skala represji była jeszcze więk­
sza - na Syberię wywieziono dziesiątki tysięcy Litwi­
nów; a mimo to zbrojny opór odosobnionych grup
trwał na Litwie aż do 1952; jednak w przeciwieństwie
do in. republik, katol. Litwa do końca istnienia ZSRR
była poważnym problemem dla Moskwy, przede
wszystkim z tego względu, iż pomimo wyjątkowo
ostrych restrykcji nałożonych na Kościół katol., wła­
dzom sow. nie udało się zanotować zadowalającego
sukcesu w jego zwalczaniu; nar.-katol. tożsamość Li­
twy przejawiała się we wszelkich działaniach polit. czy
kulturalnych w każdym przypadku mając poparcie
miejscowego duchowieństwa; zresztą antysow. dzia­
łalność polit. na Litwie w dużej mierze wywodziła się
z trudności, przed jakimi stał Kościół katol. w tej re­
publice; kiedy np. 1970-71 władze komun, areszto­
wały 2 księży oskarżonych o przygotowywanie dzieci
do komunii, podczas procesu jednego z nich wybu­
chła gwałtowna demonstracja, w której wzięło udział
prawie tysiąc osób; w nast. roku, w Kownie młody
robotnik R. Kałanta popełnił samobójstwo przez sa-
mospalenie, protestując w ten sposób przeciw losom
Kościoła w swojej ojczyźnie; jego śmierć dała począ­
tek fali demonstracji, gł. studenckich, o nasileniu rzad­
ko dotąd spotykanym w ZSRR oraz wpłynęła na po­
głębienie ruchów rei., które miały jeszcze mocniej ze­
spolić sprawy wiary i świadomości nar.; znalazło to
odzwierciedlenie w tworzeniu się, wbrew wszelkim
zakazom, takich grup, jak np. Litew. Stowarzyszenie
Katolików; w nast. okresie grupy te stanowiły podsta­
wę organizowania się opozycji niepodległościowej na
Litwie, która jeszcze w czasach M. Gorbaczowa (11
III 1990) decyzją parlamentu w Wilnie proklamowała
Litwę jako państwo niepodległe i suwerenne; jednak
tej „świeżej” niepodległości trzeba było jeszcze bro­
nić, kiedy 13 I 1991 sow. oddziały specjalne przypu­
ściły szturm na wieżę telewizyjną w Wilnie, w rezulta­
cie czego zginęło 13 osób cywilnych; sukces Moskwy
był wszakże iluzoryczny; w przeprowadzonym 9 II
1991 referendum Litwini wyrazili zdecydowaną wolę
odzyskania własnej państwowości; Litwa wystąpiła ze
struktur ZSRR i stała się państwem niepodległym.
Mieczysław Smoleń
VI. NRD
Pierwsze powstanie antykomun. w tzw. wówczas
„wspólnocie socjalist.” po śmierci J. Stalina wybuchło
1953 w najbardziej eksploatowanym przez ZSRR pań­
stwie satelickim - Niem. Republice Demokr. (NRD).
1952 „demokracja lud.” w terminologii sow.
zmieniła się w „ustrój socjalist.”, dawn. zaś „obóz so­
cjalizmu” przekształcił się we „wspólnotę socjalistycz­
ną”; pierwsze symptomy kryzysu w państwach „wspól­
noty socjalist.” po śmierci Stalina wystąpiły w Cze­
chosłowacji, jednak największe rozmiary przybrały one
w NRD; państwo to powstało z inicjatywy ZSRR X
1949; pod ochroną wojsk sow. władzę sprawowali tam
niem. komuniści, którzy przystąpili, wzorem sow., do
intensywnej industrializacji i przymusowej kolektywi­
zacji rolnictwa; decyzję taką podjęto na II konferencji
SED (Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec, która
powstała IV 1946 w wyniku „połączenia” się SPD i
KPD) VII 1952, kiedy uchwalono program „budowy
socjalizmu”; dotychczas realizowany plan, tzn. przy­
spieszony rozwój przemysłu ciężkiego i rozbudowa
armii, uzyskał podstawy ideol., wszelako spowodował
deficyt dóbr konsumpcyjnych, co wcześniej czy póź­
niej musiało wywołać niezadowolenie ludności; do­
szły do tego jeszcze takie posunięcia władz, jak ko­
lektywizacja rolnictwa, upaństwowienie handlu i śred­
niej wielkości zakładów produkcyjnych oraz nasile­
nie walki z Kościołem, doprowadziły do zwiększenia
ilości przypadków ucieczek do Niemiec Zach.; wszyst­
kie te poczynania władz, począwszy od 1952, spowo­
dowały znaczne pogorszenie się sytuacji gosp. pań­
stwa; zagrożone zostało zaopatrzenie ludności w środki
spożywcze, odzież i in. wyroby przemysłowe; w celu
 ANTY SOW IECKIE POW STANIA. NRD
l *I ■"■
poprawy zaopatrzenia rząd wsch.niem., zgodnie z za­
leceniami Moskwy, starał się rozwiązać problem dro­
gą ograniczenia handlu prywatnego i zlikwidowania
resztek przemysłu prywatnego; jednocześnie znacznie
podniesiono ceny podstawowych artykułów spożyw­
czych (cukier, wędliny itp.) oraz zmniejszono świad­
czenia z tytułu ubezpieczeń społ. (kasy chorych, ren­
ty, emerytury, wczasy); ograniczono też 75% zniżkę
na przejazdy do miejsca pracy; wszystko to spowodo­
wało jeszcze większą ilość ucieczek ludności na Za­
chód, co przyczyniło się do dalszego pogorszenia sy­
tuacji gospodarczej; w NRD po raz pierwszy od 1947
zapanował prawdziwy kryzys żywnościowy.
Większość uchodźców wywodziła się z kręgów
prywatnego średniego i drobnego przemysłu, rzemio­
sła oraz środowiska chłopskiego; w celu powstrzyma­
nia niekorzystnego rozwoju sytuacji partia zastosowała
„dobrowolne” podwyższanie norm w zakładach pra­
cy; o ile po zakończeniu sporów o umowy zbiorowe
(1951), władze przyjęły kurs „ugodowy” w sprawach
płac, wydajności i warunków pracy m.in. po to, by
zrehabilitować związki zawodowe w oczach robotni­
ków, o tyle od I 1953 polityka ta uległa zasadniczej
zmianie; w centrum zainteresowania stanęło ponow­
nie podwyższanie norm, co wywołało gwałtowne pro­
testy robotników, w tym również strajki, które objęły
od pocz. 1953 Berlin Wsch. i cały obszar NRD; kon­
flikt ten dotyczył nie tylko samej podwyżki norm, lecz
także uprzywilejowanej pozycji kadry zarządzającej i
polit. fabryk, tj. członków organizacji partyjnych;
ostrzej niż do tej pory robotnicy musieli się zmagać z
aparatem państw., stąd też nasiliło się ich negatywne
nastawienie do całego systemu; 13 V pracownicy jed­
nego z wydziałów mansfeldzkiej kopalni miedzi zor­
ganizowali strajk, protestując przeciwko cofnięciu im
wynagrodzenia za pracę w dni świąteczne; kiedy kie­
rownictwo zakładu sprowadziło policję w celu aresz­
towania przywódców strajku, delegacje robotników z
in. wydziałów, pod groźbą strajku w całej kopalni, wy­
mogły jego zwolnienie oraz spełnienie postulatów pła­
cowych; załogi, które wykazały wolę walki, w trwają­
cym od pocz. 1953 konflikcie na tle podwyżek normy
w wielu wypadkach odniosły sukces.
Aby uzyskać poprawę pogarszającej się sytuacji
gosp., a przede wszystkim po to, by w sposób adm.
złamać opór załóg, KC SED 15 V 1953, a nast. Rada
Ministrów NRD 28 V, podjęły decyzję o wprowadze­
niu do 30 VI generalnej podwyżki normy co najmniej
o 10% we wszystkich zakładach; opublikowana 17 V
przez gazetę „Tagliche Rundschau” uchwała zaostrzyła
sytuację; nasiliły się niepokoje i strajki.
W tej sytuacji Biuro Polit. SED 9 V!, a Rada
Ministrów 11 VI 1953, uchwaliły Nowy Kurs, tj. sze­
263
roko zakrojony program popierania prywatnego han­
dlu, drobnych przemysłowców, chłopów, rzemieślni­
ków i inteligencji; bezpośrednią reakcją na to posu­
nięcie był wybuch 16 VI prawie 60 strajków na tere­
nie NRD.
Gł. ośrodki powstania znajdowały się w centrach
przemysłowych: w Berlinie i okolicach, na obszarze
środk.niem. z miastami Bitterfeld, Halle, Lipsk i Mer­
seburg oraz w regionie Magdeburga, zaś w nieco mniej­
szym stopniu na terenie Jeny-Gery, Brandenburga i
Gorlitz; podstawową siłę powstania stanowili robotni­
cy przy dużym udziale młodzieży; wśród chłopów nie­
pokoje wystąpiły jedynie sporadycznie; warstwy śred­
nie, mieszczaństwo i inteligencja, w zasadzie w ogóle
nie uczestniczyły w wydarzeniach; najaktywniejsze oka­
zały się przedsiębiorstwa budowlane, kopalnie, kluczo­
we zakłady przemysłu chemicznego, hutniczego i me­
talowego; w przedsiębiorstwach tych w poprzednim
okresie zaznaczał się najsilniejszy opór, stąd też załogi
dysponowały największym doświadczeniem w walce;
istniały tu - jako produkt ijednocześnie przyczyna wcze­
śniejszych starć - szeroko rozbudowane struktury nie­
formalne oraz silne związki solidarnościowe, wykorzy­
stane później w akcjach 17 VI; uderzające jest to, iż
były to przede wszystkim zakłady, w których robotnicy
otrzymywali w porównaniu z in. branżami, dość wyso­
kie pensje; branże o niskim wynagrodzeniu (jak handel
uspołeczniony, przemysł spożywczy i tekstylny) brały
znacznie mniejszy udział w strajkach; załogi tych przed­
siębiorstw także we wcześniejszym okresie znacznie
słabiej protestowały przeciw niekorzystnym przeobra­
żeniom sytuacj i w miejscach pracy; można zatem stwier­
dzić, iż gł. przyczyną strajków były żądania robotni­
ków dotyczące udziału w kształtowaniu rzeczywistości
w zakładzie oraz rzeczywistości społ., a także uprzed­
nio narosłe niezadowolenie z polityki władz; charakte­
rystyczne jest również, że powstanie w tradycyjnie ko­
mun. miejscowościach, jak np. Halle-Merseburg, mia­
ło nie mniej gwałtowny przebieg niż na obszarach, gdzie
przeważały tendencje socjaldemokr. (Magdeburg);
świadczyło to o nowej jedności klasy robotniczej i jej
negatywnym nastawieniu do komun, władców; poczu­
cie wspólnoty interesów, nie tylko w poszczególnych
zakładach, lecz także w skali ogólnokrajowej, wyrażało
się m.in. w tym, że częstym motywem podjęcia strajku
stawało się pragnienie zamanifestowania solidarności z
robotnikami budowlanymi Berlina Wschodniego.
Rankiem 17 VI w różnych zakładach gwałtow­
nie dyskutowano na temat wydarzeń dnia poprzednie­
go w Berlinie oraz możliwości podjęcia własnych ak­
cji; pierwszym zadaniem było zwołanie zebrania całej
załogi; odbywało się to w dwojaki sposób; niekiedy
stosowano mechanizm oficjalny: wymuszano zorga­
Zb4 rtłN i i x / v v ic v ,m c
nizowanie zebrania związkowego lub żądano od kie­
rownictwa zakładu zgromadzenia załogi; w drugim
przypadku, robotnicy jednego z wydziałów opuszcza­
li swe miejsce pracy, co stawało się powodem, że in.
robili to samo, po czym wszyscy gromadzili się w ja­
kimś określonym miejscu; w zakładach posiadających
duże doświadczenie strajkowe wydarzenia rozgrywa­
ły się bardzo szybko; robotnicy tworzyli komitet straj­
kowy, ogłaszano zdjęcie dyrektora ze stanowiska, w
wielu fabrykach żądano rozwiązania podstawowych
komórek partyjnych; komitet strajkowy, a także sami
robotnicy, czuwali, by nie doszło do sabotażu, nisz­
czenia maszyn i urządzeń; w miarę potrzeby organi­
zowano służbę pomocniczą; nast. zapadała decyzja o
demonstracji.
Członkami komitetów strajkowych byli niemal
wyłącznie robotnicy, gł. młodzi - między 25. a 40.
rokiem życia, oraz niewielka liczba nieuprzywilejo-
wanych urzędników; natomiast nie wybierano nikogo
spośród inteligencji naukowo-technicznej i ekonom.;
niektórzy jej przedstawiciele odmawiali swego udzia­
łu, in. chcieli uczestniczyć w akcji, robotnicy jednak z
góiy odrzucali ich propozycje; w licznych komitetach
strajkowych znajdowała się też pewna liczba dawn.
zawodowych żołnierzy (rzadko oficerów), ale nigdzie
więcej niż 8-10%; wybierano ich przypuszczalnie ze
względu na umiejętności organizacyjne; fakt ten za­
sługuje na specjalne podkreślenie, bowiem w NRD
oparto na tym interpretację ówczesnych wydarzeń,
nazywając je dziełem „militarystów i faszystów”, któ­
rzy po 1945 przeniknęli do klasy robotniczej; jednak
jeżeli nawet owi żołnierze reprezentowali przypisywa­
ne im tendencje, w żadnym wypadku nie zdetermino­
wali oni charakteru powstania.
W zakładach o mniejszym doświadczeniu pro­
ces organizowania się przebiegał wolniej; funkcjona­
riuszom reżimu często udawało się w tych wypadkach
przedłużać zebrania aż do chwili wkroczenia policji,
co uniemożliwiało załogom uczestniczenie w strajku i
demonstracji; dopiero kiedy na ulicach pojawili się
robotnicy sąsiednich przedsiębiorstw, niekiedy spon­
tanicznie przyłączano się do manifestacji; należy jed­
nak podkreślić, że gotowość strajkowa robotników była
znacznie wyższa, niż wskazywała by na to liczba ok.
400 tys. strajkujących; wiele zakładów nie wzięło
udziału w strajku, ponieważ ani nie znały wezwania
robotników berlińskich, ani też nie posiadało prawie
żadnych informacji na temat zachowania innych za­
łóg; w niektórych rejonach organa władzy państw, bądź
organa sow. szybko uniemożliwiły podjęcie jakiejkol­
wiek akcji protestacyjnej.
Po uchwaleniu decyzji o rozpoczęciu demonstra­
cji załogi wychodziły na ulicę maszerując z przed­
r u w a m i N i r t . rN iu s
mieść, gdzie przeważnie mieściły się zakłady, w kie­
runku centrum miasta; odbywało się to w sposób zdy­
scyplinowany; robotnicy i wybrane przez nich komi­
tety strajkowe decydowały o przebiegu wypadków;
zdejmowano rzucające się w oczy symbole reżimu
SED (portrety, transparenty i hasła), pozostawiając je­
dynie podobizny K. Marksa; robotnicy śpiewali stare
socjalist. pieśni bojowe; załogi, zwł. wielkich zakła­
dów przemysłowych, stanowiły siłę, której miejsco­
we instancje partyjne i państw, nie były w stanie się
przeciwstawić; demonstranci zajmowali budynki ad­
ministracji miejskiej, szturmowali siedziby SED i sądy,
a przede wszystkim więzienia w celu uwolnienia więź­
niów polit.; wszystko to odbywało się przeważnie bez
stosowania przemocy i zawsze bez użycia broni; zdo­
byta broń była, z wyjątkiem kilku przypadków w re­
jonie Halle, systematycznie niszczona; w czasie tych
akcji panowała godna uwagi dyscyplina i planowość,
gł. dzięki komitetom strajkowym; na tym etapie wy­
darzeń nie doszło prawie nigdzie do rabunków czy in.
wykroczeń, zaś próby tego rodzaju były udaremniane
przez samych robotników.
W mniejszych miastach wypadki nie przebiega­
ły z taką gwałtownością jak na obszarach, które jesz­
cze w czasach Republiki Weimarskiej określano jako
„czerwone”; w trad. „czerwonym” sercu Niemiec, w
rejonie Bitterfeldu, Halle, Merseburga, robotnicy two­
rzyli centralne kierownictwo strajku, koncentrując swą
uwagę na zaopatrzeniu ludności w środki spożywcze,
podtrzymywaniu pracy elektrowni, gazowni itp.
Ok. południa, w drugim stadium powstania, ko­
mitety strajkowe coraz bardziej traciły panowanie nad
sytuacją; do akcji przyłączyły się kobiety, młodociani
oraz pojedynczy przedstawiciele in. grup ludności;
szeregi demonstrantów przestały być jednolite; doszło
do rabunków, podpaleń, a nawet linczów; wprawdzie
już przed południem zdarzały się wypadki ataków i
pobicia przez robotników funkcjonariuszy partyjnych
i państw., zawsze jednak starano się przy tym dostrze­
gać różnicę miedzy daną osobą a sprawowaną przez
nią funkcją; po południu - kiedy tłum stal się bardziej
anonimowy - wystarczał znaczek w klapie marynarki,
aby zostać pobitym lub zlinczowanym.
Wraz z rozpoczęciem, początkowo ostrożnej,
interwencji oddziałów sow. prawie we wszystkich
większych miastach NRD doszło do wielkich manife­
stacji, w których uczestniczyły dziesiątki tys. ludzi;
wg niektórych interpretacji był to punkt szczytowy
całego ruchu, a jednocześnie pocz. jego końca; w du­
żej mierze wiązało się to z udziałem w wydarzeniach
przedstawicieli in. grup społ.; robotnicy, zwł. wywo­
dzący się z zaprawionych w walce środowisk, powró­
cili do zakładów, by je zająć i stamtąd kierować dal­
 ANTYSOWIECKIE POWSTANIA. NRD
fl.n^.ny
szą akcją; udaremniła to jednak obecność w fabrykach
oddziałów sow. i liczne aresztowania.
Szczególnie charakterystyczny był fakt, iż ataki
powstańców nie kierowały się przeciwko sow. wła­
dzom okupacyjnym; było to tym bardziej zadziwiają­
ce, że należało tego oczekiwać, wziąwszy pod uwagę
ekscesy i gwałty, jakich dopuszczała się Armia Czer­
wona tuż po 1945; jednak nastawienie do Rosjan było
neutralne, a nawet przyjacielskie; robotnicy przecho­
dzili w milczeniu obok sow. instytucji wojsk.; nagra­
dzani głośnymi brawami mówcy żądali powstrzyma­
nia się od prowokacji przeciw ZSRR; w niektórych
przypadkach załogi oczekiwały nawet poparcia ze stro­
ny Związku Sow.; Centralny Komitet Strajkowy w
Bitterfeldzie w telegramie skierowanym do „Wysokie­
go Komisarza Siemionowa” prosił o niepodejmowa­
nie żadnych kroków przeciwko robotnikom, „abyśmy
my Niemcy mogli zachować wiarę, że jesteście rze­
czywiście reprezentantami rządu ludzi pracy”.
To, przynajmniej w pierwszej fazie powstania,
wolne od antysow. akcentów nastawienie robotników
było prawdopodobnie jedną z gł. przyczyn, dla któ­
rych Rosjanie stosunkowo późno - często kilka go­
dzin po ogłoszeniu stanu wyjątkowego - wkroczyli
do akcji; faktem było natomiast że już wczesnym ran­
kiem 17 VI na dworcach i w urzędach pocztowych
wszystkich większych miast oraz obiektach o szcze­
gólnym znaczeniu dla Rosjan (np. stocznie i porty ba­
łtyckie) stacjonowały oddziały wojsk.; Rosjanie stara­
li się także poprzez kontrolę systemu łączności i ko­
munikacji utrudnić koordynację poszczególnych lo­
kalnych strajków; rozkaz wkroczenia do akcji armii
sow. przyszedł jednak dopiero w południe lub po po­
łudniu, w zależności od rejonu kraju.
Początkowo sow. oddziały wojsk, postępowały
niemal we wszystkich przypadkach bardzo ostrożnie i
starały się unikać rozlewu krwi; z pewnością zasko­
czył je proletariacki charakter powstania; czołgi
wjeżdżały bardzo powoli w tłum, tak że manifestanci
mogli uniknąć niebezpieczeństwa; jeżeli strzelano,
żołnierze starali się nie celować do tłumów i tym wy­
jaśnić można stosunkowo niewielką liczbę ofiar w
porównaniu z rozmiarami strajków - 50 zabitych w
bezpośrednich akcjach i 20 demonstrantów rozstrze­
lanych przez armię sow.; zginęło także 40 żołnierzy
sow., z czego większość z wyroków własnych sądów
polowych za odmowę strzelania do manifestantów.
Początkowo manifestanci domagali się przede
wszystkim rozwiązania podstawowych problemów
ekonom., co stało się zresztą bezpośrednią przyczyną
wybuchu powstania; bardzo szybko żądania te prze­
rodziły się jednak w postulaty o charakterze polit. i
społ.; domagając się cofnięcia podwyżki norm, obni­
265
........ .........
żenia ogólnych kosztów utrzymania oraz zmniejsze­
nia cen w sklepach państw., jednocześnie występowa­
no przeciw przywilejom „nowych właścicieli” w fa­
brykach, w państwie i całej gospodarce; szczególnie
ostro atakowano materialnie uprzywilejowaną inteli­
gencję naukowo-techniczną i ekonom., co stało się
przyczyną powrotu dawn. stosunków w przedsiębior­
stwach; na nowo wybuchło również niezadowolenie z
powodu przywrócenia hierarchii wewnątrzzakładowej,
tak gwałtownie zwalczanej w pierwszych latach po
wojnie; o negatywnym nastawieniu powstańców do in­
teligencji technicznej świadczył m.in. fakt, że przed­
stawiciele tej warstwy nigdzie nie zostali wybrani do
zakładowych komitetów strajkowych, nawet wtedy,
gdy wyrazili chęć wzięcia udziału w akcjach; powstań­
cy domagali się niekiedy nie tylko obniżenia norm,
lecz także całkowitego ich zniesienia tzn. likwidacji
pracy akordowej i wprowadzenia wynagrodzenia za
godziny pracy, za które mogliby wyżywić swoje ro­
dziny; w obliczu powstałej sytuacji instancje central­
ne w znacznym zakresie cofnęły (tymczasowo) zróż­
nicowanie wynagrodzenia, otwarcie uzasadniając swój
krok sytuacją polityczną.
Z faktu, że robotnicy w czasie powstania two­
rzyli ponownie własne organy - komitety strajkowe, z
wrogiej postawy wobec nowych właścicieli przedsię­
biorstw, z walki o zniesienie norm oraz nieustępliwej
postawy władz w tej sprawie można wyciągnąć wnio­
sek, iż gł. celem powstańców było przywrócenie ta­
kiej sytuacji w zakładach, jaka panowała mniej więcej
do 1948; należy również podkreślić, że nigdzie nie wy­
stępowano za zwrotem środków produkcji przedsię­
biorcom, co potwierdzałoby powyższą interpretację;
oprócz tych postulatów robotnicy domagali się więk­
szego udziału w ustalaniu priorytetów w planie ogól-
nonar.; chcieli oni mieć wpływ nie tylko na podział
istniejących dóbr, lecz także na ich produkcję; żąda­
nia poprawy warunków życia mogły być zrealizowa­
ne jedynie poprzez przesunięcie punktu ciężkości w
planie rocznym i 5-letnim z przemysłu ciężkiego na
produkcję dóbr konsumpcyjnych; zmuszone wydarze­
niami władze centralne spełniły również ten postulat,
przeprowadzając odpowiednią korektę planów; jeśli
nawet ta ekonom, zależność nie była w pełni jasna dla
mas powstańczych, wynikała ona logicznie z postula­
tu podniesienia standardu życiowego; robotnicy nato­
miast znacznie lepiej rozumieli finansowe uwarunko­
wania związane z rozbudową armii, która w czasach
powsz. niedostatku pochłaniała znaczne zasoby; było
to właśnie jedną z przyczyn, dla których domagano
się rozwiązania wojska.
Wyrażany niemal wszędzie postulat zlikwidowa­
nia armii miał również in.źródło: świeże wspomnienia
Zbb AM I T 3U W IC L M E rU W SIA rN Ift.
li" 'i - " . T i ~i ... — iw
II wojny świat., podtrzymywane dodatkowo przez an-
tymilitarystyczną propagandę w środkach masowego
przekazu i w szkołach; masy robotnicze były zatem na­
stawione zdecydowanie pacyfistycznie; dawało się to
zresztą zauważyć w samym przebiegu powstania-zdo-
bytą broń robotnicy systematycznie niszczyli, nie wy­
korzystując jej w walce; sprzeciw wobec rozbudowy
armii nie ograniczał się tylko do NRD, lecz dotyczył
także RFN, gdzie - jak pod wpływem propagandy są­
dzono - prowadzone były przygotowania do nowej
wojny świat; jednak przede wszystkim powstańcy pro­
testowali przeciw ograniczaniu praw polit. oraz klima­
towi ucisku spot i szpiegomanii; żądali wolności dla
więźniów polit. i ustąpienia władz, występując gł. prze­
ciw W. Ulbrichtowi i O Grotewohlowi; Centralny Ko­
mitet Strajkowy żądał, by do chwili przeprowadzenia
wolnych wyborów utworzono rząd tymczasowy skła­
dający się z postępowych przedstawicieli mas pracują­
cych; robotnicy postulowali przeprowadzenie wolnych
i tajnych wyborów na terenie NRD i Berlina Wsch. bądź
na obszarze całych Niemiec; domagano się również
przywrócenia jedności Niemiec, zgłaszając jednocze­
śnie zastrzeżenia wobec polityki Republiki Federalnej i
podkreślając, że zjednoczenie nie może polegać na zwy­
kłym przyłączeniu NRD; ponowne połączenie, zdaniem
powstańców, było możliwe tylko po przeprowadzeniu
w RFN zmian stosunków społ. i polit.; świadczyły o
tym przede wszystkim wywieszane hasła: „Precz z
Ulbrichtem i Adenauerem”; znamienne jest, że robot­
nicy, którzy po 17 VI zmuszeni byli do ucieczki, dziwi­
li się, dlaczego ich zach.niem. koledzy nie strajkowali.
Zatem z dużą pewnością można stwierdzić, iż w
czasie wypadków czerwcowych wsch.niem. robotni­
cy przemysłowi, będący przecież gł. siłą powstania,
reprezentowali poglądy „socjalist.”, próbując stworzyć
coś, co byłoby można nazwać „prawdziwym socjali­
zmem”, w przeciwieństwie do stosunków panujących
ówcześnie w NRD; trzeba podkreślić, że do 1956 nie
doszło najprawdopodobniej pod tym względem do
istotniejszych przemian w świadomości proletariatu
NRD; jedynie w pojedynczych przypadkach, i to gł.
na wsi, na czoło wysuwały się motywy konserw, lub
rei.; żądano czasem zniesienia gospodarki planowej;
niepokoje wśród chłopów były jednak w porównaniu
do ogólnej sytuacji zjawiskiem marginesowym i, choć­
by ze względu na zakres nie mogły one wpłynąć na
charakter powstania.
Po wkroczeniu do akcji armii sow. powstanie
stłumiono bardzo szybko; tysiące robotników zostało
aresztowanych lub zmuszonych do ucieczki; minęło
jednak sporo czasu, zanim w zakładach pracy powró­
cił całkowity spokój; strajki gdzieniegdzie jeszcze
trwały lub wybuchały na nowo, aby wymusić uwol­
INKU
nienie kolegów; większość członków Komitetu Cen­
tralnego SED przystąpiła do przeprowadzania rozmów
z załogami wybranych wielkich przedsiębiorstw; wielu
robotników wypowiadających się na takich zebraniach
krytycznie o przedstawianych im planach władz zo­
stało aresztowanych i otrzymało wysokie wyroki; tyl­
ko wtedy, gdy nacisk ze strony załóg stawał się bardzo
silny (z proklamowaniem strajku włącznie), zdarzały
się przypadki zwolnienia z więzienia; ponieważ w wy­
darzeniach 17 VI brała również udział część człon­
ków partii, jak też niektórzy wyżsi funkcjonariusze
SED i związków zawodowych, rozpoczęła się wkrót­
ce zakrojona na szeroką skalę czystka. P o ws t a n i e
przyniosło jednak robotnikom kilka drobnych sukce­
sów: 1° 10% podwyżki norm zostały cofnięte, 2°
zmniejszono zróżnicowanie wynagrodzeń, 3° podwyż­
szono najniższe płace. 4° obniżono ceny artykułów
żywnościowych i artykułów użytku domowego, 5°
wprowadzono pewne korzystne zmiany w polityce
socjalnej, 6° zwiększono inwestycje w przemysł lekki,
7° za dni strajku robotnikom przyznano wynagrodze­
nie w wysokości 90% uposażenia zasadniczego; jed­
nocześniejednak władze przy pomocy różnego rodzaju
zarządzeń próbowały rozbić wzmocnioną w czerwcu
solidarność robotników; np. wyżej wymienione zasa­
dy nie dotyczyły tych, którym mógł być udowodniony
udział we „wrogich manifestacjach”; ponieważ, ogól­
nie rzecz biorąc, wszyscy strajkujący w takich mani­
festacjach uczestniczyli, tym sposobem otwarto drogę
dla pełnej samowoli władz centralnych i lokalnych;
robotnikom biorącym udział w strajku wypłacano 90%
pensji zasadniczej tylko wtedy, gdy zobowiązali się
oni do odpracowania opuszczonych godzin pracy lub
wyrazili zgodę na odjęcie ich z urlopu; jeżeli ponadto
zgodzili się na podpisanie oświadczenia, że chcieli
pracować, natomiast okoliczności zewn. uniemożliwiły
im to, wtedy mogli opuszczone godziny odpracować i
otrzymali oprócz 90% pensji zasadniczej, całe wyna­
grodzenie; była to wręcz klas. strategia, zmierzająca
do rozbicia jedności robotników; załogi broniły się
masowo przeciw tym zarządzeniom.
Protest robotników wsch.niem. z 17 VI 1953 był
zasadniczo wystąpieniem przeciw dyktaturze komun,
kwestionującym prawo SED do sprawowania władzy
w imieniu „awangardy klasy robotniczej”; powstanie
było też odzwierciedleniem kryzysu w społeczeństwie
i kierowniczych gremiach SED, które w pierwszym
odruchu nazwały go „faszystowską prowokacją”, a
które nie były zdolne do rozwiązania podstawowych
problemów społ., gosp. i polit. w państwie; było ono
też pewnym rodzajem przestrogi dla kierownictwa
ZSRR i właśc. całego bloku sow. „odnośnie do błęd­
nych założeń przenoszenia doświadczeń sow. do po­
 ANTYSOW IECKIE POW STANIA. NRD - ANTYSOW IECKIE POW STA N IA . W ĘGRY
szczególnych krajów Europy Środkowo-Wschodniej’';
jednym z najważniejszych skutków powstania była re­
zygnacja ZSRR z dalszych reparacji wojennych oraz
zgoda Moskwy na zmniejszenie kontyngentu wojsk
sow., który dotąd w ogromnym stopniu obciążał go­
spodarkę wschodnioniemiecką.
J. Fiszer, Historia NRD i 949-1961, Warszawa 1990; E. później potępienie tej polityki w rezolucji KC WPP z
Cziomer, Historia Niemiec ¡945-1991. Zarys rozwoju proble­ 28 VI 1953, zapowiadającej zmiany węg. „odwilży”:
mu niemieckiego od podziału do jedności, Kraków 1992; E.
Cziomer, Zarys historii Niemiec powojennych 1945-1995, War­
szawa 1997.
Mieczysław Smoleń
VII. WĘGRY
A.p. na Węgrzech rozpoczęło się 23 X 1956 i
trwało ok. 2 tygodni; było jednym z najbardziej hero­
icznych nar. wystąpień przeciwko komunizmowi w
całym imperium sowieckim.
1. G e n e z a , Powstanie wybuchło na skuteksach Ràkosiego aż 2,5 min osób (na 9,5 min ludności
ogromnych napięć społ.-polit. wywołanych przez dyk­
taturę komun.; początki tych napięć przypadły już na
pierwsze lata powojenne i wiązały się z krwawą okupa­
cją Armii Czerwonej (m.in. zamordowanie bpa V. Apo-
ra przez pijanych żołnierzy sow.); w pierwszych, wol­
nych jeszcze, wyborach na Węgrzech X I1945 zwycię­
żyła prozach. -> Partia Drobnych Rolników (PDR); sow.
presja i działania opanowanego przez komunistę L.
Rajka Ministerstwa Spraw Wewn. doprowadziły jed­
nak stopniowo do obalenia 1947 zdominowanego przez
PDR rządu F. Nagya; komuniści zastosowali wówczas
tzw. -> taktykę salami, polegającą na obcinaniu „pla­
sterek po plasterku” sił rządzącej PDR poprzez areszto­
wania (w tym porywanie opozycyjnych polityków przez
agentów NKWD), przekupstwa i szantaż; po przejęciu
władzy przez komunistów (1947-48) bezwzględnie roz­
prawiono się ze wszystkimi środowiskami próbujący­
mi bronić kraj przed sowietyzacją; XII 1948 przystą­
piono do decydującej rozprawy z Kościołem katol.,
aresztując m.in. Prymasa Węgier J. Mindszentyego i (po
okrutnych torturach) skazując go II 1949 w sfabryko­
wanym procesie na dożywotnie więzienie; 1949 wła­
śnie na Węgrzech odbył się najgłośniejszy proces prze­
ciwko rzekomym agentom titoizmu, który doprowadził
do skazania na śmierć i stracenia komun, ministra spraw
wewn. Rajka (-> proces Rajka) i grupy in. działaczy;
całkowitą władzę w kraju przejęło 4 polityków pocho­
dzenia żyd. z tzw. „grupy moskiewskiej”; przywódca
partii komun. - Węg. Partii Pracujących (WPP) M.
Rakosi (Roth), jego prawa ręka, późniejszy I sekretarz
Komitetu Centralnego partii E. Geró (Singer), nadzo­
rujący w Biurze Polit. KC sprawy bezpieczeństwa„węg.
267
Berman” M. Farkas (Wolf) i czołowy ideolog J. Rêvai;
grupa ta zainaugurowała politykę skrajnego serwil izmu
wobec Kremla, świadomie niszcząc wszelkie ślady nar.
specyfiki węg., rozprawiając się z węg. patriotyzmem i
prześladując wszelkie przejawy uczuć nar.; towarzyszyła
temu skrajnie faworyzująca na każdym kroku działaczy
pochodzenia żyd. polityka kadrowa; znamienne było
„Tylko w bardzo małej liczbie awansowano na najwyż­
sze funkcje kadry pochodzenia węgierskiego, i to ra­
czej formalnie niż faktycznie” (cyt. za węg. periody­
kiem partyjnym „Propagandzista”, 1986, nr 4); to sfor­
mułowanie rezolucji KC WPP sprawiło, że aż do 1986
nie ujawniono jej szerszemu gronu.
Rządy Ràkosiego wprowadziły najkrwawszy ter­
ror w Europie Środk.-Wsch.; I.T. Berendt, czołowy eko­
nomista węg. w czasach kâdârowskich, przez wiele lat
sekretarz generalny Węg. Akademii Nauk, stwierdził w
książce Tôrténelem es kôzgondolkodàs ( 1962), iż w cza­
Węgier) dotknęły różnego typu krzywdy (internowanie,
nadzór policyjny, deportacja do ZSRR, więzienie, eg­
zekucje, wysiedlenie, itp.); wg historyka T. Zinnera
„przejawy łamania sprawiedliwości ugodziły co trzecią
rodzinę na Węgrzech”; podczas rozmów węg. przywód­
ców komun, z przywódcami Komun. Partii Związku
Radz. na Kremlu VI 1953 Rakosiemu zarzucono, że na
Węgrzech w ciągu zaledwie 3 lat i 3 miesięcy wytoczo­
no postępowanie sądowe przeciw 1,2 min osób, zaś
postępowanie adm. przeciw 1,15 min osób; setki osób
zamordowano w efekcie sfabiykowanych oskarżeń (np.
generałów L. Sólyoma, G. Illyego, I. Beleznaya, K.
Révaiego, Gy. Porffyego, Gy. Pâlffiego); represjom pod­
dano dziesiątki polityków niekomun., aresztując i ska­
zując pod fałszywymi oskarżeniami m.in. kolejnych
prezydentów Węgier po 1945 - Z. Tildyego i A. Szaka-
sitsa; uwięziono licznych pisarzy i dziennikarzy, któ-
tych poglądy uznano za niebezpieczne dla komun, wła­
dzy; bezwzględnymi represjami uderzano w kolejnych
wyższych duchownych różnych wyznań (m.in. w kard.
J. GrOsza, któremu wytoczono proces VI 1951 iw kal­
wińskiego bpa L. Ravasza); stalin. dyktator Râkosi,
nazywany „krwawym Maciejem”, z lekceważeniem
wypowiadał się o zbytniej miękkości „towarzyszy znad
Wisły”, konstatując: „Powiedziałem Bierutowi, że Po­
lacy są prawicowymi odchyleńcami. Powiedziałem, że
działają złymi metodami i powinni wszystko robić na
mój sposób: aresztować jednego biskupa i przekupić
resztę. I to jest wszystko, co zrobić należy.”
Zastraszaniu fachowców ze starej inteligencji
służyły surowe wyroki w procesach „gosp”, najczę­
ściej organizowanych pod zarzutem sabotażu na rzecz
ZOO r t i ’H i i jw v v ic v
zach. wywiadów; 1948 skazano na dożywocie jedne­
go z najlepszych węg. specjalistów w przemyśle naf­
towym. dyrektora generalnego spółki MAORT S. Pap-
pa; 1948 postawiono pod sądem również 84 pracow­
ników Ministerstwa Rolnictwa, zajmujących kierow­
nicze stanowiska; gł. oskarżony, B. Pemeczky, który
tuż przed wojną kierował resortem rolnictwa, został
skazany na dożywotnie więzienie; II 1950 skazano na
śmierć i stracono dyrektora naczelnego wielkiego
przedsiębiorstwa „Standar” I. Geigera oraz kierowni­
ka departamentu w Ministerstwie Przemysłu Ciężkie­
go Z. Radó; surowe wyroki uderzyły również w setki
fachowców z in. dziedzin gospodarki.
Węgry w 1. poł. lat 50. pod rządami „najlepsze­
go ucznia Stalina”, jak sam siebie określał Rákosi, były
krajem skrajnej samowoli i paraliżującego strachu;
atmosferę panującego wówczas terroru dobrze ilustruje
sprawa S. Zóldą ministra spraw wewn.; zorientowaw­
szy się w czasie posiedzenia Rady Ministrów, że bę­
dzie trzecim z kolei aresztowanym ministrem spraw
wewn. (po Rajku i J. Kádárze), przeżył szok psych.;
straciwszy panowanie nad sobą, w domu zastrzelił
żonę, matkę i 4 dzieci, a potem sam popełnił samobój­
stwo; uwięzieniom towarzyszyły różnorodne in. for­
my represji.
Jedną z najbardziej masowych form represji były
wysiedlenia i internowania; niekiedy ocenia się, że
1953 w obozach internowania przebywało ok. 100 tys.
osób; wysiedlenia w dużym stopniu objęły podejrza­
nych polit. z Budapesztu i niektórych in. większych
miast węg.; były to przeważnie uznane za „wrogie kla­
sowo” osoby z warstw posiadających, dawni oficero­
wie i urzędnicy Horthyego, dawni ziemianie, kupcy,
wdowy po nich lub dzieci, „krnąbrni” księża, podej­
rzane osoby z inteligencji.
Wywołaną przez reżim atmosferę powsz. niena­
wiści do despotycznego systemu powiększał fakt, że
na czele służby bezpieczeństwa - okrutnych formacji
AVO, a później AVH (stąd nazwa „awosze” na okre­
ślenie węg. ubeków) stali na ogół funkcjonariusze
pochodzenia żyd.; wg ocen węg. historyka emigracyj­
nego C. Gati w książce Magyarország a Kreml irny-
ékában ( Wągry w cieniu Kremla): „Sztab generalny
policji politycznej, straszliwego AVO, a później AVH,
składał się w 70 proc. z Żydów”; awoszom przewo­
dzili również 2 szefowie żyd. pochodzenia: G. Peter
(Auspitz) i V. Farkas (Wolf).
Szczególnie fatalne konsekwencje dla Węgier
przyniosła realizowana przez Rákosiego polityka gi-
gantomachii - wielkich i kosztownych inwestycji prze­
kraczających realne możliwości kraju; rządy komuni­
stów z „grupy moskiewskiej” dążyły do przekształce­
nia Węgier, niemal całkowicie pozbawionych surow­
. i\ ic r u v v s in n in . v v ij v j iw
ców, w „kraj stali i żelaza”; fatalną polityką rolną nisz­
czącą tzw. kułaków i wielką część tzw. średniaków oraz
forsującą przyspieszoną kolektywizację metodami
przymusu, doprowadzono węg. wieś do ruiny; Węgry,
kraj o znacznie lepszych glebach niż w Polsce i o znacz­
nie korzystniejszym dla rolnictwa klimacie. 1952-53
przeżyły klęskę głodu na wsi; najbardziej wpływowy
obok Rdkosiego polityk owych lat, Gerd, winę za fa­
talne zaopatrzenie ludności zrzucał na wroga, który
„poprzez masowe zakupy zorganizował sztuczne ko­
lejki” i czynił wszystko, „aby pogorszyć nasze zaopa­
trzenie”; sugerowano, że wróg dla swych nikczemnych
celów wykorzystuje suszę; woluntarystyczna polity­
ką dążąca do zapewnienia Węgrom samowystarczal­
ności w wielu dziedzinach, doprowadziła do iście ope­
retkowego pomysłu rozpoczęcia na Węgrzech na sze­
roką skalę hodowli cytryn (w tym celu wycięto nad
Balatonem wiele winnic); przedsięwzięcie zakończy­
ło się całkowitym fiaskiem: 1953 Węgry znalazły się
na skraju katastrofy gospodarczej.
Po stłumieniu powstania czerwcowego w NRD
(1953) przywódcy sow. obawiali się wybuchu kolej­
nego powstania właśnie na Węgrzech, gdzie sytuacja
była szczególnie dramatyczna; aby temu zapobiec,
wezwali na Kreml przywódców WPP i ostrzegli ich
przed kontynuowaniem budzącej powsz. niezadowo­
lenie polityki; N. Chruszczów powiedział wręcz Rńko-
siemu, że może on doczekać się tego, że naród wygo­
ni go z Węgier widłami; pod naciskiem przywódców
Kremla dokonano reorganizacji węg. władz państw, i
partyjnych; zachowano wprawdzie na czele partii
Rńkosiego. ale na nowego premiera powołano świet­
nie znającego się na rolnictwie polityka komun. 1.
Nagyą któiy w przeszłości kilkakrotnie naraził się
obroną racjonalnej gospodarki, oponując zwł. przeciw
gwałtownej kolektywizacji.
Premier Nagy zainaugurował politykę tzw. no­
wego kursu, odchodząc od prymatu przemysłu cięż­
kiego i przyspieszonej kolektywizacji w rolnictwie,
zwalniając tysiące internowanych oraz popierając od­
rodzenie długo tłumionych uczuć nar.; reformy Nagya
były sabotowane przez stary aparat partyjny; 111 1955
Rókosi, wykorzystując upadek protegującego Nagya
na Kremlu G. Malenkowa, doprowadził intrygami do
usunięcia premiera i „czystki” jego zwolenników; po­
wrócono do starego, twardego kursu polit., blokując
wszelkie przemiany; w tej sytuacji usunięty ze wszyst­
kich stanowisk i z partii Nagy stał się nadzieją całej
opozycji; krytykując politykę wewn. i gosp. Rńkosie-
go, domagając się podniesienia roli węg. inteligencji i
rangi społ. chłopstwa i występując w obronie patrio­
tyzmu, deptanego przez rządzących Węgrami fanatycz­
nych komunistów żyd. pochodzenia Rńkosiego i Geró,
Nagy akcentował w swym rozpowszechnianym wśród
opozycji memorandum (1955): „Nie wypieram się
mojej węgierskiej narodowości... Właśnie to wyróż­
nia mnie i oddziela nawet dziś od kosmopolitów i le­
wackich ekstremistów, którzy są obcy narodowi wę­
gierskiemu i jego ambicjom.”
Po XX zjeździe KPZR coraz więcej osób z węg.
inteligencji zaczęło otwarcie opowiadać się za zbada­
niem osobistej odpowiedzialności Rakosiego za pro­
ces Rajka i in. sfabrykowane procesy polit.; coraz bar­
dziej zaznaczał się też bunt dużej części pisarzy; gł.
forum inteligenckiej opozycji stał się dyskusyjny klub
młodej inteligencji, tzw. Klub Petófiego (Petófi kor),
którego debaty przyciągały tysiące osób; na wiadomość
o „krwawym czwartku poznańskim” (28 VI 1956)
Rakosi postanowił rozbić opozycję z pomocą bez­
względnych środków adm. i policyjnych; 30 VI Mini­
sterstwo Spraw Wewn. zamknęło Klub Petófiego;
Rakosi wraz ze swymi najbardziej zaufanymi zwolen­
nikami przygotował listę osób podejrzanych polit.,
które zamierzano jak najszybciej aresztować; liczyła
ona ok. 500 osób; planowane przez Rókosiego repre­
sje wywołały zaniepokojenie władz sow.; bojąc się
sprowokowania wybuchu ogólnonar. niezadow olenia,
wysłano do Budapesztu A. Mikojana, który zmusił
Rakosiego do ustąpienia ze stanowiska pierwszego
sekretarza partii (18 VII 1956); na jego miejsce mia­
nowano jednak niemal równie jak Rńkosi niepopular­
nego Geró; kolejnymi posunięciami blokującymi zmia­
ny doprowadził on tylko do zaognienia sytuacji.
2. W y b u c h p o w s t a n i a i p i e r w s z rych
i n t e r w e n c j a s o w i e c k a . 23 X I 956 odbyła się
w Budapeszcie manifestacja prawie 300 tys. osób po­
pierających decyzję VIII Plenum KC KPZR, oddającą
władzę w Polsce W. Gomułce; do najpopularniejszych
haseł skandowanych przez manifestantów należał
okrzyk: „Polska pokazuje drogę, idźmy za Polakami!”
{„Lengyelorszag utat mutał, kovessunka łengyel utat! ”);
już kilka godz. przed rozpoczęciem manifestacji w ca­
łym Budapeszcie panowała atmosfera podniecenia i na­
pięcia; wśród ludności kolportowano bardzo radykal­
ny, opozycyjny program studencki (tzw. 14 punktów) -
Uchwałę Walnego Zgromadzenia Organizacji przy Uni­
wersytecie Technicznym Przemysłu Budowlanego i Ko­
munikacyjnego; program ten postulował: 10natychmia­
stowe zwołanie zjazdu WPP i wybranie nowego Komi­
tetu Centralnego, 2° utworzenie rządu z Nagyem na cze­
le, 3° ułożenie przyjaznych stosunków sow.-węg. na
zasadzie równości gosp. i polit., 4° zacieśnienie przy­
jaźni węg.-jug., 5° wycofanie wszystkich oddziałów sow.
z Węgier, 6° powsz., równe i tajne wybory przy udziale
wielu partii, 7° reorganizację węg. życia gosp.. 8° wy­
korzystanie węg. rudy uranowej dla Węgier, 9° opubli­
kowanie tekstów umów handl. z zagranicą, 10° reorga­
nizację norm w przemyśle, 11° ustanowienie autonomii
robotniczej w zakładach, 12° zrewidowanie systemu
dostaw obowiązkowych, 13° pomoc dla chłopów indy­
widualnych, 14° rewizję wszystkich procesów polit. i
gosp., 15° pełną amnestię i rehabilitację niewinnie ska­
zanych, 16° publ. proces M. Farkasa, szczególnie od­
powiedzialnego za łamanie praworządności, 17° przy­
wrócenie dawn. godła nar., tzw. herbu Kossutha, 18°
uznanie dni 15 III i 6 X za święta nar. i dni wolne od
pracy, 19° wprowadzenie pełnej wolności słowa, prasy
i radia, 20° zniesienie ankiet personalnych, 21° usunię­
cie pomnika Stalina ze stolicy; wyrażano przy tym soli­
darność z ruchem przemian w Polsce; wśród tłumu ma­
nifestantów stopniowo pojawiały się coraz radykalniej­
sze postulaty, w tym żądanie ustąpienia dotychczaso­
wego kierownictwa partyjno-rządowego z Geró na cze­
le oraz radykalnych zmian polit. i gosp.; w tej sytuacji o
godz. 20.00 Geró zdecydował się na wygłoszenie prze­
mówienia, które zaogniło nastroje; próbując usprawie­
dliwić dotychczasowe błędy swej polityki, Geró niezwy­
kle ostro piętnował manifestację jako „nacjonalistycz­
ną” i „szowinistyczną”, co momentalnie obróciło prze­
ciwko niemu i rządowi ogromną rzeszę manifestantów;
tłumy ruszyły w stronę gmachu radiostacji, skąd nada­
wano tekst przemówienia Geró; po strzałach z budynku
radia, oddanych przez znajdujących się w nim żołnie­
rzy z jednostek AVH, zaczęło się regularne oblężenie
gmachu przez tłumy manifestantów; stopniowo walki
przeniosły się do in. punktów miasta; tłumy, wśród któ­
a coraz większy odzew zyskiwały radykalne hasła
antyreżimowe, obaliły ogromny pomnik Stalina i zrzu­
cały czerwone gwiazdy z gmachów publ.; pośpiesznie
zwołane w nocy 23/24 X 1956 posiedzenie KC WPP
stwierdziło, że w Budapeszcie wybuchła kontrrewolu­
cja i wezwało do jak najszybszej jej likwidacji; tej sa­
mej nocy wezwano na pomoc przeciw powstańcom
wojska sow. stacjonujące na Węgrzech: KC podjął rów­
nocześnie decyzję o powołaniu Nagya na premiera rzą­
du, ale faktycznie był on zupełnie ubezwłasnowolnio­
ny; 24 X wprowadzono stan wyjątkowy, ogłoszono za­
kaz zgromadzeń i godzinę policyjną; komun, władzom
nie udało się jednak opanować sytuacji w stolicy, gdzie
powszechnie panowały nastroje antyreżimowe; już 24
X doszło do pierwszych antyrządowych wystąpień w
niektórych in. miastach Węgier.
Przełomowym wydarzeniem, które zadecydowa­
ło o przyspieszeniu rozwoju powstania w skali ogólno­
krajowej i o znaczącej radykalizacji jego postulatów,
była masakra tłumu manifestantów przed gmachem
Parlamentu w Budapeszcie 25 X 1956; wielotysięczna
manifestacja zbliżała się do Parlamentu pod hasłami
rezygnacji przywódcy partii komun. Geró; wielu mani­
festantów liczyło na spotkanie z Nagyem i przemówie­
nie nowego premiera do tłumu; przed manifestantami
stanęły jednak sow. czołgi; pokojowe zachowanie ma­
nifestantów sprawiło, że załogi czołgów zaczęły z nimi
rozmawiać; znający nieźle język ros. niektórzy młodzi
manifestanci przekonywali Rosjan, że nie są faszysta­
mi, a chcą tylko wolności i mądrego gospodarowania;
wyraźne zbratanie manifestantów z żołnierzami sow. za­
niepokoiło obserwujących to awoszy; z dachów budyn­
ków Ministerstwa Rolnictwa i Ministerstwa Budownic­
twa oraz z dachu restauracji „Orszagház” ostrzelano
manifestantów z karabinów maszynowych i lżejszej bro­
ni; zginęło ponad 200 osób, a setki in. odniosło rany;
dalszej masakrze zapobiegła akcja sow. czołgów, które
podjęły ostrzał gmachów w obronie tłumu; w oficjal­
nych węg. publikacjach kádárowskich starano się przed­
stawiać strzelaninę do tłumu jako rzekomą odpowiedź
na „kontrrewolucyjną prowokację”, która miała wywo­
łać nastroje pogromowe wobec AVH jako „mordują­
cych lud”; w rzeczywistości dla wszystkich obserwato­
rów było jasne, że masakra była dziełem sił bezpieczeń­
stwa, obawiających się pokojowego zakończenia mani­
festacji, które byłoby dla nich niekorzystne, bowiem to
one musiałyby być gł. ofiarą wszelkiego typu pokojo­
wych uregulowań między władzą a powstańcami; stało
się tak kilka dni później - 28 X rozwiązano AVH; jest
oczywiste, że żadni ukryci „kontrrewolucjoniści” nie
mogliby niezauważalnie dostać się na dachy tak pilnie
strzeżonych wówczas gmachów ministerstw.
Masakra spowodowała radykalne zmniejszenie się
poparcia dla władzy w jej walce z powstańcami; wspó­
łpracę z powstańczymi oddziałami zbrojnymi rozpoczął
komendant budapeszteńskiej milicji S. Kopácsi - wy­
puścił wziętych do niewoli powstańców, a nawet za­
opatrzył ich w broń; tego samego dnia na stronę od­
działów powstańczych przeszedł oficer armii - płk P.
Malćter, dowodzący oddziałem wojsk panc. w kosza­
rach Kiliána na ulicy Ullói; w rezultacie jego decyzji w
rejonie koszar ukształtował się najsilniejszy punkt opo­
ru oddziałów powstańczych; w napiętej atmosferze, kilka
godzin po masakrze przed Parlamentem, doszło do usu­
nięcia Geró z przywództwa partii komun.; domagali się
tego również przybyli 25 X do Budapesztu sow. przy­
wódcy Mikojan i M. Susłow; na miejsce Geró pierw­
szym sekretarzem partii został uwięziony niegdyś przez
Rákosiego były minister spraw wewn. J. Kádár; prze­
prowadzono znaczącą rekonstrukcję rządu Nagya, usu­
wając z niego kilku najbardziej skompromitowanych
polityków komun, i włączając m.in. byłego sekretarza
generalnego Partii Drobnych Rolników B. Kovácsa,
więzionego 1948-56 w ZSRR.
25 X doszło do manifestacji w nowym dużym
mieście przemysłowym Dunaújváros, (odpowiedniku
Nowej Huty), nazwanym w swoim czasie ku czci Sta­
lina Sztálinváros (miastem Stalina); uczestnicy wiecu
ruszyli w stronę koszar, domagając się przekazania im
broni i skandując „Broń dla ludu!”; komendant koszar
nakazał strzelanie do manifestującego tłumu; było 2
zabitych i wielu rannych; manifestanci zmuszeni zo­
stali do wycofania się; w następnych dniach doszło
jednak do ataków zwolenników powstania na koszary
i posterunki milicji; znów byli zabici i ranni; 26 X
powstanie ogarnęło dawną siedzibę królów węg. -
położony nad Dunajem na północ od Budapesztu Esz-
tergom; zgromadzone na kilku wielkich wiecach tłu­
my ruszyły na miejscowe więzienie i uwolniły więź­
niów, potem zajęły prokuraturę i rozbroiły komun,
milicję; nast. doszło do starć, w których zginęło kilku­
nastu powstańców, a wielu z nich odniosło rany; tego
samego dnia doszło również do wystąpień powstań­
czych w Kaposvárze, w Pápa, wojewódzkich miastach
Kecskemét, Székesfehérvár, Pécsu oraz w Ceglćd i
Kalocsy; w Kecskemécie komuniści rozbili popiera­
jące powstanie tłumy atakiem ogniowym lotników;
również w Kaposvárze użyto jednostek lotnictwa dla
rozpędzenia manifestacji; w Kaposvárze i Szeged ata­
kowano manifestujących bagnetami.
W Debreczynie 25 X siły bezpieczeństwa AVH
doprowadziły do rozproszenia tłumów manifestantów,
zabijając 2 osoby; 2 dni później władzę w mieście prze­
jął jednak nowo powstały tzw. Socjalist. Komitet Re­
wolucyjny i doprowadził do rozbrojenia jednostek
AVH; w wielkim centrum przemysłowym Gyór, w
pobliżu granicy z Austrią, doszło 25 X do burzliwych
manifestacji z poparciem haseł powstania przed sie­
dzibą partii komun.; po starciach z siłami bezpieczeń­
stwa AVH, w których zginęło 4 ludzi, manifestanci
opanowali miejscowe więzienie, uwalniając więźniów;
całą noc trwały manifestacje zwolenników nar. powsta­
nia; 26 X rozbrojono AVH i władzę w mieście przeję­
ły nowo powstałe rady rewolucyjne.
Specyficzny obrót przyjęło powstanie w Miskol-
cu. mieście woj., drugim po Budapeszcie pod wzglę­
dem liczby ludności i uprzemysłowienia; już 22 X 1956
utworzono tam Radę Robotniczą, która w 16 punk­
tach przedstawiła postulaty gruntownych zmian w
polityce i gospodarce (później rozszerzono je do 21
punktów); 25 X przedstawiono te postulaty w komite­
cie woj. partii komun.; zostały one zaakceptowane
przez pierwszego sekretarza komitetu woj. partii R.
Fóldváriego (po 1956 więzionego za poparcie nar. po­
wstania i rządu Nagya); sam Fóldvári udał się do Bu­
dapesztu na czele delegacji robotniczej, aby przedsta­
wić postulaty premierowi Nagyowi; Rada Robotnicza
przejęła pełną kontrolę nad radiem w Miskolcu; 26 X
tłumy manifestantów ruszyły pod komendę milicji, w
której znajdowało się ok. 90 żołnierzy z formacji sił
bezpieczeństwa AVH; doszło do starć, w których zgi­
nęło wielu manifestantów; zwolennicy powstania uło­
żyli ciała zabitych i rannych na ciężarówce, na której
zawieszono zakrwawioną flagę nar., i jeździli po ca­
łym mieście, apelując o pomstę na powszechnie znie­
nawidzonej AVH; doszło do nowego ataku na budy­
nek komendy milicji, jednak tym razem AVH nie pró­
bowała przeciwstawiać się dużo większym niż po­
przednio tłumom manifestantów: część oficerów sił
bezpieczeństwa próbowała ucieczki przez dach budyn­
ku, zostali jednak schwytani; doszło do kilku przy­
padków linczu; po opanowaniu komendy milicji całe
miasto znalazło się w rękach powstańców.
Szczególnie tragiczny przebieg miały wydarzenia
w Mosonmagyarovńr na północy Węgier 26 X 1956;
rozpoczęły się one pokojową manifestacją pod hasłami
patriot., z udziałem gimnazjalistów, studentów i robot­
ników; kiedy tłum zbliżył się do miejscowych koszar
straży przygranicznej, w której służyli żołnierze forma­ AVH i aktywistów partyjnych, w tym I sekretarzu miej­
cji bezpieczeństwa AVH, komendant koszar I. Dudas
(początkowo udający poparcie dla postulatów manife­
stujących) wydał rozkaz strzelania do manifestantów z
ukrytego gniazda karabinów maszynowych; jeden z ofi­
cerów rzucił granat w leżących na ziemi, najczęściej
ciężko rannych; liczbę ofiar masakry podaje się na 105
zabitych i 280 rannych; zdecydowaną większość zabi­
tych i rannych stanowiły dzieci szkolne i młodzi ludzie
w wieku do 18 lat, ponieważ to oni właśnie znajdowali
się w pierwszych szeregach pochodu.
Masakra w Mosonmagyarovar, podobnie jak
masakra przed gmachem Parlamentu, należały do wy­
darzeń przełomowych w czasie powstania węg.; spro­
wokowały one bowiem ogromną falę nienawiści do
AVH i stały się źródłem późniejszych bezwzględnych
samosądów ulicznych na rozpoznanych przez powstań­
ców czy przypadkowych przechodniów awoszach.
Krwawe zajścia pod koszarami wywołały bez­
względną ripostę; na pomoc manifestantom przyjechali
powstańcy z pobliskiego wielkiego miasta przemysło­
wego Gyór, kierowani przez reżysera tamtejszego te­
atru G. Fóldesa (został stracony 1957 z wyroku sądu
kadarowskiego); w wyniku oblężenia ratusza, w któ­
rym schronili się żołnierze z formacji AVH, wszyscy
awosze zginęli - dwaj oskarżeni o wydanie rozkazu
oddania salwy do tłumu zostali powieszeni, pozostali
- zastrzeleni.
3.
T r i u m f p o w s t a n i a . W kolejnych
dniach powstańcy osiągali znaczące sukcesy, zajmu­
jąc coraz większe obszary Węgier i zakładając komi­
tety rewolucyjne; 28 X 1956 doszło do kolejnego ple­
num KC WPP; bardzo ważna była zmiana oceny wy­
darzeń, które zaczęto określać jako rewolucję, a nie
kontrrewolucję; wystąpiono z wnioskiem o wycofanie
wojsk sow. ze stolicy kraju.
28 X rozwiązano formacje sił bezpieczeństwa
AVH; kierownictwo WPP podjęło decyzję o likwida­
cji systemu jednopartyjnego na Węgrzech i przywró­
ceniu systemu rządów koalicyjnych z pierwszych lat
powojennych; 30 X prezydium KC WPP podjęło de­
cyzję o rozwiązaniu skompromitowanej partii komun,
i utworzeniu nowej pod nazwą Węg. Socjalist. Partia
Robotnicza (WSPR), na której czele stanął J. Kadńr;
w kraju utrzymywało się jednak nadal ogromne napię­
cie, dochodziło do samosądów na awoszach; najbar­
dziej dramatyczne wydarzenia miały miejsce w samym
Budapeszcie; kilka godzin trwało oblężenie miejskie­
go komitetu partii na Placu Republiki (Kóztarsasńg
tćr); załogi wezwanych na odsiecz czołgów przyłączyły
się do atakującego tłumu i ostrzeliwały budynek ko­
mitetu; po poddaniu się obrońców gmachu tłum do­
konał samosądu na grupie broniących go członków
skiego komitetu partii I. Mezó.
W ocenie najwybitniejszego węg. historyka woj­
skowości, przebywającego w okresie powojennym na
emigracji w Szwajcarii, P. Gosztonyiego, atak na ko­
mitet partyjny na Placu Republiki został w pewnym
stopniu sprowokowany przez przebywających w nim
członków rozwiązanych już 28 X formacji AVH; 29 X
wypadli oni na plac z budynku, schwytali grupę po­
wstańców i bezwzględnie przesłuchiwali swoich więź­
niów; nast. przekazali ich komendzie milicji przy uli­
cy Mosonyi, skąd wkrótce wypuszczono ich na wol­
ność; powstańcy powróciwszy do swych oddziałów,
poinformowali, że w budynku komitetu miejskiego
partii stacjonują awosze; między grupami powstańczy­
mi wysłanymi w stronę budynku partii a stacjonujący­
mi w niej awoszami szybko doszło do strzelaniny, przy
czym awosze liczyli, że łatwo sobie poradzą z począt­
kowo niezbyt licznymi powstańcami; nastroje ataku­
jącego gmach tłumu uległy szczególnemu wzburze­
niu w momencie, gdy awosze zaczęli strzelać nawet
do sanitariuszy z flagą Czerwonego Krzyża, próbują­
cych odtransportować rannych.
Szybko przekształcano masowe środki przeka­
zu, które zrywając z komunizmem, stawały się praw­
dziwymi organami w służbie narodu; 30 X radio w
Budapeszcie manifestacyjnie zaakcentowało zerwanie
z niegodnymi tradycjami komun, manipulacji, piętnu­
jąc czasy, gdy „radio było tylko narzędziem kłamstwa.
Kłamało nocą, kłamało dniem, kłamało na wszystkich
długościach”.
Rada Miejska Budapesztu nakazała natychmiasto­
we usunięcie wszystkich posągów Stalina; przemiano­
wano liczne ulice i place, które nosiły dotychczas imię
Stalina, np. jedną z największych alej Budapesztu, no­
szącą nazwę Stalina, nazwano Aleją Młodzieży Węg.,
Plac Stalina nazwano placem G. Dózsy (przywódcy po­
wstania chłopskiego z 1514), most Stalina przemiano­
wano na most Árpáda, plac Stalina w Peszcie, gdzie
stał obalony 23 X monumentalny pomnik Stalina, prze­
mianowano na Plac Bohaterów (Hósók tere); niektórzy
żartobliwie nazywali ten plac Placem Butów, z powodu
ogromnych butów pozostałych po pomniku Stalina, ścię­
tym palnikami acetylenowymi na wysokości kolan.
31 X komendant koszar Kiliána, płk P. Malćter,
najbardziej popularny spośród dowódców oddziałów
zbrojnych, został mianowany gen. brygady i pierw­
szym zastępcą ministra obrony nar.; był to kolejny
znaczący krok premiera Nagya, zmierzający do zinte­
growania sił prorządowych i oddziałów powstania
(Malćter przeszedł na stronę powstańców 25 X).
1 XI 1956 premier Nagy, licząc się z nastrojami
w kraju, publicznie ogłosił deklarację o wystąpieniu
Węgier z Układu Warsz. i proklamowaniu neutralno­
ści; 2 XI zwrócił się do sekretarza generalnego ONZ
D. Hammarskjolda z prośbą o pomoc w zagwaran­
towaniu neutralności Węgier; chciał, aby Węgry uzy­
skały status podobny do Austrii, Finlandii czy konse­
kwentnie odrzucającej przynależność do bloków
wojsk. Jugosławii; po dokonaniu kolejnych zasadni­
czych posunięć spełniających żądania środowisk po­
wstańczych z różnych regionów kraju premier Nagy
liczył na stopniową stabilizację sytuacji; podjął kroki
zmierzające do umocnienia porządku w stolicy; w ko­
respondencjach z Budapesztu informowano, że 1-2 XI
nie doszło już do żadnego przypadku linczu.
Przywódca nowej partii komun. WSPR, J. Kádár
wygłosił 1 X Í 1956 ważne przemówienie radiowe, któ­
re było później przez 30 lat starannie przemilczane w
całej kádárowskiej propagandzie oficjalnej; Kádár
bowiem jednoznacznie wyrażał aprobatę dla „chwa­
lebnego powstania naszego narodu”, które „zrzuciło z
karku narodu i kraju panowanie Rákosiego, wywal­
czając wolność dla narodu i niepodległość dla kraju”;
być może gł. celem tego przemówienia było odwróce­
nie uwagi od właśc. celów mówcy, ponieważ jeszcze
tego samego dnia po południu Kádár niespodziewa­
nie zniknął z Budapesztu, by pojawić się po kilku
dniach w asyście czołgów sow. jako szef samozwań­
czego komun, rządu antynarodowego.
3 XI 1956 ponownie ruszyły tramwaje i trolej­
busy; wiele osób zaczynało weekend w atmosferze
euforii i optymizmu; wojsk, komendant Budapesztu
B. Király, kładąc się spać w nocy 3/4 XI, poprosił
swego przyjaciela, aby go nie budzono do godz. 9.00
następnego dnia, mówiąc: „Teraz chcę móc wreszcie
pospać. Po raz pierwszy wreszcie będę miał głęboki
sen!”; w stolicy panował nastrój nadziei; dziennik
„Valósśg” publikował impresje młodego powstańca
znad granicy austr.-węg.; autor utrzymywał, że nad
granicą widział oddziały żołnierzy ONZ w błękitnych
hełmach, oczekujących na apel premiera Nagya o przyj­
ście z pomocą; „Wielka była siła marzeń” - komento­
wał franc. historyk węg. powstania V. Brugerc-Trelat.
3 XI Nagy zdecydował się na całkowitą reorga­
nizację swego rządu, który miał stać się tymczasowym
ścisłym gabinetem; poza tekami ministra spraw zagra­
nicznych (premier Nagy, reprezentujący nowo utwo­
rzoną partię komun. WSPR) i ministra obrony nar.
(gen. Malćter, również z WSPR) wszystkie pozostałe
teki ministerialne miały zostać czasowo nie obsadzo­
ne, a resortami mieli zarządzać wiceministrowie wy­
znaczeni przez Radę Prezydialną; w skład rządu we­
szli natomiast jako ministrowie stanu przedstawiciele
zreorganizowanych partii byłej koalicji rządzącej z
1945: reprezentujący WSPR J. Kadar i G. Losonczy.
partię socjaldemokr. - A. Kćthly, J. Fischer i Gy. Ke-
lemen. Niezależną Partię Drobnych Rolników - B.
Kovńcs, Z. Tildy i I.B. Szabó, Partię PetCfiego - I.
Bibó i F. Farkas; utrzymanie takiego rządu na Wę­
grzech byłoby fenomenem, bo stanowiłby on pierw­
szy od lat gabinet prawdziwie reprezentujący naród w
centrum opanowanej przez ZSRR części Europy; na
czele tego rządu stał premier Nagy, komunista, któiy
postawił interesy nar. Węgier ponad interesami mię-
dzynar. komunizmu.
Premiera Nagya nie poparł wypuszczony właśnie
z więzienia kard. Mindszenty; w wygłoszonym w radio
przemówieniu 3 XI 1956 wyraźnie zdystansował się on
od legalnego rządu Nagyajako od „spadkobierców oba­
lonego reżimu": nie bez racji były dyrektor sekcji poi.
Radia Wolna Europa J. Nowak-Jeziorański we wspo­
mnieniach Wojna w eterze przeciwstawia pozbawione
realizmu postępowanie Mindszentyego mądrej polity­
ce kard. S. Wyszyńskiego, twierdząc, że węg. duchow­
ny nie umiał zająć stanowiska podobnego do Prymasa
Polski i dzięki temu wpłynąć swym mor. autorytetem
na przebieg wypadków; podobnie oceniał korespondent
Associated Press, Węgier z pochodzenia, E. Marton.
ubolewając, że Mindszentyemu brak było zdolności dy­
plomatycznych, a „pochodzenie i wychowanie poważ­
nie ograniczały jego zdolność do stania się duchowym
mężem stanu, takim jak pozostaje w Polsce kardynał
Stefan Wyszyński”; nie pomogły Nagyowi również ko­
mentarze węg. sekcji Radia Wolna Europa, atakujące
zarówno rząd, jak i samego premiera.
Nagy liczył, że ZSRR ostatecznie zaakceptuje
wszystkie zmiany na Węgrzech, łącznie z wprowadze­
niem systemu wielopartyjnego. wyjściem z Układu
Warsz. i ogłoszeniem neutralności; utwierdzały go w
tym przekonaniu stwierdzenia ogłoszonej 30 X 1956
deklaracji rządu sow., zapewniającej o poparciu dla za­
sad równouprawnienia narodów i wyrażającej gotowość
nawiązania odpowiednich rokowań z rządem Węg.
Republiki Lud. (WRL) i z in. sygnatariuszami Układu
Warsz. w sprawie pobytu wojsk sow. na terenie Wę­
gier; wierzono również przedstawicielom ZSRR, w tym
ambasadorowi tego kraju na Węgrzech J. Andropowo-
wi (późniejszy sekretarz generalny KC KPZR), solen­
nie zapewniającemu, że ZSRR nie ma zamiaru interwe­
niować na Węgrzech; w rzeczywistości wszystkie te
deklaracje składanojuż wówczas, gdy na Kremlu zapa­
dła decyzja o kolejnej, zakrojonej na dużo szerszą niż
poprzednia skalę, sow. interwencji wojsk.; kierownic­
two KPZR na czele z Chruszczowem było coraz bar­
dziej popychane do interwencji na Węgrzech przez kie­
rownictwo Komun. Partii Chin, które krytykowało
Kreml za ustępliwość; Chruszczów obawiał się rów­
nież wewn. opozycji w kierownictwie KPZR, która
mogła go obciążyć winą za kapitulanctwo wobec węg.
„kontrrewolucji”; bał się również, że przykład unieza­
leżniających się Węgier może podziałać zaraźliwie na
in. kraje tzw. obozu socjalist.; przesądziło to o podjęciu
decyzji o ataku na Węgiy i obaleniu rządu Nagya.
Przygotowujący napaść na Węgry Kreml dążył
do zapewnienia sobie pełnego poparcia komun, przy­
wódców z in. państw; od końca X do 3 X I 1956 przy­
wódcy sow. odbyli serię rozmów i konsultacji z dele­
gacjami kilku partii rządzących w krajach socjalist.;
pod koniec X przybyła do ZSRR na rozmowy w kwe­
stii węg. liczna delegacja chiń. na czele z Li u Szao-Ci;
1 XI Chruszczów, W. Mołotow i G. Malenkow w cza­
sie spotkania na granicy poi.-sow. w Brześciu nad
Bugiem przeprowadzili konsultacje z przywódcami
PZPR: Gomułką, J. Cyrankiewiczem i E. Ochabem; 2
XI Chruszczów i Mołotow odbyli rozmowy z Gh.
Dejem i in. komun, politykami rum. oraz przywódcą
Komun. Partii Czechosłowacji, A. Novotnym; tego
samego dnia przywódcy sow. przybyli do Sofii na kon­
sultacje z politykami bułg.; wieczorem 2 XI Chrusz­
czów i Malenkow przyjechali na ostatnią turę konsul­
tacji na jug. wyspę Brioni. gdzie do godz. 5.00 rano
prowadzili rozmowy z J. Broz-Tito, E. Kardeljem i A.
Rankowiczem.
W osłabieniu poparcia dla zaatakowanych zdra­
dziecko Węgier na forum międzynar., zwł. w krajach
Trzeciego Świata, niemałe znaczenie miał przeprowa­
dzony kilka dni wcześniej atak wojsk Francji, Anglii i
Izraela na Egipt w związku z konfliktem sueskim; rzą­
dy tych krajów chciały wykorzystać trudną sytuację
ZSRR na arenie międzynar. w związku ze sprawą węg.;
natomiast swym atakiem ułatwiły ZSRR odwrócenie
uwagi rządów i opinii licznych krajów (zwł. w Azji i
Afryce) od brutalnej interwencji na Węgrzech; liczni
zach. komentatorzy otwarcie piętnowali rządy Wiel­
kiej Brytanii i Francji za tak szkodliwie rzutującą na
los Węgier próbę zbrojnego rozwiązania konfliktu
sueskiego w czasie powstania węg.; zachodnioberliń-
ski „Berliner Zeitung” w artykule wstępnym z 5 XI
1956 zwracając się do premiera Wielkiej Brytanii A.
Edena i premiera Francji G. Molleta, pisał: „To wy
jesteście winni, wyłącznie wy. Wskutek waszego ego­
izmu, waszej głupoty doprowadziliście do klęski na­
rodu węgierskiego”; w publikowanych na Zachodzie
relacjach można znaleźć liczne fragmenty rozmów
świadczących o powszechnie panującym wśród Wę­
grów rozgoryczeniu z powodu działań Anglii i Francji
w regionie Suezu i ich szkodliwych konsekwencji dla
Węgier; Marton, były korespondent Associated Press
w Budapeszcie, opisywał, jakjakiś dystyngowany star­
szy pan zwrócił się do korespondenta Reutera z proś­
bą: „Czy byłby pan tak uprzejmy, aby przekazać nasze
podziękowanie dla Mister Edena za to, że wbił naszej
rewolucji nóż w plecy?”; rozczarowanie do Zachodu
na Węgrzech pogłębiło się po drugiej interwencji sow.
na tle całkowitej bierności Zachodu, której towarzy­
szyły tylko pełne patosu słowa pochwały „węgierskiej
odwagi i poświęcenia”; przypominało to powsz. roz­
goryczenie mieszkańców powstańczej Warszawy, gdy
z Londynu dochodziły ich tylko radiowe chorały Z
dymem pożarów zamiast oczekiwanej amunicji; w re­
portażu na łamach tygodnika „Der Spiegel” (21 XI
1956) pisano: „Po raz pierwszy słyszałem Węgra za­
czynającego nas przeklinać: »Gdzie byliście, gdy na­
sza młodzież umierała? Przez całe lata wasze stacje
radiowe obiecywały nam wszystko, a teraz?!«”.
Dowódcy sow., aby osłabić możliwości ewentu­
alnego zbrojnego przeciwdziałania ze strony armii
węg., starannie przygotowali pułapkę na jej dowód­
ców; nadzorcą wykonania planu był jeden z autorów
koncepcji napaści na Węgty, szef sow. służby bezpie­
czeństwa gen. Sierow (ten sam, który 1945 zorganizo­
wał podstępne aresztowanie 16 przywódców Polski
Podziemnej „zaproszonych” na rozmowy w Pruszko­
wie); pretekstem do uwięzienia węg. dowódców mia­
ły stać się rozmowy sow.-węg. w sprawie jak najszyb­
szego wyjścia wojsk sow. z Węgier, solennie przyobie­
canego premierowi Nagyowi przez ZSRR; po symu­
lowanym przez Rosjan pomyślnym przebiegu pierw­
szej części negocjacji 3 XI przed południem zapro­
szono przedstawicieli węg. dowództwa na dalszy ciąg
rozmów w kwaterze sow. dowództwa na lotnisku w
Tököl; po uroczystym powitaniu węg. delegacji przez
kilka godzin trwały rozmowy między Węgrami a gru­
pą wojskowych sow., kierowaną przez gen. Malinina;
nagle ok. północy na salę wkroczyło 8 oficerów bez­
pieczeństwa, uzbrojonych w pistolety maszynowe,
dowodzonych przez gen. Sierowa; zdradziecko napad­
nięci Węgrzy (w tym minister obrony nar. Maleter i
szef sztabu generalnego I. Kovacs) zostali natychmiast
rozbrojeni i uwięzieni; aresztowanie stanowczego i
bezwzględnie oddanego Nagyowi gen. Maletera przy­
niosło efekt oczekiwany przez Rosjan; 4 XI w trakcie
napaści wojsk sow. na Budapeszt zabrakło energicz­
nego dowódcy, który koordynowałby cały opór armii
węgierskiej.
4. Druga interwencja sowiecka.
celu jak najszybszego opanowania Węgier skierowa­
no zmasowane uderzenie sow. wojsk panc.; ocenia się,
że w ciągu 4-5 dni wtargnęło na Węgry ok. 16 sow.
dywizji i 2 tys. czołgów (dokładnie tyle, ile użył Hitler
dla przełamania franc. oporu 1940); dążenie do jak
najszybszego rozbicia oporu powstańców bez wzglę­
du na cenę sprawiło, źe kilkakrotnie do spacyfikowa-
nia Budapesztu użyto lotnictwa; samoloty zaatakowa­
ły m.in. wyspę Csepel - jedno z centrów robotniczego
oporu oraz umocnione pozycje powstańcze najednym
ze wzgórz budańskich.
Rozpoczęte w nocy 3/4X1 1956 walki powstań­
ców z wojskami sow. trwały kilka tygodni (w samym
Budapeszcie w różnych punktach miasta 4-9 XI); gł.
miejscami starć w stolicy były różne części peszteń-
skiej ulicy Ullói (IX dzielnica), koszary Kiliana, plac
Kalwina, okolice kina „Corvin”, a w Budzie - tereny
góry Gellćrta. okolice Cytadeli i Dworca Pd. (Deli
Palyaudvńr), plac Szena (Szena ter), ulica B. Bartoka;
do ostrych starć doszło w przemysłowych centrach Bu­
dapesztu: Kóbńnyi, Ujpestu i na wyspie Csepel; duże
trudności sprawiło wojskom sow. przełamanie oporu
zorganizowanych jednostek wojsk, pod dowództwem
generała B. Kiralya. umocnionego na wzgórzach Budy;
wiele dramatycznych szczegółów z przebiegu walk w
Budapeszcie po 4 XI 1956 odnotowała korespondent­
ka „Sztandaru Młodych” H. Adamiecka, z bliska ob­
serwująca przebieg starć w Budapeszcie: „Od począt­
ku twierdzami obrony były ośrodki robotnicze. Każda
fabryka stanowiła twierdzę. Niech to będzie argumen­
tem przeciwko twierdzeniom, że w Budapeszcie wal­
czyły niewielkie grupy uzbrojonych chuliganów i fa­
szystów. Budapeszt był ostrzeliwany z katiusz, z czo­
łgów i z broni maszynowej. Na górach ustawiona była
artyleria ciężka, która strzelała ogniem nękającym. W
kilku miejscach miasto było bombardowane z samo­
lotów (...) Rosjanie wydali ultimatum, że jeśli do go­
dziny 6 powstanie nie złoży broni, to rozpocznie się
bombardowanie całego miasta. Do takiego bombar-
dowania jednak nie doszło, prawdopodobnie dlatego,
że na ulicach znajdowało się zbyt wiele czołgów, a
bombardowano tylko niektóre ośrodki.”
W czasie walk w Budapeszcie doszło do niema­
łych strat wśród ludności cywilnej; wystarczyło, by z
okna liczącego kilka pięter budynku padł choć jeden
strzał do Rosjan, aby nadjeżdżające czołgi kierowały
ogień na wszystkie punkty domu bez wyjątku, zamie­
niając go w rumowisko; przerażona ludność zaczęła
wzywać powstańców do wycofywania się; kolejne
oświadczenia sow. komendanta wojsk. Budapesztu K.
Grebiennika wzywały Węgrów do bezwarunkowego
posłuszeństwa wobec sow. patroli i ostrzegały, że
W
udzielanie schronienia powstańcom grozi obróceniem
domów mieszkalnych w ruinę; Adamiecka pisała w
swojej korespondencji: „Przez cały czas walk czołgi
radzieckie ostrzeliwały z cekaemów i armat okna do­
mów, strzelano do ludzi stojących w kolejkach po
chleb, do ludzi wychodzących po wodę, strzelano
masowo do karetek pogotowia, masakrując rannych.
Strzały były przeważnie wymierzone w brzuch. Któ­
regoś wieczoru zatelefonowaliśmy do kilku szpitali.
Szpitale były odgradzane od możliwości przyjmowa­
nia rannych, były bombardowane i ostrzeliwane. Wi­
dzieliśmy to zresztą na własne oczy”.
Poza Budapesztem najcięższe walki toczyły się
w rejonie Pćcsu, w komitńcie (woj.) Szabolcs Szatmar
oraz w miastach Gyór, Kecskemet, Tatabanya, Ko­
marom, Szekesfehervńr, Mohacs; szczególnie zacięte
były starcia o zdobycie centrum robotniczego Duna-
pentele (później Dunaujvaros); niektórzy autorzy oce­
niają, że w walkach zginęło 240 obrońców, a równo­
cześnie zniszczono 12 sow. czołgów i 8 samochodów
panc.; powstańcze oddziały zbrojne wykorzystywały
tajne radiostacje (Radió Rajk, Ćsokonai, Rakóczi.
Róka), aby zachęcać do oporu przeciwko Armii Radz.
i wzywać do kontynuowania walk; jednak już do poi,
XI 1956 rozbito większość zbrojnych oddziałów po­
wstańczych, których resztki schroniły się w górach
(ostatnie rozpaczliwe walki toczyły oddziały' powstań­
cze w górach Mecsek nad Dunajem).
Ocenia się, że w czasie walk zginęło ok. 1550
powstańców w Budapeszcie i 600 w f in. miejscowo­
ściach Węgier; liczbę zabitych pośród ludności cywil­
nej w całym kraju ocenia się na 5-7 tys. osób; podczas
powstania zostało rannych ok. 17 tys. ludzi.
Kierowanym na Węgry żołnierzom sow. tłuma­
czono albo że idą bronić Suezu przed napaścią Angli­
ków i Francuzów, albo że mają zmierzyć się z niem.
rewanźystami i nazistami; Adamiecka relacjonowała:
„Radzieccy żołnierze, z którymi udało się nam rozma­
wiać, są przekonani, że znajdują się w zachodnich
Niemczech, i że tłumią faszystowski pucz.”; gazeta
„Egyetemi Ifjusag” (4 XI 1956) przynosząc wiadomo­
ści z położonej we wsch. części Węgier Nyiregyhazy.
donosiła, że wkraczający tam żołnierze sow, są świę­
cie przekonani, że mają walczyć z niem. wojskami fa­
szystowskimi.
Pomimo złamania do końca XI 1956 oporu resz­
tek zbrojnych oddziałów powstańczych, jeszcze w cią­
gu kilku następnych miesięcy aż do wiosny 1957 w
górach Mecsek, Bükk, Bâkony i Matra działały małe
oddziały partyzanckie, które podejmowały ataki prze­
ciwko pracownikom służby bezpieczeństwa i oddzia­
łom sow.; najsilniejszym liczebnie oddziałem party­
zanckim była rozbita I 1957 ponad 300-osobowa gru­
pa dowodzona przez lekarza G. Horvâtha, działająca
w górach Mecsek; budapeszteński organ armii węg.
„Magyar Honvéd” 22 III 1957 informował o rozbiciu
blisko 200-osobowego oddziału partyzanckiego, ope­
rującego w górach Zemplén; także III 1957 „Magyar
Honvéd” poinformował o rozbiciu oddziału partyzanc­
kiego walczącego w pobliżu Kazincbarciki i dowo­
dzonego przez robotnika I. Bokrosa; w górach Bâko­
ny rozbito z kolei oddział „młodzieży Malćtera”, do­
wodzony przez 20-letniego robotnika I. Horvâtha; wg
artykułu opublikowanego w organie KC WSPR „Nćp-
szabadsâg” 26 III 1957 jeszcze w poł. lii 1957 likwi­
dowano ostatnie grupy zbrojne, zajmujące się prze­
rzutem uciekinierów z Węgier przez granicę do Au­
strii; do stosunkowo szybkiego wygaśnięcia ognisk
zbrojnego oporu przyczyniła się emigracja dziesiąt­
ków tys. energicznych młodych ludzi, wrogo nasta­
wionych do przywracanego na Węgrzech systemu wła­
dzy; widząc zupełny brak szans w nierównej walce
przeciwko armii sow. i wspierającym ją kâdârowskim
siłom bezpieczeństwa, woleli oni przedrzeć się przez
granicę, gł. do Austrii; do III 1957 Węgiy opuściło
ponad 200 tys. osób (na 9,5 min mieszkańców), w tym
kilka tys. studentów; wśród uciekinierów zdecydowa­
nie przeważali ludzie młodzi, do 30. roku życia.
Pokonanie powstania nie rozwiązało w pełni pro­
blemów' stojących przed rządem ZSRR i popieranym
przez niego samozwańczym rządem Kâdâra; premier
Nagy schronił się w ambasadzie jug. i nie zamierzał
zrezygnować ze stanowiska szefa rządu; wraz z nim w
gmachu ambasady schroniło się ok. 42 jego zwolenni­
ków; byli wśród nich m.in.: 2 in. członkowie najwyż­
szych władz nowej węg. partii komun. - Tymczaso­
wego Kierownictwa Zarządzającego WSPR G. Lukács
i Z, Szantó, Z. Vas w czasie powstania kierujący apro­
wizacją, sekretarz generalny Klubu Petófiego G.Tân-
czos, przewodniczący Stowarzyszenia Dziennikarzy
Węg. S. Haraszti, sekretarz premiera Nagya w czasie
powstania J. Szilâgyi, szef urzędu prasowego premie­
ra M. Vâsârhelyi, wiceprezydent Radia Węg. S. Ojhe-
lyi, komendant Sił Lotn. gen. F. Nador. były wiceprze­
wodniczący Patriot. Frontu Lud. F. Jânosi, dziennika­
rze P. Erdôs i G. Fazekas, wdowa po L. Raj ku - J.
Rajk oraz ponad 20 członków ich rodzin; na terenie
ambasady amer. w Budapeszcie schronił się kard. J.
Mindszenty).
Użycie zmasowanej siły zbrojnej, a zwł. wojsk
panc. umożliwiło stosunkowo szybkie uporanie się z
izolowanymi próbami oporu wobec władz kadarow-
skich; dużo poważniejszym zagrożeniem dla tych
władz stały się różne formy cywilnego ruchu oporu, a
zwł. przeciwdziałania polit. ze strony różnych środo­
wisk robotniczych i inteligencji; słabość bazy popar­
cia dla rządu Kadara była szczególnie widoczna na tle
powszechnie wyrażanych nastrojów pronagyowskich;
w Budapeszcie w pierwszych kilku tygodniach po in­
terwencji rozmieszczono mnóstwo plakatów i napisów
na murach, afirmujących wiarę w ostateczne zwycię­
stwo idei powstania lub wyszydzających władze
kadarowskie i samego Kadśra; na jednym z typowych
plakatów ulicznych widniały, słowa; „Straciłem mój
honor. Ktokolwiek go znalazł jest proszony o odesła­
nie go na następujący adres: Jdnos Kadar, szef rządu
komunistycznych Węgier, ulica 10 000 czołgów”.
12 XI 1956 doszło do pierwszego publ, wystą­
pienia z programem pronagyowskiej opozycji - ogło­
szenia specjalnej proklamacji Węg. Związku Pisarzy,
podpisanej również przez przedstawicieli Węg. Aka­
demii Nauk, Stowarzyszenia Muzyków, Aktorów Te­
atru, Filmowców, Architektów i Plastyków, Radia,
Agencji Telegraficznej, Rewolucyjnego Komitetu Stu­
denckiego i Rewolucyjnego Komitetu Inteligenckie­
go; wyrażając całkowite poparcie dla wydarzeń paź­
dziernikowych jako „narodowej walki o wolność”,
proklamacja występowała na rzecz neutralności Wę­
gier i opuszczenia kraju przez wojska sowieckie.
Próbą skoordynowania całej pronagyowskiej
opozycji stało się utworzenie 13X11956 konspiracyj­
nego Węgierskiego Demokr. Ruchu Niepodległościo­
wego (Magyar Demokratikus Fuggetlensegi Mozga-
lom), kierowanego przez dziennikarzy M. Gimesa i
G. Oberszovszkyego oraz ekonomistę Gy. Adama; ruch
wydawał czasopismo „Október Huszonharmadika”
(Dwudziesty Trzeci Października); mógł on liczyć na
współdziałanie zdecydowanej większości rad robot­
niczych, w których dominowali zwolennicy Nagya;
jeden z najsilniejszych ośrodków ruchu oporu stwo­
rzyła grupa skupiona wokół I. Angyala i O. Szirmaie-
go (dawn. „proletariackie” skrzydło oddziałów po­
wstańczych); grupa ta znalazła schronienie w szpitalu
przy ulicy PeteriTy, redagowała ulotki, inicjowała ma­
sowe akcje protestu; wydawała również własny kon­
spiracyjny periodyk pod nazwą „Eliink” (Żyjemy).
14 XI 1956 zostało utworzone najsilniejsze fo­
rum całej opozycji - Centralna Budapeszteńska Rada
Robotnicza (CBRR); tego dnia w budapeszteńskiej
fabryce „Egyesiilt Izzó” (Zakłady Produkcji Lamp) w
czasie spotkania 500 przedstawicieli rad robotniczych
z wielu zakładów pracy stolicy odczytano programo­
we memorandum opozycyjne, opracowane przez jed­
nego z największych niezależnych myślicieli węg. I.
Bibó, byłego ministra rządu Nagya; memorandum
opowiadało się za natychmiastowym przywróceniem
rządu Nagya i wycofaniem wojsk sow. z Węgier.
21 XI utworzono Węg. Rewolucyjną Radę Inte­
lektualistów na czele ze słynnym kompozytorem Z.
Kodályem; 24 XI ogłoszony został manifest węgier­
skich intelektualistów, podpisany przez 110 czołowych
postaci węg. życia intelektualnego; sygnatariusze ma­
nifestu deklarowali zdecydowane poparcie dla boha­
terów walki o wolność Węgier i stwierdzali, że akcep­
tują wszystkie konsekwencje, jakie ich działania czy
słowa mogą na nich ściągnąć (więzienie, deportację),
a jeśli byłoby to konieczne - śmierć; manifest szcze­
gólnie ostro piętnował deportacje Węgrów do ZSRR i
wzywał do natychmiastowego zaniechania tego typu
nikczemnych działań; wśród sygnatariuszy manifestu
byli m.in.: Kodály, P. Veres, prezes Węg. Związku Pi­
sarzy, oraz sekretarz generalny węg. PEN Clubu, po­
eta G. Képes.
Gdy Centralna Budapeszteńska Rada Robotni­
cza (CBRR) wystąpiła z żądaniem przywrócenia rzą­
du Nagya, Kádár w toku rozmów z jej delegacją obłud­
nie stwierdził, że „Imre Nagy znajduje się obecnie w
gmachu ambasady zagranicznego poselstwa w Buda­
peszcie. Prosił o azyl i w ten sposób nie mamy możli­
wości prowadzić z nim pertraktacji. W takich okolicz­
nościach Imre Nagy nie może być premierem. Jeżeli
Imre Nagy zrezygnuje z eksterytorialności, znowu
wkroczy na węgierską ziemię, to znajdzie się możli­
wość, żeby mógł pertraktować i porozumieć się z
nami”; jednym z celów Kádára było wywabienie Na­
gya z ambasady jug. poprzez utrzymywanie, że nie ma
nic przeciwko temu, żeby nadal był on premierem -
„niech tylko wyjdzie z ambasady”; w czasie rozmów z
dyplomatami jug. rząd Kádára na piśmie złożył gwa­
rancje pełnego bezpieczeństwa dla Nagya i jego wspó­
łpracowników w przypadku opuszczenia przez nich
ambasady oraz zapewnienie, że nie zamierza ich re­
presjonować za poprzednią działalność; gwarancje nie­
tykalności były podpisane przez samego Kádára i mi­
nistra bezpieczeństwa F. Münnicha; kiedy Nagy i jego
zwolennicy opuścili teren ambasady, wbrew udzielo­
nym gwarancjom zostali porwani przez sow. żołnie­
rzy i agentów kádárowskiej służby bezpieczeństwa;
przewieziono ich wkrótce potem do Rumunii, gdzie
byli internowani, najpierw w miejscowości Snagov, a
potem Pitesti, i poddawani coraz bezwzględniejszym
przesłuchaniom.
5. A n t y p o w s t a ń c z y terror. X II956do
pomocy wojskom sow. utworzono 2 pułki formacji
zbrojnych sił bezpieczeństwa, tzw. karhatalom, złożo­
ne gł. z byłych pracowników bezpieczeństwa, działa­
czy partyjnych i oficerów armii, mające na celu wspie­
ranie realizacji polityki zastraszania i terroru; formacje
sił bezpieczeństwa do końca listopada osiągnęły liczeb­
ność blisko 10 tys. żołnierzy, z tego prawie poł. w Bu­
dapeszcie; ściśle współdziałając z oddziałami armii sow.,
odegrały one istotną rolę w rozbiciu działalności zwo­
lenników obalonego rządu Nagya w stolicy i większych
miastach; członków formacji bezpieczeństwa pospoli­
cie nazywano „kufajkarzami” (pufajkosok) od noszo­
nych przez nich kufajek z przydziału; całymi miesiąca­
mi dokonywano systematycznych przeszukiwań po­
szczególnych dzielnic Budapesztu, aby wykryć pozo­
stałości zakonspirowanego ruchu oporu; przeczesywa­
no dom po domu, mieszkanie po mieszkaniu, nic nie
zostawało pominięte; szukano ukrywających się po­
wstańców i intelektualistów, broni, nielegalnych powie­
larni, pism i książek; od 7 XI 1956 w Budapeszcie wpro­
wadzono godzinę policyjną i ruch uliczny był dozwo­
lony tylko w godz. 7.00-19.00; na terenie całego kraju
zlikwidowano godzinę policyjną dopiero 13 IV 1957;
stopniowo w akcjach „kufajkarzy” coraz większą rolę
zaczęły odgrywać obławy (razziak) organizowane w
poszukiwaniu osób podejrzanych politycznie, zarówno
w Budapeszcie, jak i w in. miastach węg. w okolicach
Balatonu; tylko podczas jednej takiej obławy w woj.
Bacs-Kiskun aresztowano 70 podejrzanych.
W pierwszych tygodniach XI 1956 dowództwo
sow. wojsk interwencyjnych uciekło się do szczegól­
nie skrajnej formy zastraszania węg. społeczeństwa -
deportacji do ZSRR; całymi grupami wywożono do
więzień w ZSRR, zwł. na Rusi Podkarpackiej, osoby
podejrzane polit. z różnych środowisk (np. ok. 70 stu­
dentów z Veszprem); przypuszcza się, że na pomysł
deportacji wpadł gen. Sierow, niegdyś organizator ma­
sowych deportacji z krajów bałtyckich; deportacje do
ZSRR zaczęły budzić gwałtowne protesty w różnych
kręgach węg. społeczeństwa; kierownictwa Węg.
Związku Pisarzy i Centralnej Budapeszteńskiej Rady
Robotniczej starały się zaalarmować zagraniczną opi­
nię publ. wtęj sprawie; w tej sytuacji sam Kadar zwró­
cił się 15 XI 1956 do Malenkowa o wstrzymanie dal­
szych wywózek do ZSRR.
Całkowitym fiaskiem zakończyła się zorganizo­
wana 6 XII pierwsza po stłumieniu powstania prorzą-
dowa manifestacja w Budapeszcie; w sow. „Prawdzie”
napisano o niej jako o ogromnym sukcesie, twierdząc,
że „ogromne tłumy zalały wszystkie ulice i place”; w
rzeczywistości wg zgodnych ocen korespondentów
PAP-u i jug. Tanjug w manifestacji wzięło udział zaled­
 ANTYSOW IECKIE POW STAN IA. W ĘGRY
wie ok. 100 osób; doszło do starcia uczestników tej
manifestacji z o wiele liczniejszymi kontrmanifestanta-
mi; interweniowały bardzo brutalnie węg. siły bezpie­
czeństwa, używając broni palnej i zabijając kilka osób.
Na pocz. XII 1956 władze kádárowskie zdecy­
dowały się na podjęcie brutalnej rozprawy z wszelki­
mi niezależnymi instytucjami, na czele z Centralną
Budapeszteńską Radą Robotniczą i woj. radami ro­
botniczymi; bezwzględną politykę „twardej ręki” rzą­
du Kádára dobrze ilustrowały słowa jednego z najbar­
dziej wpływowych wówczas, obok Kádára i Münni-
cha, polityków rządzącej ekipy G. Marosána, wypo­
wiedziane 8 XII 1956: „Od tej pory już nie pertraktu­
jemy, lecz strzelamy”.
Tego samego dnia oddziały wojsk sow. i węg. sił
bezpieczeństwa („kufajkarze”) otworzyli ogień do wie­
lotysięcznego tłumu manifestantów w Salgótarján; ma­
nifestanci zebrali się przed ratuszem i komendą milicji,
domagając się uwolnienia 2 aresztowanych górników
(jeden z nich był członkiem rady robotniczej); nie pró­
bowano nawet pertraktować, lecz krwawo zmasakro­
wano bezbronnych manifestantów, strzelając salwami
wprost do zgromadzonych tłumów; 131 osób zabito, a
ponad 200 zostało rannych; wśród poległych znajdo­
wały się przeważnie osoby młode (przeciętny wiek ofiar
wynosił 23 lata); dominowali wśród nich robotnicy,
górnicy, studenci i gospodynie domowe; do pacyfikacji
tłumu użyto także kul dum-dum; szczególnie przeraża­
jący był widok poszarpanego kulami dum-dum ciała 3-
letniego chłopca, któremu pocisk oderwał cale plecy.
Podobny przebieg miały krwawe zajścia, do któ-
lych doszło 8-12 XII 1956 w Budapeszcie i 8 in. mia­
stach węg.: Miskolcu, Tatabányi, Hodmezóvásárhely,
Gyuli, Kecskemécie, Békescsábie, Eger i Ózd; w Eger,
hist. mieście woj. w komitácie Heves, 10-12 XII pod­
czas manifestacji przed pomnikiem największego węg.
poety nar., S. Petdfiego, organizowanych pod hasłami
antykádárowskimi, żądano odejścia wojsk sow.; ma­
nifestacje zakończyły się użyciem broni i śmiertelny­
mi ofiarami; w Hódmezóvásárhely manifestanci pro­
testowali przeciw pacyfikowaniu rad robotniczych;
tłum został rozpędzony strzałami „kufajkarzy” (czy
„huzarów Kádára”, jak ironicznie nazywano członków
zbrojnych formacji sił bezpieczeństwa); w Kecske­
mécie wśród zabitych manifestantów robotniczych zna­
lazł się kierownik wydziału miejskiej rady woj. J. Sza-
bó; gdy w odpowiedzi całe miasto ogarnął strajk, wła­
dze zastosowały serię masowych aresztowań; ocenia
się, że podczas grudniowych manifestacji w Salgótar­
ján i pozostałych 9 miastach zginęło kilkaset osób i
kilkaset odniosło rany.
Odpowiedzialnością za masakry manifestantów
oficjalna kádárowska propaganda obciążała „kontrre­
277
wolucyjnych prowokatorów”, którzy jakoby pierwsi
strzelali do pracowników służby bezpieczeństwa, zmu­
szając ich do odpowiedzi ogniem; na łamach miesięcz­
nika „Hitel” przytoczono w związku z tym opinię zna­
nego działacza polit. i historyka F. Donńtha, który
stwierdził, że w przypadku każdej masakry chodziło o
prowokację służby bezpieczeństwa organizowaną wg
podobnego scenariusza: „Poprzez z góry przygotowa­
ną akcję oddawano kilka strzałów w górę, aby w ten
sposób stworzyć pretekst dla komendy milicji i pra­
cowników służby bezpieczeństwa broniących rad wo­
jewódzkich dla strzelania do tłumu; nigdy nie było
żadnych zabitych ani rannych pośród pracowników
bezpieczeństwa, ponieważ „prowokatorzy” nawet
przez przypadek nie chcieli spowodować żadnego
uszczerbku wśród tych, którzy w myśl rozdania ról
mieli strzelać do tłumu”.
Grudniowe masakry przyniosły jednak efekt
oczekiwany przez ich inspiratorów - „oczyściły” ulice
z ludzi żądających swobód i demokracji, wywołały
w nich strach; jak opowiadali 1989 na łamach „Ma-
gyar Nemzet” reżyser P. Schiffer i jego koledzy fil­
mowcy, przygotowujący film dokumentalny o rzezi w
Salgótarjńn: „W czasie naszej pracy w Salgótarjńn prze­
konaliśmy się, że całe miasto dotąd żyje w strachu”.
Zmasowane represje kadarowskie doprowadziły
do całkowitego wyeliminowania gł. siły opozycji - Cen­
tralnej Budapeszteńskiej Rady Robotniczej; okazało się,
że CBRR nie była przygotowana na działania ze strony
rządu, nie zatroszczyła się o przygotowanie nielegal­
nych struktur, 2. i 3. garnituru działaczy, którzy mogli­
by zastąpić aresztowanych z pierwszej linii; prawdopo­
dobnie całomiesięczna legalna działalność CBRR i jej
ówczesna wielka popularność w społeczeństwie zade­
cydowały o zaniedbaniu przygotowania struktur do dzia­
łalności w podziemiu; rozbicie CBRR i woj. rad robot­
niczych zadecydowało o zwycięstwie rządu kśdórow-
skiego; następne kilka miesięcy zajęło likwidowanie
ostatnich rozproszonych enklaw oporu; sukces władz
podziałał mobilizująco na karierowiczów, którzy stanę­
li po stronie zwycięzców i weszli do nowej partii rzą­
dzącej; do WSPR zapisało się dużo osób na kierowni­
czych stanowiskach, zdając sobie sprawę, że nie
utrzymają swej pozycji bez wstąpienia do partii.
11 XII 1956 aresztowano przywódców CBRR
S. Racza i S. Bali po podstępnym zwabieniu ich na
rozmowy do gmachu Parlamentu (skazano ich póź­
niej na wiele lat więzienia); w odpowiedzi na areszto­
wanie Rścza i Bali prawie wszystkie zakłady buda­
peszteńskie przystąpiły do strajku powsz. 11-12 XII;
niemal całkowicie zamarła również komunikacja au­
tobusowa i tramwajowa; w odpowiedzi na strajk rząd
Kóddra zintensyfikował represje policyjne; już II XII
Rada Prezydialna WRL wydała dekret o stanie wyjąt­
kowym, wprowadzający m.in. sądy doraźne za podże­
ganie do akcji antypaństw., świadome przeszkadzanie
w pracy zakładów użyteczności publ. itp.; 12X11 Rada
wydała dekret o zgromadzeniach stwierdzający, że kto
bez zezwolenia milicji organizuje manifestację lub nią
kieruje, podlega karze więzienia od 6 miesięcy do 5
lat; 13 XII wydano dekret powołujący obozy interno­
wania (system internowania i obozy dla internowanych
zniesiono dekretem dopiero 1 IV 1960); wprowadzo­
no również specyficzną formę czasowego izolowania
osób „niepewnych” politycznie poprzez karne prze­
siedlenie z dotychczasowego miejsca zamieszkania do
in. odległej miejscowości i zabronienie na pewien czas
powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania.
Raz postawiwszy na zastosowanie siły, władze
stosowały ją odtąd na każdym kroku jako gł. argument
wobec opozycji; broń palna stawała się odtąd najważ­
niejszym środkiem „oczyszczania” ulic z manifestan­
tów; 14X11 siły bezpieczeństwa przystąpiły do łamania
przemocą strajku pracowników kolejki podmiejskiej
(HEV); gdy miejscowa ludność stanęła po stronie straj­
kujących, „kufajkarze” bez wahania oddali strzały do
tłumu; było 3 zabitych, a wiele osób odniosło rany.
I 1957 przy pomocy sow. czołgów stłumiono
ostatnią rozpaczliwą próbę buntu robotniczego na
Węgrzech - zajścia w największych zakładach w Bu­
dapeszcie na Cseplu; jeden z robotników zginął, a 6
zostało rannych, wielu też aresztowano; 2 dni później
władze wydały kolejny dekret zmierzający do zaostrze­
nia represji; przewidywał on karę śmierci za udział w
strajku lub nawet za nawoływanie do strajku; 1511957
wydano dekret o przyśpieszonym postępowaniu sądo­
wym w sprawie działalności „kontrrewolucyjnej” z
udziałem tzw. ławników lud.; 19 I 1957 wykonano
wyrok śmierci na jednym z najpopularniejszych przy­
wódców powstańczych „wujku” Szabó; był on w cza­
sie powstania dowódcą oddziału walczącego przy placu
Szena; w tym samym czasie stracono również J. Du-
dasa, dowódcę jednej z większych formacji zbrojnych
walczących w Budapeszcie X 1956.
Polityce represji sprzyjało wyraźne osłabienie
oporu w różnych częściach kraju wraz z nasileniem
nielegalnej emigracji, której nie starano się zbytnio
przeciwdziałać do końca XII1956, chcąc, aby jak naj­
więcej niezadowolonych i potencjalnych buntowników
opuściło Węgry; kadńrowska taktyka przyniosła owo­
ce; fakt opuszczenia kraju przez ponad 200 tys. ludzi,
w przeważającej części młodych i energicznych, zde­
cydowanie przeciwnych władzy, znacząco ułatwił jej
tłumienie jakiegokolwiek buntu; 17 I 1957 zawieszo­
no, a 21 IV rozwiązano (za działalność opozycyjną)
Węg. Związek Pisarzy; zlikwidowano również Węg.
Związek Dziennikarzy i liczne in. stowarzyszenia twór­
cze; aresztowano wielu pisarzy, w tym m.in. najsłyn­
niejszego później prozaika węg. T. Dery, dramaturgów
G. Hdya i J. Gali, poetę L. Tamdsiego, pisarzy D. Var-
gę, T. Tardosa, B. Lengyela, S. Novobaczkyego; od
pocz. I 1957 Węgry ogarnęła fala masowych areszto­
wań prewencyjnych; tylko w woj. Somogy w ciągu I i
II 1957 zostało aresztowanych ponad 2 tys. osób.
W pierwszych miesiącach 1957 wśród szerokich
kręgów ludności mnożyły się apele o wykorzystanie
trad. święta nar. w dniu 15 III (zniesionego 1949. przy­
wróconego 1956 i ponownie zniesionego II 1957) dla
zamanifestowania ducha oporu przeciw rządowi
Kńdśra i sow. wojskom okupacyjnym; namurach Bu­
dapesztu i wielu in. miast węg. zaczęły ukazywać się
hasła MUK (skrót od Murciusban ujra kezdjuk, tj. „w
marcu zaczynamy na nowo”; była to jakby węg. wer­
sja późniejszego poi. hasła z 1982 „zima wasza, wio­
sna nasza”); nielegalne grupy wydawały ulotki wzy­
wające Węgrów do manifestowania swej woli oporu
bądź przez gromadzenie się w pewnych punktach mia­
sta o określonym czasie, bądź poprzez niewychodze-
nie na ulięe przez ustaloną godzinę; władze znów jako
gł. sposób walki z przygotowaniami do MUK-u za­
stosowały zmasowane aresztowania; w samym tylko
Budapeszcie - wg periodyku „Magyar Rendóf ‘ („Wę­
gierski Milicjant”) z 20 III 1957 - aresztowano ponad
2 tys. osób podejrzanych politycznie; poza Budapesz­
tem szczególnie wielkie tale aresztowań ogarnęły Szol­
nok, komitaty Heves i Komńrom oraz duże miasta woj.
na południu (m.in. Pćcs); aresztowanym w Pecsu po­
stawiono zarzut, że zamierzali przeprowadzić szturm
na więzienie, aby w ten sposób powtórzyć wydarzenia
czasów powstania.
Najbezwględniejszym przejawem kadarowskie-
go terroru była okrutna rozprawa z premierem Nagy-
em ijego kilku najbliższymi współpracownikami; Nagy
konsekwentnie odrzucał wszelkie próby nakłonienia
go do publ. przyznania, że powstanie 1956 było „kontr­
rewolucją”; takie oświadczenie Nagya - gł. postaci
węg. powstania - było ogromnie pożądane ze strony
Chruszczowa i Kśdara; mogłoby ono ogromnie wes­
przeć wysiłki K&dńra dla skonsolidowania jego wła­
dzy, musiałoby bowiem wpłynąć na przełamanie opo­
rów mor. setek tys. jego zwolenników; uznanie przez
Nagya powstania węg. za „kontrrewolucję” i zdystan­
sowanie się od roli odegranej przez niego jako pre­
miera ułatwiłoby również uzasadnienie na forum mię-
dzynar. tezy o konieczności drugiej interwencji sow.
(4 XI 1956) i to w momencie ciągłych burzliwych dys­
kusji o tzw. kwestii węg. na forum ONZ; na próżno
jednak obiecywano Nagyowi w zamian za ustąpienie
w tej sprawie uwolnienie z więzienia, a nawet powrót
 ANTYSOW IECKIE POW STANIA. W ĘGRY
do życia publ.; nie tylko odmawiał on uznania powsta­
nia za „kontrrewolucję”, ale stanowczo odrzucał tak­
że możliwość uznania legalności rządu Kadara i pod­
pisania deklaracji, że nie uważa się już więcej za pre­
miera Węgier; nieugięta postawa Nagya przesądziła o
jego losie; ambasador Indii w Moskwie i Budapeszcie
1952-56 K.P.S. Menon w pamiętnikach zatytułowa­
nych Flying Troika opisał, że sam Kadar zwierzył mu
się, że gł. przyczyną śmierci Nagya była odmowa pod­
pisania deklaracji o zrzeczeniu się przez niego funkcji
szefa rządu; wg Kadńra „Jeśliby [Nagy - J.R.N.] pod­
pisał taki dokument, pozostałby przy życiu”; sow. przy­
wódcy ostatecznie zdecydowali się na ukaranie zbun­
towanego premiera węg. śmiercią, aby odstraszyć na
przyszłość podobnych jemu rzeczników wyzwalania
się spod władzy ich imperium; w sfabiykowanym pro­
cesie, trzymanym w tajemnicy przed węg. opinią publ.,
kadarowscy sędziowie skazali na śmierć premiera
Nagya, ministra obrony gen. Malćtera i bliskiego wspó­
łpracownika Nagya, dziennikarza M. Gimesa; dopie­
ro w dzień po ich egzekucji (16 VI 1958) publ. poda­
no pierwszą informację o toczonym za zamkniętym
drzwiami, w tajemnicy procesie byłego premiera i
wyrokach; proces prowadzono ze skrajnym cynizmem,
o czym świadczy np. fakt, że prokurator żądający dla
Nagya kaiy śmierci twierdził, iż naród węg. „nie po­
trafiłby zaakceptować łagodniejszego wyroku”; oskar­
żonym, przez ponad rok więzionym w izolatce, nie
dano żadnej możliwości skomunikowania się z rodzi­
ną (nawet skazanym na śmierć); w czasie procesu za­
padły wysokie wyroki również na in. zwolenników
Nagya; były dowódca milicji budapeszteńskiej S. Ko-
pacsi został skazany na dożywotnie więzienie, były
prezydent Węgier (1945-47) Z. Tildy na 6 lat więzie­
nia, były przewodniczący Patriot. Frontu Lud. F. Janosi
na 8 lat więzienia, były rzecznik prasowy rządu Na­
gya M. Vasarhelyi na 5 lat więzienia, były członek
władz nowej partii komun. WSPR F. Donath na 12 lat
więzienia.
2 polityków z grupy Nagya, dziennikarz G. Lo-
sonczy i były szef gabinetu J. Szilagyi, nie doczekało
gł. procesu VI 1958; Losonczyego bezskutecznie pró­
bowano nakłonić do zeznań przeciw Nagyowi; prze­
prowadzona III 1989 autopsja Losonczyego wykazała
kilka złamań żeber, niektóre z nich nastąpiły na 3-6
miesięcy przed śmiercią, in. na krótko przed zgonem;
Losonczy na znak protestu przeciwko metodom prze­
słuchań rozpoczął w więzieniu strajk głodowy; zmarł
w tajemniczych okolicznościach podczas prób odży­
wiania go siłą; zdaniem niektórych autorów został za­
mordowany pod pretekstem sztucznego odżywiania;
Szilagyiego, który w czasie przesłuchań oskarżał sa­
mego Kadara o zdradę ojczyzny, postanowiono uka­
279
rać za „zuchwalstwo”; IV 1958 zwołano przeciw nie­
mu przyśpieszoną oddzielną rozprawę, skazując na
śmierć przez powieszenie i wyrok ten bezzwłocznie
wykonując.
Agenci służby bezpieczeństwa mścili się na by­
łym premierze również po jego śmierci; odrutowane
ciała Nagya i jego współpracowników wrzucono do
grobów głowami do dołu; początkowo pochowano je
pod grubą warstwą betonu na terenie więzienia przy
ulicy Kozma, w miejscu egzekucji; po kilku latach
zwłoki ekshumowano i przeniesiono nocą na cmen­
tarz komunalny w Budapeszcie, chowając je pod fik­
cyjnymi nazwiskami; rodziny ofiar na próżno przez
30 lat usiłowały się dowiedzieć, gdzie pochowano ich
bliskich; w oparciu o niepewne informacje otoczyły
specjalną opieką kilka grobów na słynnej później par­
celi 301; komun, milicja brutalnie interweniowała, by
zapobiec oddawaniu czci pamięci zamordowanych;
wielokrotnie niszczono groby; dopiero III 1989 eks­
humowano ciała ofiar, a 16 VI 1989 odbył się ich uro­
czysty pogrzeb, który stał się publ. niepisanym sądem
nad zbrodniami kadaryzmu; przez lata po egzekucji
Nagya i jego współtowarzyszy rodziny skazanych pod­
dawano szykanom; pozbawionej przez kilkanaście lat
jakichkolwiek środków do życia wdowie po gen. Ma-
leterze odpowiedziano na jej podanie o pracę: „Niech
zdycha z głodu osoba, która ma czelność nosić nazwi­
sko wroga ludu”.
Ponad 300 osób padło ofiarą egzekucji w pierw­
szych latach po powstaniu; 1958-59 stracono m.in.: jed­
nego z przywódców tzw. proletariackiego skrzydła
wśród dowódców powstańczych I. Angyala (XIII958),
wiceprzewodniczącego rady robotniczej w Szeged J.
Kovńcsa(III 1958), dramaturga radiowego O, Szirmaia
(I 1959); bardzo surowe wyroki zapadły w przeprowa­
dzonym 1959 procesie 33 członków Komitetu Rewo­
lucyjnego Ujpestu: 26 oskarżonych skazano w sumie
na 300 lat więzienią a 7 osób stracono; ostatnie egze­
kucje za sprawy polit. na Węgrzech miały miejsce jesz­
cze 1962, a więc ponad rok po formalnym publ. ogło­
szeniu przez Kńdńra polityki dialogu i pojednania.
Na dożywocie skazano najsłynniejszego węg.
myśliciela polit., byłego ministra w rządzie I. Nagya-
I. Bibó oraz jednego z przywódców podziemnego
Węgierskiego Nar. Ruchu Niepodległościowego eko­
nomistę Gy. Adńma.
Kadarowski aparat partyjny szybko rozprawił się
ze zbyt łagodnymi wobec „kontrrewolucjonistów” sę­
dziami i prokuratorami; przeprowadzono gruntowne
czystki w sądownictwie, usuwając do II 1957 poł.
członków Sądu Najwyższego i dziesiątki sędziów niż­
szych instancji; np. byłego przewodniczącego pierw­
szej rady karnej w Sądzie Najwyższym F. Jeszenszky-

ego wraz z grupą kolegów usunięto z Sądu już 29 XII
1956 za sprzeciwianie się wprowadzeniu ustawodaw­
stwa w trybie doraźnym jako niezgodnego z postano­
wieniami Konwencji Haskiej; po kilku miesiącach pra­
cy w charakterze adwokata Jeszenszky został usunięty
z kolei z adwokatury z powodów polit.; przez dłuższy
czas nie mógł zdobyć in. pracy, jak tylko w charakte­
rze robotnika niewykwalifikowanego; dopiero po 4
latach pracy fiz. Jeszenszky, poprzednio jeden z czo­
łowych sędziów Sądu Najwyższego, uzyskał wreszcie
możliwość pracy umysłowej - w charakterze kalkula­
tora w jakiejś spółdzielni pracy; podobnie było z jego
kolegami, zwolnionymi z powodów polit. z Sądu Naj­
wyższego; G. Benkó pozbawiony został nawet emery-
tuiy; ostatecznie udało mu się zdobyć pracę w charak­
terze kelnera.
Represjonowano również licznych wyższych
wojskowych, m.in. skazując na dożywocie byłego szefa
sztabu generalnego Kovścsa, uwięzionego wraz z Ma-
leterem przez gen. Sierowa; podobnym wyrokiem uka­
rano byłego komendanta Akademii Wojsk. im. M. Zri-
nyiego płk. A. Martona i płk. wojsk panc. I. Mariana;
wśród skazanych za poparcie Nagya wyższych woj­
skowych znaleźli się również dowódca wojsk panc.,
generał brygady Gy. Vóradi i komendant sił lotn. gen.
F. Nódor.
Zdesperowani Węgrzy próbowali uciekać się do
nowych metod protestu; 4 XII 1956 na apel opozycji
niemal we wszystkich oknach pojawiły się świeczki na
znak solidarności z pokonanym powstaniem; jedną z
form protestu stało się publ. palenie świeżo zakupio­
nych egzemplarzy organu KC WSPR „Nćpszabadsóg”;
władza zareagowała na to represjami; np. jeden z naj­
wybitniejszych węg. sportowców w pierwszym dziesię­
cioleciu powojennym, były mistrz Europy w pływaniu
G. Kadśs został skazany VI 1957 na 8 lat więzienia za
to, że na pocz. XII 1956 zakupił 50 egzemplarzy „Nćp-
szabadsóg”, które nast. podarł wraz z kolegami na uli­
cy; w uzasadnieniu wyroku podano jako okoliczność
obciążającą to, że był on bardzo znanym sportowcem;
po wyjściu na wolność (1961) nie mógł powrócić na
zajmowane wcześniej stanowisko wicedyrektora w za­
kładach kąpieli leczniczych w Eger; zatrudniono go tam
jako niewykwalifikowanego robotnika.
Okazją do manifestowania uczuć wolnościowych
i patriot. stały się przedstawienia w teatrach czy ope­
retkach; wystarczyło pokazać na scenie aktora w nar.
stroju Węgra, by audytorium zgotowało kilkuminuto­
wą owację; podobnie reagowano na każdą wymowną,
patriot. kwestię w nar. dramacie Bkn Bbnk\ władze
zaostrzyły cenzurę teatr., by zostawić jak najmniej
okazji do opozycyjnych owacji; ostro karano każdą
próbę indywidualnego zademonstrowania nar. uczuć,
W B ia B I
np. II 1957 skazano na rok więzienia mieszkańca Bu­
dapesztu, któiy zaintonował w tramwaju podchwyco­
ną przez większość pasażerów słynną pieśń z okresu
Wiosny Ludów (1848) o węg. bohaterze nar. L. Kos-
sucie (w pieśni był „niebezpieczny” refren mówiący,
że jeśli Kossuth wezwie nas jeszcze raz do walki, to
znowu wszyscy do niej pójdziemy).
Lata terroru kadarowskiego zapoczątkowały ko­
lejną falę rozpraw z węg. patriotyzmem; w walce ide-
ol.-polit. pierwszych lat po 1956 dużą rolę odegrali
„intemacjonalistyczni” naukowcy i propagandyści
pochodzenia żyd.; wywodzący się z Węgier słynny
austr. sowietolog pochodzenia żyd. P. Lendvai pisał w
książce Antysemityzm bez Żydów (Warszawa, wyd.
podziemne 1987), iż: „Nawet wówczas, gdy komuni­
ści przestali się maskować, wielu Żydów (więcej niż
to się powszechnie uważa na Zachodzie) było przeko­
nanych, że utrzymanie dyktatury lepiej ich uchroni
przed zajadłymi antysemitami niż liberalizacja; czyn­
nik ten bywa często przeoczany w rozważaniach nad
powstaniem węgierskim 1956 i jego reperkusjami'’; w
kontekście tych celnych uwag trzeba widzieć fakt po­
parcia przez dużą część Żydów węg. narzuconego przez
sow. czołgi rządu Kadńra; ich poparcie miało bardzo
duże znaczenie w najtrudniejszym dla reżimu Kńdńra
okresie pierwszych miesięcy po 4 X I1956, gdy ogrom­
na część Węgrów była w opozycji do symbolizujące­
go utratę ich suwerenności gabinetu i bojkotowała *
wspieraną przez sow. czołgi partię komun. - podczas
gdy w skład starej partii komun. (WPP) wchodziło do
X 1956 ponad 900 tys. członków, to w nowej (WSPR)
na pocz. XII 1956 było zaledwie 37818 członków; do
I 1957 partia komun, z trudem osiągnęła liczbę ok.
100 tys. członków.
Natomiast wielu „internacjonalistycznie” nasta­
wionych Żydów wchodziło do WSPR bez skrupułów;
z nich wywodzili się później najwięksi k&dśrowscy
bezpieczniacy i politrucy, np. bezwzględny szef no­
wej służby bezpieczeństwa, autor paszkwilu na powsta­
nie Kim byli, czego chcieli E. Hollós czy szara emi­
nencja organu KC WSPR, przez kilkadziesiąt lat za­
stępca redaktora naczelnego, P. Rćnyi; Żydami byli
także Gy. Aczćl (Appel), dominujący przez kilka dzie­
sięcioleci rządów Kadśra w propagandzie, ideologii i
kulturze członek Biura Polit. i sekretarz KC WSPR,
znany z antypol. fobii, oraz P.E. Feher, jeden z naj­
skrajniejszych prosow. janczarów w węg. propagan­
dzie, kierownik działu kultury w dzienniku „Nepsza-
badsag”; działalność takich jak oni żyd. propagandy-
stów lub bezpieczniaków na całe lata przesłoniła w
oczach Węgrów postaci patriotów pochodzenia żyd.,
takich jak słynny pisarz T. Dćry, któiy znalazł się w
więzieniu za swe poparcie dla powstania węg., czy
 ANTYSOW IECKIE POW STANIA. W ĘGRY 281
^ - p il I II w Vnim g g a g g B H B H i r ij p n - i r ' i W f i n ni<i T O P ir n r i - 1TO? ii— i— i T l i iM B B ,( .iT iiu 1, » i i y r ~T i i.—i ................. " " in 1u .» "u ■

dziennikarz M. Gimes, który za to poparcie zapłacił W różnych krajach tzw. obozu socjalist. zastoso­
nawet życiem. wano natomiast policyjne represje przeciw grupom in­
Szczególnie fatalną rolę w węg. życiu publ. po teligencji, które wykazały zainteresowanie ideami po­
1956 odegrał komunista żyd. pochodzenia, były mini­ wstania węg.; VI 1957 wNRD zorganizowano proces
ster sprawiedliwości w rządzie Rakosiego, E. Molndr; „kontrrewolucyjnej grupy” W. Haricha, oskarżonej o
był on swego rodzaju „dyktatorem’' w węg. historio­ współdziałanie z węg. Klubem Petofłego; sądzono m.in.
grafii; pełnił równocześnie funkcje dyrektora Instytutu docenta uniwersytetu Haricha (skazany na 10 lat wię­
Historii przy Akademii Nauk, naczelnego redaktora gł. zienia), pisarza E. Loesta (7 lat więzienia) oraz dyrek­
czasopisma hist. „Szazadók” i przewodniczącego Węg. tora wydawnictwa Aufbau Verlag; w ZSRR II 1958 w
Towarzystwa Hist.; pod jego przewodnictwem rozpo­ procesie 9 młodych ludzi ze środowiska inteligencji jed­
częto długotrwałą, wielopłaszczyznową walkę z węg. nym z gł. punktów oskarżenia było aktywne wspieranie
patriotyzmem i akcentowaniem znaczenia uczuć nar.; „węg. kontrrewolucji”; przywódca grupy, młody pra­
Molnar zręcznie wykorzystał w tej walce fakt uznawa­ cownik uniwersytetu L. Krasnopewcew, został skazany
nia przez dużą część Węgrów powstania 1956 jako na 10 lat więzienia, 3 in. osoby na 7 lat, a 3 pozostałe na
„ostatniego powstania niepodległościowego”, kontynu­ 6 lat więzienia; szczególnie ostre represje spotkały zwo­
acji powstania Rakoczego i węg. Wiosny Ludów; po­ lenników powstania węg. wśród mniejszości węg. w
wołując się na to jako na dowód rozpasania węg. szo­ Siedmiogrodzie w Rumunii; padli oni ofiarą kilku wiel­
winizmu i nacjonalizmu, Molnór odrzucał równocze­ kich procesów 1957 i 1958; m.in. w procesie w Koloz-
śnie niemal całą tradycję węg. walk niepodległościo­ svärze (Cluj) IX 1957 spośród 120 oskarżonych 2 zo­
wych XVIII i XIX w. jako „anachronicznych” i „zaco­ stało skazanych na dożywotnie więzienie; 1958 w pro­
fanych” ruchów szlach., które zmierzały wyłącznie do cesie Ermćnyfalva 3 oskarżonych, w tym 2 węg. du­
umocnienia panowania rodzimej węg. szlachty nad węg. chownych, skazano na karę śmierci (2 wyroki wykona­
chłopami; podobne skrajnie uproszczone i antynar. ten­ no), zaś 9 skazano na dożywotnie więzienie; w Chi­
dencje zapanowały na długo po 1956 również w in. nach Biuro Polit. i KC KPCh w ciągu kilku miesięcy
dziedzinach węg. kultury i nauki, „oczyszczonych” z wiele razy omawiały wydarzenia węg.; wnioski wyko­
naprawdę wybitnych naukowców i twórców. rzystano do odpowiedniej, bezwzględnej rozprawy z
6. Zagr ani c z ne reperkusj e pows t a ni a siłami demokr. i reformatorskimi, które wyłoniły się w
wę g i e r s k i e g o . Przez 6 lat na kolejnych sesjach toku tzw. kampanii „100 kwiatów”.
ONZ (do końca 1962) wielokrotnie poruszano „kwe­ Rozwój wydarzeń w czasie powstania węg. wy­
stię węg.”; 1957 utworzono specjalny „komitet pię­ wołał wyraźny niepokój u nowego przywódcy PZPR
ciu” ONZ do spraw węg.; IX 1957 na podstawie ra­ W. Gomułki; wizję reform przesłoniła mu obawa przed
portu „komitetu pięciu” ONZ potępiła większością groźbą przejęcia władzy w Polsce przez siły prozach.;
głosów ZSRR i „reżim węg.”; w reakcji na interwen­ znamienne, że właśnie 4 XI 1956, podczas narady ak­
cję sow. na Węgrzech na Zachodzie znacząco umoc­ tywu, Gomułka wyraźnie zaakcentował potrzebę przy­
niły się siły wyrażające obawy przed „zagrożeniem hamowania tempa reform i wzmocnienia przeciwdzia­
militarnym dla Zachodu” ze strony ZSRR; np. do ra­ łania wszelkim siłom antypartyjnym; było to pierwsze
dykalnej zmiany nastrojów doszło w Islandii, gdzie wyraźne zaznaczenie odwrotu od obietnic poi. Paź­
bardzo silne były postawy na rzecz neutralności; umoż­ dziernika; 1982 w krak. „Zdaniu” przedstawiono dość
liwiło to przeforsowanie nowego porozumienia ame- znamienną postawę Gomułki wobec kwestii węg. 1956,
rykańsko-islandzkiego (5 XII 1956), gwarantującego w oparciu o nagraną na taśmie magnetofonowej rela­
utrzymanie amer. bazy w tym kraju. cję jednego z jego najbliższych współpracowników;
Reperkusje interwencji na Węgrzech przyniosły gdy grupa redaktorów naczelnych czasopism i gazet
szczególnie negatywne skutki dlazach. partii komun.; oprotestowała u Gomułki fakt, iż Polska głosowała w
straciły one dużą część członków i sympatyków, a tak­ ONZ przeciw rezolucji potępiającej akcję wojsk. ZSRR
że poparcie wielu wybitnych intelektualistów; ocenia na Węgrzech, Gomułka „uniósł się zza biurka i takim
się, że z partii komun, w Europie Zach. wystąpiło bez­ przyciszonym, złym głosem powiedział: »Wy... do
pośrednio po stłumieniu powstania węg. ok. 250 tys. czego wy mnie namawiacie? Co wy chcecie? Żebym
osób (partie wł., franc. i duń. straciły ok. 10-20% człon­ ja wystąpił w obronie Nagya? A wy wiecie, kto to jest
ków); rezygnację złożyła prawie poł. redaktorów ko­ ten Nagy? Co on robi? Ja wiem jedno, że on już wła­
mun. biytyjskiego dziennika „Daily Worker”; na tle dzę oddał! U niego zostało pół komunisty w rządzie. I
„sprawy węg.” zerwał z Komun. Partią USA znany wy chcecie, żebym ja go bronił? (...) Ja nie życzę so­
pisarz H. Fast i 3 działacze z kierownictwa partii: Ga- bie zwycięstwa Nagya na Węgrzech, bo wtedy tutaj w
tes, Schamos i Schneiderman. tym kraju, mnie, nam do gardła będą skakać. Tu PSL
powstanie. Za gardło nas tu będą brać. Krew się w
tym kraju będzie lać, dużo więcej krwi jak w 1945
roku!«”; w przeciwieństwie do Gomułki naród poi.
przez cały czas otwarcie wyrażał sympatie dla Węgrów;
to właśnie z Polski już 26 X 1956 przybyły na Węgry
największe transporty krwi, lekarstw i żywności; tak­
że później z Polski wciąż napływała wielka pomoc
materialna; w budapeszteńskim dzienniku „Nepszava”
3 XI 1956 informowano, że ponad 1 tys. lekarzy poi.
wyraziło chęć wyjazdu na Węgry z pomocą dla ran­
nych powstańców i ludności cywilnej; w kilku mia­
stach, m.in. w Olsztynie, Krakowie, Wrocławiu i Gli­
wicach, doszło do dużych manifestacji poparcia dla
Węgrów; kilkadziesiąt osób, w tym grupa młodych
górników, usiłowało przedostać się przez granicę, by
walczyć po stronie powstańców; powstanie węg. zo­
stało uczczone przez licznych poi. twórców, m.in. we
wstrząsającym wierszu Z. Herberta Stoimy na granicy
(Węgrom); jednoznaczna prowęg. postawa Polaków,
tak odbijająca się od panujących we wszystkich in.
krajach socjalist. tonów wrogości wobec „kontrrewo­
lucyjnej rewolty” w Budapeszcie, przyczyniła się do
dalszego, wielkiego wzrostu sympatii do Polaków na
Węgrzech; jak relacjonowała korespondentka „Sztan­
daru Młodych” H. Adamiecka: „Auto z polską chorą­
giewką zdobyło sobie ogromną popularność. Tam,
gdzieśmy przejeżdżali, ci ludzie otępiali w rozpaczy
zaczynali manifestować na cześć Polski, na cześć Po­
laków... Co parędziesiąt metrów zatrzymywały nas
posterunki gwardii narodowej, w każdej wsi uzbroje­
ni ludzie badali kim jesteśmy, spotkania te zresztą za­
mieniały się w manifestacje na cześć Polaków.”
W numerze podziemnego węg. periodyku „Októ-
ber Huszonharmadika” podawano, że poi. dziennika­
rze zainicjowali ruch zmierzający do umożliwienia
grupie Nagya przybycie w ramach azylu do Polski; 17
XII 1956 w bardzo licznych miejscach na terenie Bu­
dapesztu pojawiły się plakaty z postulatem, aby na
Węgry ściągnięto wojska poi. dla zastąpienia wojsk
sow. w ramach Układu Warszawskiego.
7. S y t u a c j a na W ę g r z e c h po 19 5
Po kilku latach bezwzględnego terroru, na pocz. lat 60.
Kńdńr postanowił zainaugurować - z pozycji siły - po­
litykę pojednania nar., występując z hasłem: „Kto nie
jest przeciw nam, ten jest z nami”; bezpartyjnym fa­
chowcom stworzono dużo większe warunki awansu niż
w in. krajach obozu socjalist., realizując znacznie bar­
dziej elastycznąniż gdzie indziej politykę gosp., zwł. w
rolnictwie; począwszy od 1962 Węgry dużo mocniej
niż jakikolwiek in. kraj socjalist. odcinały się od polity­
ki stalinizmu, dopuszczając niespotykane w in. krajach
socjalist. możliwości rozliczeń ze stalinizmem w litera­
turze i filmie; co najważniejsze zaś, za wielką „lekcję”
z czasów powstania uznano konieczność ciągłej troski
o wzrost stopy życiowej Węgrów, aby uniknąć kolejne­
go wybuchu nar. niezadowolenia; przeważająca część
sterroryzowanego po 1956 narodu stopniowo dała się
„przekupić” władzom, usilnie zabiegającym o stałe pod­
wyższanie poziomu życia, tak skrajnie zaniżonego w
czasach rządów Rakosiego i GerÓ.
Znany socjolog węg. I. Vitćnyi następująco opi­
sywał atmosferę, jaka ukształtowała się na Węgrzech
na skutek terroru pierwszych lat po 1956: „Po 16
czerwca 1958 r„ kiedy na światło dzienne wyszła wia­
domość o egzekucji Imre Nagya zmieniło się życie na
Węgrzech. Przeczytaliśmy tę wieść w gazetach i od­
tąd nie było ani słowa o 1956 r, czy o Imre Nagyu.
Społeczeństwo skuliło się w sobie i odwróciło gdzie
indziej. Było to zarazem oddalenie od etyki. Oznacza­
ło to dla inteligencji wybór taktyki - żyjemy jak się
da. Znajdźmy dla siebie proste zwykłe rachuby, ku­
pujmy dom weekendowy, budujmy mieszkania, jedź­
my za granicę, bądźmy uczciwi, ale zamiast zajmowa­
nia się wielkimi sprawami zwróćmy się ku uprawie
ogródka... Nie można było nic innego robić. Ozna­
czało to jednak tak wielkie odwrócenie się od podsta­
wowych moralnych kwestii społeczeństwa, że stało się
to przeszkodą w autentycznym posuwaniu się narodu
naprzód”; gł. oparciem dla stabilizacji władzy kódćry-
zmu na kilkadziesiąt lat stały się bierność, apolitycz­
ność i pragmatyzm milionów Węgrów, którzy zdecy­
dowali się na zamknięcie wewnątrz swych miejsc pra­
cy, domu, rodziny i zrezygnowali z radykalnych ma­
rzeń o zmianie systemu.
Gy. Krassó, więzień 1957-63, w latach 80. zna­
ny działacz antykadarowskiej opozycji, tak pisał o
swych wrażeniach po wyjściu z więzienia dzięki amne­
stii 1963: „Cały kraj strasznie się zmienił. Z jednej
strony na dobre, ponieważ w porównaniu z poprzed­
nim obrazem Budapesztu postrzelanego przez czołgi
teraz było widać miasto w stylu zachodnim. Z drugiej
strony jednak bardzo smutne było obserwowane na
każdym kroku poczucie całkowitego politycznego
przygnębienia
6. i zastraszenia, w jakim żyli ludzie. Naj­
gorszy jednak nie był strach, to jeszcze można było
wytrzymać, ale to, że ludzie rzeczywiście zaczęli ak­
ceptować i lubić system Kddśra. Nie przeciwstawiali
się wprawdzie ludziom z 1956 r„ powiedzmy mnie,
lecz mówili - a to było typowe stanowisko - że wpa­
dłeś w kabałę. Nie powiedzieli, źe to była rewolucja
czy kontrrewolucja, lecz to, że wpadłeś w kabałę, do­
brze, to było wówczas, a teraz zapomnij o wszystkim...
Ludzie odpychali od siebie ten temat. Nie chcieli na­
wet słuchać, jeśli się zaczęło mówić o egzekucjach.
Wiele osób pomagało. Ale pomagali nie dlatego, bo
entuzjazmowali się dla sprawy rewolucji, lecz dlate­
 ANTYSOW IECKIE POW STANIA. W ĘGRY - ANTYSZTUKA
go, iż była to sprawa uczciwa, choć naiwność, samo­
bójstwo, a więc zapomnij o tym dziś”.
Dopiero w 2. poł. lat 80. załamał się wymuszony
przez władzę kódarowską kompromis ze sterroryzo­
wanym narodem; okazało się bowiem, że nawet naj­
bardziej uelastyczniany system rządów komun., który
Węgrom zapewniał miano „najlepszego baraku w obo­
zie”, nie jest w stanie podołać zadaniom nowoczesnej
gospodarki; sztucznie windowana, dzięki ogromnemu
zadłużeniu na Zachodzie, stopa życiowa zaczęła się
raptownie obniżać, nasilały się napięcia społ.-polit.;
Węgrzy zaczęli sobie przypominać o tradycjach po­
konanego powstania i jego bohaterach; uroczysty po­
grzeb Nagya i jego współtowarzyszy 16 VI 1989 w
Budapeszcie oznaczał zarazem przyspieszenie agonii
komun, systemu na Węgrzech.
N. Baudy, Jeunesse d'octobre, Paris 1957; M. Lasky, The
Hungarian Revolution, New York 1957; G. Mikes, The Hunga­
rian Revolution, London 1957; 1.1. Nagy, O« Communism. In
Defence o f the New Course, New York 1957; P. E, Zinner, Natio­
nal Communism and Popular Revolt in Eastern Europe, Co­
lumbia 1957; The Nineteen Days. A Broadcaster Account o f the
Hungarian Revolution and the Struggle for Freedom in the Mir­
ror o f Domestic Broadcasts. October 23 - November 9 1956,
New York 1957; T. Aczél, T. Méray, The Revolt o f the Mind,
New York 1959; J. Kôvagô, You Are All Alone, New York 1959;
T. Méray, Thirteen Days that Shook the Kremlin: Imre Nagy
and the Hungarian Revolution, New York 1959; M. Miklós, L.
Nagy, Imre Nagy: réformateur ou révolutionnaire, Geneva 1959;
P. Kecskemeti, The Unexpected Revolution. The Social Forces
in the Hungarian Uprising, Stanford 1961 ; F. Vali, Rift and Re­
volt in Hungaty: Nationalism versus Communism, Cambridge
1961; Histoire du Soulèvement Hongivis 1956, Paris 1966; M.
Molnâr, Victoire d'une défaite, Budapest 1956, Paris 1968; J.
Radvanyi, Hungary and the Superpowers. The 1956 Revolution
and Realpolitik, Stanford 1972; W. Shawcross, Crime and Com­
promise: Janos Kâdâr and the Politics o f Compromise Since
1956, New York 1974; J.R. Nowak, Węgry 1939-1974, Warsza­
wa 1975; B. Kovrig, Communism in Hungary: from Kurt to
Kàdâr, Stanford 1979; P. Gosztonyi, A magyar forradalom tor-
tènete, München 1981; E. Vasary, Die Ungarische Revolution
1956. Ursachen, Verlauf, Folgen, Stuttgart 1981; B. Loina, Ma-
gyarorszig 1956-ban, Paris 1982; J.R. Nowak, Węgry. Burzli­
we lata 1953-1956, Warszawa 1988; C. Gati, Magyarorszâg a
Kreml ârnyékâban, Budapest 1990.
Jerzy Robert Nowak
ANTYSZTUKA - niesztuka, postsztuka, parasz-
tuka, neosztuka, metasztuka, anarchosztuka, sztuka
radykalna, sztuka negatywna itp„ a w odniesieniu do
poszczególnych rodzajów sztuki np. metapoezja, an-
typowieść, parateatr czy postarchitektura, jest wewn.
zróżnicowanym, lecz doktrynalnie jednolitym nurtem
sztuki współcz., wywodzącym się z ruchów awangar­
dowych (-> awangarda) z XIX/XX w., a zarazem jest
283
spektakularnym i wzorcowym ucieleśnieniem ideolo­
gii „anty” (antykultury), realizowanej przez post­
modernizm (-> New Age).
1. G e n e z a i k o n c e p c j a . Zdaniem
antyartystów oraz teoretyków a. na „anty” w sztuce
składają się komplementarnie negacja kanonu sztuki
trad., opartego na mimetyzmie (gr. mimesis - naślado­
wanie) oraz kallizmie względnie kallotropizmie (gr.
kallos - piękno) i zastąpienie go nową zasadą twór­
czą: wolnością i kreatywnością (freedom and creativi­
ty), w związku z czym sztuka przestaje być naślado­
waniem (representation, Darstellung) zastanego świata
oraz poszukiwaniem piękna, a jej celem właśc., zgod­
nym z jej istotą staje się poznawcze eksplorowanie do­
wolnego tworzywa, współkreacja zawartych w nim
możliwości; rezygnacja z piękna, przedmiotowego celu
i probierza sztuki trad., prowadzi antyartystów do an-
tyestetyzmu (anestetyzmu), a w konsekwencji do wy­
akcentowania podmiotowego celu twórczości art., któ­
rym staje się jakościowa, egzystencjalna przemiana
osobowości człowieka (metanoja); źródłem wewn.
zróżnicowania a. i zarazem kryterium jej samooceny
jest konsekwencja (oryginalność) w odchodzeniu od
tradycji.
Chociaż genezę ideologii „anty” w sztuce wiąże
się bezpośrednio z eksplozją awangardowych
„izmów”, np. impresjonizmu, dadaizmu, symbolizmu,
ekspresjonizmu, turpizmu, fowizmu, konstruktywizmu,
futuryzmu, taszyzmu, surrealizmu czy imażynizmu,
dostrzega się jej ideowe powinowactwo z renesanso­
wą wizją artysty jako „bogom podobnego” indywidu-
alisty-melancholika wyposażonego w nadnaturalne
władze czy uzdolnienia (np. disegno - Dio segno in
noi\ scintilla della divinita: venustasplenitudo) oraz z
analogiczną romant. koncepcją artysty-geniusza, wi­
zjonera, który opiera swą sztukę na swobodnej grze
wyobraźni rekomponującej zastany świat w oryginal­
ną i autoteliczną, stanowiącą cel sam w sobie, „rze­
czywistość zmyślenia” (Ch. Baudelaire, A. Rimbaud,
S. Mallarmé), który sam sobie ustanawia prawa twór­
cze („Kunst ist was sich selbst die Regel giebt” F. Schil­
ler) lub traktuje sztukę jako domenę przypadku, Jed­
nego rzutu kośćmi” (W. Goethe) czy też - jak wspó­
łcz. -jako sferę „samowoli geniuszu” lub „rewolucję
w permanencji” (A. Loos, J. Dubuffet); o ile jednak
renes, i romant. wizja sztuki była związana z teorią
geniuszu jako nadnaturalnego daru i przywileju oraz
pozostawała nadal w ramach trad, kanonu mimetycz-
nego, o tyle ideologia „anty” swoiście demokratyzuje
sztukę, głosząc, że „artystą jest każdy!” i że „sztuką
jest to, co za sztukę zostanie uznane!” (T. Tzara, J.
Cage, J. Beuys); ten skrajny indywidualizm i anarchizm
twórczy wiąże się z zamysłem „przywrócenia sztuki
życiu”, a nawet swoistej likwidacji sztuki dzięki „roz­
puszczeniu jej w życiu”; najczęściej przytaczaną przez
antyartystów, choć różnie formułowaną, racją potępie­
nia tradycji w sztuce jest jej estetyzm i pamasizm, czyli
hołdowanie hasłu - „sztuka dla sztuki”, co zdaniem
twórców a. (wywodzących się w większości z lewico­
wej myśli społ.) owocuje oderwaniem sztuki od życia
i uczynieniem z niej przedmiotu tzw. estetycznej kon­
templacji, czyli kontemplacji autonomicznej, pozba­
wionej związku z poznaniem (teor.) oraz praktyką ży­
cia codziennego; zdaniem antyartystów, autonomiza­
cja sztuki to zabieg typowy dla społeczeństw klaso­
wych, w których sztuka jest przedmiotem konsumpcji
warstwy ekonomicznie uprzywilejowanej, burżuazyj-
nej, mieszczańskiej (kabotyńsko-filisterskiej); in., póź­
niejszą historycznie, choć ściśle powiązaną z ideolo­
gią „anty” racją zwrotu ku a. jest pomysł wyzwolenia
sztuki spod ponad dwu i pół tysiącletniej kurateli filo­
zofii, bowiem zdaniem zwolenników „anty” to wła­
śnie filozofia jest autorką i egzekutorką kanonu mi-
metycznego oraz wiązania sztuki z poszukiwaniem
piękna absolutnego; zależność sztuki od filozofii, a
więc od różnych apriorycznych wizji świata i człowieka
prowadzi do teor, redukcjonizmu i normatywizmu, a
w konsekwencji do instytucjonalnej -> cenzury; para­
liżuje rozwój (postęp) w sztuce, uderza w wolność
twórczą człowieka, czyli w jego istotę; odrzucenie tra­
dycji na rzecz -> woluntaryzmu i -> irracjonalizmu,
realizacja idei „rozpuszczenia” sztuki w życiu prowa­
dzi antyartystów do ogłoszenia śmierci sztuki: „Die
Kunst ist tot” (już dadaiści - J. Hartfield, K. Grosz);
wyrażają oni tym przekonanie, iż kanon mimetyczny
był ze swej istoty błędny i reakcyjny i (lub) że jest on
martwy logicznie, czyli że wyczerpały się tkwiące w
jego idei możliwości twórcze.
Okres inkubacji a. określa się mianem awangar­
dy walczącej, natomiastjej fazę wolnościowo-kreacyj-
ną, posługującą się terminem „a.” lub jego ekwiwa­
lentem pojęciowym (na dobre w latach 70. XX w.)
nazywa się okresem awangardy zwycięskiej lub neo-
awangardy względnie postawangardy; klasycy a. obej­
mują dzieje oraz zawartość ideową zjawiska „anty”,
począwszy od wczesnej awangardy lub pojawienia się
-> abstrakcjonizmu, w pojęciach: dadaizm - neoda-
daizm lub konceptualizm-neokonceptualizm, bowiem
ich zdaniem naczelną zasadą twórczą sztuki nowocze­
snej są przypadek lub pomysł (Cage, J. Kosuth,
Beuys).
Odchodzenie od tradycji, czyli od mimetyzmu i
kallizmu, polegające na rozbijaniu trad. modeli narra­
cji art. i wychodzeniu poza granice gatunków, doko­
nuje się przynajmniej w następujących odmianach a.:
sztuka niemożliwa (impossible art) lub niewidzialna
(invisible art: skyworks, thinkworks, waterworks, ni-
hilworks ), sztuka struktur pierwotnych (primary-
structure art; ABC-art), sztuka zimna (cool- art), sztuka
uboga (arte povera), sztuka ziemi (land-art), sztuka
poczty (post-art), sztuka psychodel iczna (psychodelic
art), sztuka pry mitywna (/ art brut), sztuka koncep­
tualna (conceptual art), sztuka mediów mieszanych
(mixed-means art, multi-media art), sztuka przedmio­
tów gotowych lub znalezionych (found-object art, re-
ady-mades art), sztuka ciała (body-art), sztuka środo­
wiska naturalnego (environmental art, Natur-Kunst);
sztuka ambalażu (opakowywania), montażu, kolażu;
fluxus; happening, action art, sztuka instalacji lub w
jej modelach, np. sytuacyjnym - tematem czy tworzy­
wem jest „pospolite tło naszego codziennego życia,
jego spontaniczne przejawy i obyczaje” oraz ready-
mades art; operacyjnym - poświęconym „funkcjono­
waniu rzeczy i obyczajów pod kątem ich niespodzie­
wanych skutków”; strukturalnym-zorientowanym na
cykle przyr., na struktury ekologiczne, a także na od­
krywcze zestawianie ze sobą rzeczy, miejsc i zwycza­
jów; samoreferencyjnym - nastawionym na „takie rze­
czy, które mówią o sobie”; poznawczym - akcje przy­
pominają „alegorie dociekań filoz., rytualne treningi
wrażliwości czy też pokazy edukacyjne” (A. Kaprów);
niektóre nazwy poszczególnych odmian a., np. „dada”,
pop-art, czy conceptual art, ale także performance ,
happening lub fluxus (sztuka sowizdrzalska, autoiro­
niczna), są przez antyartystów, a zwł. profesjonalnych
znawców a, używane zamiennie, bowiem dostrzega się
w nich identyczne treści realizowane we wszystkich
rodzajach antysztuki.
W a. tworzywem (tematem) jest wszystko, co
można w jakikolwiek sposób przetwarzać, nawet czy­
sto myślowo, jako nie dający się utrwalić i intersu-
biektywnie zakomunikować pomysł, wg zasady zno­
szenia granic (konwencji, tabu, nawyków) i w imię
ukazywania względności wszystkiego; zastany przez
artystę świat przyrody oraz kultury pełni funkcję „menu
iluzji twórczej”; nie liczy się dzieło, wyróżnik sztuki
trad., lecz sam pomysł i jego oryginalność; tworzy­
wem a. i zarazem celem jej demaskatorskiego ataku są
często dzieła klas.; przykłady a.: legendarny M. Du-
champ jako pierwszy wprowadza w zakres akcji art.
ready mades -1914 jest to Suszarka do butelek, a 1917
pisuar zatytułowany Fontanna; 1920 M. Ray wysta­
wia opakowany przedmiot, tytułując swe dzieło Za­
gadka Izydora Ducasse ’a; sztuką ambalażu zasłynął
Christo, opakowując skały i wybrzeża i uprawiając
sztukę instalacji; najsłynniejsze dzieło nosi wymowy
tytuł Running Fence, Sonora and Marin Countries (Ca­
lifornia 1972-76); R. Rauschenberg tworzy combine
paintings, malowidła z wbudowanymi przedmiotami
 trójwymiarowymi; ten sam artysta wystawia (1953)
dzieło Erased de Kooning drawing, którego sens spro­
wadza się do wymazania rysunku znanego kolegi ma­
larza; podobnie ironiczny stosunek do tradycji spoty­
kany jest w dziele Duchampa. który do kopii Mony
Lisy Leonarda domalowuje wąsy, czy w dziele B. Bu-
cellego, który do Autoportretu van Gogha domalowu­
je czapeczkę z wizerunkiem Myszki Miki; J. Pollock
jest twórcą tzw. action painting. polegającego na tech­
nice by chance, a więc w oparciu o przypadek; Y. Kle­
in posłużył się nagimi modelkami jako pędzlami; 1966
A. Reinhardt eksponował w nowojorskim Jewish
Museum 120 płócien zamalowanych na czarno, które
uważał za „czyste malarstwo”, „ostatnie obrazy, jakie
można namalować”; R. Setting, i M. Paladino upra-
wiajątzw. wild painting lub bad painting, które pole­
gają na wzorowaniu się na sztuce dzieci i osób niedo­
rozwiniętych i chorych psychicznie; Beuys, A. War­
chol, T. Cragg wykorzystali tworzywo ze śmietniska,
aby wedle „praw przypadku” lub z celebrą tworzyć
kompozycje przestrzenne; 1964 w Nicei B. Vautier
zademonstrował siebie samego jako dzieło sztuki, sia­
dając pośrodku ulicy i trzymając w ręku tabliczkę z
napisem: „Regerdez moi cella sufflt je suis art”; od­
miany sztuki ciała znajdziemy w akcjach G. Pane, która
w tzw. Action Psyche wykonuje makijaż, żyletką, czy
L. Smitha prezentującego jako dzieło bliznę po cię­
ciu, jakiego sam dokonał na własnym ramieniu; S. Le
Witt buduje maszyny do rysowania i pisze do nich sce­
nariusze; L. Moholly-Nagy i F. Stella poszli dalej w
ograniczaniu roli artysty, kiedy zamówili swe dzieła w
fabryce, podając instrukcję ich wykonania przez tele­
fon; A. Hansen, H. Nitsch i Nam June Paik są pomy­
słodawcami tzw. destruction events, polegających gł.
na niszczeniu instrumentów muz.; inspirator zmian w
muzyce, Cage „komponuje” sonatę fortepianową pt.
4’33, o której mówi się, iż jest to „kompozycja w trzech
częściach, w czasie której żaden dźwięk nie jest celo­
wo produkowany”; ewolucja w muzyce zmierza w kie­
runku sondowania futurystycznej wizji „muzyki hała­
su” oraz w kierunku wynajdywania nowych źródeł
dźwięku, np. B. Patterson rzucił pomysł na tzw. paper
music, która polega na rozdzieraniu płacht papieru; w
akcji „Pomnik spokojnego miasta” C. Oldenburg de­
finiował sztukę ziemi: grabarze wykopują w ziemi dół,
a nast. go zasypują 1964 na pośmiertnej wystawie prac
P. Manzoniego wystawiono jako eksponat puszkę z
ekskrementami zmarłego artysty; W. de Maria i R. Weh
tworzą swe artefakty, przysypując napotkane przed­
mioty piaskiem, gipsem lub cementem; współtwórcy
grupy „Fluxus”, G. Maciunas, Paik i W. Vostell naru­
szają w swych akcjach normy mor. i obyczajowe; tak,
np. Paik w Sonata quasi una phantasia wiąże inter­
pretację utworu L. van Beethovena z jednoczesnym
obnażaniem się przez pianistę, a Vostell w akcji Kle-
enex-Decolage narusza tabu menstrucji; działania pa­
rateatralne, tzw. happeningi czy performance, cieszą
się dużą popularnością wśród antyartystów, gdyż stwa­
rzają one sposobność wykorzystania wielu tworzyw,
połączenia różnych rodzajów sztuk oraz włączenia
widzów w przebieg widowiska, np. w trzydniowej akcji
klasyka happeningu Kaprowa zatytułowanej Sawdust;
drewniane belki zostają przetarte w stolami na wióry,
te zaś - po wymieszaniu ich z klejem stolarskim i wy­
pełnieniu nimi przygotowanych form - dają na powrót
biyły belek; w widowisku C. Schneemann jego uczest­
nicy polewają aktora klejem, a następnie owijają go w
folię, tworząc w ten sposób „żywą rzeźbę”; działalno­
ścią happeningową zasłynęli O. Muhl, G. Brus, P.
Weibel i O. Wiener, którzy na pokazie Kunst und Re­
volution posłużyli się jako tworzywem: ordynarnym
pamfletem pod adresem polityków, samookaleczenia­
mi, wypróżnianiem się i mazaniem ciał ekskrementa­
mi, piciem moczu, onanizmem i biczowaniem maso­
chisty; literaci N. Sarrault i A. Robbe-Grillet pojmują
twórczość jako happening rozgrywający się na osi
twórca - świat przedstawiony; tę samą zasadę radyka-
lizują przedstawiciele grupy „Tel-Quel”, sprowadza­
jący twórczość lit. do spontanicznej generacji znaków
(liter, słów. zdań); częste są działania antyart., w któ-
lych korzysta się z takich tworzyw, jak: dewiacje sek­
sualne, drastyczne samouszkodzenia (amputacje i ka­
stracje), ofiaiy ze zwierząt, akty samobójcze, osoby
niedorozwinięte umysłowo, zachowania jawnie bluź-
niercze i świętokradcze; wbrew niektórym opiniom
działania takie nie są granicznymi czy też epigoński-
mi przypadkami a„ lecz jej wzorcowymi ucieleśnie­
niami; a. dominuje w szkołach art., szczególnie wy­
ższego stopnia, jest ona subsydiowana społ., tworzy
się różnego rodzaju centra sztuki nowoczesnej; dodać
należy, iż wielu teoretyków sztuki, wiążących z ide­
ologią „anty” przyszłość kultury, aktywnie włącza się
w jej uprawianie (N. Goodman, S. Morawski, S. Lige­
ti, E. Willems); teoretycy ci uprawiają tzw. antyestety-
kę, rezygnującą z wyjaśniania faktu sztuki względnie
a., skupiającą się na bezstronnym opisie jego przeja­
wów, a przede wszystkim stanowiącą ekspresję zawar­
tych w nim idei i wizji lub tworzącą aktywnie fakt a.;
antyestetyka jako składnik ideologii „anty” znajduje
się w programie nauczania uniw.; wspólnym mianow­
nikiem wszelkich awangardowych „izmów” czy też
modeli a. jest teza, wg której sztuka to domena wolno­
ści i kreatywności, a nie - jak dotychczas błędnie są­
dzono - rozumu i jego uniwersalnych reguł; prostą
konsekwencją tej tezy jest negacja tradycji, która zda­
niem zwolenników „anty” jest konieczna, dokonuje
się bowiem „w imię ratowania sił twórczych człowie­
ka” zagrożonych dominacją rozumu i jego totalitarne­
go uniwersalizmu (T. Tzarą B. Benn, G. Goebel, J.
Dubuffet, H. Read); już w tzw. dadaizmie propono­
wano rezygnację z posługiwania się „papuzim słowem”
„sztuka”, aby w ten sposób podkreślić, że nowa sztu­
ka nie posiada żadnego powszechnie obowiązującego
programu, że jej osnową jest „bezprogramowy pro­
gram” oparty na „życiowych impulsach”, na„fragmen-
tacji i destrukcji świata” i „anarchistycznej negacji
wszelkich wartości” (H. Richter); ów metaprogram, w
ramach którego każdy tworzy sztukę wg własnego
uznania, posiada następujące aspekty: 1° antropol. -
człowiek to wolność (woluntaryzm), a twórczość (kre­
atywność) jest kluczowym aspektem wolności, z cze­
go wynika, że „człowiek = sztuka” (J. Beuys); 2° on-
tologiczny - kreatywność sama w sobie jest pierwszym
atrybutem Natury; jak mówią antyartyści, Natura jest
bezosobowa (anonimowa), jest „przestrzenią czyste­
go doświadczenia”, „absolutną sferą bezsensu”, „lo­
gicznym nonsensem” lub „sensem i bezsensem zara­
zem”, „organicznąekspresją” i „czystym przypadkiem”
(Duchamp, A. Breton, P. Picasso, S. Dali, M. Ernst,
W. Kandinsky, P. Klee, R Bacon, K. Appel, H. Arp,
A. Malewicz); 3° poznawczy - skoro Naturajest czymś
pozarozumowym, niepojęciowalnym, pozostającym
wyłącznie w zasięgu „impulsu twórczego” i irracjo-
nalności, to z tego wynika, że sztuka - ale wyłącznie
jako a. - jest poznawczą eksploracją Natury czy też
współkreacją z nią w generowaniu nieznanych możli­
wości; 4° eschatologiczny - a. jest „miejscem” auten­
tycznego bytowania człowieka, jest sprawczynią jego
jakościowej (egzystencjalnej) przemiany, dlatego w
kulturze pełni ona funkcję religii (P. Mondrian, R
Marek, M. Grotowski).
Praktycznie wszyscy antyartyści traktują własne
działania kognitywnie: są one poznawczym wnikaniem
w Naturę i zarazem samopoznaniem siebie oraz sztu­
ki, dlatego chętnie nazywająje „dociekaniami filozo-
ficznopodobnymi”, a przynajmniej wiążą je z „kwe­
stią filoz.”; podkreślają, iż są one wyrazem doświad­
czenia źródłowego i jednocześnie integralnego, zawie­
rającego w sobie wszystkie rodzaje poznania, wtórnie
wyróżnione przez tradycję i przeciwstawione sobie;
tego rodzaju doświadczenie odsłania „nieskończoność
i chaos jako prawdziwą Naturę świata”, wskazuje na
umowność naszych schematów kulturowych i dema­
skuje niebezpieczeństwo ich spetryfikowania przez
systemy filoz. i polit.; ma to ogromne konsekwencje
dla człowieka i jego kultury: stają się one swoiście
„absurdalne”, ponieważ „miejsce jednego świata zaj­
muje wiele światów, a miejsce jednego Demiurga -
wielu Demiurgów”; to wyzwolenie jest wielkim wy­
zwaniem, ale jest ono konieczne i historycznie osta­
teczne (Duchamp, T. Suzuki, B. Vautier, J. Dibbets.
Cage, S. Le Witt, T. Ulrichs, D. Karshan); a. czy też
ideologia „anty” będąca kośćcem postmodernizmu, ma
swoich fanatycznych wyznawców, ale także zagorza­
łych przeciwników: ci drudzy uderzają w jej relaty­
wizm i irracjonalizm, przestrzegają że anarchizm społ.
zaprowadzi ludzkie działania kulturowe na manowce
bezsensu; natomiast jej zwolennicy podkreślają że
„anty” demaskuje fikcyjność, fasadowość i opresyw-
ność trad. modelu kultury, a zatem uwalnia człowieka
od kultu rozumu i jego następstwa: społ. totalitary­
zmu; „anty” wnosi z sobą nie tylko ożywczy projekt
nowej kultury, ale także jest historycznie i logicznie
konieczne; najczęściej szermuje się argumentem, że
a. i postmodernizm są faktem, a z nimi się nie dysku­
tuje, należy je rozpoznać, odczytać zawarty w nich sens
i „oswoić” z nimi współcz. człowieka dla jego dobra.
2. Kr y t y k a i d e o l o g i i „ant y”. Nie każdy
fakt kulturowy, a wiec nie każde świadome i celowe
ludzkie działanie i jego realne skutki, jest jednocześnie
i nieodwołalnie faktem kulturotwórczym; każdy fakt
kulturowy jest obrazem ludzkiej wiedzy o świecie oraz
wyrazem woli doskonalenia świata, ale wiedzajest albo
prawdziwą czyli zgodna z realnym światem, albo fa­
łszywa; fakty wyrosłe z wiedzy prawdziwej pomnażają
dobro w kulturze, są więc faktami kulturotwórczymi,
natomiast fakty obrazujące fałsz poznawczy pomnaża­
ją w świecie zło (np, obóz koncentracyjny), zatem nie
pełnią one roli kulturotwórczej; wynika z tego, że swą
konieczność fakt czerpie z prawdy poznanej przez czło­
wieka, a nie - jak tego chcą zwolennicy ideologii „anty”
- z jakichś anonimowych „praw dziejowych” czy też z
prostej negacji błędów najbliższej historycznie trady­
cji; taką bezpośrednią historycznie i logicznie tradycją
dla ideologii „anty” (postmodernizmu) jest modernizm;
ten nurt myślowy, mający swe hist. antycypacje już w
staroż. Grecji (w myśli Platona), a na dobre wykszta­
łcony wraz z pocz. myślenia utopijnego XV w„ w okre­
sie oświecenia uzyskał rangę obowiązującego w Euro­
pie wzorca kulturowego; wyróżnia się on skrajnym,
apriorycznym, czyli nie liczącym się z realną rzeczywi­
stością racjonalizmem, który w zakresie teorii społ. prze­
kłada się na socjalizm, a więc społ. totalitaryzm, sięga­
jący także sfery twórczości art. jako tzw. realizm socja­
list.; osnową ideologii socjalizmu jest teza, zgodnie z
którą dobrobyt materialny przemieni człowieka moral­
nie, wyeliminuje zło z życia społ.; teoretycy socjalizmu
stanęli przed problemem, czy cel ten osiągnąć na dro­
dze ewolucji czy rewolucji; odpowiedź zależała od wy­
boru rodzaju utopii: plebejska czy arystokr., kolektywi­
styczna czy indywidualistyczna (liber.), świecka czy rei.,
statyczna C2y dynamiczna (postęp i rozwój), interna-
cjonalist. czy nacjonalist., itp.; w rezultacie socjalizm
urzeczywistnił się jako komunizm (internacjonalizm),
nazizm-faszyzm oraz jako (najstarszy historycznie i po
upadku socjalizmów jawnie totalitarnych aktualnie
wkraczający na „arenę dziejów”) liberalizm.
Dobrobyt materialny (nierealizowalny kolektyw­
nie!) nie jest warunkiem wystarczającym do wewn.
przemiany człowieka, zatem postmoderniści, czyli soc-
liberałowie (wywodzący się w większości z szeregów
modernistów) odrzucają ten dogmat i w jego miejsce
lansują w sferze ducha relatywizm i irracjonalizm oraz
skrajny indywidualizm; kultura ludzka, poza organi­
zacją produkcji i konsumpcji, nie posiada żadnego
współ nego celu!; na tym polega „post” w postmoder­
nizmie, czy też „anty” w antykulturze (antyfilozofii,
a„ -> antypedagogice); dla sztuki modernizmu obo­
wiązującym kanonem był tzw. realizm socjalist., a więc
sztuka stała przed powinnością ilustrowania ideologii
społ.; przy milcząco przyjętym założeniu, iż moder­
nizm i postmodernizm wyczerpują ten kulturowy do­
robek Europy, może się wydawać, że postmoderni­
styczna ideologia „anty”, a więc z założenia antymo-
dernistyczna, rzeczywiście niesie z sobą ostateczny
historycznie i poznawczo, właściwy obraz świata i
człowieka oraz sensu (celu) ludzkich działań kulturo­
wych; temu złudzeniu uległo wielu artystów; dla sta-
roż. Greków sztuka była sprawnością rozumnego wy­
twarzania, ajej dzieła naśladowaniem (celowości) na­
tury i doskonałością wniesioną przez człowieka do
świata; tę myśl wyraził zwięźle poeta Arystofanes:
„czego nam brak, tego dostarcza nam naśladowanie”;
pomimo tej wspólnej, zdroworozsądkowej bazy drogi
staroż. myślicieli rozeszły się, kiedy przyszło im bli­
żej określić pojęcie naśladowania, braku, jego nega­
cji: piękna (doskonałości), a przede wszystkim klu­
czowego filozoficznie pojęcia natury, czyli tego, co
„rzeczywiście rzeczywiste”, co jest arche czy też
„prawdziwym bytem”; w rezultacie pojawiły się trzy
odmienne wyjaśnienia rzeczywistości i związane z nimi
teorie sztuki; wg ontologicznego wariabilizmu (mobi­
li zmu) natura-arche to Ruch-Zmiana-Nieokreśloność
(Heraklit, Anaksymander); na tym gruncie pojawiła się
„maniczna” teoria sztuki (gr. mania - szlachetny szał);
natomiast wg ujęcia skrajnie przeciwstawnego, onto-
logicznego statyzmu - zasadą kosmosu jest Idea-Toż-
samość-Niezmienność (Parmenides, Platon), a sztuka
ma charakter „ejdetyczny” (gr. eidos - idea); wg trze­
ciej koncepcji, związanej z nurtem realistycznej (do-
rzecznej) i racjonalnej metafizyki bytu, naturąjest for­
ma substancjalna bytu-konkretu, która jest trwałym
podłożem zmian (Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu);
na tym gruncie powstała teoria „prywatywna” sztuki
(łac. privatio - brak); ujęcie „maniczne” sztuki wyra­
sta z tradycji homeryckiej (mitol.), wg której u pod­
staw sztuki leży szlachetny szał (mania, enthousiasmos,
pneuma Theou\ pojawiający się w artyście za sprawą
ingerencji bogów i muz, czyniący z nich medium, czyli
pośrednika boskiej wiedzy i woli; później mitol. kon­
tekst genezy sztuki został zastąpiony kontekstem reli-
gii objawionej, a współcz., szczególnie w a., modne
jest odwoływanie się do pozytywnie niezdetermino­
wanej sfery tzw. sacrum ; in. depozyt myślowy teorii
manicznej widzi źródło sztuki w działaniu wolnej i
kreatywnej wyobraźni, a trzeci, równoległy historycz­
nie, głosi, że jej źródłem jest kosmiczna vis incognita
(nieznana tajemnicza siła), której pierwsze atrybuty to
czysty (bezcelowy) ruch i wewn. niezdeterminowanie;
ta anonimowa siła to współcz. np. Gra (F. Schiller, Z.
Wittgenstein, H.-G. Gadamer), Wola Mocy (F. Nietz­
sche), Elan Vital (H. Bergson), ID-ONO (Z. Freud),
Bycie (M. Heidegger), Niewyrażalne (Th. Adomo),
Różnią (J. Derrida), Kwadrat Semiotyczny (J.-F.
Lyotard); wariabilizm wnosi ze sobą dualizm ontolo-
giczny: świat dany nam w doświadczeniu jest gorszy
bytowo i poznawczo pozorny, a do świata Prawdziwe­
go można dotrzeć także lub przede wszystkim dzięki
sztuce, ale - jak się dziś dopowiada - pod warunkiem,
że podda się ją kanonowi wolnej kreatywności i abs­
trakcji (eliminacji figury ze sztuki); kanon ten daje rę­
kojmię podniesienia człowieka na wyższy, właściwy
samej Naturze, czyli ekstatyczny poziom bytowania i
gwarantuje mu egzystencjalną przemianę (metanoja);
podobnie jest w teorii „ejdetycznej”, tyle że w niej „rze­
czywiście rzeczywiste” jest statyczne i absolutne pod
względem pełni bytowej, a cel sztuki to optymalne,
poznawcze jego zobrazowanie; sztuka obrazuje np.
idee (Platon), To-Co-Idealne (R. Descartes), Wykre­
owane Bezinteresownie (I. Kant), Jakości Czyste i
„Metafizyczne” (R. Ingarden), Struktury (C. Lévi-
Strauss); obie teorie, „maniczna” i „ejdetyczna” mogą
się spotkać na gruncie neoplatonizmu, kiedy np. twier­
dzi się, że Natura jest hist., ale teleologiczna (posiada
własny cel), a zadanie sztuki to bądź projektowanie
Tego-Co-Konieczne, badź ilustrowanie Ideol. Wizji,
recepty na prawdziwie ludzki świat (G.W. Hegel, K.
Marks, A.N. Whitehead); lub kiedy odrzuca się celo­
wość w dynamizmie pierwotnej natury - sztuka to ro­
dzaj utopijnej, terapeutycznokompensacyjnej projek­
cji Wartości ( ideałów) na świat (odmiana optymistycz­
na: M. Dufrenne, A. Moles, R, Bayer), bądź ekspresja
absurdalności ludzkiej kondycji w świecie (odmiana
pesymistyczno-heroiczna: J.-P. Sartre, A. Camus, O.
Marquard, W. Weischedel); za sprawą popularności
teorii „ejdetycznej” oraz „manicznej” sztuka zyskuje
nieproporcjonalnie dużą rangę kulturową; ujęcie „ej-
detyczne”, znane już od Platona, odżywa w XVII w.
pod wpływem myśli Descartesa, który swym racjona­
lizmem i praktycyzmem (filozofia ma być odpowie­
dzialna za przebudowę świata!) zasiewa ziarno ide­
ologii modernizmu, które znajduje swe zwieńczenie
w totalitaryzmach społ. (komunizmie i nazizmie-fa-
szyzmie); „ejdetyzm” narzuca sztuce Jedynie słusz­
ny” kanon: realizm socjalist., a także wprowadza in­
stytucjonalną cenzurę i niszczy propagandowo oraz fi­
zycznie wszystko, co jest związane z awangardą i a.,
traktuje je jako „reakcyjny przejaw zgniłego liberali­
zmu”, który potrafi jedynie produkować sztukę zde-
generowanąmoralnie; te zaś odmiany teorii „ejdetycz-
nej”, które pozostają pod wpływem filozofii. Kanta i
przypisują sztuce funkcje „bezinteresownego (ateor. i
aprakt.) poznania”, które polega na oglądzie czystych
jakości idealnych i ich zestrojów, są oskarżane o par-
nasizm i estetyzm, o schlebianie gustom burżuja-ka-
botyna; kiedy „ejdetyczne” ujęcie sztuki, oskarżane o
totalitaryzm lub estetyzm, popada w kryzys, odżywa
teoria „maniczna”, sięgająca korzeniami gr. starożyt­
ności, obecna w renesansie i romantyzmie w koncep­
cji artysty-wizjonera, melanchoiika i indywidualisty
oraz w szeroko rozumianym nurcie tzw. -> filozofii
życia (np. w egzystencjalizmie, hermeneutyce, dialo-
gizmie), a współcz. występująca pod wspólnym mia­
nownikiem postmodernizmu; ten ostatni zachowuje
depozyt modernizmu - materializm prakt. (konsump­
cjonizm), a w sferze tzw. nadbudowy, czyli w kulturze
promuje relatywizm, co w przełożeniu na teorię społ.
daje soc liberał izm; sztuką jest w nim to, co za sztukę
zostanie uznane, a artystą jest każdy, dlatego zacho­
wanie antyartysty zależy od mody, od jego własnej po­
mysłowości i oryginalności; może on być rodzajem
kapłana współkreującego z Naturą „sacrum estetycz­
ne”, może celebrować nekrologiczne misterium bez­
nadziei i bezsensu lub może - jak nietzscheański so­
wizdrzał - kpić z człowieka i jego poczynań; w każ­
dym z tych przypadków sztuka rości pretensje poznaw­
cze, jest ona nieomalże organem wnikania w Naturę i
obcowania z nią; obie teorie cechuje zatem gnosty-
cyzm i metanoizm; antyartyści deklaratywnie odrzu­
cili kanon mimetyczny, twierdząc, że ich sztuka ni­
czego nie naśladuje, że jest wyłącznie ekspresją ich
osobistej wolności i kreatywności, a przecież-jak do­
wodzi wgląd w dzieje filozofii i sprzężonej z nią teorii
sztuki - ich sztuka-antysztuka jest wyłącznie ilustra­
cją określonej, jednostronnej wizji świata z jej kon­
cepcją natury; dlatego właśnie w ich teor. dywagacjach
znajdują się częste przywoływanie pojęcia natury i wią­
zanie z nim sztuki; wg klasyka a. Cage'a sztuka „uka­
zując nieskończoność i chaos jako prawdziwą naturę
świata”, jest ostatecznie „naśladowaniem natury w
sposobie jej działania” (imitation o f naturę in her
manner o f operation); sztuka jest rzeczywiście naśla­
dowaniem natury, ale leżąca u podstaw a. teoria natu­
ry jest całkowicie błędna i dlatego a. ilustruje fałsz
poznawczy, a tym samym nie jest ona faktem kulturo­
twórczym, lecz ślepym zaułkiem współcz. kultury.
Gehlen, Awant-Garde.Geschichte und Krise einer idee,
München 1966; K. Harries, The Meaning o f Modern Art. A Phi­
losophical interpretation, Evanston 1968; H. Rookmaker, Mo­
dem Art and the Death o f Culture, Dovners Grove, Illinois 1970;
Surrealism. The Road to the Absolute, New York 1970; Burger,
Theorie der Avant-Garde, Frankfurt a M. 1972; J. Craige, Rela­
tivism in the Arts, Athens 1983; S Morawski, Na zakręcie: od
sztuki do po-sztuki, Kraków 1985, H. Kiereś, Spór o sztukę, Lu­
blin 19%; H. Kiereś, Sztuka wobec natury, Warszawa 1997.
Henryk Kiereś
ANTYTEIZM -» ANTYKOŚCIÓŁ; ATE-
IZACJA; ATEIZM
ANTYTEZA DIALEKTYKA
ANTYUTOPIA - negatywna utopia, opisu­
jąca tzw. negatywne skutki utopii; a. jako forma liter,
wyraża głębokie rozczarowanie światem nauki i tech­
niki, które zamiast stworzyć doskonały świat (utopia)
stały się doskonałym narzędziem w rękach głupców i
despotów, próbujących zawładnąć jednostką w totali­
tarnie i kolektywnie zorganizowanych społeczeń­
stwach; a. zwana jest niekiedy dystopią (choć niektó­
r y odróżniają te gatunki liter, twierdząc, że dystopia
swoje czarne wizje przyszłości wywodzi bezpośred­
nio z teraźniejszości, a nie z utopijnych programów
jej naprawy).
Negatywne skutki utopii widoczne są szczegól­
nie w aspekcie świata technologii i technokracji. któiy
został w okresie rozwoju cywilizacji technicznej uzna­
ny za najdoskonalszy model rozwoju człowieka, a zwł.
społeczeństwa; tymczasem sam człowiek, jako jednost­
ka, w tego rodzaju technokratycznym układzie trakto­
wany jest instrumentalnie i utylitarnie. „Utopie wydają
się o wiele bliższe urzeczywistnienia, niż się dotych­
czas sądziło. I oto stajemy dziś przed nową nader nie­
pokojącą kwestią: Jak uniknąć ich definitywnego urze­
czywistnienia? Utopie dają się urzeczywistnić. Życie
zmierza w ich stronę. Ale być może nadchodzi nowa
epoką epoką w której intelektualiści i warstwy wykszta­
łcone znajdą sposób na uwolnienie się od utopii i na
powrót do społeczeństwą które będzie nieutopijne,
mniej 'doskonałe' i bardziej wolne” (M. Bierdiajew).
Istotą antyutopijnej krytyki jest świat mniej do­
skonały, ale bardziej ludzki, mniej zorganizowany, ale
 ANTYUTOPIA
bardziej szczęśliwy; a. A. Huxley’a Nowy wspaniały
świat trafia w sedno rzeczy, wyrażając sytuację „do­
browolnego niewolnictwa”, realizowaną poprzez mon­
strualną psychomanipulację; to niewolnictwo jest za­
razem swoistym błogostanem osiąganym za cenę de­
gradacji człowieczeństwa; supercywilizacja ukazuje
paradoksalnie cały swój prymitywizm, zaś pełnia tech­
nicznych środków - swoją bezmierną pustkę; owa
szczęśliwość to coś więcej niż błogostan nażartego
zwierzęcia: to degradacja, która jest skutkiem deper­
sonalizacji i rezultatem ustawicznego zawężania sfery
prywatności pojedynczego człowieka, który roztapia
się w Całości, w kolektywnym „my” (E. Zamiatin),
będącym owocem swoistej inżynierii dusz; jest to wi­
zja „nowego człowieka” zdegradowanego i uległego,
pozbawionego osobowości i tożsamości, któremu w
zamian za szczęśliwą wegetację przygotowano śmierć
ducha, zabijając „człowieka w człowieku” (S. Lem),
Stechnicyzowane superpaństwa nie tylko odbie­
rająjednostce wolność (w tym także wolność sumienia
-tu już socjotechnicznie wyeliminowanego lub odpo­
wiednio przedefiniowanego), ale deformują, a nawet
niszcząjej człowieczeństwo, jej spontaniczne potrzeby
i organiczną wieź z naturą; „nowy człowiek”, radykal­
nie oderwany od swej pierwotnej natury i od korzeni
przeszłości, okazuje się zdegenerowanym „homuncu-
lusem”, który musi odzyskać swą pierwotną naturę, aby
w ogóle żyć; temat „odzysku” (odzyskiwanie pierwot­
nej osobowości przez bohatera) jest jednym z zasadni­
czych wątków, najsłynniejszych a. współcz., takichjak:
My Zamiatina, Nowy wspaniały świat Huxley’a czy Rok
i 984 Orwella. Najbardziej radykalny obraz utraty oso­
bowości w wyniku społ. presji został ukazany przez
Orwella; w kluczowej scenie (między Winstonem Smi­
them, buntownikiem przeciwko systemowi, i inkwizy­
torem 0 ’Brienem) lęk przed wymazaniem psychiki i
napełnieniem „wypróżnionego ja” treściami społecznie
wymaganymi opisany jest właśnie jako lęk przed ano­
nimowością: „Zgnieciemy cię tak, że nigdy się nie pod-
źwigniesz [oświadczaO’Brien]. Z tego, czego doznasz,
nie otrząśniesz się, nawet gdybyś żył tysiąc lat. Nigdy
więcej nie zaznasz żadnych ludzkich uczuć. Wszystko
w tobie umrze. Nigdy nie będziesz zdolny odczuwać
miłości, przyjaźni, radości życia; zapomnisz co to
uśmiech, ciekawość, odwaga, prawość. Będziesz pusty
w środku. Wyciśniemy z ciebie wszystko, po czym na­
pełnimy cię sami”.
Już H.G. Wells, prekursor a., wyrażał się ironicz­
nie i sceptycznie o przyszłości nauki i techniki; Wells,
a nast. Orwell oraz Huxley, moralizują i próbują ostrzec
przed negatywnymi skutkami rozwoju cywilizacji, któ­
re mogą zniszczyć człowieka obracając się przeciwko
niemu; w zamian zaś dając władzę ezoterycznej gru­
2 89
pie (-> ezoteryzm), która instrumentalnie traktuje
wszystkie in. jednostki ludzkie.
Technokratyczne traktowanie człowieka jest cha­
rakterystyczne dla utopii New Age; postulowana tu
„przemiana osobowości” rodzi zinfantylizowane typy
bierno-pasywne lub też zzewnątrzsterowne, ślepo po­
słuszne, które napędzają „mięso armatnie stotalitaiy-
zowanych machin”; celem technik New Age jest do­
wolne odtwarzanie stanów mist, lub raczej mistycz-
nopodobnych (pseudomist.); o życiu duchowym mówi
się jak o technologii (-> alternatywne metody i ruchy);
owa technokratyczna „inżynieria dusz” to redukcjo­
nizm antropologiczny, w którym chodzi o to, by jed­
nostkę „rozpuścić” w totalnej-totalitamej Całości; czło­
wiek myślący i wolny jest zagrożony, gdyż celem tego
rodzaju manipulacji jest homo novus, człowiek „bez
granic” z rozmytą tożsamością (którą nast. można
sztucznie stworzyć), uległy, dyspozycyjny, podatny na
kolejne manipulacje (M. Lacroix).
Interesującym aspektem typowym dla a. jest
manipulacja semantyczna (Th. Pynchon), nowomowa
(Orwell); „skodyfikowana przez G. Orwella nowomo­
wa jest narzeczem totalitarnej władzy. Naczelną regu­
łę nowomowy stanowi zamiana znaczeń. Ustalone
nazwy pojęć i rzeczy zostają arbitralnie przydzielone
pojęciom i rzeczom innym, najczęściej wręcz przeciw­
nym” (J.J. Szczepański); nazywanie wolności niewo­
lą ustanie jednak - jak dowodzi jeden z bohaterów
Orwella we wspomnianej powieści - kiedy ustanie
wolność; „bo jak może istnieć hasło »wolność to nie­
wola«, skoro zniknie pojęcie wolności? Myślenie ludz­
kie ulegnie przeobrażeniu. Tego, co my rozumiemy
jako myślenie nie będzie w ogóle. Ortodoksyjność
oznacza niemyślenie, brak potrzeby myślenia. Orto­
doksyjność to nieświadomość” (Orwell).
Celem nowego totalitaiyzmu demaskowanego w
a. jest stworzenie „dobrowolnego niewolnika”, co sta­
nowi pewne novum wobec starych totalitaryzmów sto­
sujących wulgarną przemoc; nowy język sprzyja so-
cjalist. ujednoliceniu: uniformizacji i konformizmo­
wi. Łączy się to również z tematyką antychrysta,
który (zapowiedziany w Biblii) stworzy też coś w ro­
dzaju totalnej-totalitamej teokracji, gdzie czynniki:
teol., państw, i ekonom, będą połączone; nadal będzie
istniała przemoc, ale będzie się dokonywała subtel­
niej: w sferze tożsamości i pozbawiania możliwości
życiowych (w tym ekonom.).
W filmie nurt antyutopijny pojawił się w latach
70. i został uznany za nurt problemowy w science fic­
tion (np. M. Campus, Zerowy przyrost naturalny,
1971); do bardziej znanych filmów antyutopijnych,
rozpoczynających ten cykl. należą m.in. : Colossus: The
Forbin Project, reż. J. Sargent (1970), Inwazja pory­
waczy ciał. reż. Ph. Kaufman (1978), 1984, reż. M.
Radford (1984), Fahrenheit 45/, reż. F. Truffaut
(1966), RollerbalU reż. N. Jewison (1975).
A. Niewiadomski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej
literatury fantastycznonaukowej, Poznań 1990; J.J. Szczepań­
ski, Maleńka encyklopedia totalizmu, Kraków 1990; D. Wojt­
czak, Siódmy krąg piekła. Antyutopia w literaturze i filmie, Po­
znań 1994; M. Lacroix, Ideologia New Age, Katowice 1999.
ks. Aleksander Posacki
ANTYWARTOŚCI WARTOŚCI
APARAT BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZ­
NEGO -» BEZPIEKA
APARAT PARTYJNY - zawodowy personel
urzędniczy partii politycznych. A.p. zyskał ogromne
znaczenie zwł. w partiach komun; jego szczególną
cechą było dublowanie funkcji administracji państw, i
ścisły nad nią nadzór za pomocą systemu nomenkla­
tury, czyli prawa decydowania o obsadzie stanowisk
w administracji państw, i gosp. od szczebla centralne­
go aż do gmin; a.p. tworzył grupę zamkniętą, o ogra­
niczonym dopływie nowych kadr, dobieranych staran­
nie z grona działaczy partyjnych indoktrynowanych
przez partyjne szkolnictwo aż do studiów wyższych
włącznie; od samego prawie pocz. a.p. wyróżniany był
szeregiem przywilejów, mających na celu zapewnie­
nie jego lojalności wobec partii; w dobie kryzysów
państw komun, podejmowano zazwyczaj próby ogra­
niczenia liczebności aparatu, po krótkim czasie wra­
cała ona jednak do stanu poprzedniego.
W Rosyjskiej Komun. Partii (bolszewików) prze­
kształconej w Wszechzwiązkową Komun. Partię (bol­
szewików), a później w Komun. Partię Związku Radz.
a.p. powstał po przejęciu przez bolszewików władzy
w Rosji po rewolucji październikowej (1917); jego
rozwój nastąpił po objęciu IV 1922 stanowiska sekre­
tarza generalnego partii przez J. -> Stalina, który uczy­
nił z aparatu skuteczne narzędzie w walce o władzę w
ZSRR; w latach 30. aparat stanowił ok. 8% wszyst­
kich członków partii bolszew.; duże zmiany w jego
składzie zaszły w czasie Wielkiej Czystki (-> czystki
stalinowskie); zakrojone na szeroką skalę represje do­
prowadziły do osłabienia znaczenia partii komun, i jej
aparatu na rzecz -> NKWD; wzmocnienie roli partii
nastąpiło po śmierci Stalina, by osiągnąć apogeum w
czasie rządów L. -> Breżniewa (1964-82).
Ograniczenia roli a.p. zamierzał dokonać N.
-> Chruszczów na XXII Zjeździe KPZR (X 1961),
wprowadzając kadencyjność stanowisk partyjnych, ale
próba ta zakończyła się niepowodzeniem i stała się
jedną z przyczyn usunięcia Chruszczowa z funkcji I
Sekretarza KC; w okresie władzy Breżniewa nie na­
stąpiły w a.p. KPZR większe zmiany; pozostając w
stagnacji, zachował swoją ogromną władzę, podlega­
jącą w coraz większej mierze korupcji i nepotyzmowi;
walkę z nim podjął M. Gorbaczow, przeprowadzając
czystkę, w wyniku której wydalono z partii kilkaset
tys. osób; 1988 tylko 20% sekretarzy regionalnych
organizacji partyjnych wywodziło się z epoki Breż­
niewa.
Aparat funkcyjny posiadały także partie komun,
pozostałych krajów europ., mimo że partie te działały
przeważnie (poza Czechosłowacją) w konspiracji; suto
opłacani funkcjonariusze („funkowie” w żargonie par­
tyjnym), odbywali najczęściej przeszkolenie ideol., a
często także wywiadowcze i dywersyjne w ZSRR, do­
kąd przyjeżdżali również po dekonspiracji lub w ra­
mach wymiany więźniów politycznych.
Po zajęciu krajów Europy Środk.-Wsch. przez
ZSRR i objęciu władzy przez miejscowe partie komun,
nastąpił w tych krajach rozrost a.p. na wzór sow.; w
Polsce szybki wzrost liczebności a.p. Pol. Partii Ro­
botniczej, a później Pol. Zjednoczonej Partii Robotni­
czej miał miejsce od końca 1947, po rozgromieniu
opozycji i ostatecznym umocnieniu się rządów komun.;
od XII1948 do 1953 liczba pracowników polit. PZPR
zwiększyła się o ponad 50%, osiągając liczbę ponad
13 tys.; aktyw nieetatowy, czyli m.in. wybieralni człon­
kowie instancji partyjnych i nieetatowi instruktorzy,
liczył ponad 200 tys., dochodząc z czasem do około
300 tys. osób.
Gwałtowny rozwój liczebny PPR po 1944 spo­
wodował, że stopień wykształcenia pracowników a.p.
był bardzo niski; jeszcze 1958 ponad poł. etatowych
pracowników PZPR miała za sobą tylko szkołę po-
wsz., uzupełnioną zazwyczaj kursami partyjnymi; po­
spiesznie tworzone szkoły partyjne dla aparatu miały
roczny lub dwuletni cykl kształcenia; rzadko członko­
wie aparatu kończyli wyższe uczelnie.
Dość stabilny skład najwyższych gremiów par­
tyjnych KC, Sekretariatu i Biura Polit. kontrastował z
dość częstymi w latach 50. zmianami w aparacie woj.
i powiatowym; jednak zmiany te miały najczęściej
charakter „karuzeli stanowisk” i nie powodowały du­
żych zmian w składzie personalnym średniego i niż­
szego aparatu partyjnego.
Po X 1956 zwolniono z aparatu ponad 8 tys. osób;
1965 wrócił on jednak do stanu z poprzedniego okre­
su; w poł. lat 60. doszło do fermentu wśród średniego
i niższego a.p., związanego z zablokowaniem dróg
awansu przez starszą generację „aparatczyków”, czę­
sto jeszcze z KPP-owską przeszłością; ośrodkiem,
 APARAT PARTYJNY - APEC
wokół którego gromadzili się niezadowoleni z istnie­
jącej sytuacji funkcjonariusze partyjni i państwowi,
stało się kierowane przez M. Moczara MSW; okazją
do przeprowadzenia czystki kadrowej w partii i apara­
cie państw, stało się zerwanie przez ZSRR i kraje sate­
lickie stosunków z Izraelem w związku z wybuchem
wojny izrael.-arab. (VI 1967); od lata 1967 rozpoczę­
to „przeglądy kadrowe” w instytucjach, eliminując
osoby podejrzane o „sprzyjanie syjonizmowi”; wyda­
rzenia marcowe 1968 spowodowały przeniesienie ata­
ków propagandowych również na „rewizjonistów” i
„reakcjonistów”, co rozszerzyło obszar czystek perso­
nalnych; pod naciskiem propagandy antysemickiej
wyjechało wówczas z Polski ok. 15 tys. osób, w tym
wielu byłych pracowników a.p„ bezpieczeństwa publ.
i oficerów WP, działających w latach stalin.; zmiany
zaszłe w obrębie a.p. przy okazji tych wydarzeń nie
były duże, największe nastąpiły w aparacie państw, oraz
w mediach i na wyższych uczelniach; przejęcie wła­
dzy przez E. Gierka w XII 1970 nie wywołało poważ­
niejszych zmian, szczególnie w średnim i niższym a.p.;
reforma adm. kraju spowodowała znaczny wzrost licz­
by stanowisk zarówno w aparacie partyjnym, jak i
państw., objętym coraz bardziej rozrastającym się sys­
temem nomenklatury PZPR; wydany X 1972 dekret
Rady Państwa O zaopatrzeniu emerytalnym osób zaj­
mujących kierownicze stanowiska polityczne i pań­
stwowe rozciągnął prawa rentowe pracowników a.p.
nie tylko na współmałżonków i dzieci, ale również na
ich rodzeństwo, rodziców i wnuków.
Największe w historii PZPR zmiany na wyższych
i średnich stanowiskach w a.p. przyniosły dopiero wy­
darzenia sierpniowe na Wybrzeżu (1980); od IX 1980
do IV 1981 odwołano ze stanowisk kierowniczych w
a.p. 205 osób; zmiany tejednak nie zdołały zachwiać w
poważny sposób pozycji starego aparatu, który w wa­
runkach stanu wojennego szybko odzyskał większość
utraconych uprzednio stanowisk; 1980-81 liczba etato­
wych pracowników a.p. nadal rosła, przekraczając licz­
bę 19 tys. osób, mimo znacznego zmniejszenia się licz­
by członków partii; -> stan wojenny również nie wpły­
nął na zmianę liczebności i znaczenia a.p„ mimo przej­
ściowego ograniczenia jego znaczenia przez wprowa­
dzenie komisarzy wojsk, do wszystkich instytucji; 1985
liczebność aparatu wynosiła 20,5 tys. osób, w tym po­
nad 1500 osób w aparacie KC; zmiany dokonywane w
aparacie miały zazwyczaj formę „cięcia po skrzydłach”,
czyli eliminowania przedstawicieli skrajnych opcji; w
efekcie tego w poł. lat 80. struktura wieku i stażu pra­
cowników aparatu wróciła do stanu z lat 70.
Po rozwiązaniu PZPR (I 1990) pracownicy a.p.
otrzymali odprawy ze środków partii; część z nich prze­
szła na emeryturę, młodsi znaleźli miejsce w spółkach
291
==
nomenklaturowych lub kierowanych przez nomenkla­
turowych dyrektorów fumach państw.; start w nowej
rzeczywistości ułatwiały im wyniesione z systemu
komun, stosunki i kontakty.
M. Woslenski, Nomenklatura, Warszawa 1986; N. Koło-
mejczyk, PZPR 1948-J986, Warszawa 1988; B. Dymek, PZPR
1948-1954, Warszawa 1989; A. Paczkowski, Pół wieku dziejów
Polski, Warszawa 1995.
Tadeusz R Rutkowski
APEC, Asian-Pacific Economic Cooperation
forum (Forum Współpracy Gosp. Krajów Azji i Pacy­
fiku) - układ o współpracy gosp. podpisany 1989 przez
12 krajów leżących po obu stronach Pacyfiku (Austra­
lia, Brunei, Filipiny, Indonezja, Japonia, Kanada, Ko­
rea Pd., Malezja, Nowa Zelandia, Singapur, Tajlandia
i USA) na konferencji w Canberze (Australia); 1991
do układu przystąpiły Chiny, Tajwan i Hongkong, a
1993-94 Papua-Nowa Gwinea, Meksyk i Chile.
1. G e n e z a . Postępująca globalizacja gospo­
darki świat, w ostatnich latach objęła również kraje strefy
Pacyfiku; mieszka w nich w sumie 40% ludności świa­
ta; wytwarza się tam prawie poł. produktu świat, brutto
i kontroluje poł. handlu świat.; region Azji i Pacyfiku
jest więc jednym z najważniejszych pod względem gosp.
i polit. oraz najbardziej dynamicznie rozwijającym się
regionem na świecie; podobnie jak w in. ważnych go­
spodarczo regionach globu zakładane są międzynar.
organizacje, których gł. celem jest przyspieszenie wzro­
stu gosp. w należących do nich krajach, także i tam po­
wołano organizację, której powstanie było reakcją na
trudną sytuację na scenie gospodarki światowej.
Pomysł rozwinięcia szerokiej, multilateralnej
współpracy w rejonie Azji i Pacyfiku nie powstał jed­
nak w Azji (chociaż i tam rodziły się podobne idee),
lecz w Australii i już od pocz. zakodowany był w nim
zamiar stworzenia przeciwwagi dla jednoczącej się
Europy; u podstaw tego zamiaru leżało nieskrywane
rozczarowanie Australii „porzuceniem” przez Wielką
Brytanię jej byłych dominiów na rzecz „pewniejszej”
Europy; skłoniło to ówczesnego austral. premiera B.
Hawka do wystąpienia z tym pomysłem podczas wi­
zyty I 1989 w stolicy Korei Pd., Seulu; skonstatował
on wówczas fakt, że gospodarki krajów, leżących nad
Pacyfikiem coraz bardziej od siebie zależą i że należa­
łoby wziąć pod rozwagę możliwość stworzenia pew­
nych ram dla wzajemnej współpracy; od zgłoszenia
tego pomysłu do rozpoczęcia prac nad jego urzeczy­
wistnieniem nie upłynął nawet rok; XI 1989 w Canbe­
rze odbyło się nieoficjalne spotkanie ministrów spraw
zagranicznych i handlu 12 krajów strefy Pacyfiku;
oprócz Australii wzięli w nim udział ministrowie Bru­
nei, Filipin, Indonezji, Japonii, Kanady, Korei Pd.,
Malezji, Nowej Zelandii, Singapuru, Tajlandii i USA;
podczas tego spotkania określono, zresztą bardzo ogól­
nie, cele i zasady przyszłej współpracy, jak również
wskazano na potrzebę dalszego wzrostu ekonom, i
poprawy warunków życia ludności w wielu z tych kra­
jów; jednocześnie przedstawiciele uczestniczących w
spotkaniu krajów zgodzili się, że celem ich działań nie
będzie utworzenie zamkniętego bloku gosp.. a jedy­
nie zorganizowanie luźnej strefy wolnej wymiany to­
warów, usług, kapitału, techniki i technologii; w cza­
sach, kiedy nie myślano jeszcze o liberalizacji global­
nej wymiany handl., o czym zdecydowała dopiero
Runda Urugwajska GATT (General Agreement on
Tariffs and Trade - Ogólne Porozumienie w sprawie
Ceł i Handlu) pod koniec 1993, wizja obiecująca ła­
twiejszy dostęp do rynków in. krajów na zasadzie wza­
jemnych korzyści była oryginalna i kusząca.
Jednak austral. inicjatywa została przyjęta z za­
strzeżeniami przez część polityków i ekspertów z za­
interesowanych krajów; dla wielu z nich perspektywa
utworzenia ścisłej współpracy ekonom, krajów tak
różnych kultur i systemów polit. na tak rozległym ob­
szarze przekraczała miarę realnego myślenia; zastana­
wiało również przystąpienie do współpracy USA „zo­
rientowanych - j ak to sformułowano - na Europę” (na­
leży wszakże zauważyć, że wielkość transpacyficzne-
go handlu USA zaczęła przewyższać wielkość ich
wymiany towarowej z Europąjuż w poł. lat 80.); oprócz
decydującej siły argumentów ekonom, o korzyściach
współpracy za przyjęciem tej inicjatywy przemawiały
również niewątpliwie względy bezpieczeństwa i inte­
resy polit.; wszystkie te kwestie zostały szczegółowo
omówione podczas drugiego spotkania ministrów
„dwunastki” (VI 1990) w Singapurze, gdzie właśnie
przyjęto nazwę APEC; konferencja ta zaowocowała
też pewnymi konkretnymi projektami, jak np. postu­
latem wprowadzenia ułatwień w wymianie towarów,
usług, inwestycji oraz rozszerzenia współpracy w dzie­
dzinie telekomunikacji i edukacji.
Trzecie i czwarte spotkanie ministrów krajów
APEC odbyło się XI 1991 w Seulu i IX 1992 w Bang­
koku; w zasadzie te 2 konferencje można uznać za
zakończenie wstępnej fazy czynności stowarzyszenio­
wej APEC; nieoczekiwaną zmianę do biegu sprawy
wniosła zwł. konferencja w Seulu, gdzie przedstawi­
ciele uczestniczących krajów w tzw. Deklaracji Seul-
skiej wyrazili wolę ściślejszego współdziałania oraz
zdecydowali przyjąć do organizacji Chiny, Tajwan i
Hongkong; od tej chwili ogromny regionalny rynek i
perspektywy współpracy zaczęły się rysować w wy­
raźniejszych konturach; w rezultacie, w następnym
roku, w Bangkoku podjęto decyzję o utworzeniu sta­
łego Sekretariatu APEC z siedzibą w Singapurze, gdzie
rozpoczął on działalność I 1993; ustalono też sposób
finansowania tej nowo powołanej instytucji i utwo­
rzono pierwszą grupę ekspertów z poszczególnych
krajów, która otrzymała zadanie opracowania progra­
mu rozszerzenia i usprawnienia wymiany handl. po­
między uczestnikami forum do roku 2000.
XI 1993 doszło do pierwszego szczytu krajów
APEC w Seattle w USA; pośród obecnych 14 głów
państw i szefów rządów nie było prezydenta Chin Tiang
Ce-mina; zrazu nic nie wskazywało, że konferencja ta
zakończy się powodzeniem; nieufność jej azjat. uczest­
ników budziła „baseballowa” taktyka w stosunkach
handl. między USA i Japonią; Azjaci nie udzielili rów­
nież poparcia stanowisku USA, warunkującemu roz­
wój współpracy przestrzeganiem praw człowieka w
Chinach; zastrzeżenia i komentarze pojawiły się rów­
nież odnośnie instytucjonalnych ram współpracy; pod­
czas gdy Japonia i pozostali azjat. członkowie APEC
sprzeciwili się ustanowieniu ciasnych ram współpra­
cy, jak to jest w przypadku Unii Eur. (UE), USA i
Australia przeciwnie-opowiedziały się za ściślejszym,
bardziej sformalizowanym związkiem; zderzenie obu
stanowisk znalazło wyraz w dyskusji jak należy inter­
pretować literę „C” w skrócie nazwy forum: czy - jak
dotąd - ma ona wyrażać skromniejszy termin Coope­
rationi, czy też —jak chcieli tego Amerykanie - Com­
munity; skończyło się to kompromisem - fazę praw­
dziwej „wspólnoty” zarezerwowano na czas później­
szy; mimo dyskusji i sporów szczyt w Seattle przynió­
sł jednak wymierny rezultat: oto jego dostojni uczest­
nicy uznali, że perspektywicznym celem współpracy
krajów APEC winno być stopniowe wytworzenie strefy
wolnego handlu w całym obszarze Azji Dalekowsch. i
Pacyfiku.
Uwieńczeniem kilkuletnich wysiłków inspirato­
rów tego niewątpliwie najradykalniejszego projektu
liberalizacji handlu międzynar. jaki kiedykolwiek po­
jawił się na świecie, był drugi szczyt APEC XI 1994
w Bogor w Indonezji; pocz. także przebieg tego spo­
tkania nie wróżył sukcesu; okazało się bowiem, że
przedstawione przez grupę ekspertów dokumenty pro­
gramowe zawierają propozycje, których realizacja
mogłaby wywołać w niektórych krajach wiele proble­
mów; zastrzeżenia co do zobowiązań czasowych otwie­
rania rynków nar. zgłosiły Chiny i Tajlandia; Amery­
kanie ostro protestowali przeciwko zamknięciu jap.
rynku samochodowego, jak również skrytykowali jako
„niejasną” deklarację o liberalizacji polityki inwesty­
cyjnej w strefie APEC; ostatecznie jednak szefowie
państw i rządów, wykazując się dużą odwagą i deter-
minacją doszli do pełnej zgody i w odczytanej dekla­
racji wyrazili wolę zlikwidowania w ciągu 25 lat
wszystkich barier handl. w strefie APEC.
2.
C e l e i z a m i e r z e n i a . Pierwszy etap
planu współpracy zakładał redukcję do 2000 taryfo­
wych i nietaryfowych ograniczeń w wymianie handl.:
drugi etap zakładał liberalizację w regionie do 2020,
przy czym najwyżej rozwinięte gospodarczo kraje mia­
łyby osiągnąć ten cel 2010; dokumenty przedłożone
przez grupę ekspertów zawierały także propozy cję uru­
chomienia serii wspólnych programów dotyczących in.
ułatwień w wymianie handl, i wzajemnych inwesty­
cjach, rekomendowały przyjęcie tzw. „azjatycko-pa­
cyficznego kodeksu działań inwestycyjnych”, wspó­
łpracę przy definiowaniu zasad makroekonom. poli­
tyki monetarnej i współpracy technicznej celem wy­
tworzenia potrzebnej infrastruktury przemysłowej w
słabiej rozwiniętych krajach; kraje członkowskie
APEC zobowiązały się też do wypracowania jednoli­
tych zasad ochrony przed konkurencją gosp., standar­
dów produkcji, jak również do wypracowania wspól­
nej polityki ochrony poziomu życia ludności; cała zaś
adm. strona funkcjonowania APEC ma być ograniczo­
na tylko do instytucji, które będą niezbędne do płyn­
nej koordynacji programem współpracy.
APEC liczy 18 członków: 1993-94 przyjęto Pa-
puę-Nową Gwineę, Meksyk i Chile; nawet pobieżny
rzut oka na mapę i statystyki gosp. pokazuje, że APEC
jest forum ze wszech miar, w przeciwieństwie do UE,
różnorodnym; należą doń duże kraje (USA, Kanada,
Australia i Chiny) i małe (Brunei, Singapur i Hong­
kong, który mimo przejścia 1997 pod administrację
Pekinu zachowuje jeszcze odrębność jako jednostka
ekonom.), bogate (USA, Japonia, Kanada, Australia,
Singapur) i biedne (Chiny, Indonezja, Filipiny, Papua-
Nowa Gwinea), o dużej liczbie ludności (Chiny, USA,
Indonezja) i małej (Brunei, Singapur, Nowa Zelandia);
duże zróżnicowanie występuje również na mapie po-
lit tego regionu: są tam kraje należące do grupy państw
klasycznie zach. demokracji (USA, Kanada. Austra­
lia, Nowa Zelandia), do państw tzw. nowej demokra­
cji (Korea Pd., Tajwan, Chile), a w in. egzystują jesz­
cze reżimy autokratyczne (Chiny, Indonezja, Brunei);
w sferze spol.-rel. wśród członków APEC Znajdują
się systemy funkcjonujące w oparciu o zasady chrze­
ścijaństwa, buddyzmu, islamu, ateizmu i animizmu.
Tak ogromne zróżnicowanie geograficzne, etn.,
rei., społ., polit., kulturalne i gosp. w zasadzie nie po­
winno sprzyjać ściślejszej współpracy w rejonie Azji i
Pacyfiku; gł. dowodem na to jest fakt, że kraje te na­
wiązują między sobą bardzo ostrożną współpracę tyl­
ko w tych dziedzinach, w których przeważa wspólny
interes i gdzie oferuje się wzajemne korzyści; nato­
miast odnośnie zagadnień, przy omawianiu których
mogłyby powstać konflikty, jak np. podejmowanie
kwestii praw człowieka w niektórych z tych krajów,
przezornie unika się drażliwych tematów; można za­
tem założyć, obserwując niezwykle ostrożnie prowa­
dzoną między tymi krajami dyplomację i jej dotych­
czasowe osiągnięcia, że w najbliższych latach APEC
będzie kładł nacisk przede wszystkim na handl.-gosp.
aspekt współpracy krajów członkowskich; APEC nie
ma też być organizacją - co wielokrotnie podkreślali
szefowie rządów tych krajów - stawiającą sobie za
jeden z celów zorganizowanie strefy bezpieczeństwa
w regionie, nawiązanie współpracy wojsk, czy też po­
lit; być może to właśnie jest gł. powodem, dla którego
członkowie tego forum z trudem zdołali osiągnąć po­
trzebny consensus; z tego samego powodu kraje stre­
fy Pacyfiku nie rozważają też wzajemnej integracji na
wzór silnie zbiurokratyzowanej UE.
Mimo iż w deklaracjach wyrażających zamiary i
cele państw APEC nie mówi się o utworzeniu nowego
bloku polit. czy wojsk., to jednak można stwierdzić,
że już przez samo swoje istnienie, APEC pośrednio,
przyczynia się do spełniania i takiej funkcji; dowo­
dem na to jest prosty fakt. że każde z uczestniczących
w nim państw szuka w rozszerzającej się współpracy
handl. i gosp. w regionie Pacyfiku zaspokojenia jed­
nocześnie swoich interesów polit.; USA np. chcą w
ten sposób stworzyć przeciwwagę dla rosnącej siły
Japonii i Chin; Chiny zaś odwrotnie - chciałyby od­
działywać za pośrednictwem APEC na USA na rzecz
swojego członkostwa w GATT i przyznania im klau­
zuli najwyższego uprzywilejowania; Korea Pd. trak­
tuje udział w APEC przede wszystkim jako okazję do
wzmocnienia swojej pozycji w przyszłych negocja­
cjach na temat zjednoczenia z Koreą Pn.; Tajwan z
kolei uzyskał w ten sposób okazję do własnej repre­
zentacji i zasiadania za jednym stołem z kontynental­
nymi Chinami, a Indonezja do rozciągnięcia swoich
wpływów na obszar Azji Pd.-Wsch. i wzmocnienia
swojej pozycji wobec USA; dla Australii i Nowej Ze­
landii członkostwo w APEC zapobiegło ich izolacji,
która groziła tym 2 krajom w przypadku organizowa­
nia się globalnych bloków gosp. bez ich uczestnictwa.
Oprócz tych partykularnych interesów kraje Azji i
Pacyfiku łączą jednak liczne wspólne cele; do najważ­
niejszych i -jak się wy daje- najsilniej łączących, oprócz
pragnienia wyciągnięcia konkretnych korzyści i wzmoc­
nienia własnego bezpieczeństwa, należy dążenie do wy ­
tworzenia globalnej przewagi wobec rosnącej w siłę UE;
koniecznie trzeba przy tym zauważyć, że - jak dotąd -
nie przewiduje się włączenia do APEC Rosji; oceniając
sytuację w tym kraju, członkowie APEC uważają iż nie
jest ona jeszcze na tyle ustabilizowaną by Rosja mogła
stać się dla nich istotnym wsparciem w rejonie Pacyfiku;
w dodatku Rosja, ze względu na jej geostrategiczne po­
łożenie, jest przez nie postrzeganajako państwo zdążają­
ce raczej do Europy niż do strefy Pacyfiku.
Od pierwszej konferencji ministrów spraw za­
granicznych i handlu państw APEC upłynęło już 9 lat
i - mając na względzie aktualny stan rzeczy - można
powiedzieć, że APEC rzeczywiście może mieć przed
sobą przyszłość; państwa wchodzące w jego skład
pokazały, że mimo swej różnorodności i różnych inte­
resów, potrafią usiąść za jednym stołem i dyskutować
0 współpracy, która - jak wszystko na to wskazuje -
ma się odbywać wyłącznie w sferze gosp.; za gł. zada­
nie uznano stworzenie strefy wolnego handlu i wspó­
łpracy gosp. w regionie; do zrealizowania tego celu
powołano 10 grup roboczych, których praca obejmuje
takie dziedziny, jak: wymiana towarów, inwestycje,
nauka, edukacja, technika, energetyka, transport, tu­
rystyka, rybołówstwo i ochrona środowiska.
3. P r o b l e m y i z a g r o ż e n i a . Niewątpli­
wy postęp, jaki osiągnęły państwa APEC w stosunko­
wo krótkim czasie pozwala założyć, że następne kro­
ki, które podejmą, będą zmierzały do wzmocnienia
wewn. powiązań w ramach forum; jednak przejście od
deklaracji do konkretnej praktyki nie będzie łatwe;
oprócz różnych stadiów rozwoju gosp. poszczególnych
krajów, różnic polit, kulturalnych itd. jako poważną
przeszkodę dla nawiązania ściślejszej współpracy wy­
mienia się względy geograficzne - jedyną wspólną
cechą tych krajów jest to, że ich brzegi omywa Ocean
Spokojny; jednak panuje przekonanie, że ocean nie
dzieli a łączy, dlatego problem, czy można stworzyć
wspólny rynek z krajów tak odległych, jak Kanada i
Japonia lub USA i Australia, przy obecnych możliwo­
ściach w transporcie międzykontynentalnym, w zasa­
dzie nie istnieje; już od dawna statki o ogromnej ła­
downości transportują góry rudy żelaza i węgla z Au­
stralii i Kanady do Korei Pd. i Japonii, gdzie produku­
je się najtańszą stal na świecie; opłacalność takich
transakcji jest oczywista.
Różny stopień rozwoju gosp. również nie musi
przeszkadzać we współpracy poszczególnych krajów
APEC; można wskazać na in. zintegrowane grupy kra­
jów o niejednakowym poziomie rozwoju gosp., któ­
rych współpraca układa się poprawnie; jako przykład
może posłużyć UE, która nie jest wolna od takich pro­
blemów; z drugiej strony, niektóre z krajów APEC,
np. Chiny, w dalszej perspektywie nie muszą być sła­
bym ogniwem tego łańcucha; wskazuje na to duża
dynamika wzrostu gosp. tego kraju w ostatnich latach
1tempo, z jakim rozrastają się i łączą ich własne, wewn.
regiony ekonom., przyjmując niektóre zasady gospo­
darki rynkowej; w dodatku APEC nie bierze na siebie
zobowiązań ustanowienia jakichś instytucjonalnych
„mechanizmów wyrównawczych”, które funkcjonują
na przykład wewnątrz UE.
Sceptycy na Wschodzie i Zachodzie twierdzą rów­
nież, że kraje tak różnych kultur, tradycji i religii mają
małe szanse nawiązania ściślejszej współpracy; jednakże
doświadczenia ostatnich dziesięcioleci pokazują że idea
zgodnej współpracy i realizowania wspólnych celów
przez różnorodne kraje i systemy jest realna; in. gwa­
rancji upatruje się w pragmatyzmie, który charaktery­
zuje np.. koegzystencję krajów Azji Pd.-Wsch., włączo­
nych do ugrupowania polit. ASEAN (Association of
Southeast Asia Nations - Stowarzyszenie Państw Pd.-
Wsch. Azji), do którego należą Brunei, Filipiny, Indo­
nezja, Malezja, Singapur i Tajlandia; pewne elementy
pragmatyzmu widać również w stosunkach między kon­
tynentalnymi Chinami a Tajwanem oraz pomiędzy Ko­
reą Pd. a Pn.; dużą rolę odgrywa również długofalowy
rozwój stosunków krajów regionu Azji i Pacyfiku z
USA, charakteryzujący się trwałym wzrostem wzajem­
nego zaufania; nie bez znaczenia jest także fakt, że licz­
ni doradcy rządzących w tych krajach elit otrzymali,
przynajmniej częściowo, swoje wykształcenie w USA.
Członkostwo w APEC nie stoi również w sprzecz­
ności ze zobowiązaniami, które wzięły na siebie po­
szczególne państwa jako uczestnicy in. porozumień i
układów o liberalizacji handlu; w wymiarze regional­
nym jest to na kontynencie pn.-amer. wspólnota krajów
pod skrótową nazwą NAFTA (North American Free
Trade Agreement - USA, Kanadą Meksyk), w prze­
strzeni azjat. - AFTA (ASEAN Free Trade Association);
w szczególności jednak kraje członkowskie APEC de­
klarują pilne przestrzeganie ustaleń Rundy Urugwajskiej
GATT, która zobowiązuje wszystkich sygnatariuszy do
znacznego obniżenia ceł i wprowadzenia u siebie in.
ułatwień handl.; autorzy dokumentów programowych
APEC wzięli oczywiście pod uwagę decyzje Rundy Uru­
gwajskiej i w dokumentach tych nie ma nic, co byłoby
niezgodne z postanowieniami GATT; członkami GATT
nie są jednak dotąd Chiny i Tajwan (im właśnie człon­
kostwo w APEC miałoby pomóc w przystąpieniu do
tego układu); takie forum, jak APEC może mieć sens
jedynie wtedy, kiedy wraz z globalną tendenc ją do jed­
noczenia zapewni swoim uczestnikom większe możli­
wości rozwoju gosp.; dlatego program tego forum trak­
tuje ustalenia GATT jako punkt wyjścia do dalszej i szyb­
szej liberalizacji wymiany handl. w regionie; sugeruje
także, aby kraje członkowskie zawarły wspólne poro­
zumienie o realizacji wypracowanych już w ramach fo­
rum propozycji (na bazie GATT), a dotąd jeszcze nie
wykonanych; oprócz tego program ten rekomenduje in­
spirowanie przez APEC dalszego procesu globalizacji
 A r t L - A r U N A L i r i TNA
wymiany handl. w ramach GATT w kierunku jej ujed­
nolicenia.
Należy wszelako dodać, że przed APEC stoją in.
realne zagrożenia; przystąpienie do realizacji progra­
mu niewątpliwie narzuci konieczność pewnych wy­
rzeczeń gosp. i społ., do których, oczywiście, nie
wszystkie kraje będą zdolne; Malezja, Tajlandia i Fili­
piny, które należą do krajów, gdzie ochronę środowi­
ska stawia się niezwykle wysoko, już zgłosiły wiele
zastrzeżeń; Chiny zaś, które wg szacunku Banku Świat,
nadal bronią się 30% taryfą celną, sprzeciwiają się
zalewowi swojego rynku falą tanich zagranicznych
towarów; negatywne doświadczenia z liberalizacją
handlu przeżył kilka lat temu Meksyk, a całkiem nie­
dawno niektóre kraje dalekowsch. Azji, gł. Korea Pd.,
która z trudem wychodzi z zapaści gosp.; można także
przewidywać, że wprowadzenie reguł wolnego obrotu
towarami stworzy trudności również między najwyżej
rozwiniętymi gospodarczo członkami APEC, czego
symptomatycznym przykładem mogą być długoletnie
spory handl. pomiędzy USA i Japonią.
Potencjalną przeszkodę dla ściślejszej i niezakłó­
conej współpracy w strefie Pacyfiku mogą także stano­
wić niektóre interesy polit., tak regionalne, jak i global­
ne; nikt też nie jest w stanie dokładnie przewidzieć dal­
szego rozwoju wydarzeń w Chinach czy np. w Indone­
zji po odejściu Suharto i ostatnich wydarzeniach w Ti-
morze Wsch.; z pomysłu na wystąpienie z APEC i za­
łożenia czysto wschodnioazjat. organizacji gosp.
(EAEC) wciąż jeszcze nie do końca zrezygnował rząd
maląjski, któiy zabiega o poparcie swego stanowiska w
tej kwestii w Tokio; warta odnotowania jest także zgło­
szona niedawno propozycja prezydenta Kazachstanu N.
Nazarbajewa utworzenia tylko „unii azjat.-eur.” o bli­
żej niesprecyzowanym zasięgu terytorialnym, którą po­
dobno interesują się Japończycy; powstaje również py­
tanie, jak dalej będzie się zachowywać tak ambitna or­
ganizacją jak ASEAN, kiedy na jej obszarze zaczną
obowiązywać reguły wolnego rynku; mogą także po­
wstać komplikacje w związku z inicjatywą prezydenta
USA B. Clintona zorganizowania strefy wolnego han­
dlu nie tylko pomiędzy USA, Kanadą i Meksykiem, ale
na całym obszarze obu Ameryk (FTAA); a jeżeli, co
wydaje się prawdopodobne, presja ta będzie się rozsze­
rzała również na region Atlantyku, co połączy Amery­
kę Pn. z Europą wówczas wszystkie zaawansowane
regiony świata zostaną ze sobą powiązane i USA staną
się członkiem wszystkich 3 największych stref wolne­
go handlu na świecie; nie można też nie brać pod uwa­
gę ewentualnego tworzenia się jakiegoś jednolitego,
globalnego systemu świat, w oparciu o decyzje Rundy
Urugwajskiej GATT i na bazie zgłoszonej nowej orga­
nizacji do spraw handlu świat. - WTO; nasuwają się
też pytania, czy APEC będzie dysponował realną siłą
by zobowiązać swoich członków do większej jedności,
czy będzie w stanie przeciwstawić się presjom protek­
cjonistycznym, które niewątpliwie wystąpią (i już wy­
stępują) w wielu z tych krajów, czy rządom tych krajów
uda się opanować polit. konsekwencje procesów libe­
ralizacji i przeciwstawić się naciskom najróżniejszych
lobby, zapobiec protestom, demonstracjom ludzi pracy,
zwł. branż rolniczych, narażonych na twardą konkuren­
cję międzynarodową.
Optymiści odpowiadają że jeszcze młody, ale nie­
zwykle dynamiczny region Pacyfiku ma większe szanse
niż stara i zbiurokratyzowana Europą by stać się gosp.
centrum świata w XXI w.; Bank Świat, za współcz. „cud
gospodarczy” uznał właśnie rozwój tego regionu jako
całości; ale też kraje tego regionu znajdują się w takiej
sytuacji, iż w celu dalszego rozwoju zmuszone są szukać
nowych źródeł ekspansji w szerokiej współpracy mię-
dzynar., jako że granice, w których dotąd się rozwijały,
stały się już dla nich za ciasne; zaczęły więc rozszerzać
swoją aktywność poza dalekie horyzonty Pacyfiku, a nast.
zaczęły się łączyć; w rezultacie na brzegach oceanu zo­
stały położone podstawy pod największe regionalne zjed­
noczenie gosp. krajów na świecie; w przeciwieństwie do
UE, gdzie oddziaływanie na gospodarkę instrumentami
biurokratycznymi stało się normą a stosowane najej ob­
szarze zasady ekonom, nierzadko daleko odbiegają od
wolnorynkowych, wolne od tych zagrożeń kraje APEC
mają o wiele większe szanse na sukces; mogą one wkrót­
ce stać się wzorem dla państw w in. regionach świata,
zajmują; tym samym miejsce diyfującej ku rozwiązaniom
totalitarnym Unii Europejskiej.
Opracowano na podstawie materiałów własnych
autora.
Mieczysław Smoleń
APOKALIPTYKA (gr. apokałyptein odkryć,
objawić) - literatura późnojudaistyczna i wczesno-
chrześc. dotycząca Apokalipsy i będąca odzwiercie­
dleniem duchowych potrzeb ludzi rei., którzy znajdu­
ją się w sytuacji cierpienia, prześladowania i próby.
Wizje apokaliptyczne, zaszyfrowane w ponadczaso­
wej symbolice (np. kolorów i liczb), stosowanej także
w literaturze prorockiej, miały przynieść udręczonym
ludziom pociechę i nadzieję, odsłaniając przed nimi w
jakiejś mierze (apokaliptein) Boży plan zbawienia (do­
tyczący także przyszłości) i poprzez to pomagając im
kroczyć naprzód pomimo panowania mocy zła, które
zadaje cierpienie - wbrew wysiłkom „Bestii, która
chciałaby pożreć wybranych” (Ap 12,4).
 Apokaliptyczna twórczość, motywowana także
słusznym pragnieniem lepszego, przemienionego świa­
ta - pozbawionego złą które zostało zwyciężone, a
może nawet unicestwione - „nowego nieba i nowej
ziemi” (Ap 21,1), cechuje się katastroficznością opi­
sem zagłady „starego świata”, inicjacyjną śmiercią
„starego człowieka”; w takim sensie „motywy apoka­
liptyczne” występują od wieków w różnych kulturach
już na poziomie mitów i legend (M. Eliade).
1. P o d s t a w y b i b l i j n e . Literatura
apokaliptyczna powstała w okresie od II w. przed Chr.
do II w. po Chr., mając nierzadko charakter apokry­
ficzny; w judaizmie pewna tajemniczość a. łączy się z
tajemnicą i soteriologią mesjańską. Istniały różne in­
terpretacje liter, związane z tematem Apokalipsy, stąd
też są różnice między a. późnojudaistyczną a bibl. li­
teraturą apokaliptyczną która w porównaniu z tąpierw-
szą odstępuje od elementu fantastyczno-opisowego,
dotyczącego przyszłości, oderwanego od egzystencjal­
nego znaczenia w teraźniejszości; mniej też wkracza
w „tajemnicę Boga”; w Starym Testamencie teksty -
co do formy - apokaliptyczne znajdują się w księgach
Ezechielą Izajaszą Zachariaszą Jonaszą Daniela; w
Nowym Testamencie tekstem takim jest przede wszyst­
kim Apokalipsa św. Jana, ale też teksty pomniejsze,
wbudowane w całość korpusu nowotestamentowego
(np. Mk 13; 2 Tes 2,1-12); ogólnie rzecz biorąc treść
pism apokaliptycznych stanowią wizje przyszłości, po­
łączone z napomnieniami i przyjmujące formę pouczeń
przeznaczonych tylko dla uczniów (K. Rahner, H.
Vorgrimler).
Apokalipsa wyjawia namacalnie związek histo­
rii z eschatologią stąd wszelka próba jedynie hist. sko­
mentowania Apokalipsy skazana jest na niepowodze­
nie; to właśnie z Apokalipsy jako scenariusza escha­
tologicznego wypływają takie tematy jak; przepowied­
nie końca świata (czas), millenaryzm (chiliazm), kata­
strofizm, temat -> antychrysta (aktywizacja działania
szatana w szczególnej formie), rozstrzygnięcia so-
teriologiczne (Sąd ostateczny, problem wieczności pie­
kła dla potępionych); generują się następujące pyta­
nia: czy w życiu Kościoła i świata jest jakaś Przy­
szłość?, czy dotyczy ona życia na ziemi w formie prze­
mienionej czy też - po zniszczeniu ziemskiego byto­
wania - gdzieś w niebie, pozaziemskich „zaświa­
tach”?, czy chodzi o nowe objawieńią czy wyjawie­
nia tajemnic starych dogmatów?, czy może rola kultu­
ry już skończyła się lub nawet stała się przeszkodą
transformując się w kulturę „śmierci Boga” i stając w
opozycji wobec Niego?
Problem interpretacji obrazów bibl. wchodzi w
szersze zagadnienie antropomorfizacji problematyki
rei., a w węższym sensie - w obszar hermeneutyki tek­
stów rei. (tzw. ksiąg objawionych); w tym kontekście
pojawia się więc spór o właśc. egzegezę Apokalipsy,
ostatniej księgi Pisma św.; Apokalipsa to scenariusz
końca historii zbawienia czy w ogóle historii; pomoc­
ne są jej historiozofia (filozofia historii) i teologia hi­
storii. Apokalipsa jest tekstem natchnionym, objawio­
nym; by zatem uniknąć nieuprawnionego redukcjoni­
zmu, filozofia historii powinna ustąpić miejsca teolo­
gii historii; „Zamiast dobra i zła, jako zasad etycznych,
odkrywa się Boga i szatana. Idea Boga przemienia się
w Jego żywą obecność: Bóg historii staje się Bogiem
w histori i” (P. Evdokimov); bywa bowiem tak. że „ceną
postępu jest śmierć ducha. F. Nietzsche odsłonił ta­
jemnicę zachodniej apokalipsy oznajmiając śmierć
Boga. Gnostyckiego morderstwa dokonują ludzie, któ­
rzy poświęcają Boga dla cywilizacji” (E. Voegelin).
2. Interpretacje nieortodoksyjne.
Wielu, powołując się na Apokalipsą. oczekuje tysiąc­
letniego królestwa (millenaryzm, chiliazm); poza pew­
nymi sektami większość chrześcijan jednak nie trak­
tuje tego obrazu dosłownie; chodzi tu przede wszyst­
kim o panowanie Chrystusa w sercach wiernych, cze­
go nie chcą przyjąć fundamentaliści, przejmujący so-
cjomorficzne, cielesne i ziemskie obrazy ludzkiej wła­
dzy w interpretacji tekstów objawionych, mówiących
przecież o naturze Boga; można też mówić o miilena-
ryzmie w sensie szerokim, jako zapowiedzi „złotego
wieku”; w tym znaczeniu millenarystyczny jest ruch
New Age, któiy przygotowuje się do wkroczenia w
nową „złotą” fazę historii; nowa era, Era Wodnika,
potrwa 2146 lat; koncepcja New Age opiera się na
swoistej astrologicznej wizji historii („astrohistorii”);
tymczasem nadejście świata chwały nie będzie owo­
cem ewolucji kosmicznej, lecz owocem jej przeobra­
żenia za pomocą aktu Bożego (J. Maritain).
W różnych prądach protestantyzmu (anabaptyści
w Niemczech, puiytanie w Anglii, taboryci w Czechach)
a. przybierała formy rewolucyjnego socjalizmu; cała też
a. żyd., głosząca „raj na ziemi”, jest praobrazem i źró­
dłem socjalizmu utopijnego; wszystkie socjalist. uto­
pie, nadzieje na nadejście przyszłej doskonałości, na
szczęśliwy rezultat postępu, są psychol. przeżyciem i
psychol.transformacjąchiliazmu(M, Bierdiajew). Wiele
destrukcyjnych sekt „apokaliptycznych” próbuje przy­
spieszyć Apokalipsę; niektóre dopuszczają się nawet
zbrodni (sekta Najwyższa Prawda); istotą błędu jest
metamorfoza rei. symbolu w rewolucyjny czy wręcz
polit. program, zmierzający do gwałtownej przemiany
niedoskonałego świata (E. Voegelin); podobne myśle­
nie rodzi sekty millenarystyczne, katastroficzne, escha­
tologiczne, które stająsię niebezpieczne - także w prak­
tyce - przez swoją niecierpliwość, negację znaczenia
czasu i odrzucenie sensu historii.
 APOKALIPTYKA
W dowolnych interpretacjach niektórych obja­
wień prywatnych (gł. maryjnych, ale nie tylko) odzy­
wają się echa apokaliptyczne; we wszystkich poważ­
niejszych objawieniach maryjnych (R. Laurentin)
mówi się o oczyszczeniu (karze z powodu grzechów),
które jest nieuniknione (może być jedynie skrócone i
zmniejszone); w wielu uznanych za prawdziwe obja­
wieniach (np. w Akita w Japonii) obecna jest zapo­
wiedź apokaliptycznej kary, która dotknie całą ludz­
kość; kara ta może być złagodzona lub opóźniona, o
ile ludzkość się nawróci.
Przykładem apokaliptycznych objawień są wi­
zje, których odbiorcami są Vassula Ryden oraz Wi­
liam Kamm; na przykładzie tych wizjonerów można
ukazać właśc. interpretacyjne klucze do wszelkiego
typu objawień czy wizji apokaliptyczno-eschatologicz-
nych; Ryden i Kamma łączy bardzo wiele; oboje czują
się jakby poza, a nawet ponad prawem kośc.; Ryden
omija przepisy kanoniczne, prorokując ponadto ujed­
nolicenie liturgicznego kalendarza Kościołów Wscho­
du i Zachodu (co byłoby nie tylko niebezpieczne, ale
nawet niewskazane), przy czym tego rodzaju panchry-
stianizm gorszy obydwa Kościoły; Kamm natomiast
twierdzi, że będzie jakimś cudem - poza prawną suk­
cesją i procedurą obowiązującą w Kościele - nowym
papieżem, który wstąpi na tron po męczeństwie Jana
Pawła II, będąc zarazem papieżem ostatnim; owe wąt­
ki czasów ostatecznych, wątki katastroficzne, escha­
tologiczne czy apokaliptyczne łączą objawienia Kam­
ma i Ryden; oboje mówią też o nowym Kościele, któ­
ry7odrodzi się po wielkich cierpieniach i upadku, jaki
go spotka (na który rzekomo zasłużył z powodu swo­
ich grzechów, zwł. grzechów hierarchii, Rzymu, Wa­
tykanu); także dlatego oboje czują się ponad prawem
kośc., ponad Kościołem.
Wśród tych katastroficznych i millenarystycz­
nych (Ryden) rewelacji padają konkretne daty (Kamm);
jest to błąd, gdyż wizje katastroficzno-apokaliptyczne
są teoretycznie (teologicznie) możliwe, ale muszą być
traktowane warunkowo, a nie konkretystycznie; Bóg
zmienia decyzje, gdy człowiek się nawraca; istnieje
niebezpieczeństwo konkretyzacji przeczuć przejawia­
jących się w obłędnej krytyce hierarchii czy obsesjach
antywatykańskich; Kamm mówi o panowaniu antypa-
pieża, Ryden - o panowaniu antychrysta; potępienie
przez Kościół katol. takich rewelacji uruchamia na­
tychmiast nieprzezwyciężalny argument autointerpre-
tacji: przecież Ryden i Kamm przewidzieli, że „grzesz­
na hierarchia watykańska” ich potępi.
Determinizm czy fatalizm w propagowaniu ka­
tastroficznych wizji przypomina działanie wielu sekt
czy to typu bibl. (protest.), które „wykrzykują” o bli­
skim nadejściu Harmagedonu, czy też sekt typu orien­
297
talnego, które pomstują nad ludzkością twierdząc, iż
żyjemy w czasie Kalijuga (wg staroż. ind. historiozo-
fii - „wiek bogini Kali”, charakteryzujący się pozna­
waniem zła i dotyczący właśnie naszej epoki).
Pragnienie lepszego świata - pozbawionego zła
i przemocy - przybiera nierzadko utopijne, a nawet
niebezpieczne formy, a słuszne intuicje i pragnienia
przybierają kształt arbitralnych i niebezpiecznych, hist.
czy polit, konkretyzacji.
3. W ł a ś c i w a i n t e r p r e t a c j a . A. nie
należy traktować jako futurystyczny i niezależny sce­
nariusz eschatologii, wyjawiający zupełnie nieznane
sekrety wymagające ezoterycznego wtajemniczenia
(-> ezoteryzm); należy ją interpretować w całości Ob­
jawienia, w kontekście obrazu Chrystusa, który nie uży­
wał miecza czy karabinu, jak np. Dawid Koresh, przy­
wódca apokaliptycznej sekty, który powoływał się na
ezoteryczną znajomość 7 apokaliptycznych Pieczęci;
te zasady dotyczą całej eschatologii, aby nie zwycię­
żyły pokusy historycyzmu, fundamentalizmu, które są
bliskie interpretacji gnostyckich i ezoterycznych w
traktowaniu tekstów objawionych.
Tendencje gnostyckie degradujące obraz Chry­
stusa zwalczał św. Paweł w Liście do Kolosan; wi­
dział on w gnozie największe, obok żyd. legalizmu,
zagrożenie dla rodzącego się chrześcijaństwa; speku­
lacje apokaliptyczne, przesadna asceza, obsesja obli­
czeń czasowych, poszukiwanie widzeń to typowe ten­
dencje gnostyckie, zastępujące prostotę głębokiej i zba­
wiającej (niezależnie od wszelkiej Apokalipsy!) wia­
ry (płynącej z Ewangelii) namiętną pokusą wiedzy,
wyradzającej się w końcu w zwykłą rozplotkowaną
ciekawość.
Apokalipsa nie jest żadną skarbnicą wiedzy ob­
jawionej dla uprzywilejowanych, która byłaby źródłem
informacji czy rodzajem scenariusza dla ostatniego aktu
tragedii ludzkiej i do tego ujętego w jakiejś chronolo­
gii; a. musi być interpretowana w świetle Ewangelii, a
nie odwrotnie; istotą tak ujętej interpretacji jest kon­
centracja na Chrystusie, który będzie Sędzią świata.
Apokalipsę można więc określić jako lekcję o decy­
dującej próbie, którą przechodzi 1udzkość u końca swej
historii; próba nie polega jednak na tym, że trzeba
odgadnąć tajemnicę, zdobyć Graala albo odkryć jakiś
talizman; nie jest ona obrzędem wtajemniczenia; po­
lega na akcie mor., odróżnieniu dobra od zła i wybo­
rze jednego lub drugiego (A. Besançon). Związana z
teologią antychrysta a. poucza, iż trzeba rozróżnić i
wybrać pomiędzy Bestią a Barankiem; pomocą do tego
jednak nie jest ezoteryka, ale światło nauki Chrystusa,
wyrażonej nie dla gnostyków, lecz dla prostych ludzi;
istotą związku Apokalipsy z Ewangelią jest fakt, że
ten sam Chrystus, który kiedyś nauczał na Górze w
zwyczajnych okolicznościach, przyjdzie teraz sądzić,
oczyszczać i domagać się jednoznacznego wyboru; dla
tych może, którzy nie znają Chrystusa, chodzi o wy­
bór miłości noszącej Jego oblicze, oblicze miłosier­
dzia, miłości i dobroci; taki wybór jest warunkiem
zbawienia.
Wybitny niem. teolog katol. L. SchefFczyk, anali­
zując orędzie fatimskie, obserwuje: „Jeśli tylko popa­
trzy się na Jezusa Chrystusa również jako na Proroka,
wówczas Jego przepowiadanie także ukaże tę dwoistość,
która należy do porządku zbawienia, gdzie człowiek
musi dokonać wyboru między zbawieniem i potępie­
niem. Również i Jezus obwieszcza: »cieszcie się i ra­
dujcie w owym dniu, bo wielka jest wasza nagroda w
niebie« (Łk 6,23). Jednak mówi On także: »Biada wam,
którzy się teraz śmiejecie, albowiem smucić się i płakać
będziecie« (Łk 6,25), Przede wszystkim w mowach i
obietnicach dotyczących czasów ostatecznych (Mt 24-
25; Mk 13) mówi Jezus z niesłabnącą ostrością o roz­
różnieniu między dobrymi i złymi oraz o ostatecznym
odrzuceniu: »Owce postawi po prawej, a kozły po swo­
jej lewej stronie; Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w
ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom«
(Mt 25, 33.41). Chciano złagodzić i stępić ostrość tych
słów, zwracając uwagę na ich splot z pełnymi fantazji
wyobrażeniami późniejszego judaizmu co do wydarzeń
czasów ostatecznych. Ale »wszelka kazuistyka nic nie
pomoże: motyw wiecznego potępienia (...) zajmuje nie­
wzruszoną pozycję w nauce Jezusa (...) jak i w listach
apostolskich« (J. Ratzinger). Prawda ta weszła do na­
uki i przepowiadania Kościoła. Wyjaśnia to w naszych
czasach Kongregacja Nauki Wiary: »Kościół wierzy (...)
w szczęście wieczne usprawiedliwionych (...). Tak samo
wierzy, źe wieczna kara spotka grzesznika w ten spo­
sób, że zostanie on pozbawiony oglądania Boga i że
konsekwencje tej kary obejmują cały byt grzesznika«.
Z tego powodu a. rodzi radość i nadzieję, ale tak­
że obawy i lęk; dlatego też może w zasadniczym i naj­
głębszym sensie a. jest analizą ludzkich postaw ducho-
wo-moralnych oraz ich pedag. ukierunkowaniem na de­
cydujący wybór ostatecznej relacji z Bogiem w sytuacji
duchowej próby dokonującej się teraz, ale i w przyszło­
ści: na końcu czasów, na końcu historii, przy końcu
świata czy podczas „powtórnego przyjścia Chrystusa”;
Apokalipsy są bowiem - jak wynika z sensu etymolo­
gicznego tego terminu - objawieniem czy odsłonięciem
„ukrytej w Bogu wiedzy o końcu” (G. Scholem); stąd
motyw soteriologiczny, dotyczący relacji do Boga - zwł.
w sytuacji cierpienia i próby-jako ostatecznego Pra­
wodawcy i Sędziego, ale przede wszystkim jako Zba­
wiciela, jest decydujący i dotyczy zarówno pojedyncze­
go człowieka, jak i wspólnoty ludzkiej (H. de Lubac).
H. de Lubac, Ateizm i sens człowieka, Paris 1969; P. Evdo­
kimov, Prawosławie, Warszawa 1986; Cz.S. Bartnik, Historia
łudzka i Chrystus, Katowice 1987; K. Rahner, H. Vorgrimler,
Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987; M. Eliade, Sacrum.
Mit Historia, Warszawa 1993; G. O’Collins SJ, E.G. Farrugia
SJ, Zwięzły słownik teologiczny, Kraków 1993; R. Laurentin,
Współczesne objawienia Najświętszej Maryi Panny, Gdańsk
1994; E. Voegelin, Lud Boży, Kraków 1994; M. Bierdiajew, Fi­
lozofia wolności, Białystok 1995; L. SchefTczyk, Obietnica po­
koju, Poznań 1995; H.R. Niebuhr, Chrystus a kultura, Kraków
1996.
ks. Aleksander Posacki
APOLITYCZNOŚĆ -potocznie: 10brak związ­
ku z -> polityką 2° unikanie działalności polit., 3° nie­
chęć do polityki; w węższym znaczeniu - niezbyt udane
określenie apartyjności.
I.K l a s y c z n e r o z u m i e n i e p o l i t y k i .
Arystoteles zwracał uwagę na fakt, że człowiek z na­
tury potrzebuje jakiejś wspólnoty do życia {Polityka),
początkowo rodziny, nast. gminy, społeczności, naro­
du, w końcu państwa; kontekst wspólnoty jest jego
naturalnym środowiskiem życia i rozwoju; człowiek
pozostający poza wspólnotą (jako pojedynczy, jednost­
ka - gr. idios) jest albo bogiem, albo niespełna rozu­
mu; stąd też właśnie pochodzi współcz. określenie
pewnej słabości umysłowej (idiotyzmu) u ludzi nie­
zdolnych do rozumienia elementarnych problemów;
Arystoteles twierdził, że człowiek to dzoon politikon
- zwierzę polit., społ., z natury tworzące pewną spo­
łeczność, czyli zorganizowaną w rozmaity sposób i na
wielu poziomach grupę ludzi w celu osiągania różno­
rakich korzyści; ze względu więc na społ. i polit. (gr.
polis - społeczność, gród, państwo) kontekst jego ży­
cia n i e m o ż l i w a j e s t a p o l i t y c z n o ś ć , co
nie oznacza z kolei, że wszystko, co człowiek czyni,
ma bezpośredni podtekst czy wymiar polityczny.
Już w starożytności wyróżniono aspekty życia
ludzkiego, wskazując na 4 dziedziny jego możliwej
aktywności: l°poznawanie,2°działanie, 3°twórczość,
4° religia; działanie z kolei może być indywidualne, w
odniesieniu do samego siebie - przedmiot etyki (gr.
ethikos - swój, własny, dotyczący charakteru), rodzinne
- przedmiot ekonomiki (gr. oikos - dom, gospodar­
stwo) i polit. (gr. polis); celem tych rodzajów działa­
niajest odpowiednie dobro: własne, rodziny i społecz­
ności (narodu), które jest zw. zazwyczaj d o b r e m
w s p ó l n y m , przy czym dobra te są ściśle powiąza­
ne; wspólność ta polega na konieczności współdziała­
nia dla jego osiągnięcią zrealizowanią a także na
współuczestnictwie w nim wszystkich ludzi; polega
 APOLITYCZNOŚĆ
ono na jak najpełniejszym i wszechstronnym rozwoju
osobowym wszystkich członków wspólnoty, co jest
niemożliwe bez współpracy, wzajemnej pomocy i so­
lidarności; im bardziej zdrowe i mor. społeczeństwo,
tym większe możliwości rozwoju dla jednostki i od­
wrotnie: każdy wnosi coś ze swego bogactwa i osią­
gnięć do wspólnego życia.
Starożytni dostrzegali, że życie ludzkie najpełniej
realizuje się we wspólnocie nar. czy państw.; połiteia
w staroż. Grecji znaczyła życie obywatelskie,
społeczeństwo, rząd państw., administrację, ustrój,
życie publ., dobro wspólne, sztukę życia w państwie;
w tym sensie „polityka" oznacza szlachetność dążeń i
czynów, zmierzających do dobra wspólnego wszyst­
kich obywateli, podtrzymywanie życia ludności pań­
stwa, rozwoju, doskonalenia, pedagogii społ., strze­
żenie ludności przed złoczyńcami i wrogami zewn. oraz
całą rację funkcjonowania organizmu społ.; toteż po­
lityka tak pojęta jest w zasadzie szlachetna i słuszna,
dlatego żaden obywatel ani żadna grupa nie może być
a p o l i t y c z n a , lecz właśnie musi być p o 1i t y c z
n a, jakkolwiek różne są formy „bycia politykiem":
armia, która broni społeczeństwo przed wrogiem
zewn., jest - i musi pozostać z natury rzeczy - polit.;
należy bowiem do samego zmysłu samozachowawcze­
go polis; podobnie policja, strzegąca społeczeństwo
przed wrogami wewn., jest polit. (na co wskazuje jej
nazwa) stróżem społeczeństwa, państwa; również służ­
by publ. stanowią gł. narządy życia organizmu społ.; z
kolei religia i Kościół strzeże zdrowia duchowego ca­
łej zbiorowości, jej moralności i dróg osiągania celów
wiecznych. W chrześcijaństwie pojawiła się myśl o
Kościele jako Państwie Bożym (św. Augustyn), spo­
łeczności (wspólnocie) wierzących i zbawionych, rzą­
dzonym przez Boga i prawo miłości, a wcześniej o
Kościele jako organizmie (ciele) Chrystusa (św. Pa­
weł), który jest Jego głową, a wszyscy Jego członkami
przynależnymi i tworzącymi owo ciało; oddzielenie
się od ciała jest równoznaczne ze śmiercią.
E. Fink, Metaphysik der Erziehung im Weltverstaendnis
von Plato und Aristoteles, Frankfurt am Main 1970; M. A. Krą-
piec, Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1983; M.A, Krąpiec,
O ludzką politykę!, Lublin 1991; M.A. Krąpiec, U podstaw ro­
zumienia kulimy. Lublin 1991.
Zbigniew Pańpach
2. P o s t u l a t a p a r t y j n o ś c i . Dobro ateizacji.
wspólne ma charakter obiektywny, stały, określony i
wyznaczony przez ludzką osobową naturę i jako takie
nie może być zawłaszczane przez żadną partię, znie­
kształcane i wypaczane przez jakąkolwiek ideologię
299
czy czemukolwiek podporządkowywane; to właśnie
ono jest celem życia i działania polit.; społeczność,
naród czy państwo są tylko środkami realizowania tego
dobra, polegającego na najpełniejszym osobowym roz­
woju wszystkich ludzi i każdego z osobna; nie da się
jednak niczego osiągnąć bez odpowiedniego zorgani­
zowania wspólnoty państw, czy społeczności (naro­
du) w taki sposób, aby rzeczywiście umożliwiała ona
osiągnięcie realnego dobra osób tworzących społecz­
ność.
Nie chodzi więc w polityce o realizację ideolo­
gii, planu czy jakiegoś programu, ale o osiągnięcie
realnego dobra osobowego ludzi, dobra wspólnego;
tu mogą pojawiać się rozbieżności w rozeznaniu środ­
ków prowadzących skutecznie do celu.
Nie tyle więc należy mówić o a., ile raczej o apar­
tyjności (bezpartyjności, ponadpartyjności); obywatele
mają różne teorie i pomysłyjak najlepszego organizo­
wania życia zbiorowego w państwie, zwł. co do spo­
sobów realizacji dobra wspólnego, celów, ustroju, go­
spodarki (ekonomia jest bowiem częścią klasycznie
rozumianej polityki).
W postulacie apartyjności (urzędników, rządu,
instytucji państw.) chodzi więc o to, że osoby te czy
instytucje niają przede wszystkim dbać o dobro wszyst­
kich ludzi, pomyślność i powodzenie życia całej wspól­
noty nar. czy państw., a nie tylko o korzyści własne
czy grupowe; wykluczone zostaje także ślepe realizo­
wanie ideologii partyjnej bez względu na okoliczno­
ści i wymagania rozumu; osoby powołane do sprawo­
wania funkcji w państwie nie powinny zatem pozwo­
lić sobie na przesłonięcie dobra wspólnego przez par­
tykularne interesy czy ideologię własnej partii; należy
nieustannie rozeznawać sytuację społ.-polit. i trudzić
się w celu znalezienia odpowiednich środków dla roz­
woju dobra wszystkich ludzi; utożsamianie się pod­
stawowych instytucji, organów czy służb, np. wojska,
policji, z jakąś partią, zwł. mniejszościową, doprowa­
dziłoby do rozbicia organizmu państw., złamania ko­
deksu zasad wspólnego życia, a może zawładnięcia
całością społeczeństwa przez jedną partię, grupę lub
nawet jeden urząd; dlatego podstawowe służby i orga­
ny powinny być ponadpartyjne; toteż J. Piłsudski po­
rzucił PPS, a L. Wałęsa struktury „Solidarności"; żo­
łnierz musi czuć się politykiem jako obrońca Polski,
jej wolności, ducha, ale w służbie nie może być sym­
patykiem tylko jakiejś jednej partii, np. socjalde­
mokracji, czy ideologii, np. -> kosmopolityzmu, społ.
ks. Czesław S. Bartnik Zbigniew Pańpuch
 3. I d e o l o g i z a c j a p o l i t y k i . W spu-
ściźnie ideologii marksistowskiej pozostała wielo­
znaczność pojęć, zwł. dotyczących zagadnień społ.;
„polityka” miała dla marksistów zasadniczo 2 znacze­
nia (w zależności od kontekstu): 1° każde działanie,
nawet osobista wiara w Boga, za co można było być
zesłanym, uwięzionym lub zamordowanym; 2° wąski
wycinek życia publ., a mianowicie brutalne i totalne
władanie drugim człowiekiem, budowanie zrębów
państwa, kształtowanie ustroju i deptanie „wrogów”.
Podobnie niektóre ugrupowania postkomun, za
politykę uważają władzę naczelną zdobywanie najwyż­
szych stanowisk państw., stosowanie przymusu społ.,
manipulacje, oszustwa i kłamstwą prowadzenie wojen;
tak rozumiana polityka jest czymś brutalnym, agoni-
stycznym. niegodnym chrześcijanina; ideologii tej uda­
ło się skutecznie wmówić społeczeństwu poi., że poli­
tyka nie jest dla ludzi szlachetnych, skromnych, wie­
rzących w Boga; winni się oni tylko poświęcać, zdawać
na Opatrzność i słuchać „wodzów” zesłanych przez los.
Różne wpływowe grupy (komuniści, skrajni in­
dywidualiści, pasożytnicze mafie społ.) próbujązmie-
niać sens słów celem zagarnięcia władzy, odsunięcia
od stanowisk decyzyjnych ludzi szlachetnych i bezin­
teresownych, „rozmiękczenia” etyki i uczynienia ze
wszystkich osobistych służących w imię rzekomej ->
demokracji; a zatem chodzi tu nie o a., lecz o z a ­
władnięcie polityką.
4. A p o l i t y c z n o ś ć a K o ś c i ó ł . Ko­
ściół musi być także w pewnym znaczeniu p o 1i t y c z -
n y (-> Kościół a państwo); jego zadanie i posłannic­
two nie jest świeckie, a więc wykracza ponad płasz­
czyznę ścierających się partii i interesów doczesnych;
służy prawdom wiecznym, moralności społ., zbawieniu
wszystkich ludzi bez wyjątku, także niewierzących; nie
może też popierać tylko jednej partii, bo utożsamiałby
się z nią i wchodziłby w konflikt z in., sprzeniewie­
rzając się swemu posłannictwu wiecznemu; musi w
tym względzie służyć dobru całości i każdego; gdyby
nie służył obiektywnemu dobru całości, byłby wrogi
społeczeństwu albo co najmniej zbyteczny.
Duchowny jako obywatel może mieć swoje wła­
sne poglądy polit. i wszelkie prawa obywatelskie; nie
można jednak zarzucać Kościołowi katol., że w wy­
borach do władz najwyższych w państwie nie popiera
komunistów, masonów, kosmopolitów, swoich zacie­
kłych wrogów; Kościół jako całość musi kierować się
dobrem całości danego państwa i może popierać tylko
te partie, które służą dobru całości; nie może popierać
partii antyspoł., ateistycznych lub zdradzieckich; oczy­
wiście, każda partia może posiadać pewne aspekty
dobre i korzystne; ze względu jednak na różnice płasz­
czyzn, żadna nie może być z natury „kośc.”, jak w isla­
mie lub religiach nar.; duchowieństwo poi. słusznie
preferuje jednak te partie, którym chodzi o dobro
wspólne ojczyzny; prawo to pochodzi nie z nadania,
nawet konstytucyjnego, lecz z natury rzeczy.
Próba eliminowania Kościoła z życia publ. jest
zawsze najgorszym rodzajem polityki, jest raczej cia­
snym partyjniactwem, pozbawianiem obywatelstwa
wierzących świeckich, jest totalitaryzmem, gdzie ra­
cja partii jest ponad racją ducha ludzkiego i ponad
osobą człowieka.
ks. Czesław S. Bartnik
„ARCHIPELAG GIJŁAG” KONCEN­
TRACYJNE OBOZY
ARCISZEWSKI TOMASZ, pseud. „Stani­
sław”, „Szymon” (ur. 4 XI 1877 w Sierzchowie. zm.
20 XI 1955 w Londynie) - poi. polityk i działacz społ.,
1944-47 z ramienia PPS premier RP na Uchodźstwie.
A. był synem powstańca styczniowego Mikołaja
Arciszewskiego oraz Heleny z Młynarskich Arciszew­
skiej; ukończył szkoły powsz. w Lubani i Radomiu; 1894-
96 pracował jako ślusarz w fabryce i w hucie w Sosnow­
cu, skąd został wydalony jako organizator strajku; 1896
wstąpił do Polskiej Partii Socjalist. (PPS), działając pocz.
w Zagłębiu Dąbrowskim: od jesieni 1898 do 1900 prze­
bywał w Londynie i Bremie, działając w strukturach
Związku Zagranicznego Socjalistów Pol,; po powrocie
do kraju został aresztowany VII! 1900 i więziony w Piotr­
kowie i Radzanowie; po wyjściu z więzienia (1903) wzno­
wił działalność w PPS, prowadząc prace w środowiskach
robotniczych kolejno w Częstochowie, Lodzi i na Podla­
siu (Siedlce, Mińsk Mazowiecki, Sokołów, Węgrów): od
1904 był członkiem Organizacji Bojowej PPS, ukończył
kurs instruktorski organizowany w Krakowie, a nast. roz­
począł organizację OB PPS w Warszawie; był współor­
ganizatorem zamachów na urzędników ros„ m.in. 1906
kierował akcją zamachu na szefa policji Królestwa Pol.
gen. A. Markgrafskiego; 1906 wstąpił do niepodległo­
ściowego skrzydła ruchu socjalist. PPS-Frakcja Rewo­
lucyjną stając się członkiem jej Wydziału Bojowego;
wspólnie z J. Piłsudskim, W. Sławkiem i A. Piystorem
był organizatorem i uczestnikiem (26IX 1908) akcji pod
Bezdanami na Wileńszczyźnie, której celem było zdoby­
cie 200 tysięcy rubli przewożonych ros. pociągiem z
Wilna do Petersburga; 1908-11 działał we Lwowie w
strukturach powstałego z inicjatywy J. Piłsudskiego i kie­
rowanego przez K. Sosnkowskiego tajnego Związku
Walki Czynnej; kiedy odebrano kontrolę nad ZWC Wy­
działowi Bojowemu PPS w związku z osłabianiem ści­
słej zależności ruchu paramilitarnego w Galicji od struk­
tur partyjnych, wystąpił z PPS-Frakcja Rewolucyjna,
przechodząc do utworzonej przez F. Perła grupy PPS-
Opozycja, w której był członkiem Komisji Centralnej;
do PPS powrócił 1914.
A. był żołnierzem (VIII 1914) oddziałów strze­
leckich Piłsudskiego; nast. służył w 1 Pułku Piechoty
Legionów Pol., a od XII 1914 w I Brygadzie Legio­
nów; 9 X 1914 został awansowany do stopnia ppor.;
od 1915 prowadził działalność polit. na terenach Kró­
lestwa Pol.; tworzył m.in. struktury Pol. Organizacji
Wojsk, w Częstochowie, Piotrkowie, Lodzi, Radomiu
i Warszawie; po wyborze na radnego miasta Warsza­
wy (1916) organizował i prowadził jako przewodni­
czący (do III 1919) Komisję Centralną Związków Za­
wodowych, kierując jednocześnie Związkiem Zawo­
dowym Metalowców; 1916-18 A. redagował pisma
„Związkowiec” i „Jedność Robotnicza”.
W powstałym w Lublinie z inicjatywy ugrupo­
wań lewicowych 7 XI 1918, kierowanym przez I. Da­
szyńskiego, Tymczasowym Rządzie Lud. Republiki
Pol. A. objął tekę ministra pracy i opieki społ., a w
rządzie J. Moraczewskiego (18 XI 1918-161 1919) —
ministra poczt i telegrafów; w czasie pol.-bolszew.
wojny (1919-20) był organizatorem Robotniczego
Komitetu Obrony Niepodległości; przydzielono go
także do służby dywersyjnej na tyłach Armii Czerwo­
nej; 1919-22 był posłem na Sejm Ustawodawczy (m.in.
członkiem Komisji Aprowizacyjnej Sejmu); 1922-35
zasiadał w parlamencie z listy PPS; w Sejmie I Ka­
dencji (1922-28) był członkiem Komisji Opieki Społ.
i Inwalidzkiej oraz Komisji Walki z Drożyzną, w Sej­
mie II Kadencji (1928-30) pełnił funkcję wiceprze­
wodniczącego Komisji Walki z Drożyzną oraz człon­
ka Komisji Opieki Społ. i Inwalidzkiej; 1919-34 i
1938-39 był radnym miasta stołecznego Warszawy;
przez cały okres II RP A. należał do Rady Naczelnej
PPS, a 1931-39 przewodniczył prezydium Centralne­
go Komitetu Wykonawczego PPS; 1930 z ramienia
PPS współorganizował Centrolew; 1920 założył Ro­
botnicze Tow. Przyjaciół Dzieci i kierował jego dzia­
łalnościąjako przewodniczący Zarządu Gł. (1920-39).
Po wybuchu II wojny świat. IX 1939 był wspó­
łorganizatorem Robotniczych Batalionów Obrony
Warszawy; po przejściu PPS do konspiracji i powsta­
niu PPS-Wolność Równość Niepodległość (16X 1939)
został jej przewodniczącym i wspólnie z sekretarzem
generalnym K. Pużakiem (pseud. „Bazyli”) kierował
jej działalnością do VII 1944; 9 1 1944, po powołaniu
przez Delegata Rządu na Kraj J.S. Jankowskiego Rady
Jedności Nar. w miejsce Krajowej Reprezentacji Po­
lit., A. został jej członkiem z ramienia PPS-WRN; był
współautorem deklaracji RJN O co walczy Naród Pol­
ski (15 III 1944), w której zawarty został program po­
lit. ugrupowań tworzących RJN (PPS-WRN, Stron­
nictwo Lud., Stronnictwo Nar., Stronnictwo Pracy i
in.), w tym: Io nienaruszalność przedwojennej grani­
cy wsch., 2° powojenny sojusz z Wielką Brytanią, USA,
Francją i Turcją. 3° przyłączenie do Polski Prus Wsch.,
Gdańska i Śląska Opolskiego wraz z ustanowieniem
granicy zach. na Odrze, 4° odbudowa struktur gosp. i
społ., reformy socjalne; A. przez cały okres działalno­
ści w RJN stał na stanowisku nieustępliwości wobec
ZSRR; był współinicjatorem Oświadczenia wydane­
go 3 IV 1944 przez RJN i Delegata Rządu na Kraj,
określającego stanowisko wobec wejścia -> Armii
Czerwonej na przedwojenny obszar Polski; w Oświad­
czeniu podkreślano, że „wojska ZSRR, przekroczyw­
szy granicę polsko-rosyjską, ustaloną w Traktacie Ry­
skim (...) wkroczyły na terytorium Państwa Polskiego
(...) bez porozumienia z Rządem Polskim”; jednocze­
śnie zwracano uwagę na to, że „wojska te walczą ze
wspólnym wrogiem - Niemcami. Należy do wojsk tych
zachować poprawny stosunek dopóki działania te będą
zgodne z prawami międzynarodowymi”; w sposób
szczególny nawoływano do zachowania wierności le­
galnym władzom cywilnym i wojsk., „które działają
według dyrektyw Rządu. (...) obywatele Państwa Pol­
skiego powinni nadal postępować w myśl zarządzeń
tych władz, a nie uznawać żadnych samozwańczych
rzekomych rządów i rad i nie stosować się do ich we­
zwań, np. udziału w plebiscytach, poborze do oddzia­
łów wojskowych Berlinga lub Armii Czerwonej itp. -
jako niezgodnych z przepisami prawa międzynarodo­
wego”; nawoływano także, aby obywatele „zamiesz­
kujący tereny Polski, które zajęte zostały przejściowo
przez wojska rosyjskie” pozostali w miejscach zamiesz­
kania, „zachowali godność narodową i niezachwianą
wiarę, że zajęte tereny są i pozostanąnieodłączną czę­
ścią Państwa Polskiego”.
W związku z planowanym objęciem funkcji na­
stępcy prezydenta RP na Uchodźstwie, w nocy 25/26
VII1944 w ramach operacji „Most III” A. został prze­
rzucony drogą powietrzną (razem z J. Retingerem i
M. Celtem) przez Kair, gdzie odbył rozmowy z pre­
mierem S. -> Mikołajczykiem, do Londynu; 7 VIII
1944 zarządzeniem Prezydenta RP W. Raczkiewi-
cza został mianowany następcą Prezydenta RP; w poł.
VIII 1944 kilkakrotnie zabiegał osobiście u premiera
W. Churchilla o pomoc lotn. dla powstania warsz.;
krytycznie oceniał ugodowe koncepcje Mikołajczyka
i wynik jego rozmów w Moskwie (VIII 1944) na te­
mat utworzenia w czasie pobytu Armii Czerwonej na
terenach poi. rządu, składającego się w równych pro­
porcjach z reprezentantów zarówno legalnych władz
RP, jak i PKWN; w depeszy skierowanej z Londynu
do K. Pużaka(22 VIII 1944) razem z J. Kwapińskim i
A. Ciołkoszem pisał: „Projekt ten oznaczałby całko­
witą kapitulację Polski i wejście na drogę podobną do
tej, którą przebyła Litwa. Utworzenie rządu w War­
szawie w czasie okupacji sowieckiej bez uprzedniego
nawiązania stosunków dyplomatycznych i określenia
stosunku Sowietów do Polski, uzależniłoby ten Rząd
od dobrej lub złej woli Sowietów. W tych warunkach
Rząd (...) zależny od nacisku PPR popartego obecno­
ścią armii rosyjskiej, obrócić by się musiał w instru­
ment działania polityki sowieckiej”; 29 XI 1944, po
dymisji Mikołajczyka, A. został mianowany premie­
rem rządu RP i jednocześnie ministrem pracy i opieki
społ.; w skład jego rządu weszli przedstawiciele PPS
(J. Kwapiński i A. Pragier), Stronnictwa Nar. (Z. Be­
rezowski i W. Folkierski) i Stronnictwa Pracy (B. Ku­
śnierz i S. Sopicki) oraz A. Tarnowski (bezpartyjny)
jako minister spraw zagranicznych i gen. M. Kukieł
jako kierownik resortu obrony nar.; w rządzie nie było
przedstawicieli Stronnictwa Lud.; na pierwszym po­
siedzeniu Rządu I XII 1944 A. podkreślał, że „nowy
rząd (...) opiera się o zasadę jedności narodowej, sto­
jąc mocno na gruncie wierności i obowiązku sojuszom
i dążenia do przyjaznego ułożenia stosunków ze Związ­
kiem Sowieckim”; w wywiadzie dla „Sunday Times”
(17X111944) A. podkreślał, że warunkiem wstępnym
jakichkolwiek rozmów z ZSRR musi być nawiązanie
stosunków dyplomatycznych, a wszelkie sprawy spor­
ne mogą być rozwiązane, o ile „Rosja zechce załatwić
je bezpośrednio z nami, jak rząd z drugim rządem”; w
sprawie granic zach. A. stwierdził: „żądamy (...) na­
szych etnicznych i historycznych terytoriów, które zna­
lazły się pod władzą niemiecką”; Wielka Brytania od­
niosła się do rządu A. nieufnie; Churchill w liście z 3
I 1945 pisał do J. -> Stalina, że z uwagi na koniecz­
ność wykorzystania potencjału walczących na Zacho­
dzie Pol. Sił Zbrojnych „nasz stosunek do każdego
nowego rządu polskiego musi być poprawny, chociaż
będzie oczywiście chłodny. Z takim rządem nie może­
my mieć oczywiście tak bliskich, pełnych zaufania sto­
sunków, jakie łączyły nas z p. Mikołajczykiem lub z
jego poprzednikiem, zmarłym generałem Sikorskim
(...). Nie sądzimy by rząd taki (...) miał się długo utrzy­
mać”; na posiedzeniu Rady Nar. 15 1 1945 A. oświad­
czył, że zdawał sobie sprawę z niechęci i nieufności
aliantów względem jego osoby i rządu; podkreślał zwł.
negatywne komentarze prasy bryt.; stwierdził jednak,
że „miarą polityki polskiej nie może być ocena obcej
prasy, lecz interes Polski. (...) Uważałem więc za ko­
nieczne odczekać pewien czas, aż świat pogodzi się
niejako z faktem, że istnieje kres ustępliwości i że Rząd
potrafi się oprzeć żądaniom godzącym w niepodległość
Polski”; w związku z rozmowami prowadzonymi po­
między USA, Wielką Brytanią i ZSRR premier A. oraz
minister spraw wewn. Z. Berezowski złożyli rządom
USA i Wielkiej Brytanii memorandum, w którym pod­
kreślali, że sprawy terytorialne Polski powinny być
rozpatrzone dopiero po zakończeniu działań wojen­
nych, zaś „załatwienie sporu polsko-sowieckiego, po­
wstałego na skutek roszczeń ZSRR do wschodnich
obszarów Rzeczypospolitej” jest możliwe tylko we­
dług metod ustalonych prawem międzynar. - „spra­
wiedliwego i słusznego załatwienia sporu z udziałem
obu stron. (...) Rząd Polski (...) nie uzna w żadnym
razie jednostronnych rozstrzygnięć”; w memorandum
podkreślano, że w przypadku, gdyby „rząd sowiecki
uchylał się od dowolnego porozumienia, to rząd Pol­
ski proponuje, aby utworzona została wojskowa ko­
misja międzysojusznicza, pod której kontrolą (...) lo­
kalna administracja polska pełniłaby swoje czynno­
ści”; w ostatniej części memorandum podkreślano, że
„Rząd Polski oczekuje, że Rząd Wielkiej Biytanii i
Stanów Zjednoczonych, nie weźmie udziału w żad­
nych decyzjach, dotyczących sprzymierzonego Pań­
stwa Polskiego, powziętych bez udziału i zgody Rzą­
du Polskiego”.
12 11 1945 A. został poinformowany za pośred­
nictwem ambasadora E. Raczyńskiego o postanowie­
niach konferencji jałtańskiej; 13 II w imieniu rządu
wydał Oświadczenie, w którym stwierdził, że „decy­
zje Konferencji Trzech zostały przygotowane i powzię­
te nie tylko bez udziału i upoważnienia Rządu Pol­
skiego, ale i bez jego wiedzy. Metoda ta w stosunku
do Polski jest nie tylko zaprzeczeniem elementarnych
zasad, które obowiązująsojuszników, ale stanowi nie­
wątpliwie porzucenie litery i ducha Karty Atlantyc­
kiej oraz prawa każdego narodu do występowania w
obronie własnych interesów. Rząd Polski oświadcza,
że decyzje Konferencji Trzech dotyczące Polski nie
mogą być uznane przez rząd Polski i nie mogą obo­
wiązywać Narodu Polskiego. Oderwanie od Polski
wschodniej połowy jej terytorium przez narzucenie
tzw. Linii Curzona jako granicy polsko-sowieckiej,
Naród Polski pnyjmie jako nowy rozbiór Polski, tym
razem dokonany przez sojuszników Polski”; A. stwier­
dzał także, że „zamiar trzech mocarstw utworzenia tym­
czasowego rządu polskiego jedności narodowej za po­
mocą uzupełnienia narzuconego Polsce Komitetu Lu­
belskiego (...) doprowadzić może jedynie do zalegali­
zowania mieszania się Sowietów w wewnętrzne spra­
wy Polski”; komunikat premiera został także przeka­
zany w depeszy z 23 II 1945 Delegatowi Rządu na
Kraj J.S. Jankowskiemu.
Po aresztowaniu przez NKWD 16 przywódców
Państwa Podziemnego (III 1945) A. interweniował w
tej sprawie u premiera Wielkiej Brytanii oraz u prze­
wodniczącego Konferencji Narodów Zjednoczonych
 AKCIbZEWSKI TOMASZ - AKENUT HANNAH
w San Francisco; w tym okresie w propagandzie ko­
mun. A. określany był jako,jeden z najbardziej skom­
promitowanych bankrutów politycznych”, „rzekomy
socjalista-faktycznie stary agent sanacji w PPS”, „pre­
mier operetkowego rządu w skład którego wchodzą
jawni faszyści z obozu endecji i sanacji” (Słowniczek
polityczny dla żołnierzy, Warszawa 1945).
W związku z powstaniem 28 VI 1945 w Warsza­
wie Tymczasowego Rządu Jedności Nar., składające­
go się z przedstawicieli Pol. Partii Robotniczej, PPS,
SL i Stronnictwa Demokr., A. w imieniu rządu wydał
komunikat, w którym oświadczył: „Samozwańczy twór
polityczny złożony z komunistów i agentów obcych
ma stać się rządem Polski (...). Według zasad naszej
cywilizacji, rząd jest wyrazicielem i wykonawcą woli
narodu. Przestaje być rządem, gdy popada w sprzecz­
ność z wolą narodu (...). Zgodnie z tym każdy rząd
polski musi popadać w sprzeczność z własnym społe­
czeństwem. jeżeli nie broni niepodległości, obszaru
stanowiącego rękojmię tej niepodległości oraz zasad
cywilizacyjnych i moralnych, które naród ukształto­
wały i utrzymują go przy życiu. (...) Los Polaków nie
będzie jednakowy. Jedni borykać się będą w kraju z
okrutną rzeczywistością państwa policyjnego, inni
zostaną w wolnym świecie, by stać się ustami niemych.
Droga nasza jest trudna, lecz u jej kresu spełni się
Polska naszych żarliwych pragnień: wolna i niepodle­
gła”; 5 VII 1945 rządy USA i Wielkiej Biytanii wyco­
fały poparcie dla Rządu RP na Uchodźstwie, przekazu­
jąc A, noty informujące, że wita się „utworzenie Tym­
czasowego Rządu Jedności Narodowej jako spełnienie
postanowień krymskich”.
IV 1947 A. został odwołany z funkcji następcy
Prezydenta RP, co wywołało protest PPS, i zastąpiony
przez A. Zaleskiego, który objął urząd prezydenta 9
VI 1947; 2 VII 1947 A. podał się wraz z rządem do
dymisji; 20 XII 1949 stanął na czele utworzonej w
Londynie Rady Polit.; 1954 wszedł w skład Tymcza­
sowej Rady Jedności Narodu oraz wspólnie z E. Ra­
czyńskim i gen. W. Andersem do Rady Trzech, stano­
wiącej przeciwwagę dla prezydenta Zaleskiego,
przedłużającego od 1952 wbrew Konstytucji swą 7-
letnią kadencję.
W okresie emigracji A. pełnił funkcję przewod­
niczącego Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS.
Był odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy,
Krzyżem Niepodległości z Mieczami oraz Krzyżem
Walecznych.
S. Loza, Czy wiesz kto to jest, Warszawa 1938; Korespon­
dencja Przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR z Prezyden­
tem Stanów Zjednoczonych i Premierem Wielkiej Brytanii w
okresie Wielkiej Wojny Narodowej 1941-19451, Warszawa 1960;
Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie mię­
303
dzynarodowej. Zbiór dokumentów, Warszawa 1965; A. Pragi er,
Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Armia Krajowa w doku­
mentach 1939-45 III-V, t. 3-5, Londyn 1976; W.K. Cygan, Słow­
nik biograficzny oficerów Legionów Polskich I, Warszawa 1992;
E. Duraczyński; Rząd Polski na Uchodźstwie 1939-1945, War­
szawa 1993; Władze RP na Obczyźnie podczas 11 wojny Świato­
wej Londyn 1994; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, War­
szawa 1994.
Jan Józef Kasprzyk
ARENDT HANNAH (ur. 14 X 1906 w Kró­
lewcu, zm. 4 XII 1975 w Nowym Jorku) - żyd. filo­
zof, teoretyk kultury i polityki, współtwórczyni teorii
totalitaryzmu.
Studiowała na uniw. w Heidelbergu, Marburgu i
Fryburgu; była uczennicą E. Husserla, M. Heideggera i
K. Jaspersa; po wyjeździe z Niemiec (1933) współpra­
cowała do 1935 z organizacją pomagającą Żydom w
ucieczce z III Rzeszy; jako jej paryska koordynatorka,
towarzyszyła grupom młodych uchodźców żyd. w wy­
jazdach do Palestyny; po pokonaniu Francji przez woj­
ska niem. (1940) i objęciu władzy przez prohitlerowski
rząd Ph. Pćtaina z siedzibą w Vichy została internowa­
na w obozie koncentracyjnym w Gurs we Francji; dzię­
ki interwencji prezydenta USA F.D. Roosevelta 1941
została uwolniona wraz z setką in. intelektualistów i ich
rodzin, nast. wyjechała do Ameiyki; wielki rozgłos przy­
niósłjej opublikowany 1942 esej From Dreyfus to Fran­
ce Today; została kierownikiem Conference on Jewish
Studies oraz redaktorem naczelnym „Schocken Books”;
1948-51 kierowała akcją kulturalnego odrodzenia Ży­
dów (Jewish Cultural Reconstruction); 1951 opubliko­
wała jedną z najgłośniejszych pozycji na temat przy­
czyn i uwarunkowań totalitaryzmu - Origins o f Totali­
tarianism (Źródła totalitaryzmu).
Największe kontrowersje wywołała jej książka
Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła (Kra­
ków 1987), inspirowana izrael. procesem kata Żydów
A. Eichmanna; proces nazistowskiego zbrodniarza -
organizatora eksterminacji Żydów - stał się dla A.
okazją do nar. samorozrachunku, pokazania odpowie­
dzialności Judenratów za bezwolne, serwilistyczne
wykonywanie nazistowskich poleceń; występując z
oskarżeniem wobec Judenratów, A. stwierdziła, że bez
ich zaangażowania przy rejestracji rodaków, zbiera­
niu ich w gettach, a potem pomocy w kierowaniu do
obozów zagłady, zginęłoby dużo mniej Żydów; Niemcy
mieliby bowiem więcej kłopotów z ich wyszukaniem i
rejestracją; w różnych miastach okupowanej przez hi­
tlerowców Europy powtarzał się ten sam schemat -
funkcjonariusze żyd. sporządzali wykazy imienne wraz
z informacjami o majątku, zapewniali pomoc własnej
policji w chwytaniu i ładowaniu Żydów do pociągów,
odciążając w ten sposób hitlerowców i ułatwiając im
działania; jak pisała A.: „Gdyby nie pomoc Żydów w
pracach administracyjnych i działaniach policji, (...)
wyłapanie wszystkich Żydów berlińskich było wyłącz­
nym dziełem policji żydowskiej - zapanowałby kom­
pletny chaos” (Eichmann w Jerozolimie).
A. przypomniała, że na Węgrzech członkowie
Judenratów uczestniczyli w najbardziej podejrzanych
moralnie transakcjach dla ratowania bogatych i wpły­
wowych Żydów kosztem biednych; w Budapeszcie,
za pośrednictwem dr. R. Kastnera, Judenraty uła­
twiły Eichmannowi deportowanie do obozów zagłady
476 tys. Żydów w zamian za uratowanie 1684 boga­
tych Żydów (w tym „ludzi wybitnych” i członków sy­
jonistycznego ruchu młodzieżowego); Eichmann
umożliwił „nielegalny” wyjazd ponad 1,5 tys. Żydów
do Palestyny (eskorta pociągu składała się z niem.
policjantów) w zamian za „ład i porządek” w obozach,
skąd wywieziono setki tys. biedniejszych Żydów do
Oświęcimia: po wojnie, w czasie procesu w Jerozoli­
mie, sędzia B. Halevi z Jerozolimskiego Sądu Okrę­
gowego wydał orzeczenie stwierdzające, że Kastner
„zaprzedał własną duszę diabłu”; izraeł. Sąd Najwyż­
szy unieważnił jednak to orzeczenie, uniewinniając
Kastnera; kilka miesięcy później (111 1957) zabiło go
2 węg. Żydów, którzy przeżyli wojnę.
Uległość Judenratów wobec hitlerowców ozna­
czała skrajną kompromitację żyd. elit w państwach oku-
powanych przez III Rzeszę; A. stwierdzała wręcz: „O
ile jednak członkowie rządów typu quislingowskiego
pochodzili zazwyczaj z partii opozycyjnych, członkami
rad żydowskich byli z reguły cieszący się uznaniem
miejscowi przywódcy żydowscy, którym naziści nada­
wali ogromną władzę, aż do chwili, gdy i ich także de­
portowano”; w społeczeństwie poi. „szmalcownicy” sta­
nowili margines., natomiast wśród Żydów rekrutowali
się spośród elity polit. i społ.; stąd pochodzi niebywale
ostra konkluzja A.: „Dla Żydów rola jaką przywódcy
żydowscy odegrali w unicestwieniu własnego narodu,
stanowi niewątpliwie najczarniejszy rozdział całej tej
ponurej historii (...). Wszędzie, gdzie żyli Żydzi, istnie­
li uznani przywódcy żydowscy, i to właśnie oni niemal
bez wyjątku, współdziałali w ten czy inny sposób, z ta­
kiej czy innej przyczyny, z nazistami. Cała prawda przed­
stawia się tak, że gdyby naród żydowski był istotnie nie
zorganizowany i pozbawiony przywództwa, zapanowa­
łby chaos, ale liczba ofiar z pewnością nie sięgnęłaby
4,5 do 6 milionów ludzi”; A. powołała się przy tym na
oceny sugerujące, że gdyby nie trzymano się zaleceń
rad żyd., z powyższej liczby Żydów mogłaby się urato­
wać mniej więcej połowa.
Książka A. wywołała w środowiskach żyd. obu­
rzenie; autorce zarzucono bezduszność w pisaniu o
własnym narodzie; wg znanego ze skrajnie fi losem ic-
kięj postawy P. Śpiewaka: „Książka ta była zgorsze­
niem dla wszystkich i nic przeto dziwnego, że została
przyjęta jak najgorzej. Wręcz potępiana, odrzucona,
wyszydzona, a jej nazwisko [H. Arendt - R.J.N.] w
środowiskach żydowskich stało się obraźliwym epite­
tem.” („Tygodnik Powszechny”, 2111 1988); niektó­
rzy oskarżyli A. o antysemityzm i wrogość do wła­
snego narodu; przeciw jej książce rozpoczęto wielką
kampanię żyd. elit w Izraelu, Ameryce i wśród Żydów
niem.; S. Moses z Rady Żydów w Niemczech ogłosił
„deklarację wojny” przeciw A.; Liga Antydyfamacyj-
na B’nai B'rith wyraziła obawy, że koncepcje A. „mogą
trapić Żydów przez całe lata”.
Żyd. filozofG. Scholem, prof. Uniw. Hebrajskie­
go w Jerozolimie, oskarżył ją o „bezduszny ton, czę­
stokroć graniczący z szyderstwem i zgryźliwością”,
„pozbawiony serca”; zarzucił, że robi sobie „pośmie­
wisko z syjonizmu”; odpowiadając na jego atak, A.
napisała „Mogę przyznać Ci się do czegoś jeszcze, że
mianowicie zło wyrządzone przez mój własny naród
smuci mnie bardziej niż zło wyrządzone przez inne
narody. (...) Dlaczego sądzisz, że moja książka czyni
»z syjonizmu pośmiewisko« - pozostawałoby dla mnie
absolutną zagadką, gdybym nie wiedziała, że wielu
ludzi w kręgach syjonistycznych utraciło zdolność
wysłuchania opinii, bądź argumentów odbiegających
od utartej sztampy i nie współbrzmiących z ich ide­
ologią.”
Szczególnie obawiano się tego, by książka A. nie
posłużyła za argument tym, którzy głosiliby, że „Ży­
dzi byli nie mniej winni tego, co stało się 6 milionom
ich współbraci” (wg biografii A. autorstwa E.Y. Bru-
ehl); wpływowe środowiska żyd. na świecie zaczęły
coraz bardziej obawiać się, by in. autorzy nie poszli
śladami rozrachunku A. z winami starszyzn żyd. w
gettach; podobne do A. tezy pojawiły się bowiem w
kilku in. znaczących książkach, zwł. w dziele R. Hil-
berga The Destruction o f Europęan Jews; ewentualny
rozwój zapoczątkowanego przez A. nurtu żyd. samo-
rozrachunku mógłby być bardzo niewygodny i kom­
promitujący dla wielu wpływowych Żydów, którzy
uratowali się kosztem swoich współziomków; w tej
sytuacji niektóre żyd. kręgi polit. rozpoczęły działa­
nia zmierzające do maksymalnego wyciszenia w świe­
cie sprawy rozliczenia Żydów odpowiedzialnych za
pomoc w mordowaniu ich ziomków w czasie wojny;
raz jeszcze zwyciężyły amor. racje polit., o których z
goryczą pisał S. Wiesenthal: „Zbyt mało uczyniliśmy,
aby obłożyć infamią żydowskich kolaborantów. Gdy
po wojnie domagałem się wydalenia z komitetów ży­
 n n c iiL f i m iii^ in n - n iu r u n
dowskich osób, które nadużyły swych funkcji w get­
tach i kacetach, zarzucano mi, że »pomniejszy to winę
nazistów«” (S. Wiesenthai, Prawo czy zemsta, War­
szawa 1993).
Aby odwrócić uwagę od napiętnowanej przez A.
roli Judenratów i żyd. policji w eksterminacji Żydów, w
wielu środowiskach żyd. rozwinięto na bardzo dużą
skalę akcję oskarżania Polaków o rzekomą pomoc w
ich wydawaniu; pojawiły się wypowiedzi dowodzące,
że Żydzi nie mieli jakoby dokąd uciec z gett i obozów,
bo „mieli przeciw sobie całą ludność polską”; coraz
częściej Polaków obciąża się winą za nie popełnione
zbrodnie, zacierając fakt, że miliony z nich również padły
ofiarą nazistów; także w tej sprawie A. różniła się od
większości autorów żyd., skłonnych do twierdzenia,
jakoby ofiarami holocaustu (-> antysemityzm a ho­
locaust) byli tylko Żydzi; A. pisała: „Posunięcia prze­
ciwko Żydom wschodnim były nie tylko rezultatem an­
tysemityzmu, lecz także integralną częścią globalnej
polityki »demograficznej«, w efekcie której Polaków
czekałby w wypadku zwycięstwa Niemiec ten sam los
co Żydów: ludobójstwo. Nie są to wcale spekulacje:
Polaków w Niemczech zmuszano do noszenia identyfi­
kującej ich litery P w miejsce gwiazdy, jaką nosili Ży­
dzi, a jak przekonaliśmy się wcześniej, był to zawsze
pierwszy środek, po jaki sięgała policja przystępując
do akcji eksterminacyjnej”; A. akcentowała również
{Eichmann w Jerozolimie), że sytuacja Żydów w Pol­
sce „przedstawiała się lepiej niż w jakimkolwiek innym
kraju wschodnioeuropejskim”, przypominała, że „pol­
skie podziemie zaopatrywało wielu Żydów w broń i
uratowało tysiące dzieci żydowskich, umieszczając je u
polskich rodzin”, mimo że „tyzyko było potworne”.
R. Hilberg, The Destruction of the Europęcm Jews, Chi­
cago 1961; W. Laqueur, Rereading Hannah Arendt. „Encoun-
ter’\ March 1979; E. Young Bruehl, Hannah Arendt, Yale 1982;
H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie, Kraków 1987; J.R. No­
wak, Żydowscy>kolaboranci, „Słowo-dziennik katolicki”, 16-18
XII 1994; J.R. Nowak, Jeszcze o Judenratach, „Slowo-dziennik
katolicki”, 23-26 X II1994; G. Wigoder, Hannah Arendt, w: Słow­
nik biograficzny Żydów, Warszawa 1998.
Jerzy Robert Nowak
ARMIA CZERWONA, Robotniczo-Chłopska
Armia Czerwona, RKKA (Raboczo-Krestiańska Kra-
snaja Armia), od 1946 Armia Radziecka - siły zbroj­
ne Rosji Radz. i Związku Socjalistycznych Republik
Radz. (ZSRR), wg tradycj i utworzone 111918 po wal­
kach Gwardii Czerwonej z Niemcami pod Narwą i
Pskowem.
JUD
Po zdobyciu władzy w Rosji XI 1917 Komitet
Centralny Socjaldemokr. Partii Robotników Rosji
utworzył Radę Komisarzy Lud. (RKL), której jednym
z pierwszych utworzonych resortów był Komisariat
Lud. Spraw Wojsk, i Marynarki; przystąpił on natych­
miast do prac nad utworzeniem stałej armii rewolu­
cyjnej, której podstawą miały być ochotnicze oddzia­
ły Gwardii Czerwonej; 15 I19I8 W. Lenin podpisał
dekret RKL o organizacji A.Cz. na zasadzie zaciągu
ochotniczego, a 29 I dekret o organizacji Marynarki
Wojennej; gl. twórcami A.Cz. byli: N. Krylenko, W.
Antonowicz-Owsiejenko, N, Podgórski, W. Newski i
L. Trocki; III 1918 powołano Wyższą Radę Wojenną,
a IV 1918 utworzono Komisariaty Wojsk, i instytucję
komisarzy polit. w jednostkach, wprowadzono powsz.
obowiązkowe szkolenie wojsk, dla pracujących, okre­
ślono czas służby i zniesiono wybieralność dowód­
ców; V 1918 powstał Sztab Gł. kierujący mobilizacją,
formowaniem jednostek i ich szkoleniem; VII 1918
na V Zjeździe Rad podjęto uchwałę o organizacji
A.Cz., wprowadzając powsz. obowiązek służby wojsk,
obywateli w wieku 18-401.; do A.Cz. zmobilizowano
specjalistów i oficerów byłej armii carskiej (1918 ok.
50 tys., a w czasie wojny z Polską - ok. 40 tys.); pod
koniec 1918 siły zbrojne Rosji Radz. liczyły przeszło
1,7 min żołnierzy (42 dywizje piechoty i 3 dywizje
kawalerii) zorganizowanych w 13 armiach.
Po zakończeniu wojny z państwami centralnymi
(Traktaty Brzeskie - 91 i i 3 III 1918) A.Cz. prowadzi­
ła wojnę domową z przeciwnikami -> bolszewizmu:
wojskami monarchistów (procarskie), zwolenników
demokracji (Rządu Tymczasowego i in.), anarchistów
(-> anarchizm, anarchizm ros.) i nar. republik, po­
wstałych na etnicznie obcych kresach Rosji; były to
m.in. kontrrewolucyjne oddziały „Białych” P. Krasno-
wa i A. Kałedina nad Donem, A. Dutowa riapd. Ura­
lu, Armia Ochotnicza A. Denikina w pd. Rosji, od­
działy P. Wrangla na Krymie, A. Kołczaka na Syberii,
P. Skoropadskiego na Ukrainie, zbuntowani maryna­
rze Kronsztadu; zlikwidowane zostały niezależne pań­
stwa nar.: Republika Białor., Ukr. Republika Lud., ko­
zackie republiki: Dońska, Kubańska i Orenburska,
zjednoczona Kokandzka Autonomia, Republiki Zakau­
kaskie: Gruzińska, Azerbejdżańska i Armeńska oraz
Republika Dalekowschodnia.
W momencie wybuchu rewolucji komun, w
Niemczech (3 XI 1918) kierownictwo bolszew. przy­
stąpiło do realizacji idei świat, rewolucji proleta­
riackiej i stworzenia Świat. Republiki Rad; 16 X I 1918
utworzona została Armia Zach. pod dowództwem A.
Miasznikowa, która 17 XI rozpoczęła „czerwony
marsz” na zachód, tworząc na jego trasie sow. repu­
bliki Litwy, Białorusi (potem „Litbieł”) i Ukrainy; pla-
nowanemu atakowi na Rumunię i pomocy dla komun,
reżimu Beli Kuna na Węgrzech przeszkodziły bunty
kozackie na Ukrainie; 121 1919 rozpoczął się kolejny
etap „czerwonego marszu” - Operacja Wisła, której
celem było - po podbiciu Polski - połączenie się z
rewolucją w N iemczech; rozpoczęta bez wypowiedze­
nia pod koniec 1918 pol.-bolszew. wojna weszła w
nową fazę; kolejne kampanie tej wojny zapewniły prze­
wagę stronie poi.; wreszcie 10 III 1920 naczelny wódz
A.Cz. S. Kamieniew zatwierdził plan wielkiej ofensy­
wy na Europę (opracowany przez B. Szaposznikowa);
przewidywał on uderzenie siłami 2 frontów: Front
Zach. (dowódca M. Tuchaczewski, ok. 800 tys. żo­
łnierzy) miał uderzyć na osi Smoleńsk-Warszawa-
Berlin, a Front Pd.-Zach. (dowódca A. Jegorow, ok.
500 tys. żołnierzy) - na osi: Kijów-Lwów-Kraków-
Wiedeń-Bałkany; 1 VIII 1920 A.Cz. osiągnęła stan 5,5
min żołnierzy.
Rozpoczęte 1918 współdziałanie „Oberostu” z
A.Cz. przeciw Polakom kontynuowane było przez
Reichswehrę w czasie wojny z Polską i po jej zakoń­
czeniu; tajny protokół do układu niem.-sow. w Rapal-
to (VI 1922) zintensyfikował współpracę wojsk. Nie­
miec i Rosji Radz.; nad Kamą i Wołgą powstały poli­
gony panc., lotn. i gazowe Reichswehry, niem. inży­
nierowie produkowali nową broń w ZSRR, a wyżsi
oficerowie sow. wykładali w niem. akademiach wojsk,
(m.in. Tuchaczewski, J. Uborewicz, A. Kork); A.Cz.
wykorzystała nowoczesną broń niem. podczas wojny
sow.-chiń. (1929).
W latach 30. nasilający się terror stalinowski
dosięgną! również kadry dowódczej A.Cz.; sfabryko­
wane wspólnie przez gestapo i NKWD fałszywe do­
kumenty posłużyły do oskarżenia kadry dowódczej o
antypaństw. spisek; w toku tajnego procesu najwyż­
szych dowódców wojsk. (Moskwa, VI 1937) wydano
wyroki śmierci m.in. na wicekomisarza obrony mar­
szałka Tuchaczewskiego, dowódcę okręgu kijowskie­
go I. Jakira i jego zastępcę, dowódcę Czerwonych
Kozaków W. Primakowa, dowódcę okręgu Ieningradz-
kiego Korka oraz szefa sztabu Armii Dalekowsch. Je-
gorowa; z 5 marszałków pozostało 2 (K. Woroszyłow
i S. Budionny), z 19 dowódców armii uratowało się 6,
ze 135 dowódców dywizji - 25; ogółem zginęło po­
nad 20 tys. oficerów, a represje dotknęły dalszych 30
tys.; w ten sposób Stalin zniszczył trzon największej
armii świata.
W okresie międzywojennym A.Cz. przeistacza­
ła się z armii rewolucyjnej w armię opartą na ogól­
nych zasadach świat.; 1934-39 zniesiono rewolucyjną
Radę Wojsk., a powołano Lud. Komisariat Obrony
ZSRR (komisarzem został Woroszyłow, nast. V 1940
S. Timoszenko, a 19 VII 1941 Stalin); przywrócono
system kadrowy, a 22 IX 1935 wprowadzono stopnie
marszałków oraz oficerskie; 1935 Sztab A.Cz. prze­
mianowano na Sztab Generalny (jego szefami byli
kolejno: Jegorow, od V 1937 Szaposznikow, od VII
1940 K.Miereckow, od 1 1941 G. Żuków,od VII1941
ponownie Szaposznikow); powołano Rady Wojenne
we wszystkich okręgach, a Ul 1938 Gł. Radę Wojenną
A.Cz.; V 1937 powołano ponownie komisarzy wojsk.,
a VII 1940 na ich miejsce wprowadzono zastępców
dowódców ds. polit.; była to funkcja dająca większe
uprawnienia dowódców liniowych.
1927 kierownictwo partii boi szew; oficjalnie zre­
zygnowało z realizacji idei świat, rewolucji proleta­
riackiej na rzecz „budowy socjalizmu w jednym kra­
ju”; był to tylko kamuflaż na użytek międzynar. pro­
pagandy, bowiem w rzeczywistości cały przemysł
ZSRR pracował na rzecz stale rozwijającej się armii;
1937 na stanie A.Cz. było 1 433 000 żołnierzy i wciąż
ich przybywało, zwł. w dobie kryzysu monachijskie­
go (X 1938); na granicy z Polską utworzono wówczas
2 zgrupowania: Białor. (dowódca M. Kowalow) i Ukr.
(dowódca Timoszenko), które 1939 zostały przekszta­
łcone we Front Białor. i Front Ukr.; stan liczebny A.Cz.
osiągnął ok. 5,5 min żołnierzy, 6,5-8 tys. samolotów,
15-22 tys. czołgów, ponad 50 tys. dział; 11 V-16 IX
1939 doszło do walk z Japonią w Mandżurii; 17 IX-5
X 1939 A.Cz. wspólnie z Wehrmachtem uczestniczy­
ła w agresji na Polskę (800 tys.-l min żołnierzy); pro­
wadziła wojnę z Finlandią (30 XI 1939-12 111 1940),
nast. zajęła Litwę, Łotwę, Estonię, Mołdawię i Besa-
rabię (V1-VIII 1940).
1 IX 1939 wprowadzony został powsz. obowią­
zek służby wojsk., który do 22 VI 1941 zwiększył stan
A.Cz. o ok. 3,4 min rekrutów, co w sumie stanowiło
ok. 8,9 min żołnierzy; była to największa armia świa­
ta, przygotowywana do głębokich operacji zaczepnych;
służyły temu ogólnowojsk. armie uderzeniowe, kor­
pusy panc., armie lotn. i olbrzymia armia powietrzno-
desantowa; przygotowywane na gigantyczną skalę
uderzenie na Zachód uprzedzone zostało o 2 tygodnie
przez ofensywę Wehrmachtu (22 V I1941), która całko­
wicie zdezorganizowała przygotowywane plany A.Cz.;
całkowite zaniedbanie rozwoju doktryny wojennej i
przygotowań obronnych (m.in. zniszczenie potężnych
umocnień linii Stalina) i przewaga broni ofensywnych
oraz dyslokacja wojsk na pozbawionych infrastruktu­
ry nowo zagarniętych terenach przygranicznych mia­
ły katastrofalne dla A.Cz. następstwa; mimo szybkich
zmian organizacyjnych i utworzenia Kwatery Gł. Na­
czelnego Dowództwa oraz stworzenia 3 kierunków
strategicznych: pn.-zach. (Woroszyłow), zach. (Timo­
szenko) i pd.-zach. (Budionny), A. Cz. poniosła ogrom­
ne straty (m.in. do niewoli niem. dostało się w pierw­
 m
szym okresie wojny ok. 3 min żołnierzy); w głębi kra­
ju formowano nowe armie (w tym 2 pełne utworzone
z więźniów obozów koncentracyjnych) oraz stale
zwiększano produkcję zbrojeniową, uruchamiając za­
kłady ewakuowane ze strefy frontowej; przełomowy­
mi momentami w „Wojnie Ojczyźnianej’’ były: bitwa
pod Moskwą (30 IX 1941-1 1942), nad Wołgą (bitwa
pod Stalingradem 17 VII 1942-2 XI 1943) i pod Kur-
skiem (5 V11-23 VIII 1943); ostateczne zwycięstwo
przyniosły: Operacja„Bagration” (23 VI-31 VIII1944,
-> białoruska operacja); ofensywa zimowa (12 1-25
IV 1945) i operacja berlińska (16 IV-2 V 1945) oraz
operacja dalekowsch. (9 VIII-2 X 1945); w końco­
wym okresie wojny A.Cz. osiągnęła stan 11 255 000
żołnierzy; w wojnie poległo ok. 13,2 min, z tego ok.
3,4 min zginęło w nieludzkich warunkach niem. obo­
zów jenieckich; największe uznanie zyskali w czasie
II wojny świat, dowódcy A.Cz.: Żuków, R. Malinow­
ski, Timoszenko, I. Czernichowski. K. Rokossowski,
I. Koniew, A. Jeremienko.
W czasie wojny część żołnierzy A.Cz., ze wzglę­
dów nar. i polit., przechodziła na stronę wroga lub
werbowana była w obozach jenieckich do kolabora­
cyjnych formacji: „Osttruppen” (Jednostki Wsch.),
„Hilfswilliger” (Ochotnicze Jednostki Pomocnicze),
Russkaja Oswoboditielnaja Narodnaja Armia (RONA)
- Ros. Narodowa Armia Wyzwoleńcza pod dowódz­
twem gen. A. Kamińskiego, Russkaja Oswoboditiel­
naja Armia (ROA) - Ros. Armia Wyzwoleńcza pod
dowództwem gen. A. Własowa; łącznie ok, 1,5 min
obywateli sow. różnej narodowości uczestniczyło w
zorganizowanej kolaboracji z Niemcami; jednostki
kolaboracyjne dopuszczały się na ziemiach poi. licz­
nych zbrodni, okrucieństw i rabunków; stanowiły część
kadry obozów koncentracy jnych i zagłady, brały udział
w tłumieniu powstania w getcie warsz. i powstania
warsz. V 1945 1Dywizja ROA gen. Buniaczenki prze­
szła na stronę aliantów i wyzwoliła Pragę czes.; po
wzięciu do niewoli amer. zostali oni wydani Sowie­
tom; Własow i wyżsi dowódcy zostali straceni po pro­
cesie 1946, zaś żołnierze wymordowani bez sądów;
podobny był los jeńców sow., którzy powrócili z nie­
woli; potraktowani zostali jak zdrajcy i poddani suro­
wym represjom, najczęściej w postaci zsyłek do ła­
grów.
Zwycięskie zakończenie wojny i zgoda aliantów
na rozszerzenie sow. strefy wpływów w Europie po­
stawiło przed A.Cz. nowe zadania - okupację zaję­
tych terenów Austrii (do 1955) oraz zaprowadzanie
rządów komun, w krajach uznanych za podporządko­
wane ZSRR, w tym również we wsch. części Niemiec;
od utworzenia Układu Warsz. (1955) Armia Radz, (od
1946) podporządkowała sobie całkowicie armie kra­
jów satelickich; w celu walki z ruchami niepodległo­
ściowymi wewnątrz A.Cz. utworzono specjalny pion
kontrwywiadowczy „Smiersz” (Smiert' Szpionam),
który wkrótce przejęty został przez NKWD i wspólnie
z jego jednostkami uczestniczył we wprowadzaniu
władzy komun., pomagał w wywózkach Polaków na
wschód, pacyfikował miejscowości podejrzane o sprzy­
janie ruchowi nar., dokonywał rabunków i gwałtów
na ludności cywilnej; w licznych bazach stacjonowało
w Polsce do 1992 ok. 60 tys. żołnierzy Armii Radz;
jej wojska zwalczały również zrywy niepodległościo­
we w in. krajach bloku sow.: VI 1953 wraz z armią
NRD krwawo stłumiły powstanie robotnicze, 1956
pokonały powstanie na Węgrzech (-> antysowieckie
powstania), 1968 (wspólnie z wojskami bułg., poi.,
węg. i NRD) interweniowały w Czechosłowacji
(-> praska wiosna); XII 1979 rozpoczęły inwazję w
Afganistanie, dążąc do podporządkowania go ZSRR i
do zdobycia pozycji wyjściowych nad Zatoką Perską;
po 9 latach wojny partyzanckiej, z powodu ogromnych
kosztów i nieskuteczności interwencji oraz braku per­
spektyw na zwycięstwo, II 1989 Armia Radz. ewaku­
owała się z Afganistanu.
Już od zakończenia II wojny świat, dowództwo
sow. przygotowywało plany agresji na Europę Zach.;
ostatni, opracowany na początku lat 80., przekazany
został Amerykanom przez płk. R. Kuklińskiego: uła­
twiło to sojusznikom z NATO zorganizowanie sku­
tecznej obrony, a rozkład wewn. ZSRR przekreślił
możliwości ataku.
Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckie­
go 1941-1945, Warszawa 1964; N. Davies, Biały Orzeł - Czer­
wona Gwiazda. Wojna polsko-sowiecka 1919-1920, Londyn
1971; K.H. RufTmann, Sovietrussland ¡917-1977. Struktur und
Enfaftung einer Weltmacht, MQnchen 1977; The High Russian
Command 1917-194!, London 1984; A. Niekricz, 22 VI 1941,
Warszawa 1985; K. Liszewski, Wojna polsko-sowiecka, Londyn
1986; Encyklopedia Rewolucji Październikowej, Warszawa 1987;
A.L. Szczęśniak, Wojna polsko-radziecka 1918-1920, Warszawa
1989; A.L. Szczęśniak, Zmowa. IV - rozbiór Polski, Warszawa
1990.
Andrzej Leszek Szczęśniak
ARMIA CZERWONA NA ZIEMIACH POL­
SKICH (1944-47) - okupacja Polski przez A.Cz za­
istniała w wyniku polityki stalin. (-> stalinizm) w koń­
cowym okresie i w pierwszych latach po II wojnie
świat., usankcjonowana prawnie układami z satelicki­
mi władzami komun., osadzonymi przez Sowietów w
Polsce.
26 VII 1944 w Moskwie zawarto układ między
-> Pol. Komitetem Wyzwolenia Nar. (PKWN) a rzą­
dem sow., ustalający jurysdykcję A.Cz. na ziemiach
pol.; II 1945 podpisana została tajna umowa między
Rządem Tymczasowym a dowództwem sow,, przyzna­
jąca Sowietom prawo do wywożenia Polaków do
ZSRR; 21 IV 1945 Rząd Tymczasowy podpisał z
ZSRR Układ o Przyjaźni, Pomocy Wzajemnej i Wspó­
łpracy Powojennej, w którym określone zostały wa­
runki „przebywania w Polsce” oddziałów A.Cz.; 16
VIII1945 zawarty został układ graniczny między Pol­
ską a ZSRR, który określał także pewne aspekty prawne
i terytorialne pobytu i przejazdów A.Cz. przez teryto­
rium Polski; układy te uzupełniane były licznymi umo­
wami szczegółowymi, zawieranymi w miarę potrzeb
strony sow.; przy prezydencie B. -> Bierucie utwo­
rzony został specjalny urząd pełnomocnika ds. poby­
tu A.Cz. w Polsce, sprawowany przez zasłużonego
komunistę gen. L. Krzemienia(Maksymiliana Wolfa);
natomiast przedstawicielem „poi.” przy sow. sztabie
wojsk, w Legnicy, zajmującym się demontażem poi.
fabryk, został również zasłużony komunista E. Szyr;
w okresie końcowym wojny na ziemiach poi. znajdo­
wało się ok. 300 garnizonów sow. (A.Cz., NKWD
i -> „Smiersz”).
W procesie sowietyzacji, zniewalania i fiz. eks­
terminacji narodu poi. brały udział następujące insty­
tucje: „Smiersz”, NKWD, A.Cz., krajowo-internacjo-
nalistyczne Ministerstwo Bezpieczeństwa Publ. (-> po­
licja polityczna w Polsce), ze wszystkimi podległymi
mu formacjami zbrojnymi, bojówki -> PZPR oraz gi­
gantyczny aparat „polityczno-wychowawczy”.
Działania A.Cz., zarówno wynikające z przypi­
sanej jej odgórnie roli, jak i podejmowane z własnej
inicjatywy, były następujące: Io realizacja planu czę­
ściowego zniszczenia miast na ziemiach poniem., któ­
re miały przypaść Polsce, 2° nadzór nad zainstalowa­
niem w Polsce komun, władzy podległej Moskwie i
jej zbrojna ochrona, 3° fiz. wyniszczanie poi. elemen­
tu nar. i walka z oddziałami zbrojnymi II Konspiracji,
4° planowy rabunek poi, majątku nar. przeprowadza­
ny w ramach „reparacji wojennych”, oficjalnie doko­
nywany na Ziemiach Odzyskanych, faktycznie w ca­
łym kraju, 5° eksploatacja gosp. kopalń, fabryk i tere­
nów rolniczych, 6° „profilaktyczna” działalność ter-
rorystyczno-rabunkowa inspirowana przez dowództwo
wojsk, i mająca na celu zastraszenie ludności i wy­
tworzenie przekonania, że A.Cz. nie obowiązują poi.
prawa, 7° rabunek indywidualny, dokonywany przez
całe oddziały, grupy i pojedynczych żołnierzy, 8° mor­
dy bezbronnej ludności cywilnej, gwałty indywidual­
ne i zbiorowe na kobietach i dzieciach, 9° nieuzasad­
niona, rozmyślna dewastacja mienia, kompleksowe
niszczenie osobistego dobytku i domów mieszkalnych,
10° niszczenie miejsc kultu rei. i nar., pomników kul­
tury i nar. pamiątek.
Wiele z tych działań nawzajem się przenikało i
w rzeczywistości nie zawsze można je od siebie od­
dzielić; wykonując rabunek planowy, czerwonoarmi­
ści często działali na własną rękę, rabowali, gwałcili i
mordowali; każda z walczących armii dopuszczała się
w pewnym zakresie aktów łamania praw; cały ten pro­
ceder odbywał się na terytorium „suwerennego i za­
przyjaźnionego” państwa, a skala tego zjawiska osią­
gnęła ogromne rozmiary.
1945 wojska sow. zajęły wszystkie poniem. ma­
jątki ziemskie (2456) na terytorium Polski w jej no­
wych granicach, w tym także na terenach, które do
1939 należały do Polski, a ich prawowici właściciele
zostali w czasie okupacji wysiedleni do Generalnej
Guberni; administracją i eksploatacją tych majątków
zajęli się oficerowie sow. wyznaczeni przez wysokich
dowódców A.Cz.; na tym tle dochodziło do wielu starć
administracji poi., która stopniowo przejmowała tere­
ny zach. i pn., a władzami wojsk.; Sowieci przyjęli
generalną zasadę, że „ziemia należy wprawdzie do Pol­
ski, ale wszystko co jest na niej do ZSRR”; stąd zbio­
ry zbóż, koniczyny czy kartofli, nawet już dokonane
przez osadników poi. (tzw. osiedleńców), zabierały
komendy sow.; podobnie było z bydłem, końmi i owca­
mi, które jako „trofiejne” gromadzono w tabuny i pod
nadzorem poganiaczy ekspediowano do ZSRR; w ten
sposób ogołocano ziemie „wyzwolone”, utrudniając,
czy wręcz uniemożliwiając na niektórych terenach
akcję osiedleńczą i podjęcie pracy na roli; dochodził
do tego jeszcze demontaż urządzeń fabrycznych i in„
które uznano za przydatne dla państwa sow. (ogólna
wartość zdemontowanych urządzeń fabrycznych zo­
stała oceniona przez W. -> Mołotowana 500 min USD;
aby zahamować tę powsz. grabież, prowadzone były
rozmowy z J. Stalinem oraz dowódcą Pn. Grupy
Wojsk Radz. w Polsce, marsz. K. -> Rokossowskim,
w Legnicy; IX 1945, po stanowczym proteście mini­
stra S. Mikołajczyka oraz wojewody śląsko-dąbrow­
skiego gen. por. A. Zawadzkiego, zawarto doraźne
porozumienie z władzami wojsk, w Polsce odnośnie
administrowania i eksploatacji majątków ziemskich na
terenach pn. i zach.; w praktyce nie było ono prze­
strzegane przez lokalnych dowódców wojsk.; praw­
dopodobnie działo się to za „cichą” zgodą ich przeło­
żonych, nie wyłączając Rokossowskiego, który był
jednym z czołowych „polakożerców”; było to gł. przy­
czyną alarmujących meldunków przesyłanych przez
administrację poi. do Ministerstwa Rolnictwa i Reform
Rolnych, a nawet czasami bezpośrednio do Kwatery
Gł. w Legnicy.
 ARMIA CZERW ON A NA ZIEMIACH POLSKICH
Ze szczególną bezwzględnością czerwonoarmi­
ści traktowali Ziemie Odzyskane i ich mieszkańców,
zarówno Niemców, jak i Polaków; wg ustaleń przyję­
tych przez przywódców wielkich mocarstw na konfe­
rencji pokojowej w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945)
Polska miała powrócić do swoich hist, granic na Od­
rze i Nysie Łużyckiej; w intencji Stalina przejęcie przez
Polskę ziem niem. na wschód od Odry i Nysy Łużyc­
kiej miało nie tyle zrekompensować utratę Kresów
Wsch, co raczej skłócić na zawsze Polaków z Niem­
cami; była to klas. realizacja zasady divide et impera
(dziel i rządź); bolszewicy traktowali te ziemie jak
swoją własność, podobnie zresztą jak całą Polskę; na
potwierdzenie tego jest wiele tragicznych przykładów,
np. napaść sow. żołnierzy i 1946 na wieś Olszynka k.
Prudnika; strzelając do ludzi, krzyczeli oni, że Polska
należy do nich, bo oni jązdobyli; już na pocz. 1945 w
podopolskich Boguszycach czerwonoarmiści zamor­
dowali 350 osób, a w Lubinie na Dolnym Śląsku -
600; w klasztorze w Paradyżu zabili poi. księdza, ukry­
wającego 12 niem. dziewcząt, które również w bestial­
ski sposób zamordowano; w Babimoście Rosjanie spę­
dzili do jednej ze stodół kilkudziesięcioro młodych
ludzi, po czym spalili ich żywcem; w Zielonej Górze
urządzali polowania na kobiety niem., które zbiorowo
gwałcili, wiele z nich mordując; III 1945 pijani czer­
wonoarmiści weszli do jednego z domów w Działdo­
wie i wymordowali 19 jego mieszkańców; we From­
borku poszukując kosztowności, zniszczyli miejsce
pochówku M. Kopernika.
Do Warszawy codziennie napływały meldunki o
grabieżach, gwałtach i morderstwach dokonywanych
przez Sowietów; pomimo interwencji ówczesnego
wicepremiera W. Gomułki u Rokossowskiego, mordy
trwały nadal; 1946 na Pomorzu Zach. z rąk Rosjan
zginęło ok. 200 osób; drastycznym przykładem było
rozjechanie czołgiem dla rozrywki 16-letniego W.
Religi; trudno oszacować liczbę ofiar sow. terroru na
ziemiach zach. przed 1948; ustalono kilkaset nazwisk
oraz doszukano się ok. 1tys. bezimiennych ofiar; wiele
dokumentów i relacji świadków wskazuje, że zamor­
dowanych mogło być kilkakrotnie więcej; w żaden
sposób nie da się oszacować liczby ofiar gwałtów,
wśród których poważną część stanowiły gwałty zbio­
rowe.
1945-47 A.Cz. eksploatowała Polskę jak kraj
podbity, co w gruncie rzeczy nie odbiegało od praw­
dy; 18 VIII 1945 Bierut na posiedzeniu Tymczasowe­
go Rządu Jedności Nar. zreferował postanowienia za­
wartej 2 dni wcześniej umowy z ZSRR; sow. rzeczo­
znawcy ocenili wartość dóbr na „ziemiach wyzwolo­
nych” na 9,5 mld USD, w tym wartość maszyn i insta­
lacji fabrycznych na 1,75 mld USD; z tego ZSRR zra­
309
bował przed konferencją poczdamską dobra o warto­
ści 500 min USD; to, co Polska przekazała ZSRR w
postaci ziem wsch. oszacowano na 3,6 mld USD; po­
zostawała różnica wynosząca 6 mld USD.
Od VII 1945 wojska sow, prowadziły akcję gra­
bieży ziem zach.; w samym tylko powiecie bytowskim
do V I 1946 wojska sow. spaliły bądź uszkodziły 1154
budynki, wywiozły urządzenia techniczne, meble,
zwierzęta hodowlane i produkty rolne oraz prowadzi­
ły na przerażającą skalę akcję niszczenia wszystkiego,
czego nie mogły przejąć służby „trofiejne”; ogólne stra­
ty oceniono na 3,65 mld zł, czyli ok. 400 min USD
(wg nierealnego kursu złotego do dolara z VII 1947
wynosiło to 10 min USD); było to swoiste wyrówny­
wanie opcji, czyli niwelowanie różnicy owych 6 mld
USD; w wyniku grabieży tej szczególnie ucierpiały:
Opole, Szczecin, Gryfin, Białogard i Koszalin; skargi
terenowych urzędników do władz w Warszawie nie
skutkowały; czasami dowództwo sow. skłonne było,
najczęściej z miernym skutkiem, przeciwdziałać prze­
stępczości pospolitej czerwonoarmistów, jednak nie
chciało słyszeć o zaniechaniu eksploatacji ziem zach.;
dowódcy sow. bezwzględnie wypełniali rozkazy, któ­
rych celem było podratowanie zrujnowanej gospodar­
ki ZSRR.
14 IX 1945 zawarto umowę, na mocy której
Rosjanie mieli zwrócić Polsce wszystkie zakłady prze­
mysłowe (poza 107 dotychczas całkowicie zdemonto­
wanymi i wywiezionymi do ZSRR) z wyłączeniem
nielicznych, pracujących bezpośrednio dla wojska;
umowę jednak złamano; do końca 1947 przekazano
Polakom część fabryk pozbawionych najważniejszych
urządzeń technicznych; 1948 Rosjanie dysponowali
500 fabrykami, z których 360 w katastrofalnym stanie
przekazano stronie poi. do końca roku, a reszta na kil­
kadziesiąt lat pozostała w sow. „dzierżawie”; latem
1945 oddziały sow. zajmowały 4,5 tys. majątków ziem­
skich; połowę z nich po spustoszeniu Sowieci opuści­
li; wg umowy z 8 X 1945 pozwolono im czasowo za­
trzymać majątki o pow. 112,8 tys. ha; umowa ta zosta­
ła złamana, gdyż Rosjanie zajęli część gospodarstw
wcześniej przekazanych Polakom; 1947 w ich rękach
pozostawało 450 majątków o pow. 160 tys. ha.
Na ogromną skalę trwała grabież mienia rucho­
mego; V 1946 ze Śląska w kierunku Brześcia wyje­
chało 40 pociągów ze zrabowanymi przedmiotami; np.
odprawiony 14 V ze Stargardu pociąg zawierał 383
pianina, 5 fortepianów, 16 fisharmonii, 1005 maszyn
do szycia, 119 aparatów telefonicznych, 235 liczni­
ków elektrycznych, 39 zegarów gabinetowych, 31
transformatorów, 21 dywanów, 105 chodników i 6
kompletów materacy; szacuje się, że 1945-47 tylko
przez Brześć przejechało na Wschód ok. 1200 takich
transportów kolejowych.
Skutki owej grabieży są odczuwane do dziś; miej­
sce po poi. stronie miasta Forst (Zasieki) nad Nysą
Łużycką porasta jedyny naświecie skanalizowany las;
do wielu miast na Warmii i Mazurach prowadzi jedna
nitka kolei (drugą - 957 km) zdemontowały wojska
sow.).
Dla wielu milionów Polaków okres Stalin, roz­
począł się już latem 1944, kiedy na tereny wsch. 11
Rzeczypospolitej wkroczyła A.Cz.; odczuły to wszyst­
kie warstwy społeczeństwa; zabór mienia, niszczenie
dóbr kultury, aresztowania, gwałty, rozstrzeliwania
żołnierzy Armii Krajowej i wywózki w głąb ZSRR
były tragiczną codziennością; ponadto na terenach
zabużańskich miało miejsce systematyczne zacieranie
śladów polskości ziem, które Stalin arbitralnie uznał
za Zach. Białoruś i Zach. Ukrainę; ponad 2 min Pola­
ków wysiedlono, wskazując im nowe miejsce osiedle­
nia na ziemiach poniem.; 1945-47 wszystkie ziemie
poi. poznały sow. metody rządzenia i zostały poddane
eksploatacji gosp. na ogromną skalę.
Żołnierze A.Cz. zachowywali się w Polsce jak w
podbitym, a nie sojuszniczym kraju; tak też odebrało
to społeczeństwo poi., organizując samoobronę przed
brutalnym bezprawiem sow. żołnierzy i służb specjal­
nych (NKWD, „Smiersz”); historiografia komun,
przedstawiała te wydarzenia jako swego rodzaju „woj­
nę domową” (W. Ważniewski, pisał nawet o „wojnie
chłopskiej” w Polsce), co jest kłamstwem; wg J. Kuła­
ka „była to bezlitosna okupacja kraju przez Armię
Czerwoną, pod której osłoną zainstalowano władze
przywiezione z Moskwy. I była to wreszcie tylko roz­
paczliwa samoobrona społeczeństwa, które nie chcia­
ło dobrowolnie zgodzić się na sowiecką okupację, gdyż
znało jej zbrodnicze oblicze z lat 1939-1941”; liczne
operacje wojsk., mające na celu złamanie tej postawy,
przedsięwzięte przez sow. organa bezpieczeństwa,
miały charakter akcji eksterminacyjnych; tysiące osób
osadzono w obozach (m.in. ostaszkowskim, krasno-
gorskim, spasozawodskim, riazańskim i borowickim);
Polska dostała się pod nową okupację, która 1944-45
(gł. na terenach wsch. II Rzeczypospolitej) wg Ko­
mendanta Okręgu AK na Białostocczyźnie „swoim
bestialstwem przewyższyła niem.”; po zbrodniczej
pacyfikacji kraju komuniści poi., korzystając z obec­
ności A.Cz., zapewnili sobie „zwycięstwo” w wybo­
rach parlamentarnych 1947, monopolizując władzę
państw., całkowicie zależną od ZSRR.
Żołnierze A.Cz. już od pierwszych dni po wkro­
czeniu (1944) na tereny wsch. II Rzeczypospolitej
dokonywali bezmyślnych dewastacji obiektów budow­
lanych i parków oraz niszczyli pomniki upamiętniają­
ce poi. bohaterów nar.; np. w Tomaszowie Lubelskim
VIII 1944 ciężkim karabinem maszynowym i rozbili
obelisk ufundowany przez społeczeństwo miasta dla
uczczenia pobytu (20 IN 1921) marsz. J. -> Piłsud­
skiego; akcją kierował oficer polit; podobnie działo
się na terenie całej Polski „Lubelskiej”, a od 1945 rów­
nież na ziemiach zach. i pn.; świadcząc tym meldunki
starostów powiatowych, które napływały do władz
woj., a nawet do centralnych, np. Ministerstwa Rol­
nictwa i Reform Rolnych.
20 X II1944 starosta puławski S. Lewtak, przed­
wojenny komunista, donosił, że rabunki, napady, de­
molowanie domów i urządzeń przez pijanych czerwo­
noarmistów podważają zaufanie do ZSRR; najgorzej
pod tym względem było w gminach-miastach Kazi­
mierz i Puławy, gdzie po wysiedleniu ludności woj­
sko zajęło najlepsze lokale, a w urzędach zniszczyło
wszystkie dokumenty; źle układała się także współpra­
ca administracji i Milicji Obywatelskiej z Komendan­
tami Wojennymi; wg Lewtaka w większości gmin ko­
mendanci zachowywali się agresywnie; żądali na koszt
samorządu luksusowych mieszkań, mebli, pościeli, itp.
oraz wystawiania przed zajmowanymi przez nich kwa­
terami silnej warty miejskiej, co wywoływało ogrom­
ne niezadowolenie wśród mieszkańców; w raporcie do
wojewody lubelskiego z 20 III 1945 starosta puławski
donosił, że zachowanie się żołnierzy sow. było „okrop­
ne”; pijaństwo i rabunki marynarzy „doprowadzały lud­
ność do rozpaczy”; w mieście z powodu rabunków nie
mógł ftinkcjonować handel i „przemysł”; wg raportu
żołnierze w nocy „rozbijali sklepy, rabowali, bili ludzi,
strzelali”, usiłowali napadać na kobiety; najczęściej
dokonywano napadów na obywateli poi. w grupach
kilkuosobowych; w nocy 21122 X 1944 5 sow. żołnie­
rzy napadło na gospodarza z kolonii Łubki (powiat
Puławy); okradziono domowników z obuwia, ubrań,
dotkliwie pobito żonę gospodarza oraz zgwałcono jego
12-letnią córkę; godzinę później ta sama grupa czer­
wonoarmistów napadła na dom T. Polkowskiego w Po-
lkowszczyźnie (w pobliżu Wąwolnicy); za odmowę
wydania wódki zgwałcili służącą, zabili syna Polkow­
skiego, a jego samego ciężko zranili; Lewtak, w cza­
sie okupacji członek zbrodniczego oddziału Kowal­
skiego („Cienia”) z -> Armii Ludowej, na zakończe­
nie swojego raportu apelował do wojewody lubelskie­
go, aby powiadomił ambasadę sow., bo wyczyny czer­
wonoarmistów zaostrzały nie tylko antysow. nastroje,
ale i zwracały ludność przeciwko poi. komunistom;
„rozumiem, że wojna jest wojną, a żołnierz, który prze­
szedł tysiące kilometrów, stracił rodzinę, może jest
wytrącony z równowagi, ale wszystko ma swoje gra­
nice; jeśli te rabunki i napady częste, jeśli ten żołnierz
zabija o zegarek lub po pijanemu, jak nato patrzy lud­
 ARMIA CZERW ON A NA ZIEMIACH POLSKICH
ność cierpiąca też wiele przez wojnę?”; Lewtak ostrze­
gał, źe „wiele propagandy i agitacji z naszej strony
pójdzie na marne przez jedno nieuczciwe zachowanie
się”.
Podobnie działo się na terenie in, powiatów woj.
lubelskiego; 9 VIII 1945 starosta chełmski J. .larmuł
informował wojewodę, że stosunek mieszkańców po­
wiatu do A.Cz. ,jest co najmniej w połowie wrogi”;
postawę społeczeństwa chełmskiego starosta uzasad­
niał wrogą propagandą podziemia antykomun. oraz sa­
mowolą żołnierzy sow., którzy rabowali i bili ludność
oraz gwałcili kobiety; takich nadzwyczajnych wypad­
ków w 1. poł. 1945 odnotowano tutaj kilkanaście; naj­
tragiczniejszy miał miejsce w gminie Świerże, gdzie
pijani czerwonoarmiści zastrzelili matkę i córkę (praw­
dopodobnie po dokonaniu gwałtu).
Podobne meldunki nadchodziły do wojewody
również od in. starostów powiatowych; starosta bial­
ski donosił: „popularność Armii Czerwonej z każdym
tygodniem traci na sile i zamienia się stopniowo w nie­
chęć podsycaną przez wrogą propagandę. Przyczyną
tego są częste nadużycia, gwałty i zbrodnie popełnia­
ne przez zwykłych żołnierzy Armii Czerwonej”; zwra­
cał on również uwagę na ogromną dewastację tere­
nów, przez które przechodziła A.Cz.; informował tak­
że, że sow. władze wojsk, nie respektowały poi. praw
i nie honorowały władz adm.; w wielu wypadkach albo
wymuszały na urzędnikach określone świadczenia na
rzecz wojska, albo samowolnie je egzekwowały wg
własnego uznania i interesu; w podobnym tonie utrzy­
mane były raporty Komendy Woj. Milicji Obywatel­
skiej do wojewody, które stwierdzały jednoznacznie,
że największą bolączką było zachowanie się żołnierzy
sow., którzy gonili bydło z Niemiec do Rosji, ponie­
waż dokonywali oni nadużyć, kradzieży i gwałtów oraz
niszczyli pola; to wszystko odbijało się na nastrojach
ludności pol., zwł. że w przypadku oporu ze strony
Polaków zdarzały się zabójstwa dokonywane przez
czerwonoarmistów; w kolejnym raporcie KW MO pi­
sała, że „społeczeństwo jest rozgoryczone zachowa­
niem się przejeżdżających poganiaczy końskich, któ­
rzy pędzą konie na wschód, a po drodze rabują konie
[od poi. chłopów - W. B.], tudzież okradają ludność
miejscową. Zachowanie się i postępowanie ich nie
może dobrze usposobić społeczeństwa do władz ra­
dzieckich”.
Podobne podłoże miała postawa ludności w po­
wiecie siedleckim, należącym wówczas do wojewódz­
twa lubelskiego; latem 1945 starosta informował wo­
jewodę, że stosunek ludności do A.Cz. z każdym dniem
pogarsza się, co uzasadniał postępowaniem zdemora­
lizowanych żołnierzy sow., którzy bardzo często ra­
bowali i terroryzowali ludność, niszczyli gospodarstwa,
311
gwałcili, a niekiedy porywali, dziewczęta (nawet 9-
letnie).
Bardzo duże szkody wyrządziła w Białej Podlaskiej
grupa saperów sow., którzy przyjechali, aby wysadzać
bomby-niewypały; wybuchy spowodowały tak silne
wstrząsy, że w mieście wypadały szyby okienne i wy­
stawowe, pękały nawet niektóre domy, np. gmach
starostwa oraz Inspektoratu Szkolnego; interwencja sta­
rosty bialskiego u Komendanta Wojennego i dowódcy
Dywizji Lotn., gen. Nabokowa dała odwrotny rezultat
-wybuchy były jeszcze silniejsze; wywołało to wielkie
wzburzenie wśród ludności i utwierdziło ją w przeko­
naniu, że ma do czynienia z okupantami, mało liczący­
mi się ze stratami jakie wyrządzająswoimi działaniami.
Starosta bialski informował systematycznie wo­
jewodę lubelskiego o aktach wandalizmu ze strony
żołnierzy sow., którzy mieli szczególne upodobanie
do niszczenia wszystkiego, co mogło przedstawiać ja­
kąś wartość użytkową oraz przedmiotów kultu religij­
nego.
Według starosty białostockiego szczególnie zły
stan bezpieczeństwa publ. był na terenach gmin przy­
legających do frontu, jak np. Goniądz, Kalinówka,
Jaświły, Krypno, Knyszyn i Trzcianne; nocne napady
rabunkowe żołnierzy sow. były na tych terenach bar­
dzo częstym zjawiskiem; przedmiotem rabunku były
zwierzęta hodowlane i płody rolne; rabowano również
narzędzia, przedmioty gospodarstwa domowego,
odzież cywilną itp.; szczególnie uciążliwy był samo­
wolny wyrąb lasów przez żołnierzy sow. i sprzedaż za
alkohol wyrąbanego drewna miejscowej ludności;
sprawcy byli na ogół nieuchwytni; o wypadkach za­
trzymania winowajców, jak również o ewentualnych
karach na ogół nikt nie słyszał; o ekscesach swoich
podwładnych byli informowani Komendant Wojsk, na
powiat białostocki, gen. lejtnant Subbotin oraz dowód­
ca II Białor. Frontu gen. Zacharów, którzy zapewniali
starostę, że ukrócą samowolę i gwałty.
Czerwonoarmiści rabowali także dzieła sztuki;
powiatowy urząd ziemski w Gostyninie w piśmie z 16
VII 1945 informował Ministerstwo Rolnictwa i Re­
form Rolnych o samowolnym zaborze przez wojska
sow. cennego i wartościowego obrazu (autorstwa wł.
malarza z XIX w.) z majątku Luszyn, przedstawiają­
cego posłów litew. klęczących z podarunkami u stóp
królowej Jadwigi proszących ją o rękę dla księcia Wła­
dysława Jagiełły; zaniepokojony rabunkami ówczesny
minister rolnictwa Mikołajczyk wystosował w tej spra­
wie interpelację do marsz. Rokossowskiego, prosząc
o wydanie odpowiednich zarządzeń, zmierzających do
ochrony ośrodków kultuiy przed samowolnymi rekwi­
zycjami dokonywanymi przez poszczególne jednostki
wojsk sowieckich.
 Tragiczna była sytuacja poi. przesiedleńców, któ­ jej przyczyną stało się wypasanie przez czerwonoarmi­
rzy na Ziemiach Odzyskanych (zach. i pn.), zajmowa­
li gospodarstwa poniem.; szczególnie uciążliwy był
rabunek koni i bydła, zwierząt niezbędnych dla funk­
cjonowania gospodarstw, co pozostawiało osiedleńców
bez środków do życia.
Skargi do władz kierowali też sami poszkodowa­
ni; do wojewody krak., A. Ostrowskiego, wpłynęło pi­
smo, w którym nawiązując do strat poniesionych w cza­
sie okupacji niem. (1939-45), wskazywano na poważ­
ne szkody wyrządzone przez wojska sow.; poszkodo­
wani rolnicy pisali: „Gospodarstwa nasze w okresie
okupacji niemieckiej były systematycznie niszczone
przez władze policyjne, gestapo i SS, które w toku do­
konywanych niezliczoną ilość razy rekwizycji popełniały mentów zniszczono bądź wywieziono do Moskwy.
grabieże i niszczyli mienie. Szkody stąd powstałe wy­
noszą wiele setek tysięcy złotych o przedwojennej sile
nabywczej. Obecnie przemaszerowująca, przez okolice
naszej gromady, rosyjska armia wielokrotnie powięk­
sza te szkody, a w szczególności: Io przez niszczenie
urządzeń gospodarczych oraz wszelkich maszyn i sprzę­
tów, 2° przez zabieranie plonów, wykaszanie pszenicy
jarej oraz nasiennych lucern i koniczyn, 3° przez zabie­
ranie rasowego bydła i owiec, 4° w drodze rabunku
popełnianego przez kwaterujących w naszych domach
rosyjskich oficerów i żołnierzy”.
C. Kolankiewicz, starosta powiatowy w Lipnie,
informując Pomorską Izbę Rolniczą w Toruniu o szko­
dach popełnionych przez czerwonoarmistów, prosił o
wyjaśnienie w jaki sposób należy powyższe straty za­
rejestrować, aby stanowiły one bezsporny dokument
przy ewentualnym rozliczeniu z A.Cz., odstawie kon­
tyngentów i ewentualnym wypłaceniu odszkodowań
rolnikom; starosta z Lipna skarżył się, że „żadne wła­
dze wojskowe nie chcą brać udziału w oszacowaniu
szkód”; w piśmie do urzędu woj. z 6 VIII 1945 prosił
o wskazanie przedstawicieli A.Cz., którzy sprawdzili­
by rejestracje szkód w zasiewach pól, na łąkach, w
lasach, budynkach itp.; wyznaczeni do tego przedsta­
wiciele A.Cz. najczęściej odmawiali współpracy; np.
oddelegowany w tym celu do Komisarza Ziemskiego
w Aleksandrowie por. wojsk sow. Gryszyn, który zaj­
mował się szacunkiem szkód spowodowanych prze­
pędem bydła przez powiat włocławski i skrawek po­
wiatu lipnowskiego, proszony o zajęcie się sprawdze­
niem wysokości szkód na pozostałym terenie, oświad­
czył, że „sprawa ta jego nie dotyczy”; Pomorska Izba
Rolnicza w piśmie do Ministerstwa Rolnictwa i Re­
form Rolnych donosiła, że wypadek przytoczony przez
starostę w Lipnie nie był odosobniony i „podobne zda­
rzają się dość często”.
W poł. VI 1946 miała miejsce regularna bitwa
Wojska Pol. z sow. żołnierzami w Zwoleniu k. Radomia;
stów koni w zbożu; kiedy właściciele zaprotestowali,
Sowieci wkroczyli do wsi; znajdujący się w pobliżu od­
dział leśny z grupy ppor. J. Jaskulskiego (pseud. „Zagoń-
czyk”) przybył z odsieczą i wyparł bolszewików ze Zwo­
lenia; żołnierze sow. po otrzymaniu pomocy spalili są­
siednią wieś, krwawo rozprawiając się z jej mieszkańca­
mi (uciekających chwytali i wrzucali w płomienie); we­
zwany z Radomia oddział WP stoczył z napastnikami
bitwę, podczas której zginęło 80 Sowietów.
Problem okupacji Polski przez Armię Czerwoną
pozostaje nadal niezbadany do końca; trudno jest usta­
lić dokładnie rozmiary gwałtów i rabunków, nie wszyst­
ko bowiem zostało zarejestrowane, zaś wiele doku­
E. Reale, Raporty; Polska 1945-1946, Paryż 1968; S. Kluz,
W potrzasku dziejowym. WIN na szlaku AK. Rozważania i do­
kumentacja, Londyn 1978; Armia Krajowa w Dokumentach V,
Londyn 1981; T. Żenczykowski, Polska Lubelska, Warszawa
1993; J. Kułak, Pierwszy rok sowieckiej okupacji Białystok 1944-
1945, Białystok 1996; J. Malara, L. Rey, La Pologne d ’une occu­
pation à Vautre (1944-1962), Paris (bdw); Wojna domowa czy
nowa okupacja. Polska po roku ¡944, Wrocław 1998; W. W. Bed­
narski, M.D. Bednarski, Z dziejów okupacji ziem polskich przez
Armię Czerwoną w latach 1944-194?, Puławy 1998.
Waldemar Bednarski
ARMIA KONNA, I Armia Konna, Konarmia-
najsilniejsza bolszew, formacja wojsk, okresu wojny
domowej w Rosji (1917-21) i wojny z Polską 1919-
20 pol.-bolszew. wojna.
Tworzenie A.K. związane jest z osobą S.M. Bu­
dionnego. kawalerzysty armii carskiej, uczestnika
wojny ros.-jap. i I wojny świat., który dosłużył się stop­
nia starszego podoficera; po rewolucji lutowej przy­
był latem 1917 do Mińska, gdzie został wybrany do
zrewoltowanego komitetu dywizyjnego; brał udział w
rozbrajaniu „dzikiej” dywizji L. Korniłowa w Orszy;
1918 sformował konny oddział do walki z białogwar­
dzistami, który szybko przekształcił się w pułk, póź­
niej w brygadę, a potem w dywizję kawalerii Armii
Czerwonej; z dywizją tą walczył pod Carycynem, a na
pocz. 1919 dokonał błyskawicznego rajdu na tyły wojsk
P. Krasnowa; w czerwcu dywizja została przekształco­
na w korpus, który rozbił kawalerię białogwardzisty K.
Mamontowa; X I 1919 korpus został przeorganizowa­
ny w I A.K., a dowództwo powierzono Budionnemu;
A.K. odegrała wybitną rolę w rozgromieniu wojsk A.
Denikina, w zdobyciu Zagłębia Donieckiego i Pn.
Kaukazu; 3 IV wyruszyła z Majkopu na front poi.; 28
IV rozbiła w marszu zgrupowanie anarchisty N. Mach-
no w Hulajpolu i w poł. maja stanęła w Humaniu.
 ARMIA KONNA
A.K. liczyła w tym czasie 16 tys. szabel, 4 pociągi
panc., 3 eskadry lotn., 84 samochody panc., liczną arty­
lerię i taczanki; podzielona była na 4 dywizje (4 pod do­
wództwem Gordowikowa, 6 pod dowództwem S. Timo-
szenki, 11 pod dowództwem Morozowa i 14 pod do­
wództwem Parchomienki) oraz samodzielną brygadę; do­
wódcą był Budionny, komisarzem K. Woroszyłow.
Po odejściu części sił poi. na Białoruś bolszewi­
cy zdecydowali się na atak; 27 V 1920 rozpoczęła się
ofensywa na Ukrainie (XII Armia, XIV Armia, „Gru­
pa Fasty”), w której udział wzięła A.K.; jej 5-dniowy
szturm na Kuratów i Lipniki Polacy odparli, zadając
nacierającym duże straty; 2 VI Polacy kontratakowa­
li, zdobywając 2 pociągi panc.; jedynym sukcesem bol­
szewików było wciągnięcie do okrążenia kawalerii gen.
Kamickiego przez 4 i 14 dywizje A.K., które Polacy
przerwali; 5 VI 3 dywizje A.K. uderzyły na słabo ob­
sadzony styk poi. 3 i 6 Armii w rejonie Samhorodka i
Śnieżnej, przedarły się na tyły poi. (z tego powodu 5
VI był przez 30 lat obchodzony jako jedno ze świąt
A.Cz.); w tym czasie z A.K. przeszedł na stronę poi.
pułk Orenburskich Kozaków esauła Jakowlewa; A.K.
po przedarciu się na tyły poi. rozpoczęła wojnę syste­
mem tatarskim, wycinając w pień małe oddziały, nisz­
cząc i grabiąc kraj; dzięki dużej mobilności była trud­
na do rozbicia przez większe siły poi.; 7 VI A.K. na­
padła na Żytomierz, wycięła w pień nieliczny garni­
zon poi., spaliła miasto i uwolniła 5 tys. jeńców bol-
szew., część wcielając do swych szeregów; tego same­
go dnia spaliła w Berdyczowie szpital wraz z persone­
lem i 600 rannymi; atak 10 VI na wycofującą się z
Kijowa 6 Armię Rydza-Śmigłego skończył się niepo­
wodzeniem; 15/16 VI A.K. poniosła porażkę pod Tar­
czynem i Horbulewem w walce z 7 dywizja gen. Szu­
berta; 4 VII A.K. stoczyła całodzienny bój na przed­
polu Równego z dywizją jazdy gen. Sawickiego; poi.
dywizja została okrążona, lecz następnego dnia prze­
biła się do swoich; 8 VII gen. Raszewski wypierając
A.K., zdobył Równe; 14. VII dywizja jazdy płk. Róm-
mla stoczyła z A.K. bój pod Chojałowem; 26 VII A.K.
zająła Brody; 2 VIII rozpoczęła się bitwa o Brody,
podczas której gen. Sawicki wbił się głęboko w bok
A.K.
Wobec zbliżania się wojsk boi szew. Frontu Zach.
do Warszawy dowództwo Armii Czerwonej wydało
rozkaz przejścia XII Armii i I A.K. pod rozkazy Tu-
chaczewskiego i atakowania na osi Lublin-Warszawa;
Budionny, inspirowany prawdopodobnie przez człon­
ka Rady Wojennej Frontu J. -> Stalina, nie usłuchał
rozkazu i ruszył na Lwów; od tej pory 2 sow. fronty
rozchodziły się pod kątem 45°.
12 VIII rozpoczęło się oblężenie Lwowa przez
A.K.; następnego dnia A.K. atakowała Radziechów, a
313
14 VIII stoczyła bój o Łopatyń; 15 VIII walczyła z 6
Armią poi. pod: Kamionką Strumiłową, RudąSielec-
ką, Krosnem, Buskiem, Streptowem, Zucharzycami i
Laszkami Król.; 16 VIII nastąpił atak wojsk pol., po
czym Budionny wycofał się i zajął pozycje obronne;
17 VIII miał miejsce bój pod Zadwórzem; w czasie 6
ataków A.K. poległo 318 poi. Termopilczyków, ochot­
ników batalionu kpt. B. Zajączkowskiego; 18 VIII
dywizja jazdy gen. Rómmla idąc na odsiecz Lwowa,
stoczyła z A.K. 2 bitwy: pod Artasowem i Żółtańcami
i w pościgu za nieprzyjacielem rozbiła pod Warężem
dywizję strzelecką; 20 VIII A.K. wycofała się spod
Lwowa; po niepowodzeniach pod Lwowem Budion­
ny zdecydował się iść na odsiecz pobitemu już Tucha-
czewskiemu; 28 VIII podszedł pod Zamość i rozpo­
czął ostrzeliwanie miasta, szturmując je (29-30 VIII)
bezskutecznie; obrońcy pod dowództwem mjra Bołtu-
ciai płk. ukr. Bezruczki kontratakiem zmusili A.K. do
odstąpienia; nadciągające w szybkim tempie poi. woj­
sko pod dowództwem gen. W. Sikorskiego okrążyło
A.K., tworząc „pierścień zamojski”; 3 1 VIII rozegrała
się największa bitwa kawalerii od Bitwy Narodów pod
Lipskiem 1813; dywizja jazdy gen. Rómmla walczyła
pod Komarowem przez cały dzień z dwoma dywizja­
mi jazdy A.K.; była to bitwa, do której dążyło dowódz­
two poi. od 2 miesięcy; doprowadziła ona do pokona­
nia A.K. i była ostatnią prawdziwą bitwą kawalerii w
dziejach Europy; w czasie jej trwania ranny został por.
T. Komorowski, późniejszy dowódca Armii Krajo­
wej.
Od 1 IX resztki pobitej przez siły poi. A.K. prze­
dzierały się przez pozycje poi. piechoty i uchodziły na
wschód; Budionny, Woroszyłow, Timoszenko, Tiule-
niew i prawdopodobnie Stalin ratowali się ucieczką;
13 IX A.K. wyparta została z Włodzimierza, a 18 IX
jazda poi. pod dowództwem gen. Jędrzejewskiego wda­
rła się do Równego i otoczyła brygadę Tiuleniewa; 20
IX Budionny uzyskał zgodę Tuchaczewskiego na wy­
cofanie A.K. z frontu poi. i skierowanie na Krym; pod­
czas marszu nad Dniepr A.K. dokonała szeregu po­
gromów, mordując anarchistów, Żydów i burżujów;
Budionny przeprowadził czystkę, wymierzając srogie
kary; kampania galicyjska nadwerężyła do ostatnich
granic dyscyplinę najlepszej kiedyś formacji Armii
Czerwonej; odżyły tu pierwotne instynkty anarchicz­
nych band kozackich; po uzupełnieniu strat i przefor-
mowaniu A.K. późną jesienią 1920 wzięła udział w
walce z oddziałami Wrangla, a 1921 likwidowała od­
działy anarchistów Machno i zwalczała kontrrewolu­
cyjne powstania nad Donem i na Kubaniu; 1923 zo­
stała rozwiązana.
A.K. miała stać się decydującą siłą w rozbiciu
wojsk poi. i w kontynuacji pochodu zwycięskiej re­
wolucji na Zachód; nadziei w niej pokładanych nie
spełniła; największym jej osiągnięciem było przerwa­
nie poi. frontu i przedarcie się na tyły armii poi.; wyci­
nała w pień małe poi. garnizony i osamotnione od­
działy, paliła szpitale, „oczyszczała” teren z „wrogów
klasowych”, ale nie wygrała z Polakami ani jednej
dużej bitwy i sama została rozbita i wycofana z frontu;
dokładnie w tym samym czasie na pn. rozpoczęła się
druga wielka batalia, która zadecydowała o zwycię­
stwie Polaków bitwa nad Niemnem; opiewana w
literaturze sow. (i zach.) „wielka 10-tygodniowa ofen­
sywa” A.K. osiągnęła tempo 3 km na dobę!
W czasie Wielkiej Czystki (-> czystki stalinow­
skie), której ofiarą padła większość dowódców Armii
Czerwonej, dawn, oficerowie w A.K. cieszyli się spe­
cjalnymi względami Stalina i awansowali w szybkim
tempie; wielu z nich zostało marszałkami ZSRR; pi­
sarz I. Babel, który jako żołnierz A.K. w sposób reali­
styczny opisywał rzeczywiste zachowanie się Krasno­
armiejców, oskarżony przez Budionnego, poniósł
śmierć.
N. Davies, Biały Orzeł - Czerwona Gwiazda. Wojna pol­
sko-sowiecka 1919-1920, Londyn 1971; The High Russian Com­
mand 1917-1941, London 1984; Encyklopedia Rewolucji Paź­
dziernikowej, Warszawa 1987; A.L. Szczęśniak, Wojna polsko-
radziecka 1918-1920, Warszawa 1989.
Andrzej Leszek Szczęśniak
ARMIA KRAJOWA - konspiracyjna część
-> Pol. Sił Zbrojnych w czasie II wojny świat., działa­
jąca pod okupacją niem. i sow., podległa -> Rządowi
RP na Obczyźnie i jego -> Delegaturze na Kraj.
Zadaniem AK było tworzenie struktur wojsko-
wo-organizacyjnych na czas okupacji w celu mobili­
zacji społeczeństwa do walki bieżącej, ochrona -> Pol.
Państwa Podziemnego oraz odtworzenie armii na czas
otwartej walki o niepodległość, czyli przygotowanie
kraju do powstania powszechnego.
Konspiracja w Polsce powstała najwcześniej
wśród okupowanych państw w Europie i posiadała wy­
jątkowe natężenie i bogactwo działania; naród poi.,
zróżnicowany polit., przyjął generalnie bojową posta­
wę wobec okupantów; już w czasie walk IX 1939 na
ziemiach poi. oprócz oddziałów powrześniowej par­
tyzantki wojsk, tworzono zbrojne organizacje konspi­
racyjne, które dały początek AK; były to; 1° organiza­
cje dywersyjne, składające się z przeszkolonych przed
wojną ludzi (np. „Opole-Odra”, Tajna Organizacja
Wojsk. - TOW), 2° organizacje konspiracyjne powstałe
z oddziałów partyzantki wrześniowej (np. Organiza­
cja Wojsk. „Wilki” - OW „Wilki”, komenda Obroń­
ców Polski - KOP), 3° organizacje wojsk, partii i stron­
nictw polit. (np. Gwardia Ludowa PPS-WRN, Orga­
nizacja Orła Białego - OOB), 4° organizacje wojsk,
tworzone na rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojsk
Pol., np. Organizacja Wojsk. (OW), Służba Zwycię­
stwu Polski (SZP), Obóz Polski Walczącej - OPW;
gł. organizacją polit.-wojsk. była Służba Zwycięstwu
Polski, utworzona w oblężonej Warszawie 2 7 IX 1939,
przemianowana I 1940 na Związek Walki Zbrojnej
(ZWZ), a po kolejnej fazie scalania z innymi organi­
zacjami ( 14II 1942) na Armię Krajową (AK); wojsko
formalnie podlegało Delegaturze Rządu na Kraj, w rze­
czywistości zachowało dużą samodzielność w podej­
mowaniu decyzji polit.; ZWZ miał być organizacją ka­
drową, ale intensywny proces scalania organizacji pod­
ziemnych, budowa Administracji Zmilitaryzowanej,
Odtwarzanie Sił Zbrojnych (OSZ), walka bieżąca i
przygotowywanie planów powstania powsz. sprawiły,
iż stał się organizacjąo charakterze masowym; IV 1940
ZWZ utworzył specjalną organizację do walki bieżą­
cej Związek Odwetu (ZO), któiy organizował i inten­
syfikował dotychczasowe działania (sabotaż, dywer­
sja konspiracyjna), rozpoczął produkcję broni i środ­
ków walki.
1940 istniało na ziemiach poi. ok. 200 organiza­
cji bojowych, które łączyły się w większe ugrupowa­
nia i stopniowo wchodziły w skład ZWZ-AK; 1940-
44 scalono kilkadziesiąt dużych organizacji bojowych,
w tym Obóz Polski Walczącej, Organizacja Wojsk..
Organizacja Wojsk. „Wilki”, Gwardia Lud. PPS-WRN,
Pol. Organizacja Zbrojna, Konfederacja Zbrojna, So-
cjalist. Organizacja Bojowa, Tajna Armia Pol., Tajna
Organizacja Wojsk., Gryf Pomorski, Unia, Polska Nie­
podległa Organizacja Orła Białego, część Nar. Orga­
nizacji Wojsk., oddziały taktyczne Batalionów Chłop­
skich, część Nar. Sił Zbrojnych, Związek Odbudowy
RP, Kadra Powstańców Niepodległościowych, Pol.
Związek Wolności Pobudka, Związek Oficerów Re­
zerwy; scalanie oddziałów wojsk, odbywało się na
zasadzie pełnej integracji lub podporządkowania
wojsk, z zachowaniem autonomii polit.; komendanci i
kadra wcielanych oddziałów i organizacji otrzymywali
odpowiednie stanowiska w hierarchii ZWZ-AK, żo­
łnierzy wyszkolonych lub uzbrojonych wcielano do
oddziałów liniowych ZWZ-AK, nieuzbrojonych do re­
zerwy 1. i 2. rzutu oraz do organizacji pomocniczych;
1944 stan oddziałów liniowych AK osiągnął ok. 350
tys. żołnierzy; stany rezerw 1. i 2. rzutu oraz organiza­
cji pomocniczych nie są dokładnie znane; w AK słu­
żyło ponad 3 tys. partyzantów sowieckich.
W pierwszym okresie Odtwarzania Sił Zbrojnych
(OSZ) budowana była struktura terytorialna konspira­
cyjnego wojska, oparta o istniejący przed 1939 podział
 ARMIA KRAJOWA
adm. państwa; podstawową jednostką była placówka
(jedna lub kilka gmin), obwód (odpowiednik powiatu),
okręg (pokrywający się z woj.) oraz obszar (obejmują­
cy swym zasięgiem kilka województw); istniały też po­
średnie szczeble dowodzenia: podokręg (część woj.),
inspektorat rejonowy (kilka obwodów) oraz rejon lub
podobwód; w pocz. okresie działania powołane zostały
komendy obszarów: nr 1 w Warszawie, nr 2 w Białym­
stoku, nr 3 we Lwowie, nr 4 w Krakowie, nr 5 w Pozna­
niu i nr 6 w Toruniu; później nastąpiły zmiany, w wyni­
ku których 1942-44 Komendzie GL podlegały bezpo­
średnio komendy: Okręgu Kielecko-Radomskiego,
Okręgu Kraków, Lublin, Łódź, Śląsk, Wilno i Wołyń;
na pocz. 1942 zlikwidowano Okręg Warszawa-Woje­
wództwo i Warszawa-Miasto, a utworzono Obszar War­
szawski, składający się z 3 podokręgów: Północ,
Wschód i Zachód oraz z Okręgu Warszawa-Miasto; ist­
niały również 3 komendy obszarów: Białostockiego
(okręgi Białystok, Nowogródek, Polesie), Lwowskie­
go (okręgi Lwów, Tarnopol, Stanisławów) i zach. (okręgi
Poznań i Pomorze); Komendzie Gł. podlegały bezpo­
średnio 2 skupiska konspiracyjne poza granicami Pol­
ski, uznawane jako okręgi AK: w Rzeszy Okręg „Ber­
lin” i na Węgrzech Okręg „Liszt”; całością działalności
ZWZ-AK kierowała Komenda Gł. i sztab w skład któ­
rego wchodziły: Oddział 1- Organizacyjny, Oddział II
- Informacyjno-Wywiadowczy, Oddział III - Operacyj­
no-Wyszkoleniowy, Oddział IV - Kwatermistrzostwa,
Oddział V - Łączności, VK - Łączności Konspiracyj­
nej i Oddział VI - Biuro Informacji i Propagandy (BIP);
ponadto poza oddziałami KG działało Kierownictwo
Dywersji „Kedyw” i Szefostwo Służb Sprawiedliwo­
ści.
Komendantami Gł. SZP-ZWZ-AK byli: gen. K.
Sosnkowski „Godziemba” (jednocześnie zastępca
Naczelnego Wodza PSZ), pełniący tę funkcję na emi­
gracji (13 XI 1939-18 VI 1940), w kraju zastępował
go gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski, gen. S. Rowec­
ki „Grot”, „Rakoń”, „Grabica” (30 VI 1940-30 VI
1943), gen. T. Komorowski „Bór”, „Korczak”, „Znicz”
(17 VII 1943-2 X 1944), gen. L. Okulicki „Kobra”,
„Niedźwiadek”, „Termit” (2 X 1944-19 I 1945).
Działalność AK prowadzona była w 2 zasadni­
czych formach, ściśle ze sobą związanych: 1° stwo­
rzenie struktur wojsk, i organizacyjnych na okres oku­
pacji, których zadaniem byłaby wewn. organizacja
społeczeństwa przeciwdziałająca załamaniu mor., sta­
wiająca przed narodem cele, dla realizacji których ko­
nieczne było tworzenie organizacji i instytucji wyzwa­
lających energię społ. oraz zmobilizowanie społeczeń­
stwa do uczestnictwa w różnych formach oporu prze­
ciwko okupantom, włącznie z walką bieżącą; 2° przy­
gotowanie konspiracyjnej armii na czas otwartej wal­
315
ki o niepodległość, czyli na czas powstania powsz.; to
zadanie otrzymało nazwę Odtwarzania Sił Zbrojnych
(OSZ) i prowadzone było przez cały okres okupacji;
OSZ realizowano w 2 podstawowych formach: two­
rzenie wojsk, struktur terenowych, a w końcowym eta­
pie tworzenie wojsk, struktur taktycznych; tworzenie
konspiracyjnego wojska, zarówno do akcji bieżących,
jak i powstania powsz. wymagało budowania równo­
ległego aparatu adm.; w tym celu zorganizowano Ad­
ministrację Zmilitaryzowaną; na podstawie planowa­
nych założeń podejmowano praktyczną działalność:
w zakresie walki bieżącej AK prowadziła wywiad,
dywersję konspiracyjną i dywersję bojową, akcje od­
wetowe i ochronne, akcje ekspriopriacyjne, produk­
cję broni i bojowe działania mające na celu ochronę
ludności oraz propagandę; w zakresie przygotowań do
powstania powsz. AK podejmowała przedsięwzięcia,
które miały doprowadzić do pełnej gotowości w mo­
mencie ogólnego wystąpienia; zamierzenia te były za­
warte w 2 kolejno opracowanych planach powstania
powsz. (pierwszy 1940, drugi 1942); plany te zakła­
dały desant lotn. oraz in. formy wsparcia ze strony
aliantów zach. i Pol. Sił Zbrojnych na Zach., a w dal­
szej fazie walki również desant morski (projekt Chur­
chilla); realizacja tych zamierzeń miała się odbyć w 4
etapach: Io okres konspiracji, 2° okres czujności i
pogotowia, 3° moment wybuchu powstania, 4° właśc.
akcja powstańcza; kolejnym zadaniem po okresie walk
powstańczych i opanowaniu terenu miał być ostatni
etap OSZ w kraju, oparty na dyslokacji wielkich jed­
nostek WP sprzed 1 IX 1939; wg przyjętych zasad
organizacyjno-mobilizacyjnych przewidywano odtwo­
rzenie 31 dywizji piechoty, 8 brygad kawalerii i 1 bry­
gady pancerno-motorowej; pod koniec 1943 plan po­
wstania powsz. zastąpiono nowym planem „Burza”,
uwzględniającym sytuację, jaka nastąpi po wkrocze­
niu na ziemie poi. -> Armii Czerwonej.
ZWZ-AK przystosowywały swą strukturę do
przyjętych planów walki bieżącej i powstania powsz.;
wczesną wiosną 1940 utworzono wydzielony pion zw.
Związkiem Odwetu - ZO, który stał się podstawą walki
bieżącej w konspiracji, prowadząc akcje sabotażowe i
dywersyjne, osobno działała Tajna Organizacja Wojsk.,
„Opole-Odra” i piony bojowe organizacji scalanych z
AK; od VIII 1941 wydzielono pion ZWZ-AK „Wa­
chlarz” o odrębnej strukturze organizacyjnej do pro­
wadzenia dywersji i wywiadu na okupowanych przez
Niemców terenach na wschód od Bugu; 1942/43 utwo­
rzone zostało Kierownictwo Dywersji „Kedyw”, w
skład którego weszły: ZO, TOW, Grupy Szturmowe.
„Opole-Odra” i „Wachlarz”; komórki „Kedywu” i po­
zostające w ich dyspozycji grupy specjalne znajdowa­
ły się na wszystkich szczeblach dowodzenia; wśród
3 ID n n iT im n n n j w T n
kadry „Kedywu” były oddziały Szarych Szeregów, har­
cerskie bataliony „Zośka” i „Parasol”; przedsięwzię­
cia w zakresie bieżących akcji bojowych, dywersyj­
nych i odwetowych AK, koordynowało Kierownictwo
Walki Konspiracyjnej, które po scaleniu w poł. 1943 z
Kierownictwem Walki Cywilnej przekształciło się w
Kierownictwo Walki Podziemnej.
Nową formą działania wojska było utworzenie
27 IX 1939 w Komendzie SZP Oddziału Polit. (OP),
przeznaczonego do prowadzenia propagandy oraz in­
formacji polit.; po przekształceniach 1940 Oddział
przyjął nazwę Biuro Informacji i Propagandy (BIP) i
w strukturze KG ZWZ stał się VI Oddziałem Sztabu;
odpowiednie komórki BIP powstawały na wszystkich
szczeblach dowodzenia; Biuro organizowało i koor­
dynowało działalność propagandowo-wydawniczą, w
tym gł. periodyków AK „Biuletynu Informacyjnego”
i „Wiadomości Polskich”; szczególną rolę odegrały
działania propagandowe mające na celu sianie dywer­
sji psychol. i defetyzmu wśród Niemców, zarówno na
froncie, jak i na tyłach; zorganizowana została bez­
precedensowa akcja„N”, która podszywając się pod
opozycję niem. działała od końca 1940 do zakończe­
nia wojny; wydawała ona m.in. 9 periodyków w jęz.
niem.; w ramach BIP-u organizowano cały system pro­
pagandy i informacji mobilizującej naród do walki, a
w tym wiele działań o nieprzemijającej wartości dla
ratowania kultury poi.; ważną działalnością BIP-u było
również przeciwdziałanie dywersyjnej propagandzie
antykomun., prowadzone w ramach akcji „Antyk”.
Konspiracja poi rozwijająca się w skali niespo­
tykanej w in. okupowanych państwach, posiadała sze­
roką bazę, obejmującą wszystkie warstwy społ. oraz
wykwalifikowane kadry oficerów rezerwy, pochodzą­
ce ze środowisk inteligenckich, zwł. nauczycielskich;
szkolenie kadr prowadził wydział wyszkolenia oddzia­
łu operacyjnego Komendy Gł. i odpowiednie komór­
ki w okręgach; prace w celu organizowania konspira­
cyjnych szkół i kursów prowadzono od 1941; objęły
one 9 547 elewów; 1942-44 do kraju zrzucono z Wiel­
kiej Brytanii oficerów specjalnie przeszkolonych za­
równo do pracy w sztabach i komendach wyższych
szczebli dowodzenia, jak i na dowódczych stanowi­
skach w pionie dywersji i działalności bojowej, tzw.
cichociemnych.
Jedną z podziemnych form walki rozwijaną od
pocz. działalności ZWZ-AK był wywiad; już napocz.
1940 przekazano aliantom treści rozmów gestapo i
NKWD, mających na celu uzgodnienie zwalczania
tworzącej się poi. konspiracji (Lwów, Kraków, Zako­
pane - 1939/40); dokładnie rozpracowano przygoto­
wywaną przez Niemców ofensywę przeciwko ZSRR
(Plan Barbarossa) i przekazano ją Moskwie za pośred­
nictwem aliantów, zlokalizowano bazy ubotów w ca­
łej Europie, zlokalizowano wszystkie zakłady Focke-
Wulfa w całej Europie (zostały one nast. zbombardo­
wane przez aliantów w ciągu nocy), dokładnie rozpra­
cowano produkcję rakiet V-1 i V-2 w Peenemünde, V-
2 w Bliźnie, wykradziono rakietę V-2, zbadano jej
mechanizmy i właściwości, wysłano najważniejsze
części do Anglii, zdobyto niem. plany operacji „Zita­
delle” (bitwa pod Kurskiem) i przekazano je sojuszni­
kom; wspólnie z franc. Resistance zlokalizowano 162
wyrzutnie V-1 w pn. Francji; przekazano dowództwu
sowieckiemu niem. plany obrony Gdyni (koniec III
1945), zdobyto niem. plany Grupy Armii „Mitte” na
przedpolach Warszawy, w czasie powstania warsz.
przekazywano dowództwu sow. dane o dyslokacji
wojsk niemieckich.
Organizacja konspiracji przebiegała wg określo­
nych etapów i dostosowywana była do możliwości i
potrzeb; w pierwszej fazie chodziło o przeciwdziała­
nie nar. depresji, którą przezwyciężano poprzez orga­
nizowanie się, wytyczanie celów i zadań, gromadze­
nie środków walki (na razie z pobojowisk), budzenie
wiary w możliwości osiągnięcia sukcesu i w potęgę
koalicji; jednocześnie po obu stronach „granicy przy­
jaźni” działała partyzantka powrześniowa i wykony­
wano liczne akty sabotażowe i dywersyjne, m.in. prze­
ciwko sow. dostawom surowców strategicznych dla
Rzeszy, których kontynuacji dowództwo ZWZ kate­
gorycznie zabroniło po klęsce Francji; III 1941 po
wykryciu przez wywiad planu „Barbarossa” został
wydany rozkaz prowadzenia przez ZO akcji sabotażo-
wo-dywersyjnych „na średnim poziomie”; w ciągu 2
miesięcy przeprowadzono kilka tys. akcji, w tym wy­
kolejono 52 pociągi, podpalono 88, uszkodzono 488
parowozów i 2177 wagonów; po rozpoczęciu wojny
niem.-sow. ZWZ, w porozumieniu z dowództwem sow.
(G. Żuków), stworzył organizację bojową „Wachlarz”,
która prowadziła dywersję na tyłach frontu „od Dyne-
burga do Odessy”; kierowali nią cichociemni; „Wa­
chlarz” dokonał licznych akcji kolejowych, odbicia
więźniów i walki z oddziałami okupanta; w General­
nym Gubernatorstwie (GG) ZO wykonał wiele akcji
sabotażowo-dywersyjnych, wśród których do najgło­
śniejszych należały: „Wieniec” I - wysadzenie torów
z pociągami na węźle warszawskim - oraz przepro­
wadzone na większą skalę działania na węźle podla­
skim pod nazwą „Akcja Zastrzeżona D”.
Po przystąpieniu Niemców pod koniec 1942 do
realizacji kolejnej fazy -> Generalnego Planu Wschod­
niego na Zamojszczyźnie zaistniała konieczność przej­
ścia od metod walki zwanej dywersją konspiracyjną
do dywersji bojowej i intensyfikacji skali walki; w tym
celu w miejsce tymczasowych (okazjonalnych) oddzia­
 łów dywersyjnych zaczęto szybko tworzyć leśne od­
działy dyspozycyjne (partyzanckie) i do prowadzenia
działań, które przybrały postać jawnego wystąpienia
(powstania); poi. podziemie wystąpiło zbrojnie w obro­
nie ludności cywilnej; stoczono kilka dużych bitew
(Wojda, Zaboreczno, lasy Kosobudzkie, Róża) i prze­
prowadzono kilkaset większych akcji dywersyjnych i
odwetowych wymierzonych przeciwko kolonistom
niem.; powstanie zamojskie prowadzone było solidar­
nie przez poi. podziemie, oprócz lokalnych oddzia­
łów AK-BCh, z Warszawy przybyła specjalna Kom­
pania Warsz.; w końcowej fazie włączyły się oddziały
GL; ostry poi. opór oraz klęska Niemców pod Stalin­
gradem (II 1943) i Kurskiem (lato 1943) doprowadzi­
ły do zaniechania przez Niemców tej fazy GO.
Walki naZamojszczyźnie doprowadziły do zmia­
ny strategii podziemia; służyć temu miał przede wszyst­
kim -„Kedyw”, który nasilił i rozszerzył metody wal­
ki bieżącej; prowadził on własną produkcję środków
bojowych, miał własny wywiad, łączność i służbę zdro­
wia; 1943 po przejściu do dywersji bojowej, prowa­
dzonej jawnie dużymi oddziałami lub zespołami od­
działów partyzanckich oddziały stacjonujące na stałe
w lasach były wzmacniane na czas akcji przez mobili­
zowane doraźnie oddziały terenowe; w związku z na­
sileniem działalności zbrojnej H. Himmler ogłosił zie­
mie poi. jako „obszar walki z bandami” (Bandenkamp-
fgebiet), co powodowało znaczne zwiększenie garni­
zonów wojska i policji oraz danie dowódcom specjal­
nych uprawnień do wprowadzenia zaostrzonego ter­
roru.
Sukcesy AK i jej „Wachlarza” na Kresach spo­
wodowały, iż VI 1943 dowództwo sow. wydało roz­
kaz o zwalczaniu AK („partyzantów-legionistów”) na
wschód od Bugu; partyzantka sow. i -> „Smiersz” roz­
brajały podstępnie lub atakowały oddziały poi.; po
okresie zaskoczenia Polacy stawili skuteczny opór
zbrojny; z czasem rozkaz sow. objął także ziemie na
zachód od Bugu, ale tu jego realizacja okazała się zu­
pełnie niemożliwa.
Znaczną rolę odegrała AK w obronie ludności;
gdy wiosną 1943 Ukr. Armia Powstańcza rozpoczęła
rzezie Polaków na Wołyniu i Podolu, dowództwo AK
przystąpiło do organizowania obrony ludności poi.,
skupiając ją w określonych miejscowościach zw. ba­
zami; baz było kilkadziesiąt, największa z nich Prze-
braże (Wołyń) dała schronienie ok. 25 tys. uchodźców
i odparła ataki połączonych sił ukr. nacjonalistów;
obrona ludności poi. przed upowcami i wspomagają­
cymi ich siłami kolaborantów z SS-Galizien angażo­
wała znaczne siły AK; współpracowano przy tym z
partyzantką sow., która odgrywała dwuznaczną rolę;
na Wołyniu, Podolu i ziemiach centralnej Polski sto­
sunki AK ze „Smierszem” i sow. partyzantką układały
się w miarę dobrze; decydowało o tym zarówno zwięk­
szone zagrożenie ze strony Niemców i nacjonalistów
ukr„ jak również siła oddziałów AK; gdy w końco­
wym okresie wojny sow. zgrupowania specjalne do­
stały rozkazy zniszczenia akowskich oddziałów, oka­
zywało się to niemożliwe do wykonania z uwagi na
siłę AK; tak było np. na Podkarpaciu, gdzie działało
słynne zgrupowanie płk. Zołotara (po wojnie spędził
on kilka lat w łagrze za niewykonanie rozkazu rozbi­
cia akowskiego oddziału).
Zmieniająca się sytuacja militarna i polit. spo­
wodowała, że pod koniec 1943 oba plany powstania
powsz. zastąpiono tzw. planem „Burza”; przewidywał
on, w miarę odwrotu Niemców i wkraczania na zie­
mie II Rzeczypospolitej Armii Czerwonej - zespół
kolejnych wystąpień zbrojnych zmobilizowanych
uprzednio okręgów AK; cele „Burzy” były dwojakie:
walka z Niemcami i obrona przed nimi i ich ukr. so­
jusznikami ludności cywilnej oraz występowanie do­
wódców AK i przedstawicieli Delegatury w roli go­
spodarzy wobec wkraczających Sowietów; Rząd RP
liczył, że wystąpienie oddziałów AK i ujawnienie się
ich dowódców doprowadzi do współpracy z Sowieta­
mi i do uznania przez nich przedstawicieli Rządu RP
na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną; do
„Burzy” formowano duże jednostki zgodnie z planem
Odtwarzania Sił Zbrojnych (OSZ); zapoczątkowane I
1944 na Wołyniu przez 27 DP AK w miarę przesuwa­
nia się frontu objęły: Wileńszczyznę, Lwowskie, Po­
lesie, Lubelszczyznę, Rzeszowskie, wsch. Mazowsze
i Podlasie, Krakowskie, Białostockie, Kieleckie i Piotr­
kowskie; ogółem AK wystawiła 14 partyzanckich dy­
wizji piechoty, 3 zgrupowania batalionów, 2 brygady
kawalerii oraz kilka samodzielnych pułków, łącznie
ok. 150 tys. żołnierzy; w walkach współdziałała z Ar­
mią Czerwoną w zdobywaniu m.in. Kowla, Wilna,
Lwowa, Lublina, Puław, Zamościa, Rzeszowa, Siedlec;
wiele miast zdobyła samodzielnie: m.in. Kock, Che­
łm, Mińsk Mazowiecki, Sokołów, Węgrów. Radzymin;
wśród wielkich działań zbrojnych AK szczególne zna­
czenie miało powstanie warsz.; nie było ono zapla­
nowane jako część planu „Burza”, jednak sytuacja
polit. i militarna, a także zamiary niem. wobec War­
szawy ijej ludności skłoniły Delegata Rządu i dowódz­
two AK do podjęcia walki zbrojnej o stolicę; siły AK
w Warszawie liczyły ok. 50 tys. żołnierzy i były do­
wodzone przez płk. A. Chruściela („Monter”); do dzia­
łań przystąpiły także oddziały innych ugrupowań, które
podporządkowały się dowództwu AK: NSZ, Armia
Lud., Pol. Armia Lud. i Korpus Bezpieczeństwa (łącz­
nie ok. 5 tys.), siły niem. liczące początkowo ok. 15
tys. wzrosły do 50 tys.; dysponowały one bronią panc..
artylerią i lotnictwem; ściągnięto również najlepsze jed­
nostki Wehrmachtu i SS ( SS „Wiking”, SS „Toten-
kopf\ SS Hermann Góring), brygadę kryminalistów
„Mordbrigade”, policję ukr., biygadę RONA (Russkąja
OswoboditielnajaNarodnaja Armia) i 2 dywizje jazdy
kozackiej (XV Korpus SS); po wybuchu powstania
Stalin zatrzymał sow. ofensywę nad Wisłą; próby na­
wiązania kontaktów z dowództwem Armii Czerwonej
nie dały rezultatów; Sowieci do 10 IX odmawiali sa­
molotom alianckim prawa lądowania na swoim tery­
torium po dokonaniu zrzutów dla Warszawy; w wal­
kach poległo ok. 18 tys. powstańców, ok. 25 tys. zo­
stało rannych, spośród ludności cywilnej zginęło ok.
180 tys. osób; straty niem. wyniosły ok. 17 tys. zabi­
tych i zaginionych, 9 tys. rannych, przy czym dane są
niepełne, gdyż w pierwszych dniach zostały zniszczo­
ne całe jednostki, o których losach nie informują źró­
dła niem.; po upadku powstania warsz. Niemcy wy­
siedlili pozostałą ludność Warszawy (ok. 650 tys.), a
miasto systematycznie palili i wysadzali w powietrze;
powstanie umożliwiło Sowietom zdobycie przyczó­
łków w rejonie Puław i Magnuszewa i umocnienie się
nad Wisłą.
Stosunek Armii Czerwonej do AK był zdecydo­
wanie wrogi; po ustabilizowaniu się władzy komunist.
-> Pol. Komitetu Wyzwolenia Nar (PKWN), nastąpi­
ły kolejne masowe aresztowania akowców; wybitniej­
si członkowie AK i Delegatury byli rozstrzeliwani bez
sądów, potem, gdy liczba schwytanych wzrosła, kie­
rowano ich do różnego rodzaju obozów przejściowych,
skąd deportowano w głąb ZSRR; część żołnierzy AK
siłą wcielono do armii gen. Z. Berlinga; szeregowcom
za przynależność do AK groziła kara od 3, a później 5
lat więzienia: dawne niem. więzienia i obozy zapełnia­
no akowcami, np. Miedniki k. Wilna (2 tys.), Zamek
Lubelski (8 tys.), Majdanek (2,7 tys.), Białystok (2
tys.), Lubartów (6 tys.), powstało też wiele nowych:
m.in. Krasków k. Włodawy, Skrobów w Rzeszow-
skiem, Rembertów k. Warszawy; o rozmiarach aresz­
towań daje wyobrażenie meldunek komendanta Okrę­
gu Lubelskiego AK, który 2 X 1944 informował, iż na
jego terenie NKWD uwięziło już 21 tys. akowców;
dramatyczne meldunki napływały ze wszystkich okrę­
gów; w związku z tą sytuacją Komendant AK wydał
rozkaz, aby oddziały realizujące plan „Burza” na zach.
brzegu Wisły i Wisłoki nie ujawniały się przed Sowie­
tami; dalsze zaostrzenie represji wobec AK nastąpiło
po upadku powstania warsz.; X 1944 delegacja PKWN
w Moskwie otrzymała od Stalina rozkaz natychmia­
stowego rozprawienia się z „reakcją”; oznaczało to,
że oprócz masowego terroru stosowanego przez
NKWD i „Smiersz”, takie same metody musi zastoso­
wać służba bezpieczeństwa nowej komun, władzy; 30
X 1944 PKWN wydał dekret o ochronie państwa,
wprowadzający drastyczne kary. z karą śmieci włącz­
nie, za wykroczenia przeciw władzy komun.; polityka
masowych represj i wsparta została masową propagan­
dą mającą na celu zohydzenie i oskarżenie żołnierzy
AK (m.in. plakaty: „AK-zapluty karzeł reakcji”, „AK
- faszystowscy pomocnicy Hitlera”); działo się to
wszystko w okresie głębokiej depresji psychicznej
narodu poi. spowodowanej tragedią powstania warsz.
i brutalnym, krwawym terrorem sow.; dyskryminacja i
represje dotknęły również akowców, którzy wstąpili
do Wojska Pol.; postawiono im warunek, źe jeśli chcą
pozostać w armii „muszą ze swoją przeszłością zerwać,
potępić ją i odgrodzić się od niej”; 17 XII 1944 Biuro
Polit. KC PPR ustaliło, że najbliższym zadaniem re­
sortu bezpieczeństwajest „bezwzględna likwidacja do­
wództwa AK, izolacja akowców od aparatu państwo­
wego, od armii”; było to związane z realizacją stalinow­
skich planów sowietyzacji Polski; kurs tej polityki za­
ostrzył się w czasie zimowej ofensywy Armii Czerwo­
nej (I 1945); oddziały akowskie, do których nie dotarł
rozkaz o nie ujawnianiu się, były natychmiast rozbraja­
ne, aresztowane i wywożone na wschód; w tej sytuacji
dowództwo AK już wcześniej odstąpiło od wielu akcji
w ramach planu „Deszcz” i gen. L. Okulicki wydał 191
1945 rozkaz rozwiązujący AK; żołnierzy zwolniono z
przysięgi na wierność Rządowi RP i pozostawiono im
wolny wybór dalszej drogi polit. i życiowej; w konspi­
racji pozostała niewielka część kadry dowódczej zrze­
szonej w organizacji NIE („Niepodległość”); orga­
nizacja ta nie rozwinęła się jednak, ani nie sprecyzowa­
ła swego programu; rozwiązanie AK nie zmniejszyło
represji w stosunku do jej żołnierzy; prześladowania
akowców zaprzestano dopiero po 1956.
Dorobek zbrojny ZSP-ZWZ-AK nie został do­
tychczas w pełni opracowany; zawierał się on zarów­
no w imponderabiliach (przeciwdziałanie załamaniu
mor., systemu administracji konspiracyjnej, tworzenie
i ochrona kultury nar.), jak również w osiągnięciach
bojowych; wg niepełnych danych niem. oddziały Pol­
ski Walczącej dokonały 1942-45 ponad 110 tys. więk­
szych akcji zbrójno-dywersyjnych, z czego 6243 ak­
cje zostały wykonane przez duże siły partyzanckie; w
1278 akcjach przeciwpartyzanckich, oprócz specjal­
nych oddziałów policji i żandarmerii, brał udział We­
hrmacht, w tym jednostki panc. i lotnictwo; wy kona­
no ponad 2300 ataków na transport, wykolejając m.in.
ok. 1300 pociągów wiozących wojsko lub zaopatrze­
nie na front; w walce zabito ponad 150 tys. policjan­
tów i żołnierzy niem. oraz kolaborantów; najważniej­
sze jednak było to, że aktywna konspiracja wiązała
znaczne siły niem; w okresie nasilenia walki z party­
zantką na ziemiach poi. Niemcy byli zmuszeni utrzy­
 mywać dla zapewnienia bezpieczeństwa znaczne siły
dochodzące do 850 przeliczeniowych batalionów.
Działalność SZP-ZWZ-AK została wysoko oce­
niona zarówno przez wrogów, jak i aliantów; 1942 w
Reichssicherheitshauptamt Himmler powołał specjal­
ną komórkę Gestapo do badania struktury i działalno­
ści AK; na wzorach AK-owskich Niemcy utworzyli
jesienią 1944 terrorystyczno-dywersyjną organizację
„Werwolf. działającą na terenach zajętych przez sprzy­
mierzonych, a potem na ziemiach pol.; ang. historyk
tak ocenił AK: „Przykład Polski Podziemnej wywarł
decydujący wpływ na SOE (Kierownictwo Operacji
Specjalnych) w pierwszych stadiach jego formowania,
gdyż właśnie model polskiego ruchu oporu stał się źró­
dłem koncepcji powołania armii podziemnych, spe­
łniających odpowiedzialne zadanie V kolumny w oku­
powanej przez Niemców Europie. Polacy cieszyli się
w Londynie wielkim uznaniem i zyskiwali uprzywile­
jowaną pozycję wśród europejskich rządów emigra­
cyjnych. Polski rząd emigracyjny otrzymał własne ra­
diostacje i wolno mu było samodzielnie utrzymywać
łączność z Polską, ponadto w ramach stosunków z
SOE, rząd polski miał wyłączne prawo wysyłania mi­
sji, a także wyboru agentów, w związku z czym SOE,
praktycznie biorąc, ograniczało się do roli agencji za­
opatrzeniowej. 1940-1942 SOE poświęciła Polsce
wiele czasu, pieniędzy i wysiłku, a 1943 Połączony
Sztab Planowania uznał poi. ruch oporu za »najsil­
niejszy, najlepiej zorganizowany i najbardziej zdeter­
minowany w Europie«” (David Stafford, Wielka Bry­
tania i nich oporu w Europie (1940-i 945). 1984).
Uznanie dla AK nie szło w parze z realnym wspar­
ciem; pod presją Stalina alianci 1943-44 ograniczyli
zrzuty powietrzne środków walki dla Polaków, zawęzi­
li do minimum pomoc Powstaniu Warsz. i dopiero 29
VIII 1944 (Wielka Biytania) i 3 IX 1944 (USA) uznali
AK za kombatantów; ułatwiało to Niemcom i Sowie­
tom krwawe rozprawienie się z Polską Walczącą.
Po!skie Siły Zbrojne w 1/ wojnie światowej III, Londyn
1950; A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie ¡944, Warszawa
1964; Armia Krajowa w dokumentach 1939- ¡945, Londyn 1OVO-
IOS 1; A.L. Szczęśniak, ZWZ-AK w Podokręgu Wschód Oszaru
Warszawskiego 1939-1945, Warszawa 1973; S. Korboński, Pol­
skie Państwo Podziemne, Paryż 1975; D. Stafford, Wielka Bry­
tania i nich oporu w Europie (1940-1945), Warszawa 1984; J.
Śląski, Polska Walcząca (1939-1945), Warszawa 1985; T. Bór-
Komorowski, Armia Podziemna, Warszawa 1986,
Andrzej Leszek Szczęśniak
ARMIA LUDOWA - konspiracyjna organiza­
cja wojsk. utworzona 1 1 1944 z przekształcenia Gwar-
diiLud. (GL) jako formacja zbrojna Pol. Partii Robot­
niczej (PPR), mająca skupiać siły in. lewicowych or­
ganizacji konspiracyjnych, nie uznających Delegatu­
ry Rządu na Kraj i -> Armii Krajowej (AK); w prakty­
ce te zamierzenia nie powiodły się (pozyskano tylko
pojedyncze oddziały Milicji Lud. RPPS i Batalionów
Chłopskich).
Zadaniem AL miała być dywersja antyniem. i
tworzenie systemu władzy równoległego do struktur
Delegatury Rządu (Rady Nar.) oraz przejmowanie
władzy na terenach zajętych przez -> Armię Czerwo­
ną; z licznych zachowanych dokumentów AL wynika,
że lansowano jednak teorię „dwóch wrogów”: Niem­
ców i „sił reakcji”, przez które rozumiano gł. AK i
-> Narodowe Siły Zbrojne (NSZ): „nasze oddziały la­
wirują między dwoma wrogami jednakowo groźnymi:
między żandarmerią niemiecką i AK” (Raport nr 32
dowódcy Obwodu Ul [radomskiego] AL - 10I I 1944).
Nominalnym dowódcą AL był A. Lyżwiński (vel
M. Żymierski, pseud. „Rola”), były gen. bryg. WP,
zdegradowany 1927 za nadużycia finansowe do stop­
nia szeregowca i skazany na 5 lat więzienia, od 1932
współpracujący z NKWD; funkcję szefa sztabu pełnił
kpr. WP, płk AL F. Jóźwiak (pseud. „Witold”); AL
działała jedynie na terenie Generalnego Gubernator­
stwa (GG) i części ziem poi. wcielonych do III Rze­
szy; po próbach utworzenia Obwodu Lwowskiego od
1943 nie prowadziła działalności na Kresach Wsch.,
traktując te ziemie jako własność ZSRR; kadrę dowód­
czą stanowili gł. wyszkoleni w ZSRR działacze ko­
mun., byli uczestnicy wojny domowej w Hiszpanii
(-> „Dąbrowszczacy”) i awansowani pośpiesznie sze­
regowi żołnierze AL; znaczna część grup partyzanc­
kich wywodziła się z pospolitych grup rabunkowych,
pozyskanych dla organizacji w zamian za opiekę ide-
ol. i ochronę przed akcjami „przeciwbandyckimi” AK
i NSZ; potwierdzają to raporty własne: „skład party­
zantów i d-twa rekrutował się z elementu bandzior-
skiego. (...) D-two operatywne słabe, nie mogące spro­
stać zadaniom, idące raczej po linii anarchistyczno-
chłopskiego bandziorstwa niż walki narodowo-wyzwo­
leńczej” (Raport Nr 18, AAN, 191/XXI-5, k. 23), „od­
dział wypadowy - 13 naszych ludzi i 6 bandytów” (/to­
pór/Nr 32, AAN, l91/XXIII-2, k. 2), „Dowódcajest.
Oddział jest. Dostępu jeszcze do nich nie znaleziono.
Dowódca jest starym kryminalistą” (AAN, 190/1-10,
k. 2).
Siły AL szacowane były przez historyków ko­
mun. na 60-100 tys. ludzi, obecnie przyjmuje się stan
20-30 tys., mimo że wg raportów własnych wiosną
1944 (w szczytowej fazie rozwoju organizacyjnego)
wynosiły zaledwie 5-6 tys.; struktura organizacyjna
obejmowała 5 obwodów (woj.), składających się z 18
okręgów; niektóre z nich, penetrowane przez niem. siły
bezpieczeństwa, miały charakter agenturalny (Śląsk,
częściowo Kraków, Radom i Kielce); wiosną 1944
przystąpiono do tworzenia Brygad AL (łącznie było
ich 10) o liczebności od kilkudziesięciu do 200 ludzi;
ich działalność nakierowana była na niszczenie trans­
portu niem., łączności, prowadzenie sabotażu; prze­
prowadzano także ataki na niektóre oddziały AK (w
Denkówku 14 IV zamordowano 4 żołnierzy AK, pod
Owczarnią4V 1944 zabito 18 żołnierzy AK, pod Ste­
fanówką 2 VII zginęło - wg dokumentów AL - 47
żołnierzy AK, wg dokumentów AK - 14 żołnierzy).
Wywiad AL (kierowany przez agentów NKWD
zwerbowanych częściowo jeszcze przed wybuchem II
wojny świat.) nastawiony był w znacznym stopniu
przeciwko strukturom AK i in. organizacji niepodle­
głościowych (przenikał nawet do Komendy Gł. AK);
ustalał ścisłe dane personalne oficerów i żołnierzy;
współpracował z niem. siłami bezpieczeństwa prze­
ciw Pol. Państwu Podziemnemu, przesyłając listy roz­
szyfrowanych działaczy Delegatury Rządu i AK oraz
przeprowadzając wspólne akcje z Abwehrą przeciw
niepodległościowcom ( 17II1944 - „zdobycie” archi­
wum Delegatury Rządu w Warszawie przy ul. Poznań­
skiej 37/20; 7 osób z Delegatury i AK przepadło bez
śladu).
Propaganda AL skierowana była przeciwko Pol.
Państwu Podziemnemu; deprecjonowała onajego osią­
gnięcia, zakres działania i wpływy, wyolbrzymiała
natomiast działalność własną; wobec organizacji nie­
podległościowych stosowała niezwykle pejoratywne
określenia: „zbiry z AK”, „sikorszczackie gnojki”,
„zaprzaństwo polskie”, „najemnicy Gestapo”, „gady
reakcyjne”, „reakcyjni łajdacy”, „łobuzy”, „ścierwo”,
„bandy reakcyjne” (Raporty, Archiwum Akt Nowych,
zespół AL, sygn. 192).
Partyzantka AL przedstawiana była przez histo­
ryków komun, jako liczniejsza niż partyzantka AK;
także w powstaniu warsz. walczyło wg nich aż 1800
żołnierzy AL, choć siły Okręgu Warsz. wynosiły mak­
symalnie 435 osób, a część z nich opuściła Warszawę
VII 1944; w niektórych akcjach, przeprowadzonych
przez AL zginąć miało 2-3 tys. Niemców (takie straty
Niemcy ponosili wyłącznie podczas regularnych walk
frontowych przy użyciu ciężkiego sprzętu: czołgów i
artylerii).
W AL służyli liczni obywatele sow. (zbiegli z
niewoli jeńcy i żołnierze formacji kolaboracyjnych,
tzw. Ostlegionen i SS-Wachtmannschaften) i zbiegli z
gett i obozów Żydzi; oddziały AL dokonały licznych
zbrodni na Żydach (po wojnie skazani za to zostali
m.in. dowódcy poszczególnych oddziałów i brygad
partyzanckich: G. Korczyński (vel S. Kilanowicz
pseud. „Grzegorz”), B. Kowalski (vel B. Kazimierak
pseud. „Cień”), T. Szymański (pseud. „Lis”), E. Gron-
czewski (pseud. „Przepiórka”), A. Flis (pseud. „Mak­
sym”) i Tadeusz Maj (pseud. „Łokietek”); mimo to te
zbrodnie przypisywano w komun, historiografii od­
działom AK i NSZ.
AL dokonała licznych likwidacji członków pod­
ziemia niepodległościowego (AK, NSZ i BCh), brała
„zakładników” spośród sfer ziemiańskich (gł. dla wy­
muszenia okupu finansowego), niekiedy mordując ich
w bestialski sposób; przeprowadziła wiele akcji czy­
sto rabunkowych, werbowała siatki agenturalne dla
potrzeb NKWD; VII 1944 formalnie połączono siły
AL i Armii Pol. w ZSRR, powołując Wojsko Pol.; na
terenach zajętych przez Armię Czerwoną żołnierze AL
tworzyli podstawy aparatu bezpieczeństwa publ. (UB,
MO i ORMO); formowano z nich grupy operacyjne
do walki z antykomun. partyzantką AK i in. organiza­
cji oraz tzw. -> bandy pozorowane.
Archiwum Akt Nowych, zespół AL, sygn. 192,; Archi­
wum Akt Nowych, zespół PPR, sygn. 190.; Archiwum Wojsko­
wego Instytutu Historycznego, zespół AL.; Tajne oblicze GL-AL
i PPR, Warszawa 1997-1999.
Leszek Żebrowski