Kaun Banega Clever...!

વષ

morbi

ધોરણ-
-12 ભૌિતક િવ ાન
કરણ – 6
િવ ુત ચુંબકીય ેરણ

By Sudhir Gambhava
(M.Sc., B.Ed.)
Youtube Channel Name ::- “Sudhir Gambhava”
telegram Channel Name ::- “KBC Science Zone for GSEB”
Site :- kbcscien
kbcsciencezone2020.blogspot.com
cezone2020.blogspot.com
Email :-- gambhavasudhir@gmail.com
2|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

કરણ - 6 િવ ત
ુ ચુબ
ં કીય રે ણ

- 1 ફે રેડેએ ગૂચ
ં ળા અને ગ યા ચુબ
ં કની મદદથી કરે લો યોગ સમ વો.
જવાબ : આકૃ િતમાં એક અલગ કરે લા વાહકતારના ગૂંચળા C ને
ગે વેનોમીટર G સાથે ડે લું છે .
 યારે ગ યા ચુંબકનો N ગૂંચળા તરફ 𝑣 વેગથી ગિત કરે છે
યારે ગે વેનોમીટરમાં કોણાવતન થાય છે જે િવ ુત વાહની
હાજરી સૂચવે છે .
 ચુંબકએ ગૂચ ં ળાની ન ક, િ થર હોય તો ગે વેનોમીટરમાં કોઈ
કોણાવતન થતું નથી એટલે કે વાહ શૂ ય હોય છે .
 ચુંબકને દૂર લઇ જવામાં આવે યારે ગે વેનોમીટર
ોમીટરમાં િવ
દશામાં કોણાવતન થાય છે . જે િવ ુત વાહ
વાહની ઉલટી દશા સૂચવે છે .
 ચુંબક દૂર, િ થર હોય યારે પણ કોઈ કોણાવતન થતું નથી.
 એટલે કે ગ યો ચુંબક ગિતમાં હોય યારે જ કોણાવતન દશાવે છે .
 હવે, N ના બદલે S ુવને ગૂચ
ં ળા તરફ રાખવામાં આવે તો દરે ક િક સામાં િવ દશામાં કોણાવતન થાય છે .
 યારે ચુંબકને ઝડપથી ગૂંચળા તરફ કે દૂર લઈ જવામાં આવે તો કોણાવતન મોટું મળે છે એટલે ે રત વાહ મોટો મળે
છે .
 ચુંબકને િ થર રાખી ગૂંચળાને ગિત કરાવવામાં આવે તો પણ સમાન અસરો વા મળે છે .
 આમ, ચુંબક અને ગૂંચળા વ ચેની સાપે ગિતએ ગૂંચળામાં િવ ુત વાહના ેરણ માટે જવાબદાર છે .

- 2 ફે રેડેના બે ગૂચ
ં ળાઓની સાપે ગિતના યોગનું વણન કરો.
જવાબ : આકૃ િતમાં ગૂંચળા C સાથે ગે વેનોમીટર ડે લું છે .
 એક અ પર બી ગૂંચળા C સાથે બેટરી ડે લ છે . C ગૂંચળામાંથી
િ થર વાહ વહે છે .
 ગૂંચળા C ને િ થર રાખી C ને ન ક લાવતા ગે વેનોમીટર કોણાવતન
દશાવે છે
 C ને દુર લઇ જતા ગે વેનોમીટર િવ દશામાં કોણાવતન દશાવે છે .
 C ને C ની ન ક કે દુર િ થર રાખીએ તો ગે વેનોમીટર કોણાવતન
દશાવતું નથી.
 બેટરીના ધન અને ઋણ ુવો ઉલટાવીને C ની ન ક કે દુર ગિત આપતા પહે લા કરતા િવ કોણાવતન દશાવે છે .

 બેટરીના વો ટે જ વધારીને સાથે ગિત આપીએ તો કોણાવતન મોટું મળે છે .

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not

Not for publish, only for private circulation”
3|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

- 3 “િવ ત ં કીય રે ણ માટે સાપે ગિત જ અિનવાય જ રયાત નથી” એવું સમ વતો ફે રેડેનો યોગ સમ વો.
ુ ચુબ

જવાબ :- આકૃ િતમાં િ થર રાખેલા બે ગૂંચળાઓ

ઓ C અને C ને દશા યા છે .
 ગૂંચળુ C ગે વેનોમીટર G સાથે ડે લ છે .
 ગૂંચળુ C ટે િપંગ કી K ારા બેટરી સાથે ડે લ છે .
 યારે ટે િપંગ કી K દબાવવામાં આવે યારે ગે વેનોમીટર િણક કોણાવતન દશાવે
છે .
 કળ K સતત દબાવી રાખીએ તો ગે વેનોમીટર કોણાવતન દશાવતું નથી.
 યારે આ કળK મુ ત કરવામાં આવે છે યારે િવ દશામાં કોણાવતન દશાવે છે .
 યારે ગૂંચળાઓમાં લોખંડનો સળીયો મૂકવામાં આવે છે યારે કોણાવતન વધુ વા
મળે છે . આમ, સાપે ગિત એ આવ યક જ રયાત નથી.

- 4 ચુબ
ં કીય ફલ સ સમ વો તેનો એકમ અને પા રમાિણક સૂ લખો.
જવાબ :- એક સમાન ચુંબકીય ે 𝐁 માં મુકેલા A ે ફળના સમતલમાંથી પસાર થતું ચુંબકીય
લ સ
𝜑 = 𝐵⃗ ∙ 𝐴⃗
𝜑 = 𝐵𝐴 cos 𝜃
 ચુંબકીય ે કે સપાટી અિનયિમત હોય તો તેના િવિવધ ભાગોમાં ચુંબકીય ે ોનું માન
અને દશાઓ અલગ અલગ હોય તો ચુંબકીય લ સ,
𝜑 = 𝐵⃗ ∙ 𝐴⃗ + 𝐵⃗ ∙ 𝐴⃗ + ⋯
𝜑= 𝐵⃗ ∙ 𝐴⃗
.

∴𝜑= 𝐵⃗ ∙ 𝑑𝑎⃗

 ચુંબકીય લ સ અ દશ રાિશ છે .
 એકમ :- વેબર અથવા 𝑇𝑚 અથવા Vs
 પા રમાિણક સૂ :- 𝑀 𝐿 𝑇 𝐴

- 5 િવ ત
ુ ચુબ ે ો ફે રેડેનો િનયમ લખો અને સમ વો
ં કીય રે ણ અંગન
જવાબ :- ફે રેડેનો િનયમ ે રત 𝑒𝑚𝑓 નું મૂ ય આપે છે .
િનયમ :- “બંધ પ રપથમાં ઉદભવતું ે રત 𝑒𝑚𝑓 તેની સાથે સંકળાયેલા ચુંબકીય લ સના ફે રફારના સમય દરના ઋણ મૂ ય
બરાબર હોય છે ”
𝑑𝜑
∴ε=− … … (1)
dt
 અહ ઋણ િનશાની 𝑒𝑚𝑓 ની દશા અને તેથી બંધ લુપમાં િવ ુત વાહની દશા પણ સૂચવે છે .
 ખુબજ ન ક વ ટાળેલ N આંટાઓ ધરાવતા ગૂંચળાના િક સામાં કુ લ ે રત 𝑒𝑚𝑓
𝑑𝜑
ε = −N
dt
 બંધ ગૂંચળાનાં આંટાઓની સં યા N વધારીને ે રત 𝑒𝑚𝑓 વધારી શકાય છે .

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not

Not for publish, only for private circulation”
4|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

- 6 લે ઝનો િનયમ લખો અને સમ વો

વો. અથવા લે ઝનો િનયમ લખો અને તે ઊ સંર ણનુ
ણ ં િવિશ કથન છે
સમ વો.
જવાબ :- િનયમ :- “ ે રત 𝑒𝑚𝑓 ની દશા (સં ા) એવી હોય છે કે તે એવો િવ ુત વાહ ઉ પ કરે કે જે તેને ઉ પ કરતા
ચુંબકીય લ સના ફે રફારનો િવરોધ કરે .”
 ફે રેડેના િનયમ ε = − માં ઋણ સં ા લ ઝના િનયમની હાજરી દશાવે
છે .
 આકૃ િતમાં દશા યા મુજબ ગ યા ચુંબકનો ઉ ર ુવ ગૂંચળા તરફ ગિત
કરાવતા ગૂંચળામાં ચુંબકીય લ સ વધે છે .
 તેથી ગૂંચળામાં િવ ુત વાહ એવી દશામાં ે રત થાય કે જે લ સના
ફે રફારનો િવરોધ કરે .
 આવું યારે જ શ ય બને યારે ચુંબક તરફ રહે લા િનરી કને ગૂંચળામાં વહે તો
વાહ િવષમઘડી દશામાં દેખાય
 આથી ગૂંચળાનો ઉ ર ુવ એ ગ યા ચુંબકના ઉ ર ુવ તરફ હોય છે .
 ચુંબકના ઉ ર ુવને ગૂંચળા તરફ રાખી ચુંબકને દૂર લઈ જવામાં આવે તો ગૂંચળા સાથે
સંકળાયેલ લ સમાં ઘટાડો થશે.
 આ ઘટાડાનો િવરોધ કરવા ગૂંચળામાંમાં સમઘડી દશામાં િવ ુત વાહ ે રત થશે.
 આ િ થિતમાં ગૂંચળાનો દિ ણ ુવ, દૂર જતા ચુંબકના ઉ ર ુવ તરફ હશે તેથી
આકષણબળ લાગશે.
 ઉદાહરણ :- આકૃ િતમાં દશાવેલ દશાની િવ દશામાં િવ ુત વાહ હોય તો ચુંબક અને
ગૂંચળાના િવ તીય ુવો વ ચે આકષણ થાય.
 આકષણ થતાં કોઈપણ ઊ ના યય વગર ચુંબકના વેગમાં વધારો થાય તેથી ગિત ઊ
વધે જે ઊ સંર ણના િનયમનું ઉ ંઘન કરે છે .
 આકૃ િતમાં દશા યા મુજબ ચુંબક અને ગૂંચળાના ુવો સ તીય થાય તો અપાકષણ બળ
િવ ન ક લાવવા કાય કરવું પડે જે ે રત વાહ આપે છે .

ં કીય ે માં લંબ પે 𝐔 આકારના વાહકની બે ભુ ઓ પર ગિત કરતા સિળયામાં ઉદભવતા

-7 ચુબ ઉદભ ગિતકીય 𝒆𝒎𝒇 નું
સૂ મેળવો.
જવાબ :- ગિતકીય 𝒆𝒎𝒇 :- કોઈ ગિતને કારણે ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ લ સમાં ફે રફાર કરવાથી 𝑒𝑚𝑓 ઉ પ થાય તો,
તેને ગિતકીય 𝑒𝑚𝑓 કહે છે .
 આકૃ િતમાં દશા યા મુજબ U આકારના વાહક તારને સમાન
ચુંબકીય ે 𝐵⃗ માં લંબ પે રાખેલ છે .
 બે સમાંતર બાજુ ઓ પર સરકી શકે તેવ
વોો સળીયો PQ
રાખવાથી લંબચોરસ PQRS બને છે .
 સિળયા PQ ને અચળ વેગથી ડાબી બાજુ તરફ ગિત
કરાવવાથી બંધ પ રપથ PQRS નું ે ફળ બદલાય છે .
 RQ = x અને RS = l હોય તો PQRS ારા
ઘેરાયેલ ચુંબકીય લ સ 𝜑 = 𝐵𝑙𝑥 … … (1)
 ફે રેડેના િનયમ મુજબ

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not

Not for publish, only for private circulation”
5|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

𝑑𝜑
ε=−
dt
𝑑(𝐵𝑙𝑥)
∴ε=−
dt
𝑑𝑥
∴ ε = −𝐵𝑙
dt
𝑑𝑥
∴ ε = 𝐵𝑙𝑣 (∵ = −𝑣)
dt
 𝐵𝑙𝑣 ને ગિતકીય 𝑒𝑚𝑓 કહે છે .
િવ ુતભાર પર લાગતા લોરે ઝ બળ પરથી ગિતકીય emf :-
 યારે સિળયો 𝑣⃗ વેગથી ગિત કરે છે યારે સિળયામાં રહે લા િવ ુતભારો પણ 𝑣 વેગથી ગિત કરે છે .
 તેથી ચુંબકીય ે વડે લાગતું લોરે ઝ બળ
𝐹⃗ = 𝑞(𝐸⃗ + (𝑣⃗ × 𝐵⃗)
અહ 𝐸⃗ = 0 તથા 𝑣⃗ અને 𝐵⃗ લંબ હોવાથી
∴ 𝐹 = 𝑞𝑣𝐵
 આ બળના કારણે સિળયામાં રહે લા િવ ુતભારો P થી Q સુધી થાનાંતર 𝑙 કરશે
 આ માટે થતું કાય 𝑊 = 𝐹𝑙
𝑊 = 𝑞𝑣𝐵𝑙
 એકમ િવ ુતભાર દીઠ થતું કાય
𝑊
ε=
q
∴ ε = 𝐵𝑙𝑣
જે ગિતકીય emf છે .
સળીયો િ થર હોય તો 𝒗 = 𝟎
લોરે ઝ બળ F⃗ = 𝑞𝐸⃗ મળે
 ચુંબકીય ે સમય સાથે બદલાતું હોય અને સિળયો િ થર હોય તો િવ ુતભાર પર ફ ત F⃗ = 𝑞𝐸⃗ બળ જ લાગે અને
𝑒𝑚𝑓 ે રત થાય છે .

 આથી, ે રત 𝑒𝑚𝑓 સમજવા માટે સમય સાથે બદલાતું ચુંબકીય ે એ િવ ુત ે ઉ પ કરે છે . તેવું ધારવું પડે .

 ગિતમાન િવ ુતભાર (િવ ુત વાહ), િ થર ચુંબકીયસોય પર બળ/ટોક લગાવી શકે છે .

 તેથી ઉલટુ , ગિતમાન ગ યો ચુંબક (બદલાતું ચુંબકીય ે ) િ થર િવ ુતભાર પર બળ લગાડી શકે છે .

-8 ેરક વ સમ વો અને તે કઈ બાબત પર આધાર રાખે છે ? તેનો એકમ અને પા રમાિણક સૂ જણાવો.
જવાબ : ન ક રાખેલા બે ગૂંચળાઓ પૈકી કોઈ એક ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ ચૂંબકીય લ સમાં ફે રફાર કરીને અથવા કોઈ એક જ
ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ ચૂંબકીય લ સમાં ફે રફાર કરીને િવ ુત વાહ ે રત કરી શકાય છે .
 ે રત થતો વાહ ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ ચુંબકીય લ સના સમ માણમાં હોય છે .
∴φ ∝𝐼
 ગૂંચળાનો આકાર સમય સાથે ન બદલાતો હોય તો
𝑑𝜑 dI
∝
dt dt
 ગૂંચળાને N આંટાઓ હોય તો
Nφ ∝ 𝐼
Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not for publish, only for private circulation”
6|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

 અહ સ માણતાના અચળાંકને ેરક વ કહે છે .

 ેરક વનું મૂ ય ગૂંચળાના આકાર અને યના આંત રક ગુણધમ પર જ હોય છે .
 ેરક વ અ દશ રાિશ છે .
 SI એકમ : હે ી(H) છે .
 પા રમાિણક સૂ 𝑀 𝐿 𝑇 𝐴
રે ક વના બે કાર છે
(1) અ યો ય ેરક વ
(2) આ મ ેરક વ

-9 લાંબા સમઅ ીય સોલેનોઇડની મદદથી અ યો ય રે ક વ સમ વો.

જવાબ : આકૃ િતમાં સમાન લંબાઈ 𝑙 ના બે સમ

સમઅ ીય સોલેનોઇડ દશા યા છે .

 અંદરના સોલેનોઇડ 𝑺𝟏 માટે :

િ યા 𝑟 , એકમ લંબાઈ દીઠ આંટાની

ની સં યા 𝑛 , કુ લ આંટા 𝑁 = 𝑛 𝑙

 બહારના સોલેનોઇડ 𝑺𝟐 માટે :

 િ યા 𝑟 , એકમ લંબાઈ દીઠઠ આંટાની સં યા 𝑛 , કુ લ આંટા

𝑁 =𝑛 𝑙
 𝑆 માંથી વહે તાં વાહના કારણે 𝑆 સોલેનોઇડ સાથે સંકળાયેલ
લ સ
N φ ∝𝐼
∴ N φ = M 𝐼 … … (1)
યાં M = 𝑆 ની સાપે ે 𝑆 નું અ યો ય ેરક વ
પરંતુ......
N φ =N 𝐴 𝐵
N φ = (n l)(πr )(μ n 𝐼 )
સમી.(1) પરથી
N φ
M =
𝐼
(n l)(πr )(μ n 𝐼 )
M =
𝐼
M = μ n n πr l … … (2)
 હવે 𝑆 માંથી 𝐼 વાહ પસાર થાય તો 𝑆 સાથે સંકળાયેલ ચુંબકીય લ સ
N φ =N 𝐴 𝐵
N φ = (n l)(πr )(μ n 𝐼 )
N φ
M =
𝐼
(n l)(πr )(μ n 𝐼 )
M =
𝐼
M = μ n n πr l … … (3)
સમી (2) અને (3) પરથી M =M =M

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not

Not for publish, only for private circulation”
7|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

ં ળાની મદદથી અ યો ય રે ક વ માટે ે રત 𝒆𝒎𝒇નું સૂ મેળવો.

-10 બે ગૂચ
જવાબ :- આકૃ િતમાં દશા યા મુજબ યારે ગૂંચળા 𝐶 માંથી વહે તા િવ ુત વાહમાં ફે રફાર
થાય છે યારે ગૂંચળા 𝐶 માં 𝑒𝑚𝑓 ે રત થાય છે .
 𝐶 માં વાહ 𝐼 વહે તો હોય યારે ગૂંચળા 𝐶 સાથે સંકળાયેલ કુ લ લ સ
N φ ∝𝐼
∴ N φ = M𝐼
 બંને બાજુ સમયની સાપે ે િવકલન કરતા
𝑑N 𝜑 d𝐼
=M
dt dt
 ફે રેડેના િનયમ મુજબ
d𝐼
∴ −ε = M
dt
d𝐼
∴ ε = −M
dt
 આમ, ન કમાં રાખેલા ગૂંચળા પૈકી કોઈ એકમાં િવ ુત વાહ બદલાય તો બી ગૂંચળામાં 𝑒𝑚𝑓 ે રત થાય છે .
 આ ેરીત 𝑒𝑚𝑓નું મૂ ય િવ ુત વાહના ફે રફારના દર અને ગૂંચળાના અ યો ય ેરક વના મૂ ય પર આધા રત છે .
અ યો ય રે ક વ :-

યા યા :- “એક ગૂંચળામાં એકમ િવ ુત વાહના ફે રફારના દર દીઠ બી ગૂંચળામાં ે રત થતા 𝑒𝑚𝑓 ને અ યો ય ેરક વ કહે
છે .”
 એકમ :- હે ી(H) છે .
 પા રમાિણક સૂ :- 𝑀 𝐿 𝑇 𝐴

-11 આ મ રે ક વ સમ વો અને આ મ ે રત 𝒆𝒎𝒇નું સૂ મેળવો.

જવાબ :- આ મ રે ણ : “કોઈ એક અલગ કરે લા ગૂંચળામાં તેમાંથી જ વહે તા વાહમાં ફે રફાર કરવાથી તે જ ગૂંચળામાં લ સના
ફે રફારથી તે જ ગૂંચળામાં 𝑒𝑚𝑓 ે રત થાય છે આ ઘટનાને આ મ ેરણ કહે છે ” અને 𝑒𝑚𝑓 ને આ મ ે રત 𝑒𝑚𝑓 કહે છે
 N આંટા વાળા ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ ફલ સ એ ગૂંચળામાંના િવ ુત વાહના સમ મ માણમાં હોય છે .
∴ Nφ ∝ 𝐼
∴ Nφ = L𝐼 … … (1)
યાં L= આ મ ેરક વ
 યારે િવ ુત વાહ બદલાય છે યારે ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ ફલ સ પણ બદલાય છે .
 ફે રેડેના િનયમ મુજબ
ે રત 𝑒𝑚𝑓 ε = −
d𝐼
ε = −L … … (2)
dt
 આમ, આ મ ે રત 𝑒𝑚𝑓 ગૂંચળામાં
માં િવ ુત વાહના કોઈપણ ફે રફારનો હંમેશા િવરો ધ કરે છે તેને 𝐵𝑎𝑐𝑘 𝑒𝑚𝑓 પણ કહે
છે .
 આ મ રે ક વ :- “ગૂંચળામાં
માં એકમ વાહ દી
દીઠ ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલા કુ લ લ સને ગૂંચળાનુ
નું આ મ ેરક વ કહે છે ”
𝑁𝜑
𝐿=
𝐼

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not

Not for publish, only for private circulation”
8|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

 એકમ :- H, 𝑉𝑠𝐴 , 𝑊𝑏𝐴

 પા રમાિણક સૂ :- 𝑀 𝐿 𝑇 𝐴
 આ મ રે ક વના મૂ યનો આધાર :-
 ગૂંચળાના પ રમાણ પર ,  ગૂંચળાના આકાર અને આંટાઓની સં યા પર ,  ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલ મા યમ પર

-12 લાંબા સોલેનોઇડના આ મા રે ક વનું સૂ મેળવો.

જવાબ :- ધારોકે આડછે દનું ે ફળ A, લંબાઈ 𝑙 અને એકમ લંબાઈ દીઠ આંટા 𝑛 ધરાવતું સોલેનોઇડ છે .
 સોલેનોઇડમાં વહે તા વાહ I ના કારણે ચુંબકીય ે
𝐵 = 𝜇 𝑛𝐼
 કુ લ ફલ સ
𝑁𝜑 = 𝑁𝐵𝐴
𝑁𝜑 = (𝑛𝑙)(𝜇 𝑛𝐼)(𝐴)
𝑁𝜑 = 𝜇 𝑛 𝐴𝑙𝐼 … … (1)
 આ મ ેરક વ
𝑁𝜑
𝐿=
𝐼
𝐿 = μ n 𝐴𝑙
 આપણે સોલેનોઇડની અંદર સાપે પરિમએિબિલટી μ વાળું ય ભરીએ તો
𝐿 = μ μ n 𝐴𝑙 … … (2)
 આમ, ગૂંચળાનું આ મ ેરક વ તેની ભૂિમિત પર અને મા યમની પરિમએિબિલટી પર આધા રત છે .
𝟏
- 13 ઇ ડ ટરમાં સં હત ઊ નું સૂ 𝑼 = 𝑳𝑰𝟐 મેળવો.
𝟐

જવાબ :- પ રપથનો જે ઘટક આ મ ેરક વનો ગુણધમ ધરાવે છે તેને ઇ ડ ટર કહે છે .

 આ મ ે રત 𝑒𝑚𝑓 એ પ રપથમાં થતા વાહના ફે રફારનો િવરોધ કરે છે તેથી તેને 𝐵𝑎𝑐𝑘 𝑒𝑚𝑓 કહે છે .
 આ મ ેરક વ એ જડ વની ભૂિમકા ભજવે છે તે યં શા ના યમાનને સમતુ ય છે .
 વાહ થાિપત કરવા માટે 𝐵𝑎𝑐𝑘 𝑒𝑚𝑓 િવ ધ કાય કરવું પડે છે જે ચુંબકીય ે માં િ થતીઊ પે સં હત થાય છે .
 પ રપથમાં વાહ 𝐼 હોય તો પાવર 𝑃 = |𝜀|𝐼
𝑑𝑤
= |𝜀|𝐼
𝑑𝑡
d𝐼
અહી |𝜀| = L હોવાથી
dt
𝑑𝑤 d𝐼
=L 𝐼
𝑑𝑡 dt
𝑑𝑤 = 𝐿𝐼d𝐼
કુ લ કાય

𝑑𝑤 = 𝐿𝐼d𝐼

𝐼
𝑤=𝐿
2
1
∴𝑤= 𝐿𝐼
2
Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not for publish, only for private circulation”
9|Page Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

આ કાય ચુંબકીય ે માં િ થ

થિતઊ પે સં હત થાય છે .
1
∴ 𝑈 = 𝐿𝐼
2
કણની ગિત ઊ 𝑚𝑣 સાથે સરખાવતા ઇ ડકટ સ L એ દળ m ને સમતુ ય છે .

-14 𝑨. 𝑪. જનરે ટરનો િસ ાંત, રચના જણાવો તથા આકૃ િત દોરીને ે રત 𝒆𝒎𝒇 નું સુ મેળવો.
જવાબ :- િસ ાંત :- ફલ સ φ = 𝐴𝐵 cos 𝜃 માં 𝜃 બદલીને ફલ સમાં
ફે રફાર કરવાની પ િત એ 𝐴𝐶 જનરે ટરનો િસ ાંત છે .
 𝐴𝐶 જનરે ટર યાંિ ક ઊ ને િવ ુતઊ માં પાંત રત કરે છે .
રચના :- આકૃ િતમાં 𝐴𝐶 જનરેરે ટરની પરે ખા દશાવી છે .
 તેમાં શા ટ પર જ ડત કરે લું એક વાહક ગૂંચળું છે તેને આમચર કહે છે .
 આમચરની મણા ચુંબકીય ે ને લંબ હોય છે .
 આમચરને યાંિ ક રીતે મણ કરાવવામાં આવે છે યારે ગૂંચળા સાથે
સં ળાયેલ ચુંબકીય લક માં ફે રફાર થાય છે તેથી 𝑒𝑚𝑓 ે રત થાય છે .
 ગૂંચળાના છે ડાઓ બે લીપર ગ અને બે સ સાથે
ડાયેલા હોય છે .
 ω જેટલી કોણીય ઝડપથી ગૂંચળાને મણ આપતા ે ફળ સ દશ 𝐴⃗ અને
ચુંબકીય ે 𝐵⃗ વ ચેનો કોણ 𝜃 = 𝜔𝑡
 તેથી ફલ સ
φ = 𝐴𝐵 cos 𝜃
φ = 𝐴𝐵 cos 𝜔𝑡
dφ dcos 𝜔𝑡
∴ = 𝐴𝐵
dt 𝑑𝑡
 ગૂંચળાને N આંટા હોય તો
dφ dcos 𝜔𝑡
= N𝐴𝐵
𝐴𝐵
dt 𝑑𝑡
𝜀 = −𝑁𝐴𝐵𝜔
𝑁𝐴𝐵𝜔(− sin 𝜔𝑡)
∴ 𝜀 = 𝑁𝐴𝐵𝜔 sin 𝜔𝑡 … … (1)
યાં sin ω𝑡𝑡 = 1 હોય તો ε = 𝜀 યાં 𝜀 = 𝑁𝐴𝐵𝜔 = મહતમમૂ ય
∴ 𝜀 = 𝜀 sin 𝜔𝑡 … … (2)
 સમીકરણ (2) પરથી 𝑒𝑚𝑓 ની દશા 𝑠𝑖𝑛 િવધેયના િવ તાર +1 અને −1 ની વ ચે સમય સાથે બદલાય છે
 વાહની દશા આવત રીતે બદલાય છે તેથી AC વાહ કહે વાય છે .
 𝜔 = 2𝜋ⱱ તો 𝜀 = 𝜀 sin 2𝜋
𝜋ⱱ𝑡 યાં ⱱ = આવૃિત

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not

Not for publish, only for private circulation”
10 | P a g e Sudhir Gambhava (M.Sc., B.Ed.) KBC Science Zone

સૂ ો

 ચુંબ કય લ સ : 𝝋𝑩 = 𝑩⃗ ∙ 𝑨⃗ = 𝑩𝑨 𝐜𝐨𝐬 𝜽
𝒅𝝋𝑩
 ફે રેડેનો િનયમ ે રત emf : 𝛆 = − ,
𝐝𝐭
𝒅𝝋𝑩
 N આંટાઓ ધરાવતા ગૂંચળા માટે ે રત emf : 𝛆 = −𝐍
𝐝𝐭

 લે ઝનો િનયમ : “ ે રત emf ની દશા (સં ા) એવી હોય છે કે તે એવો િવ ુત વાહ ઉ પ કરે કે જે તેને ઉ પ કરતા
ચુંબકીય લ સના ફે રફારનો િવરોધ કરે .”
𝜺 𝑩𝒍𝒗
 ગિતકીય emf : 𝛆 = 𝑩𝒍𝒗 ,  ે રત િવ ુત વાહ : 𝑰 = ,  ે રત થતો વાહ: 𝑰 =
𝑹 𝒓
𝑩𝟐 𝒍𝟐 𝒗 𝑩𝟐 𝒍𝟐 𝒗𝟐
 સિળયા પર ચુંબકીય ે ના કારણે બળ: 𝑭 = ,  પાવર : 𝑷 =
𝒓 𝒓
𝟏 𝟐
 મણ કરતા સળીયા માટે ગિતકીય emf : 𝛆 = 𝑩𝝎𝒍
𝟐
 અ યો ય ેરક વ
𝐍𝟏 𝛗𝟏
 𝐌𝟏𝟐 = ,  𝐌𝟏𝟐 = 𝐌𝟐𝟏 = 𝐌 (રે સી ોિસટી થીયરમ),  𝐌𝟐𝟏 = 𝛍𝟎 𝐧𝟏 𝐧𝟐 𝛑𝐫𝟏 𝟐 𝒍
𝑰𝟐
𝐝𝑰𝟐
 અ યો ય ેરીત emf : 𝛆𝟏 = −𝐌
𝐝𝐭
 આ મ ેરક વ
𝑵𝝋
𝑳= ,  𝑳 = 𝛍𝟎 𝐧𝟐 𝑨𝒍 = 𝛍𝒓 𝛍𝟎 𝐧𝟐 𝑨𝒍
𝑰
𝐝𝑰
 આ મ ે રત emf : 𝛆 = −𝐋
𝐝𝐭
 ઇ ડ ટરમાં સં હત ઊ
𝟏 𝟏
 ચુંબકીય ે માં િ થિતઊ પે સં હત ઊ : 𝑼𝑩 = 𝑳𝑰𝟐 ,  𝑼𝑩 = 𝑩𝟐 𝑨𝒍
𝟐 𝟐𝛍𝟎
𝑩𝟐
 ચુંબકીય ઊ ઘનતા : 𝝆𝑩 =
𝟐𝛍𝟎
 ઇ ડ ટરનાં ડાણો
 ઇ ડ ટરોના ેણી ડાણ(ન ક): 𝑳𝒔 = 𝑳𝟏 + 𝑳𝟐 ± 𝟐𝑴
𝑳𝟏 𝑳𝟐 𝑴𝟐
 ઇ ડ ટરોના સમાંતર ડાણ(ન ક): 𝑳𝒑 =
𝑳𝟏 𝑳𝟐 𝟐𝑴
 ઇ ડ ટરોના ેણી ડાણ(દુર) : 𝑴 = 𝟎, ∴ 𝑳𝒔 = 𝑳𝟏 + 𝑳𝟐
𝑳𝟏 𝑳𝟐
 ઇ ડ ટરોના સમાંતર ડાણ(દુર) : 𝑴 = 𝟎, ∴ 𝑳𝒑 =
𝑳𝟏 𝑳𝟐
𝑴
 ડાણનો અચળાંક : 𝒌 =
𝑳𝟏 𝑳𝟐

 સચોટ ડાણ માટે : 𝒌 = 𝟏, ∴ 𝑴 = 𝑳𝟏 𝑳𝟐

 િવ ુતચુંબકીય ેરણના િસ ધાંતને લીધે િવ ુતઊ નું યાંિ ક ઊ માં પાંતર થાય છે.
 ફલ સ : 𝛗𝐁 = 𝑨𝑩 𝐜𝐨𝐬 𝝎𝒕
 ેરીત 𝐞𝐦𝐟 : 𝜺 = 𝑵𝑨𝑩𝝎 𝐬𝐢𝐧 𝝎𝒕 ,  મહતમમૂ ય : 𝜺𝟎 = 𝑵𝑨𝑩𝝎 , ∴ 𝜺 = 𝜺𝟎 𝐬𝐢𝐧 𝝎𝒕
𝜺 𝜺𝟎
 ે રત િવ ુત વાહ : 𝑰 = = 𝐬𝐢𝐧 𝝎𝒕 = 𝑰𝟎 𝐬𝐢𝐧 𝝎𝒕
𝑹 𝑹

Kaun Banega Clever...! KBC Science Zone Note: “Not for publish, only for private circulation”