`

PH-MDC-1 Mathematical Physics

Multidisciplinary Course
PH-MDC-1 Mathematical Physics

Khyati Daksh Gandhi N. K. Desai Science & Commerce College, Killa Pardi. MDC-1
 Unit:1 પ્રકરણ:1

3.1 REST AND MOTION ( સ્થિર અને ગતિશીલ )

આપણે ક્યારે કહી શકીએ કે પદાર્થ સ્થર્ર છે અને ક્યારે કહી શકીએ કે તે ગતતમાાં છે ? તમે એવ ાં કહી શકો
છો કે જો પદાર્થ સમય પસાર ર્તાાં તેની સ્થર્તત બદલત ાં નર્ી, તો તે સ્થર્ર છે . જો કોઈ પદાર્થ સમયની
સાર્ે તેની સ્થર્તત બદલે છે , તો તે ગતતશીલ કહેવાય છે . પરાં ત આપણે ક્યારે કહેશો કે પદાર્થ તેની સ્થર્તત
બદલી રહ્યો નર્ી? ટેબલ પર મ ૂકેલ ાં પથતક ટેબલ પર જ રહે છે ત્યારે આપણે કહીએ છીએ કે પથતક
સ્થર્ર છે . જો કે, જો આપણે પોતાને ચાંદ્ર પર સ્થર્ર રહેલા માનીએ (એપોલો તમશનએ તે શક્ય બનાવ્ ાં
છે ), તો આખી પ ૃથ્વી તેની સ્થર્તત બદલતી જોવા મળે છે અને તેર્ી રૂમ, ટેબલ અને પથતક બધા સતત
તેમની સ્થર્તત બદલતા રહે છે . પથતક જો રૂમમાાંર્ી જોવામાાં આવે તો તે સ્થર્ર દે ખાય છે પરાં ત જો તે
ચાંદ્ર પરર્ી જોવામાાં આવે તો તે ગતતશીલ દે ખાય છે. ગતત એ અભ્યાસ હેઠળની વથત અને તનરીક્ષકનો
સાં્ક્ત ગણધમથ છે. દશથક તવના સ્થર્ર કે ગતતનો કોઈ અર્થ નર્ી. કોઈ પણ વથત સાંપ ૂણથ સ્થર્ર અર્વા
સાંપ ૂણથ ગતતમાાં હોતો નર્ી. ચાંદ્ર પથતકના સાંદર્થમાાં ગતત કરે છે અને પથતક ચાંદ્રના સાંદર્થમાાં ગતત કરે છે .

બીજ ાં ઉદાહરણ લો. એક લટાં ૂ ારો જમીનના સાંદર્થમાાં ખ ૂબ જ

ઝડપે આગળ વધી રહેલી ટ્રેનમાાં પ્રવેશે છે , તેની તપથતોલ
બહાર કાઢે છે અને કહે છે કે "હલશો નહીં, સ્થર્ર રહો".
મસાફરો સ્થર્ર ઊર્ા છે . આ કકથસામાાં મસાફરો લટાં ૂ ારાના
સાંદર્થમાાં સ્થર્ર છે પરાં ત રે લ્વે ટ્રેકના સાંદર્થમાાં ગતત કરી રહ્યા છે .

(જમીનના સાંદર્થમાાં ઝાડ સ્થર્ર છે.) (કારના સાંદર્થમાાં ઝાડ ગતતશીલ છે.)

કણની સ્થર્તત શોધવા માટે આપણને સાંદર્થફ્રેમની જરૂર છે . સાંદર્થ ફ્રેમ નક્કી કરવાની અનકૂળ રીત એ છે
કે ત્રણ પરથપર લાંબરૂપ અક્ષો પસાંદ કરો અને તેમને X-Y-Z અક્ષો નામ આપો. જયાાં કણના કોઓકડિનેટ્સ
(x, y, z) તે ફ્રેમના સાંદર્થમાાં કણની સ્થર્તતનો ઉલ્લેખ કરે છે . સમય માપવા માટે સાંદર્થ ફ્રેમમાાં ઘકડયાળ
ઉમેરો. જો કણના ત્રણેય કોઓકડિનેટ્સ x, y અને z સમય પસાર ર્તાાં યર્ાવત રહે છે , તો આપણે કહી
શકીએ કે આ ફ્રેમના સાંદર્થમાાં કણ સ્થર્ર છે . જો કોઈ એક અર્વા વધ કોઓકડિનેટ સમય સાર્ે બદલાય
છે , તો આપણે કહી શકીએ કે કણ આ ફ્રેમના સાંદર્થમાાં ગતત કરી રહ્ ાં છે.

ફ્રેમની પસાંદગી પર કોઈ તનયમ કે પ્રતતબાંધ નર્ી. અભ્યાસ હેઠળની પકરસ્થર્તતન ાં વણથન કરવા માટે
આપણે આપણી અનકૂળતા મજબ સાંદર્થફ્રેમ પસાંદ કરી શકીએ છીએ. આમ, જયારે આપણે ટ્રેનમાાં હોઈએ
ત્યારે આપણા ડબ્બાની સાર્ે જોડાયેલ ફ્રેમ પસાંદ કરવાન ાં અનકૂળ છે . ઉપલા બર્થ પર મ ૂકેલી સ ૂટકેસના
કોઓકડિનેટ્સ સમય સાર્ે બદલાતા નર્ી (જયાાં સધી ટ્રેન આંચકો ન આપે) અને આપણે કહી શકીએ કે
સ ૂટકેસ ટ્રેન-ફ્રેમમાાં સ્થર્ર છે . જદા જદા થટેશનો, ઈલેક્ટ્રીક ર્ાાંર્લા, વ ૃક્ષો વગેરે સમય સાર્ે તેમના
કોઓકડિનેટ્સ બદલે છે અને આપણે કહી શકીએ કે તેઓ ટ્રેન -ફ્રેમમાાં ગતત કરી રહ્યા છે . આમ, આપણે કહી
શકીએ કે “બોમ્બે આવી રહ્ ાં છે ” અને “પણે વીતી ચ ૂક્ ાં છે ”.

કેટલીકવાર ફ્રેમની પસાંદગી સાંદર્થર્ી થપષ્ટ હોય છે અને આપણે તેનો ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર રહેતી
નર્ી. આમ, જયારે કોઈ કહે કે કાર મસાફરી કરી રહી છે અને કરક્ષા નર્ી, ત્યારે તે થપષ્ટ છે કે બધી
સ્થર્તતઓ રથતા સાર્ે જોડાયેલ ફ્રેમર્ી માપવામાાં આવે છે.

3.2 DISTANCE AND DISPLACEMENT (અંિર અને થિાનાાંિર)

ધારો કે કણ આપેલ ફ્રેમના સાંદર્થમાાં 𝑡1 સમયે A અને 𝑡2 સમયે B પર

છે . સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 દરતમયાન કણ ACB માગથ પર ગતત કરે
છે . ACB માગથની લાંબાઈને 𝑡1 ર્ી 𝑡2 સમયના અંતરાલ દરતમયાન
મસાફરી કરે લ અંતર કહેવામાાં આવે છે. જો આપણે પ્રારાંભર્ક સ્થર્તત A
ને અંતતમ સ્થર્તત B સાર્ે સીધી રે ખા દ્વારા જોડીએ, તો આપણને કણન ાં
થર્ાનાાંતર મળે છે. થર્ાનાાંતરન ાં મ ૂલ્ય એ પ્રારાં ભર્ક અને અંતતમ સ્થર્તતને જોડતી સીધી રે ખાની લાંબાઈ છે.
કણની કદશા પ્રારાંભર્ક સ્થર્તતર્ી અંતતમ સ્થર્તત સધીની છે. થર્ાનાાંતરમાાં મ ૂલ્ય અને કદશા બાંને હોય છે .
થર્ાનાાંતર સકદશ સરવાળાના તત્રકોણના તનયમ અનસાર ઉમેરાય છે. ધારો કે ટેબલ પર રાખેલ કણ
ટેબલ પર થર્ાનાાંતકરત ર્ાય છે અને તે જ સમયે ટેબલ પણ રૂમમાાં થર્ાનાાંતકરત ર્ાય છે. રૂમમાાં કણન ાં
સરે રાશ થર્ાનાાંતર બે થર્ાનાાંતરના સકદશ સરવાળા દ્વારા મેળવવામાાં આવે છે . આમ, થર્ાનાાંતર એ
સકદશ રાતશ છે. તેનાર્ી તવપરીત, આવરી લેવામાાં આવેલ અંતર માત્ર એક મ ૂલ્ય ધરાવે છે અને આ રીતે
અંતર અકદશ રાતશ છે.

Example:1 એક વ ૃદ્ધ વયસ્ક્ત સવારે કસરત દરતમયાન 40.0 મીટર તત્રજયાના અધથ- વતળ
થ ાકાર ટ્રેક પર
આગળ વધે છે. જો તે ટ્રેકના એક છે ડર્
ે ી શરૂ ર્ાય છે અને બીજા છે ડે પહોંચે છે , તો આવરી લેવામાાં
આવેલ અંતર અને વયસ્ક્તન ાં થર્ાનાાંતર શોધો.
 Solution:

અધથ-વતળ
થ ાકાર ટ્રેકની તત્રજયા=40.0 મીટર

વતળ
થ નો પકરઘ= 2𝜋𝑟 આર્ી અધથ-વતળ
થ નો પકરઘ= 𝜋𝑟.

(I) ટ્રેકના એક છે ડેર્ી શરૂ ર્ઈ બીજા છે ડે પહોંચતા આવરી લેવામાાં આવેલ અંતર= 𝜋𝑟 =
3.14 × 40.0 = 125.6 ≈ 126 મીટર.
(II) ટ્રેકના એક છે ડેર્ી શરૂ ર્ઈ બીજા છે ડે પહોંચતા વયસ્ક્તન ાં થર્ાનાાંતર એ પ્રારાં ભર્ક અને
અંતતમ ભબન્દને જોડતી રે ખા છે . આર્ી થર્ાનાાંતર = 2𝑟 = 2 × 40.0 = 80.0 મીટર.

Example:2 ધારો કે તમારી શાળા તમારા ઘરર્ી 2 કકમી દૂ ર આવેલી છે. સવારે તમે શાળાએ જાવ છો

અને સાાંજે તમે ઘરે પાછા આવો છો. આ સમગ્ર સફરમાાં કેટલ ાં અંતર કાપવામાાં આવ્ ાં છે અને કેટલ ાં

થર્ાનાાંતર આવરી લેવામાાં આવ્ ાં છે ? (Ans: 4 km, 0 km)

Example:3 એક રમતવીર 50 મીટર તત્રજયાના વતળ

થ ાકાર ટ્રેક પર 3 રાઉન્ડ

આવરી લે છે. તેના દ્વારા કપાયેલ ાં કલ અંતર અને તવથર્ાપનની ગણતરી કરો.
(Ans: 942 m, 0 m)

3.3 AVERAGE SPEED AND INSTANTANEOUS SPEED (સરે રાશ ઝડપ અને
ત્વરરિ ઝડપ)

સમયના ચોક્કસ અંતરાલમાાં કણની સરે રાશ ઝડપને કણ દ્વારા કપાયેલ કલ અંતર ર્ાગ્યા સમય
અંતરાલ વડે વયાખ્યાતયત કરવામાાં આવે છે . જો કણ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 સમય દરતમયાન 𝑠 જેટલ ાં અંતર કાપે છે
તો તેની સરે રાશ ઝડપ;

𝑠
𝑣𝑎𝑣 = 𝑡 ------------------ (1)
2 −𝑡1
 સરે રાશ ઝડપ એકાંદરે "વેગ" આપે છે કણ જેની સાર્ે આ સમય અંતરાલમાાં
કણ ફરે છે . એક-કદવસીય કિકેટ મેચમાાં, સરે રાશ રન રે ટને કલ બનાવેલ રનના
આ રન બનાવવા માટે વપરાતી ઓવરોની કલ સાંખ્યાના ર્ાગાકાર તરીકે
દશાથવવામાાં આવે છે. કેટલીક ઓવર મોંઘી હોઈ શકે છે અને કેટલીક આતર્િક
હોઈ શકે છે (રનની દ્રષ્ષ્ટ એ). એ જ રીતે, સરે રાશ ઝડપ આપેલ અંતરાલમાાં
કલ અસર આપે છે. ત્વકરતતા અર્વા માંદતા ક્ષણર્ી ક્ષણ બદલાઈ શકે છે .

જયારે રમતવીર દોડવાન ાં શરૂ કરે છે , ત્યારે તે ધીમેર્ી દોડે છે અને ધીમે ધીમે દરમાાં વધારો કરે છે .
આપણે એક સમય 𝑡 આગળ ત્વકરત ગતતને નીચે પ્રમાણે વયાખ્યાતયત કરીએ છીએ:
ધારોકે ∆𝑠 એ સમય અંતરાલ 𝑡 ર્ી 𝑡 + ∆𝑡 માાં કાપેલ ાં અંતર છે. આ સમય અંતરાલમાાં સરે રાશ ઝડપ;
∆𝑠
𝑣𝑎𝑣 =
∆𝑡

∆𝑠
હવે ∆𝑡 ને અવગણનીય રીતે નાન ાં બનાવો અને ન ાં મ ૂલ્ય શોધો. અહી ધ્યાનમાાં લો કે ∆𝑠 એ પસાંદ
∆𝑡
કરે લ સમય અંતરાલ ∆𝑡 માાં કાપેલ ાં અંતર છે . જેમ જેમ ∆𝑡 (શ ૂન્ય) 0 ની નજીક આવે છે , તેમ અંતર
∆𝑠
∆𝑠 પણ શ ૂન્યની નજીક આવે છે પરાં ત ગણોત્તર ની સીતમત મયાથદા હોય છે .
∆𝑡
આમ, કોઈ સમય 𝑡 આગળ ત્વકરત ગતત;
∆𝑠 𝑑𝑠
𝑣 = lim = 𝑑𝑡 ------------------ (2)
∆𝑡 →0 ∆𝑡
જયાાં s એ સમય t માાં કપાયેલ ાં અંતર છે. સરે રાશ ઝડપ સમય અંતરાલ માટે વયાખ્યાતયત કરવામાાં
આવે છે અને ત્વકરત ઝડપ ચોક્કસ ક્ષણ પર વયાખ્યાતયત કરવામાાં આવે છે . ત્વકરત ઝડપને "ગતત"
પણ કહેવામાાં આવે છે.

Example:1 સમય t માાં કણ દ્વારા કપાયેલ ાં અંતર s = (2.5 m/s2) t2 દ્વારા આપવામાાં આવે છે . (a) તો
0 ર્ી 5.0 s સમય દરતમયાન કણની સરે રાશ ઝડપ શોધો.(b) t = 5.0 s આગળ ત્વકરત ઝડપ શોધો.
𝑚 𝑚
Solution: 𝑠 = (2.5 𝑠 2) (𝑡 2 ) = (2.5 𝑠 2 ) (5.02 ) = 62.5 𝑚
(a) આપેલ સમય દરમ્યાન કણની સરે રાશ ઝડપ;
𝑠 62.5 𝑚
𝑣𝑎𝑣 = = = 12.5
𝑡2 − 𝑡1 5 − 0 𝑠
𝑚 𝑑𝑠 𝑚 𝑚
(b) 𝑠 = (2.5 𝑠 2) (𝑡 2 ) ∴ 𝑑𝑡 = (2.5 2 ) (2 𝑡) = (5.0 2) 𝑡
𝑠 𝑠
 t = 5.0 s આગળ ત્વકરત ઝડપ;
∆𝑠 𝑑𝑠 𝑚 𝑚 𝑚
𝑣 = lim = = (5.0 2 ) 𝑡 = (5.0 2 ) (5.0) = 25
∆𝑡 →0 ∆𝑡 𝑑𝑡 𝑠 𝑠 𝑠
Example:2
m
𝑥 (𝑡) = 10𝑡 2 − 5𝑡 + 1 અંતર માટે આપેલ સમય 𝑡 = 3 𝑠 આગળ ત્વકરત ઝડપ શોધો. (Ans: 55 )
s
Example:3
s = (6t2 + 2t + 4) અંતર માટે આપેલ સમય 𝑡 = 5 𝑠 આગળ ત્વકરત ઝડપ અને પ્રારાં ભર્ક સમય ર્ી 5 s
m m
ર્ાય બાદ સરે રાશ ઝડપ શોધો. (Ans: 62 , 32.8 )
s s

જો આપણે અંતર 𝑠 ને સમયના તવધેય (આકૃતત 3.4) તરીકે ગ્રાફમાાં

ઢાળીએ, તો સમય 𝑡 આગળની ઝડપ, 𝑡 સમયે વિના થપશથકના
ઢાળ બરાબર ર્ાય છે . સમય અંતરાલ 𝑡 ર્ી 𝑡 + ∆𝑡 માાં સરે રાશ
ઝડપ રે ખા 𝐴𝐵 ના ઢાળની બરાબર છે જયાાં 𝐴 અને 𝐵 એ સમય 𝑡
અને 𝑡 + ∆𝑡 ને અનરૂપ વિ પરના ભબિંદઓ છે. જેમ જેમ ∆𝑡 શ ૂન્યની
∆𝑠
નજીક પહોંચે છે તેમ, રેખા 𝐴𝐵 એ 𝐴 પર થપશથક બને છે અને સરે રાશ ઝડપ થપશથકનો ઢાળ બને છે
∆𝑡
𝑑𝑠
જે છે . જો 𝑡 સમયે કણની ઝડપ 𝑣 હોય, તો 𝑡 ર્ી 𝑡 + ∆𝑡 ના ટૂાંકા સમયના અંતરાલમાાં તેના દ્વારા
𝑑𝑡
કપાયેલ ાં અંતર 𝑣 𝑑𝑡 છે. આમ, 𝑑𝑠 = 𝑣 𝑑𝑡. સીતમત સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં કણ દ્વારા મસાફરી
કરાયેલ કલ અંતર આ નાના અંતર 𝑑𝑠 પર સરવાળો કરીને મેળવી શકાય છે કારણ કે સમય 𝑡1 ર્ી
𝑡2 માાં બદલાય છે.
આમ, સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં કણ દ્વારા કપાયેલ કલ અંતર;
𝑡
𝑠 = ∫𝑡 2 𝑣 𝑑𝑡 ------------------ (3)
1

જો આપણે ઝડપ 𝑣 તવરદ્ધ સમય 𝑡 નો ગ્રાફ દોરીએ, તો કણ દ્વારા

કપાયેલ ાં અંતર વિન ાં ક્ષેત્રફળ શોધીને મેળવી શકાય છે . આકૃતત (3.5)
આવો થપીડ-ટાઇમ ગ્રાફ દશાથવલ
ે છે. સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં કપાયેલ કલ અંતર શોધવા માટે
આપણે 𝑡 = 𝑡1 અને 𝑡 = 𝑡2 માાંર્ી યામ ભબિંદઓ દોરીએ છીએ. વિ 𝑣 − 𝑡 , 𝑋 −અક્ષ અને 𝑡 = 𝑡1 અને
𝑡 = 𝑡2 (આકૃતતમાાં બતાવેલ ઘાટો ર્ાગ) પરના બે ઓકડિનેટ્સ દ્વારા ઘેરાયેલ ક્ષેત્રફળ એ કપાયેલ કલ
અંતર આપે છે.
m
ઝડપનો એકમ મીટર/સેકન્ડ અર્વા s
છે અને તેન ાં પાકરમાભણક સ ૂત્ર 𝐿𝑇 −1 છે .
Example:1 આકૃતત કણ માટે ઝડપ તવરદ્ધ સમય નો ગ્રાફ બતાવે છે. t = 0
s ર્ી t = 3 s સમય દરતમયાન કણ દ્વારા કપાયેલ કલ અંતર શોધો.
Solution:
0 ર્ી 3 સેકન્ડના સમયમાાં કણ દ્વારા કાપવામાાં આવેલ અંતર આકૃતતમાાં
ઘાટા ર્ાગ જેટલ ાં છે. આ એક કાટકોણ તત્રકોણ છે જેની ઉંચાઈ 6 m/s અને પાયાન ાં મ ૂલ્ય=3 s છે .
 1 1
આમ, કાટકોણ તત્રકોણન ાં ક્ષેત્રફળ = 2 (ઊંચાઈ) × (પાયો) = 2 (6)(3) = 9 𝑚.
આમ, 0 ર્ી 3 સેકન્ડના સમયમાાં કણ દ્વારા કાપવામાાં આવેલ અંતર 9 𝑚 છે .
Example:2 આકૃતત કણ માટે ઝડપ તવરદ્ધ સમય નો ગ્રાફ બતાવે છે. t =
0 s ર્ી t = 4 s સમય દરતમયાન કણ દ્વારા કપાયેલ કલ અંતર શોધો.
(Ans: 40 m)

Example:3 આકૃતત કણ માટે ઝડપ તવરદ્ધ સમય નો ગ્રાફ બતાવે છે. t = 0 s ર્ી

t = 20 s સમય દરતમયાન કણ દ્વારા કપાયેલ કલ અંતર શોધો. (Ans: 200 m)

3.4 AVERAGE VELOCITY AND INSTANTANEOUS VELOCITY (સરે રાશ

વેગ અને ત્વરરિ વેગ)

સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં કણનો સરે રાશ વેગ તેના થર્ાનાાંતરને
સમય અંતરાલ વડે તવર્ાજજત કરતા મળતા મ ૂલ્ય તરીકે
વયાખ્યાતયત કરવામાાં આવે છે . જો કણ એ ભબિંદ A (આકૃતત 3.7) પર
𝑡 = 𝑡1 સમયે અને B પર 𝑡 = 𝑡2 સમયે હોય, તો આ સમય
⃗⃗⃗⃗⃗ છે . આ સમય અંતરાલમાાં સરે રાશ
અંતરાલમાાં થર્ાનાાંતર સકદશ AB
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
AB
વેગન ાં મ ૂલ્ય નીચે મજબ લખી શકાય છે : 𝑣𝑎𝑣 = 𝑡
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
2 −𝑡1

થર્ાનાાંતરની જેમ સરે રાશ વેગ પણ સકદશ રાતશ છે .

• થિાન સરિશ: જો આપણે ઉદ્ગમભબન્દને કણની સ્થર્તત સાર્ે સીધી રે ખા દ્વારા જોડીએ અને કણની
સ્થર્તત તરફ તીર મ ૂકીએ, તો આપણને કણનો થર્ાન સકદશ મળે છે. આમ, 𝑡 = 𝑡1 સમયે
આકૃતત (3.7) માાં બતાવેલ કણનો થર્ાન સકદશ OA
⃗⃗⃗⃗⃗ છે અને 𝑡 = 𝑡2 સમયે કણનો થર્ાન સકદશ
⃗⃗⃗⃗⃗ છે . આ સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં કણન ાં થર્ાનાાંતર AB
OB ⃗⃗⃗⃗⃗ નીચે મજબ લખી શકાશે:
⃗⃗⃗⃗⃗
AB = ⃗⃗⃗⃗⃗
AO + ⃗⃗⃗⃗⃗
OB = ⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗⃗ = ⃗⃗⃗
OB − OA 𝑟2 − ⃗⃗⃗
𝑟1

આમ, થર્ાન સકદશના રૂપમાાં સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં કણનો સરે રાશ વેગ નીચે મજબ લખી શકાય:

𝑟2 −𝑟
⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗1
𝑣
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑣 = ------------------ (4)
𝑡2−𝑡1
અહી નોંધ કરો કે સરે રાશ વેગની ગણતરીમાાં 𝑡 = 𝑡1 અને 𝑡 = 𝑡2 સમયે માત્ર કણની બે સ્થર્તતનો જ

ઉપયોગ ર્ાય છે . 𝑡 = 𝑡1 અને 𝑡 = 𝑡2 ની વચ્ચેની સ્થર્તતની જરૂર નર્ી, તેર્ી સરે રાશ વેગની

ગણતરીમાાં A ર્ી B સધી જવા માટે લેવાયેલ વાથતતવક માગથ મહત્વપ ૂણથ નર્ી.

Example:1 ઘકડયાળનો તમતનટ કાટો 4.0 સે.મી. લાાંબો છે. (a) સવારે 6.00 ર્ી 6.30 કલાક વચ્ચે અને

(b) સવારે 6.00 ર્ી સાાંજે 6.30 વાગ્યાની વચ્ચે તમતનટ કાાંટાની ટોચનો સરે રાશ વેગ શોધો.

સવારે 6.00 વાગ્યે તમતનટના કાાંટાની ટોચ 12 મા કાપા

પર હોય છે અને સવારે 6.30 અર્વા સાાંજે 6.30 વાગ્યે

180° ના ખ ૂણે મળતા 6 કાપા પર હોય છે. આમ, ટોચ ની

પ્રારાં ભર્ક અને અંતતમ સ્થર્તત વચ્ચેની સીધી રે ખાન ાં અંતર

ઘકડયાળના વયાસ જેટલ ાં છે .

આમ, થર્ાનાાંતર = 2𝑟 = 2 × 4.0 = 8.0 સેન્ટીમીટર.

થર્ાનાાંતર ઘકડયાળની પેનલ પર 12 કાપાર્ી 6 કાપા સધી છે. આ બાંને કકથસાઓમાાં સરે રાશ વેગની

કદશા પણ છે .

(a) સવારે 6.00 ર્ી 6.30 કલાક વચ્ચેનો સમય 30 તમતનટ=1800 સેકન્ડ ર્ાય છે .
થર્ાનાાંતર 8
આમ, સરે રાશ વેગ 𝑣𝑎𝑣 = = = 4.4 × 10−3 𝑐𝑚/𝑠
સમય 1800

(b) સવારે 6.00 ર્ી સાાંજે 6.30 કલાક વચ્ચેનો સમય 12 કલાક અને 30 તમતનટ= (12 × 3600) +

1800 = 45000 સેકન્ડ ર્ાય છે .

થર્ાનાાંતર 8
આમ, સરે રાશ વેગ 𝑣𝑎𝑣 = સમય
= 45000 = 1.8 × 10−4 𝑐𝑚/𝑠

Example:2 એક ટ્રક ડ્રાઈવર 5 તમતનટમાાં 20 કકમી રોડ નીચે તરફ ચલાવે છે . તે પછીની 3 તમતનટમાાં

કરવસથ લઈ 12 કકમી રોડર્ી ઉપર તરફ ડ્રાઇવ કરે છે . તેનો સરે રાશ વેગ કેટલો છે ? (Ans: 1 km/min)

Example:3 કાર 5 સેકન્ડમાાં 120 મીટર પ ૂવથમાાં સીધા રથતા પર જાય છે , પછી 1 સેકન્ડમાાં 60 મીટર સધી

પતિમમાાં જાય છે. તો કારની સરે રાશ ઝડપ અને સરે રાશ વેગ નક્કી કરો. (Ans: 30 m/sec, 10 m/sec)

આપેલ સમય 𝑡 આગળ કણની ત્વકરત ગતત નીચે મજબ વણથવી શકાય છે: સમય અંતરાલ 𝑡 ર્ી 𝑡 + ∆𝑡

માાં કણનો સરે રાશ વેગ 𝑣 𝑎𝑣 છે . આ સરે રાશ વેગ નીચે મજબ પણ લખી શકાય છે :
⃗⃗⃗⃗⃗⃗

∆𝑟⃗⃗
𝑣𝑎𝑣 =
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
∆𝑡
જયાાં ∆𝑟⃗⃗ એ ∆𝑡 સમય અંતરાલમાાં થર્ાનાાંતર દશાથવે છે . હવે આપણે ∆𝑡 ને અવગણનીય રીતે નાન ાં
∆𝑟
⃗⃗⃗
બનાવીએ અને ની કકિંમત શોધીએ. આ કકિંમત સમય 𝑡 આગળ કણની ત્વકરત વેગ 𝑣
⃗⃗⃗ આપે છે .
∆𝑡
 ∆𝑟⃗⃗⃗ 𝑑𝑟⃗⃗⃗
⃗⃗⃗ = lim ∆𝑡 = 𝑑𝑡
𝑣 ------------------ (5)
∆𝑡 →0

ખ ૂબ જ નાના અંતરાલો માટે થર્ાનાાંતર ∆𝑟⃗⃗ એ કણની ગતતની રે ખા સાર્ે કદશામાાં હોય છે . આમ, લાંબાઈ

∆𝑟⃗⃗ તે અંતરાલમાાં કપાયેલા અંતરની બરાબર છે . તેર્ી વેગન ાં મ ૂલ્ય;

𝑑𝑟⃗⃗⃗ |𝑑𝑟
⃗⃗⃗ | 𝑑𝑠
𝑣 = | 𝑑𝑡 | = 𝑑𝑡 = 𝑑𝑡 ------------------ (6)

જે સમય 𝑡 આગળ કણની ત્વકરત વેગન ાં મ ૂલ્ય આપે છે. ત્વકરત વેગને “વેગ” પણ કહી શકાય છે .

Example:1 𝑥 (𝑡) =5t2 + 2t + 3 તવધેય માટે t = 3 s સમય આગળ સીધી રે ખા પર ગતત કરતા

કણના ત્વકરત વેગની ગણતરી કરો? (Ans:32 m/sec)

Example:2 એક કારનો ત્વકરત વેગ 100 km/hr છે તો તેની ત્વકરત

ઝડપ કેટલી હશે? (Ans:100 km/hr)

Example:3 આપેલ અંતર તવરધ્ધ સમયના ગ્રાફમાાં ત્વકરત વેગ

શોધો.

3.5 AVERAGE ACCELERATION AND INSTANTANEOUS

ACCELERATION (સરે રાશ પ્રવેગ અને ત્વરરિ પ્રવેગ)

જો સમય પસાર ર્તાાં કણનો વેગ અચળ રહે, તો આપણે કહી શકીએ કે તે સમાન વેગ સાર્ે આગળ

વધી રહ્યો છે. જો વેગ સમય સાર્ે બદલાય છે , તો તેને પ્રવેગ કહેવાય છે. પ્રવેગ એ વેગમાાં ર્તાાં

ફેરફારનો દર છે . વેગ એ સકદશ રાતશ છે તેર્ી તેન ાં મ ૂલ્ય અર્વા કદશામાાં અર્વા બાંનેમાાં ફેરફાર ર્તાાં

વેગમાાં ફેરફાર ર્શે.

ધારોકે 𝑡1 સમયે કણનો વેગ ⃗⃗⃗⃗

𝑣1 છે અને 𝑡2 સમયે કણનો વેગ ⃗⃗⃗⃗
𝑣2 છે . સમય અંતરાલ 𝑡1 ર્ી 𝑡2 માાં ઉત્પન્ન

ર્યેલ ફેરફાર ⃗⃗⃗⃗ 𝑣1 છે . સરે રાશ પ્રવેગ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗

𝑣2 − ⃗⃗⃗⃗ 𝑎𝑎𝑣 ને વેગમાાં ર્તાાં ફેરફારના સમય અંતરાલ સાર્ેના

ગણોત્તર તરીકે વયાખ્યાતયત કરી શકાય છે .

𝑣2 −𝑣
⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗1
𝑎𝑎𝑣 =
⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ------------------- (7)
𝑡2 −𝑡1

અહી પણ સરે રાશ પ્રવેગ એ માત્ર 𝑡1 અને 𝑡2 સમયે જ કણના વેગ પર આધાર રાખે છે . 𝑡1 અને 𝑡2

સમયની વચ્ચે કણના વેગમાાં શ ાં ફેરફાર ર્ાય છે તે સરેરાશ પ્રવેગ માટે મહત્વપ ૂણથ નર્ી.

અહી. 𝑡 સમયે આગળ કણનો ત્વકરત પ્રવેગ નીચે મજબ દશાથવી શકાય છે :
 ∆𝑣
⃗⃗⃗ ⃗⃗
𝑑𝑣
⃗⃗⃗ = lim
𝑎 = ------------------- (8)
∆𝑡 →0 ∆𝑡 𝑑𝑡

જયાાં ∆𝑣
⃗⃗⃗ એ 𝑡 ર્ી 𝑡 + ∆𝑡 સમયમાાં વેગમાાં ર્તો ફેરફાર દશાથવે છે. 𝑡 સમય આગળ કણનો વેગ 𝑣
⃗⃗⃗ છે
∆𝑣
⃗⃗⃗
અને 𝑡 + ∆𝑡 સમય આગળ કણનો વેગ 𝑣 ⃗⃗⃗ છે .
⃗⃗⃗ + ∆𝑣 ∆𝑡
એ ∆𝑡 સમય અંતરાલમાાં કણનો સરે રાશ પ્રવેગ

બતાવે છે. અને જેમ જેમ ∆𝑡 શ ૂન્યની નજીક પહોંચે છે તેમ તેમ સરે રાશ પ્રવેગ ત્વકરત પ્રવેગ બનતો

જાય છે અને આ ત્વકરત પ્રવેગને ફક્ત “પ્રવેગ” પણ કહેવામાાં આવે છે.

Example:1 ગેટમાાંર્ી બહાર નીકળતો રે સનો ઘોડો 1.80 સેકન્ડમાાં પતિમમાાં 15.0 મીટર/સેકન્ડના

વેગર્ી પ્રારાં ર્ર્ી વેગ પકડે છે . તેન ાં સરે રાશ પ્રવેગ શ ાં છે? (Ans: - 8.33 m/s2)

Example:2 કણની સ્થર્તત x(t) = 2t + 0.7t3 m છે. t = 3 સેકન્ડ પર ત્વકરત પ્રવેગ શોધો? (Ans: 12.6

m/s2)

3.6 MOTION IN A STRAIGHT LINE (સીધી રે ખામાાં ગતિ)

જયારે કોઈ કણ સીધી રે ખા પર આગળ વધવા માટે અવરોધાય

છે , ત્યારે વણથન એકદમ સરળ બની જાય છે . આપણે X-અક્ષ
તરીકે રે ખા પસાંદ કરીએ છીએ અને t = 0 તરીકે યોગ્ય સમય
પસાંદ કરીએ છીએ. સામાન્ય રીતે ઉદગમભબિંદ t = 0 પર જયાાં
કણ સ્થર્ર છે તે ભબિંદ પર લેવામાાં આવે છે . t સમયે કણની
સ્થર્તત તેના t સમય આગળના યામ ભબિંદ દ્વારા આપવામાાં આવે
છે . તે સમયે કણનો વેગ;

𝑑𝑥
𝑣= ------------------- (9)
𝑑𝑡

અને કણનો પ્રવેગ;

𝑑𝑣
𝑎= ------------------- (10)
𝑑𝑡

𝑑 𝑑𝑥 𝑑2 𝑥
𝑎= ( )= ------------------- (11)
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡 2
𝑑𝑥 𝑑𝑥
જો ધન હોય તો, કણના વેગની કદશા એ ધન X-અક્ષ કદશામાાં હશે અને જો ઋણ હોય તો, કણના
𝑑𝑡 𝑑𝑡
𝑑𝑣
વેગની કદશા એ ઋણ X-અક્ષ કદશામાાં હશે. સમાન રીતે જો ધન હોય તો, કણના પ્રવેગની કદશા એ
𝑑𝑡
𝑑𝑣
ધન X-અક્ષ કદશામાાં હશે અને જો ઋણ હોય તો, કણના પ્રવેગની કદશા એ ઋણ X-અક્ષ કદશામાાં
𝑑𝑡
હશે. v ન ાં મ ૂલ્ય ઝડપ આપે છે . જો વેગ અને પ્રવેગ બાંને ધનાત્મક હોય, તો ઝડપ વધે છે. જો તે બાંને
નકારાત્મક હોય તો પણ ઝડપ વધે છે પરાં ત જો તે બાંનન
ે ા તવરોધી ભચન્હો હોય તો ઝડપ ઘટે છે. જયારે
ઝડપ ઘટે છે, ત્યારે આપણે કહી શકીએ કે કણ ધીમો પડી રહ્યો છે અર્વા અપ્રવેગીત ર્ાય છે. માંદતા એ
નકારાત્મક પ્રવેગની સમકક્ષ છે . પ ૂવથ તરફ 2.0 m/s2 ન ાં પ્રવેગ એ પતિમ તરફ 2.0 m/s2 ની માંદતા
સમાન છે.

• Motion with Constant Acceleration (અચળ પ્રવેગ સાિે ગતિ)

ધારોકે એક કણનો પ્રવેગ 𝑎 છે જે અચળ રહે છે . ધારોકે શ ૂન્ય સમયનો વેગ 𝑢 છે અને 𝑡 સમયનો વેગ 𝑣
છે . આમ,

𝑑𝑣
𝑎= અર્વા 𝑑𝑣 = 𝑎 𝑑𝑡
𝑑𝑡
𝑣 𝑡
અર્વા ∫𝑢 𝑑𝑣 = ∫0 𝑎 𝑑𝑡

નીચે આપેલ સમીકરણ અચળ પ્રવેગ સાર્ે સીધી રે ખામાાં ગતતની સમથયાઓ દૂ ર કરવામાાં ખ ૂબ જ
ઉપયોગી છે :

3.7 MOTION IN A PLANE (સમિલમાાં ગતિ)

જો કોઈ કણ સમતલમાાં ગતત કરવા માટે મક્ત હોય, તો તેન ાં થર્ાન બે કોઓકડિનેટ્સ વડે દશાથવવામાાં

આવે છે. આપણે ગતતના સમતલને 𝑋𝑌 સમતલ તરીકે પસાંદ કરીએ છીએ. આપણે 𝑡 = 0 ને કોઈ યોગ્ય

ક્ષણ તરીકે પસાંદ કરીએ છીએ અને જયાાં કણ 𝑡 ર્ી 𝑡 = 0 પર સ્થર્ર ર્શે તે થર્ાને ઉદગમભબિંદ પસાંદ

કરીએ છીએ. 𝑋𝑌 સમતલમાાં કોઈપણ બે અનકૂળ પરથપર લાંબ અક્ષોને 𝑋 અને 𝑌 -અક્ષ તરીકે પસાંદ

કરવામાાં આવે છે. 𝑡 સમયે કણની સ્થર્તત તેના કોઓકડિનેટ્સ (𝑥, 𝑦) દ્વારા સાંપ ૂણથપણે દશાથવવમાાં આવે છે.

𝑡 + ∆𝑡 સમયે કોઓકડિનેટ્સ (𝑥 + ∆𝑥, 𝑦 + ∆𝑦) છે .

આકૃતતમાાં અનિમે A અને B આગળની કણની 𝑡 અને 𝑡 + ∆𝑡 પરની

સ્થર્તત દશાથવે છે. આ સમય અંતરાલ 𝑡 ર્ી 𝑡 + ∆𝑡 દરમ્યાન થર્ાનાાંતર

નીચે મજબ લખી શકાશે:

થર્ાન સકદશ ∆𝑟⃗⃗ = 𝐴𝐵

⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝐴𝐶
⃗⃗⃗⃗⃗ + ⃗⃗⃗⃗⃗
𝐶𝐵 = ∆𝑥 𝑖⃗ + ∆𝑦 𝑗⃗

∆𝑟
⃗⃗⃗ ∆𝑥 ∆𝑦
અર્વા સમયના સાંદર્થમાાં લખતા; ∆𝑡
= ∆𝑡
𝑖⃗ + ∆𝑡 𝑗⃗
સમયની મયાથદા લેતા; ∆𝑡 → 0

∆𝑟
⃗⃗⃗ 𝑑𝑟
⃗⃗⃗ 𝑑𝑥 𝑑𝑦
⃗⃗⃗ = lim
𝑣 = = 𝑖⃗ + 𝑑𝑡 𝑗⃗ ------------------- (1)
∆𝑡 →0 ∆𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡

આમ, સમીકરણ (1) પરર્ી વેગનો 𝑥-ઘટક નીચે મજબ છે :

𝑑𝑥
𝑣𝑥 = 𝑑𝑡
------------------- (2)

અને સમીકરણ (1) પરર્ી વેગનો 𝑦-ઘટક નીચે મજબ છે:

𝑑𝑦
𝑣𝑦 = ------------------- (3)
𝑑𝑡

સમીકરણ (1)ન ાં સમયની સાપેક્ષે તવકલન કરતાાં;

𝑑𝑣
⃗⃗⃗ 𝑑𝑣𝑥 𝑑𝑣𝑦
⃗⃗⃗ =
𝑎 = 𝑖⃗ + 𝑗⃗ ------------------- (4)
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡

આમ, સમીકરણ (4) પરર્ી પ્રવેગનો 𝑥-ઘટક નીચે મજબ છે :

𝑑𝑣𝑥
𝑎𝑥 = 𝑑𝑡
------------------- (5)

અને સમીકરણ (4) પરર્ી પ્રવેગનો 𝑦-ઘટક નીચે મજબ છે :

𝑑𝑣𝑦
𝑎𝑦 = 𝑑𝑡
------------------- (6)

આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે 𝑥-કોઓકડિનેટ્, વેગનો 𝑥-ઘટક અને પ્રવેગનો 𝑥-ઘટક એકબીજા સાર્ે નીચે

મજબ સાંબતધત છે :

𝑑𝑥 𝑑𝑣𝑥
𝑥 𝑣𝑥 = 𝑑𝑡
𝑎𝑥 = 𝑑𝑡

આ સમીકરણો એક રે ખામાાં ગતત કરતાાં કણના ગતતના સમીકરણને સમાન છે . આમ, જો 𝑎𝑥 અચળ હોય

તો આ સમીકરણોને સાંકભલત કરતાાં;

𝑣𝑥 = 𝑢𝑥 + 𝑎𝑥 𝑡
1
𝑥 = 𝑢𝑥 𝑡 + 2 𝑎𝑥 𝑡 2 ------------------- (7)

𝑣𝑥 2 = 𝑢𝑥 2 + 2𝑎𝑥 𝑥

જયાાં 𝑢𝑥 એ 𝑡 = 0 સમય આગળ વેગનો 𝑥-ઘટક છે .

એ જ રીતે, 𝑦-કોઓકડિનેટ્, વેગનો 𝑦-ઘટક અને પ્રવેગનો 𝑦-ઘટક એકબીજા સાર્ે નીચે મજબ સાંબતધત

છે :

𝑑𝑦 𝑑𝑣𝑦
𝑦 𝑣𝑦 = 𝑎𝑦 =
𝑑𝑡 𝑑𝑡

આ સમીકરણો એક રે ખામાાં ગતત કરતાાં કણના ગતતના સમીકરણને સમાન છે . આમ, જો 𝑎𝑦 અચળ હોય

તો આ સમીકરણોને સાંકભલત કરતાાં;

𝑣𝑦 = 𝑢𝑦 + 𝑎𝑦 𝑡

1
𝑦 = 𝑢𝑦 𝑡 + 𝑎𝑦 𝑡 2 ------------------- (8)
2

𝑣𝑦 2 = 𝑢𝑦 2 + 2𝑎𝑦 𝑦

જયાાં 𝑢𝑦 એ 𝑡 = 0 સમય આગળ વેગનો 𝑦-ઘટક છે .

આમ, સમતલમાાં ગતતની ચચાથ માટે આ સામાન્ય પધ્ધતત સરળ છે. 𝑥-કોઓકડિનેટ્, વેગનો 𝑥-ઘટક અને

પ્રવેગનો 𝑥-ઘટક એ 𝑋-અક્ષ સાર્ે સીધી રે ખામાાં ગતતના સમીકરણો દ્વારા સાંબતાં ધત છે . એ જ રીતે -

કોઓકડિનેટ્, વેગનો 𝑦-ઘટક અને પ્રવેગનો 𝑦-ઘટક એ 𝑌-અક્ષ સાર્ે સીધી રે ખામાાં ગતતના સમીકરણો

દ્વારા સાંબતાં ધત છે.

Example:1 એક કણ 𝑋𝑌 સમતલમાાં 1.5 m/s2 ના અચળ પ્રવેગ સાર્ે X-અક્ષ સાર્ે

37° નો ખ ૂણો બનાવે છે. 𝑡 = 0 𝑠𝑒𝑐 પર કણ ઉદગમભબિંદ પર છે અને તેનો વેગ X-

અક્ષ સાર્ે 8.0 m/s છે. 𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 પર કણનો વેગ અને થર્ાન શોધો. .

Solution: આકૃતત પરર્ી;

𝑚 𝑚
પ્રવેગનો 𝑥-ઘટક 𝑎𝑥 = (1.5 ) (cos 37°) = (1.5)(0.7986) = 1.19 ≈ 1.2
𝑠2 𝑠2

𝑚 𝑚
પ્રવેગનો 𝑦-ઘટક 𝑎𝑦 = (1.5 𝑠2
) (sin 37°) = (1.5)(0.6018) = 0.90
𝑠2

𝑚
પ્રારાં ભર્ક વેગનો 𝑥-ઘટક 𝑢𝑥 = 8.0 𝑠

𝑚
પ્રારાં ભર્ક વેગનો 𝑦-ઘટક 𝑢𝑦 = 0 𝑠

𝑡 = 0 𝑠 આગળ કણના થર્ાન 𝑥 = 0 અને 𝑦 = 0 છે .

𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 પર કણના વેગનો 𝑥-ઘટક નીચે મજબ દશાથવી શકાશે:

𝑣𝑥 = 𝑢𝑥 + 𝑎𝑥 𝑡
 𝑚
𝑣𝑥 = 8.0 + (1.2)(4.0) = 8.0 + 4.8 = 12.8
𝑠

𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 પર કણના વેગનો 𝑦-ઘટક નીચે મજબ દશાથવી શકાશે:

𝑣𝑦 = 𝑢𝑦 + 𝑎𝑦 𝑡

𝑚
𝑣𝑦 = 0 + (0.90)(4.0) = 0 + 3.6 = 3.6
𝑠

આમ, 𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 પર કણનો પકરણામી વેગ; 𝑣 = √𝑣𝑥 2 + 𝑣𝑦 2

𝑚
𝑣 = √12.82 + 3.62 = 13.3
𝑠

અને 𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 પર કણનો વેગ X-અક્ષ સાર્ે 𝜃 ખણો બનાવે છે તો વેગની કદશા;

𝑣𝑦 3.6
tan 𝜃 = = = 0.2813
𝑣𝑥 12.8

𝜃 = tan−1 0.2813 = 15.71°

𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 આગળ કણના થર્ાનનો 𝑥-ઘટક;

1
𝑥 = 𝑢𝑥 𝑡 + 𝑎𝑥 𝑡 2
2
1
𝑥 = (8.0)(4.0) + (1.2)(4.0)2 = 32.0 + 9.6 = 41.6 𝑚
2

𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 આગળ કણના થર્ાનનો 𝑦-ઘટક;

1
𝑦 = 𝑢𝑦 𝑡 + 𝑎𝑦 𝑡 2
2
1
𝑦 = (0)(4.0) + (0.90)(4.0)2 = 0 + 7.2 = 7.2 𝑚
2

આમ, 𝑡 = 4.0 𝑠𝑒𝑐 આગળ કણન ાં થર્ાન (𝑥, 𝑦) = (41.6 𝑚 , 7.2 𝑚 ) છે .

Example:2 1 m/sec ની પ્રારાં ભર્ક ગતત ધરાવતી કાર 10 તમતનટ માટે ગતતમાાં હતી, અને પછી તે થટોપ
પર આવી, તે અટકે તે પહેલા વેગ 5 m/sec હતો. કારનો અચળ પ્રવેગ શ ાં હતો? (Ans: 0.0066 m/s2)

Example:3 એક રમકડાં આકસ્થમક રીતે એક બાળક દ્વારા ઘરની છત પરર્ી નીચે પડી ગ્ ાં છે . રમકડાનો
જમીન પર પહોંચતા પહેલા તેનો અંતતમ વેગ 8 m/sec હોય તો મકાનની ઊંચાઈ શોધો. (Ans: 3.26 m)
 Example:4 આકૃતતમાાં દશાથવયા મજબ વોલીબોલ 24.3 m/s ની ઝડપ સાર્ે 30
ના ખ ૂણા પર ઉપર જમણી તરફ ફેંકવામાાં આવે છે , તો બોલનો પકરણામી વેગ
શોધો. (Ans: 24.3 m/s)

3.8 PROJECTILE MOTION (પ્રક્ષિપ્િ ગતિ)

અચળ પ્રવેગ સાર્ે પ્લેનમાાં ગતત એ પ્રભક્ષપ્ત

ગતતન ાં અગત્યન ાં ઉદાહરણ છે . જયારે કોઈ
કણ પૃથ્વીની સપાટીની નજીક ત્રાાંસી રીતે
ફેંકવામાાં આવે છે , ત્યારે તે વળાાંકવાળા માગથ
પર ગતત કરે છે . આવા કણને પ્રભક્ષપ્ત કણ
કહેવાય છે અને તેની ગતતને પ્રભક્ષપ્ત ગતત
કહેવાય છે . આપણે માની લઈશ ાં કે કણ
પૃથ્વીની સપાટીની નજીક રહે છે અને ત્યાાં હવાનો પ્રતતકાર નકહવત છે . અહી કણનો પ્રવેગ લગર્ગ
સ્થર્ર છે . તે લાંબ રીતે નીચેની કદશામાાં છે અને તેન ાં મ ૂલ્ય g છે જે લગર્ગ 9.8 m/s2 છે.

ચાલો આપણે પહેલા પ્રભક્ષપ્ત ગતતની ચચાથ

કરવા માટે ઉપયોગમાાં લેવાતા અમક શબ્દોની
ચચાથ કરીએ. આકૃતત, ભબિંદ O પરર્ી ભક્ષતતજ
સાર્ે θ ખ ૂણા પર પ્રારાં ભર્ક વેગ u સાર્ે ગતત
કરતો પ્રક્ષેતપત કણ દશાથવે છે. તે સવોચ્ચ ભબિંદ A માાંર્ી પસાર ર્ાય છે અને O ર્ી ભક્ષતતજ સપાટી
પરના B ભબિંદ પર પડે છે . ભબિંદ O ને પ્રક્ષેપણ ભબિંદ કહેવાય છે, કોણ θ ને પ્રક્ષેપણનો કોણ કહેવાય છે
અને અંતર OB ને ભક્ષતતજ શ્રેણી અર્વા સરળ રીતે રે ન્જ કહેવામાાં આવે છે. પ્રભક્ષપ્ત ગતતની ભક્ષતતજ
અને ઊધ્વથ એમ બાંને ર્ાગો માટે અલગર્ી ચચાથ કરી શકાય છે. આપણે પ્રક્ષેપણના ભબિંદ પર ઉદ્ગમભબન્દ
લઈએ છીએ. જયારે કણ પ્રક્ષેતપત ર્ાય છે તે ક્ષણને t = 0 તરીકે લેવામાાં આવે છે . ગતતન ાં સમતલ XY
સમતલ તરીકે લેવામાાં આવે છે. ભક્ષતતજ રેખા OX ને X-અક્ષ તરીકે અને ઊર્ી રે ખા OY ને Y-અક્ષ
તરીકે લેવામાાં આવે છે . લાંબ રીતે ઉપરની કદશાને Y-અક્ષની ધન કદશા તરીકે લેવામાાં આવે છે.

આમ, 𝑢𝑥 = 𝑢 𝑐𝑜𝑠𝜃; 𝑎𝑥 = 0

𝑢𝑦 = 𝑢 𝑠𝑖𝑛𝜃; 𝑎𝑦 = −𝑔

• ક્ષિતિજ ગતિ

𝑎𝑥 = 0 હોવાને કારણે 𝑣𝑥 = 𝑢𝑥 + 𝑎𝑥 𝑡 = 𝑢𝑥 = 𝑢 𝑐𝑜𝑠𝜃

 1
અને 𝑥 = 𝑢𝑥 𝑡 + 2 𝑎𝑥 𝑡 2 = 𝑢𝑥 𝑡 = 𝑢𝑡 𝑐𝑜𝑠𝜃. આકૃતતમાાં દશાથવયા મજબ જેમ જેમ કણ ગતત કરે છે તેમ

તેમ વેગનો 𝑥-ઘટક અચળ રહે છે.

• ઊર્ધવવ ગતિ

કણનો પ્રવેગ g નીચેની કદશામાાં લાગે છે આર્ી 𝑎𝑦 = −𝑔. કણના પ્રારાં ભર્ક વેગના 𝑦-ઘટકને 𝑢𝑦 વડે

દશાથવાય છે.આમ,

𝑣𝑦 = 𝑢𝑦 − g𝑡

1
𝑦 = 𝑢𝑦 𝑡 − 2 g𝑡 2

𝑣𝑦 2 = 𝑢𝑦 2 − 2g𝑦

કણની ઊધ્વથ ગતત એ 𝑢 𝑠𝑖𝑛𝜃 ઝડપ સાર્ે લાંબ રીતે ઉપરની તરફ પ્રક્ષેતપત કણની ગતત સમાન છે અને

કણની ભક્ષતતજ ગતત એ સમાન વેગ 𝑢 𝑐𝑜𝑠𝜃 સાર્ે ભક્ષતતજ રીતે ફરતા કણની સમાન છે .

• ઉડાનનો સમય

આકૃતતમાાં દશાથવેલ પકરસ્થર્તતને ધ્યાનમાાં લો. કણ O ભબિંદ પરર્ી પ્રક્ષેતપત ર્ાય છે અને B ભબિંદ પર

સમાન ભક્ષતતજ સમતલ સધી પહોંચે છે. B સધી પહોંચવા માટેનો કલ સમય એ ઉડાનનો સમય છે.

ધારો કે કણ t સમયે B પર છે . ભક્ષતતજ ગતત માટેન ાં સમીકરણ નીચે મજબ છે:

𝑂𝐵 = 𝑥 = 𝑢𝑡 𝑐𝑜𝑠𝜃

B ભબિંદ આગળ 𝑦-કોઓકડિનેટ્ શ ૂન્ય ર્ાય છે . આમ, ઊધ્વથ ગતતના સમીકરણ પરર્ી;

1
𝑦 = 𝑢𝑡 𝑠𝑖𝑛𝜃 − g𝑡 2
2
1
0 = 𝑢𝑡 𝑠𝑖𝑛𝜃 − g𝑡 2
2
1
0 = t(𝑢 𝑠𝑖𝑛𝜃 − gt)
2
2𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃
આમ, t ની બે કકિંમતો મળે છે . t = 0 અર્વા t =
𝑔

𝑡 = 0 સમયે કણન ાં થર્ાન O આગળ હશે અને B આગળ પહોંચતા લાગતો સમય નીચે મજબ ર્શે:

2𝑢 sin 𝜃
𝑇= 𝑔
---------------(1)

આ સમીકારણ ઉડાન (ઉડ્ડયન)નો સમય દશાથવે છે.

 • રે ન્જ (પહોંચમયાવિા)

2𝑢 sin 𝜃
અંતર OB ને ભક્ષતતજ રે ન્જ કહેવાય છે. આ રે ન્જ એ કણ દ્વારા 𝑇 = 𝑔
સમયમાાં કપાયેલ ાં અંતર

દશાથવે છે . કણની ભક્ષતતજ ગતતના સમીકારણનો ઉપયોગ કરતાાં;

𝑥 = (𝑢 cos 𝜃)𝑡

અર્વા
2𝑢 sin 𝜃
𝑂𝐵 = (𝑢 cos 𝜃) ( )
𝑔

2𝑢2 sin 𝜃 cos 𝜃

=
𝑔

sin 2𝜃 𝑢2 sin 2𝜃
(sin 𝜃 cos 𝜃 = 2
) 𝑅= 𝑔
---------------(2)

• મહત્તમ પ્રાપ્ય ઊંચાઈ

મહત્તમ ઊંચાઈએ (આકૃતતમાાં A) કણનો વેગ ભક્ષતતજ છે. આમ, વેગનો ઊધ્વથ ઘટક સૌર્ી ઊંચા ભબિંદ પર

શ ૂન્ય છે . જયારે વેગનો ઊધ્વથ ઘટક શ ૂન્ય બને છે ત્યારે કણની y- કોઓકડિનેટ મહત્તમ ઊંચાઈ બને છે.

આમ, 𝑣𝑦 = 𝑢𝑦 − 𝑔𝑡

𝑣𝑦 = 𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝑔𝑡

મહત્તમ ઊંચાઈ માટે 𝑣𝑦 = 0 હોવાર્ી;

0 = 𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝑔𝑡
𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃
𝑡= 𝑔
---------------(3)

આ 𝑡 સમય આગળ કણની મહત્તમ પ્રાપ્ય ઊંચાઈ;

1
𝐻 = 𝑢𝑦 𝑡 − 𝑔𝑡 2
2

𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃 1 𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃 2
= (𝑢𝑠𝑖𝑛𝜃) ( )− 𝑔( )
𝑔 2 𝑔

𝑢2 sin 𝜃 2 1 𝑢2 sin 𝜃 2
= −
𝑔 2 𝑔

𝑢2 sin 𝜃 2
𝐻= ---------------(4)
2𝑔
સમીકરણ (3) મહત્તમ ઊંચાઈ સધી પહોંચવામાાં લાગેલો સમય આપે છે. સમીકરણ (1) સાર્ે સરખામણી

કરતા કહી શકાય કે તે ઉડ્ડયનનો અડધો સમય છે . આમ, મહત્તમ ઊંચાઈ પર ચઢવામાાં જે સમય લાગે

છે તે જ સમય સમાન ભક્ષતતજ સમતલ પર પાછા ઉતરવામાાં લાગે છે.

𝑚
Example:1 ભક્ષતતજ સાર્ે 45°ના ખ ૂણા પર 12.0 𝑠
ની ઝડપે મેદાનમાાંર્ી બોલ ફેંકવામાાં આવે છે . તે
𝑚
ફરીર્ી કેટલા અંતરે મેદાનમાાં ટકરાશે? g = 10.0 𝑠2 લો.

𝑚
Solution: 𝑢 = 12.0 𝑠

𝑢2 sin 2𝜃
બોલની ભક્ષતતજ પરની રે ન્જ 𝑅 = 𝑔

12.02 sin 2 × 45°

𝑅=
10.0
144
𝑅= = 14.4 𝑚
10.0

આમ, બોલ પ્રક્ષેપણ ભબન્દર્ી 14.4 𝑚 આગળ જમીન પર પડે છે .

Example:2 એક પદાર્થને 40 m/s ના વેગર્ી એક કદશામાાં ફેકવામાાં આવે છે જે ભક્ષતતજ સાર્ે 50° નો

ખ ૂણો બનાવે છે .

Q1. પદાર્થ દ્વારા પ્રાપ્ત ર્યેલી મહત્તમ ઊંચાઈ કેટલી છે ? (48 m)

Q2. પદાર્થનો કલ ઉડાનનો સમય (પ્રક્ષેપણ અને જમીનને થપશથ કરવા વચ્ચે) શ ાં છે ? (6.25 s)

Q3. પદાર્થની ભક્ષતતજ પરની રે ન્જ શ ાં છે ? (160.75 m)

Example:3 60° ખણો બનતી ઉંચાઈ પર 65 મીટર પ્રતત સેકન્ડના પ્રારાં ભર્ક વેગ સાર્ે એક પથ્ર્રને

બહાર ફેકવામાાં આવે છે. તો ઉડાનનો સમય, મહત્તમ પ્રાપ્ય ઊંચાઈ અને રે ન્જ શોધો. (Ans: 11.4 s,

161.67 m, 373.35 m)

----: અગત્યના પ્રશ્નો:-----

1. અંતર અને થર્ાનાાંતર વચ્ચેનો ર્ેદ ઉદાહરણ સકહત સમજાવો.

2. સરે રાશ ઝડપ અને ત્વકરત ઝડપ વચ્ચેને ર્ેદ ગ્રાફની મદદર્ી સમજાવો.

3. સરે રાશ વેગ અને ત્વકરત વેગ બાંને એકબીજાર્ી કઈ રીતે અલગ પડે છે તે જાણવો.

4. આપેલ t સમયે ગતત કરતાાં કણની સમતલમાાં ગતત સમજાવો.

5. પ્રભક્ષપ્ત ગતત એટલે શ?

ાં સમજાવો અને એક ભબિંદ આગળર્ી ફેકેલો દડો પ્રક્ષેપણ પામી બીજા

ભબિંદ આગળ પડે છે તો તેની પ્રભક્ષપ્ત ગતતના સમીકરણો તારવો.

 Unit:2 પ્રકરણ:2

4.1 INTRODUCTION (પરરચય)

બળ એક એવો શબ્દ છે જેના તવશે આપણે બધાએ સાાંર્ળ્ ાં છે . જયારે તમે કોઈ વથતને દબાણ કરો છો
અર્વા ખેંચો છો ત્યારે તમે તેના પર બળ લગાવો છો એમ કહી શકાય. જો તમે કોઈ પદાર્થને દબાણ
આપો છો, તો તમે તમારી જાતને તેનાર્ી દૂ ર કરો છો; અને જયારે તમે પદાર્થને ખેંચો છો, ત્યારે તમે
તમારી તરફ બળ લગાવો છો. જયારે તમે તમારા હાર્માાં ર્ારે બ્લોક પકડો છો, ત્યારે તમે વધારે
ઉજાથનો ઉપયોગ કરો છો; જયારે તમે હલકો બ્લોક પકડો છો, ત્યારે તમે ઓછી ઉજાથનો ઉપયોગ કરો છો
એટલે કે ઓછાં બળ લગાવો છો.

શ ાં તનજીવ પદાર્થ બળ ઉત્પન્ન કરી શકે છે ? હા તેઓ કરી શકે. જો આપણે કોઈ મોટા તોફાનમાાં ઊર્ા
રહીએ, તો આપણને લાગે છે કે પવન આપણા પર દબાણ કરી રહ્યો છે. જયારે આપણે દોરડાર્ી કોઈ
ર્ારે બ્લોકને લટકાવીએ તો દોરડાં બ્લોકને એવી રીતે પકડી રાખે છે કે જેમ માણસ તેને હવામાાં પકડી
શકે છે. જયારે આપણે આપણા શષ્ક વાળમાાં કાાંસકી ફેરવીએ અને પછી કાાંસકીને કાગળના નાના
ટકડાની નજીક લાવીએ ત્યારે ટકડાઓ કાાંસકો પર આકર્ાથય જાય છે . કાાંસકીએ કાગળના ટકડાને
આકષ્યાથ છે એટલે કે કાાંસકીએ ટકડાઓ પર બળ લગાવ્ ાં છે એમ કહી શકાય. જયારે બચના ઝાડની
છાલ પાણીમાાં ડબાડીએ છીએ ત્યારે તે પાણીની સપાટી પર આવે છે ; પણ જો આપણે તેને પાણીની
અંદર રાખવા માાંગતા હોય, તો આપણે તેને નીચે તરફ ધકેલવ ાં પડશે. અહીં આપણે કહી શકીએ કે પાણી
ઉપરની કદશામાાં છાલ પર બળ લગાવે છે .

બળ માપવા માટેના SI એકમને ન્્ ૂટન કહેવામાાં આવે છે. અંદાજે, તે પ ૃથ્વીની સપાટીની નજીક 102
ગ્રામ દળના શરીરને પકડી રાખવા માટે જરૂરી બળ છે . ન્્ ૂટનના ગતતના તનયમોનો ઉપયોગ કરીને
બળની ચોક્કસ પકરમાણાત્મક વયાખ્યા ઘડી શકાય છે .

બળ એ બે પદાર્ો વચ્ચેની કિયાપ્રતતકિયા છે . એક પદાર્થ A દ્વારા અન્ય પદાર્થ B પર બળ લગાવવામાાં

આવે છે. કોઈપણ બળ માટે તમે બે પ્રશ્નો પ ૂછી શકો, (i) આ બળ કોણે લગાવ્ ાં અને (ii) આ બળ કયા
પદાર્થ પર લગાવવામાાં આવ્?ાં આમ, જયારે ટેબલ પર બ્લોક રાખવામાાં આવે છે , ત્યારે ટેબલ તેને
પકડી રાખવા માટે બ્લોક પર બળ લગાવે છે.

બળ એ સકદશ રાતશ છે અને જો કણ પર એક કરતાાં વધ બળ લગતા હોય તો આપણે સકદશ

સરવાળાના તનયમોનો ઉપયોગ કરીને પકરણામી બળ શોધી શકીએ છીએ. નોંધ કરો કે ઉપરોક્ત તમામ
ઉદાહરણોમાાં, જો પદાર્થ A પદાર્થ B પર બળ લગાવે છે, તો પદાર્થ B પણ પદાર્થ A પર બળ લગાવે છે.
આમ, ટેબલ તેને પકડી રાખવા માટે બ્લોક પર બળ લગાવે છે અને બ્લોક તેને નીચે દબાવવા માટે
ટેબલ પર બળ લગાવે છે. જયારે ર્ારે બ્લોક દોરડા દ્વારા લટકાવવામાાં આવે છે , ત્યારે દોરડાં તેને પકડી
રાખવા માટે બ્લોક પર બળ લગાવે છે અને બ્લોક તેને ચથત અને ખેંચાયેલ બનાવવા માટે દોરડા પર
બળ લગાવે છે. વાથતવમાાં આ ન્્ટનના ગતતના ત્રીજા તનયમના કેટલાક ઉદાહરણો છે જે નીચે મજબ
વણથવી શકાય:

• Newton’s Third Law of Motion (ન્યુટનનો ગતિનો ત્રીજા તનયમ)

જો પદાર્થ A અન્ય પદાર્થ B પર 𝐹

⃗⃗⃗ બળ લગાવે છે, પછી B એ A પર બળ −𝐹
⃗⃗⃗ બળ લગાવે કરે છે , બે

બળો પદાર્થને જોડતી રે ખા પર લાગે છે . ન્્ ૂટનના ત્રીજા તનયમ દ્વારા જોડાયેલા બે બળો ⃗⃗⃗
𝐹 અને −𝐹
⃗⃗⃗

કિયા-પ્રતતકિયા જોડી કહેવાય છે . કોઈપણ એકને 'કિયા' અને બીજી 'પ્રતતકિયા' કહી શકાય.

પ્રકૃતતમાાં તવતવધ પ્રકારના બળોને ચાર વગોમાાં વગીકૃત કરી શકાય છે : (4F)

(a) ગરત્વાકર્થણ, (b) ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક (તવદ્યતચબ

ાં કીય), (c) પરમાણ અને (d) નબળાં.

ુ ુ ત્વાકર્વણ બળ)
4.2 GRAVITATIONAL FORCE (ગર

કોઈપણ બે પદાર્થ તેમના દળના આધારે એકબીજાને આકર્ે છે. બે ભબિંદઓના દળ વચ્ચેન ાં આકર્થણ
𝑚1 𝑚2
બળ 𝐹 = 𝐺 છે , જયાાં m1 અને m2 એ કણોન ાં દળ છે અને r એ તેમની વચ્ચેન ાં અંતર છે . G એ
𝑟2

સાવથતત્રક અચળાાંક છે જેન ાં મ ૂલ્ય 6.67 × 10−11 N−m2/kg2 છે . આવા કોઈક પદાર્થ દ્વારા બીજા તવથત ૃત
પદાર્થ પર લાગત ાં ગરત્વાકર્થણ બળ શોધવા માટે આપણે પહેલા બીજા પદાર્થના તમામ કણો દ્વારા
પ્રર્મ પદાર્થના તમામ કણો પર લાગત ાં બળ લખવ ાં પડે અને ત્યારબાદ પ્રર્મ પદાર્થ પર લાગત ાં કલ
બળ સકદશ સરવાળાની રીતે શોધવ ાં પડે.

ઉદાહરણ તરીકે, એક પદાર્થ ફક્ત ત્રણ કણ ધરાવે

છે . અહી ⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑖𝑗 એ બીજા પદાર્થના 𝑗 𝑡ℎ કણ દ્વારા પ્રર્મ
પદાર્થના 𝑖 𝑡ℎ કણ પર લાગત ાં બળ દશાથવે છે . પ્રર્મ
પદાર્થ પર લાગત ાં પકરણામી બળ શોધવા માટે
નીચેના 9 બળોનો સરવાળો કરવો પડે:

⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹11 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹12 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹13 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹21 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹22 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹23 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹31 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹32 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹33

મોટી સાંખ્યામાાં કણો ધરાવતા મોટા પદાર્થ માટે , આપણે ખ ૂબ મોટી સાંખ્યામાાં બળ ઉમેરવ ાં પડશે. જો
પદાર્થને અચળ માનવામાાં આવે છે , તો તેમાાં સામેલ બળના અનાંત સમીકરણ માટે સાંકલનની
પ્રકિયામાાંર્ી પસાર ર્વ ાં પડશે.
 એક 𝑚1 દળ ધરાવતા સમપ્રમાભણત ગોળાકાર પદાર્થ દ્વારા બીજા
𝑚2 દળ ધરાવતા પદાર્થ પર લાગત ાં ગરત્વાકર્થણ બળ 𝐹 =
𝑚1 𝑚2
𝐺 𝑟2
વડે દશાથવી શકાય છે , જયાાં 𝑟 એ બે પદાર્થના કેન્દ્ર
વચ્ચેન ાં અંતર છે. આમ, બે સમપ્રમાભણત ગોળાકાર પદાર્થ
વચ્ચેના ગરત્વાકર્થણ બળની ગણતરી માટે, તેઓને તેમના કેન્દ્રો
પર મ ૂકવામાાં આવેલા ભબિંદવત પદાર્થ તરીકે ગણી શકાય.

• પ ૃથ્વી દ્વારા નાના પિાિવ પર લાગતુાં ગુરુત્વાકર્વણ બળ:

પૃથ્વી દ્વારા અન્ય પદાર્ો પર લગાડવામાાં આવતા આકર્થણ

બળને પ ૃથ્વીન ાં ગરત્વાકર્થણ કહેવામાાં આવે છે. પ ૃથ્વીને
તત્રજયા R અને દળ M નો સજાતીય ગોળો ગણો. R અને M
ની કકિંમતો અનિમે આશરે 6400 km અને 6 × 1024 kg છે.
ધારી લઈએ કે પ ૃથ્વી સપ્રમાભણત ગોળાકાર છે , તેની
સપાટીની નજીક રાખવામાાં આવેલા દળ m ના કણ પર તે જે
𝑀𝑚
બળ લગાવે છે તે અગાઉના પકરણામ દ્વારા 𝐹 = 𝐺 છે
𝑅2

એમ કહી શકાય. આ બળની કદશા પૃથ્વીના કેન્દ્ર તરફ છે

જેને ઊધ્વથ અક્ષ પર નીચેની કદશા (Vertically Downward) કહેવામાાં આવે છે.

જો પૃથ્વીની તલનામાાં પદાર્થ કદમાાં ખ ૂબ નાન ાં હોય તેમજ જો આપણી પાસે કણને બદલે કોઈ અન્ય
𝐺𝑀
આકારનો પદાર્થ હોય તો પણ આ જ સ ૂત્ર માન્ય છે , રાતશ એક અચળાાંક છે જે પ્રવેગન ાં પકરમાણ છે .
𝑅2

તેને ગરત્વાકર્થણને કારણે મળતો પ્રવેગ- ગરત્વપ્રવેગ કહેવામાાં આવે છે, અને તેને 𝑔 (G ર્ી ઘણી
𝑚
અલગ રાતશ) દ્વારા દશાથવવામાાં આવે છે. તેન ાં મ ૂલ્ય આશરે 𝑔 = 9.8 𝑠2
છે. ગણતરીની સરળતા માટે
𝑚
આપણે કોઈક વાર 𝑔 = 10 𝑠2 પણ લખી શકીએ છીએ. પૃથ્વી તરફ પડતાાં તમામ પદાર્ો (પૃથ્વીની

સપાટીની નજીક હાંમશ

ે ા રહે છે ) પ્રવેગન ાં આ ચોક્કસ મ ૂલ્ય ધરાવે છે અને તેર્ી તેને ગરત્વાકર્થણને

કારણે પ્રવેગ નામ આપવામાાં આવ્ ાં છે . આમ, પૃથ્વીની સપાટીની નજીક રાખવામાાં આવેલા m દળના

નાના પદાર્થ પર પ ૃથ્વી દ્વારા લગાવવામાાં આવેલ બળ ઉધ્વથ અક્ષ પર નીચેની કદશામાાં 𝑚𝑔 છે.

ગરત્વાકર્થણ અચળાાંક G એટલો નાનો છે કે ગરત્વાકર્થણ બળ ફક્ત ત્યારે જ યોગ્ય બને છે જયારે

બેમાાંર્ી ઓછામાાં ઓછા એક પદાર્થન ાં દળ મોટાં હોય. વયાવહાકરક જીવનમાાં ગરત્વાકર્થણ બળોના

મ ૂલ્યનો ખ્યાલ રાખવા માટે , 0.5 મીટરર્ી અલગ કરાયેલા 10 કકલો દળના બે નાના પદાર્થને ધ્યાનમાાં

લો. તેના માટે મળત ાં ગરત્વાકર્થણ બળ;

𝐺𝑀𝑚 6.67 × 10−11 × 10 × 10

𝐹= = = 2.7 × 10−8 𝑁
𝑅2 0.5 × 0.5
જે લગર્ગ 3 માઇિોગ્રામ દળ રાખવા માટે જરૂરી બળ છે . આપણે જે પકરસ્થર્તતઓનો સામનો કરીએ

છીએ તેમાાંની ઘણી બધી પકરસ્થર્તતઓમાાં, પ ૃથ્વી દ્વારા લાગ કરાયેલા અન્ય તમામ ગરત્વાકર્થણ બળોની

અવગણના કરવી એ એક સારો અંદાજ છે .

Example:1 જો બે દળ 30kg અને 50kg હોય અને અંતર 4m દ્વારા અલગ કરવામાાં આવે તો ગરત્વાકર્થણ

બળ નક્કી કરો. (Ans: 62.55 × 10−10 𝑁 )

Example:2 જો ચાંદ્રન ાં દળ પ ૃથ્વીના દળના 1/81 ગણ ાં હોય તો ચાંદ્ર અને પ ૃથ્વી વચ્ચેના આકર્થણન ાં
𝑁𝑚 2
ગરત્વાકર્થણ બળ શોધો. G =6.67 × 10−11 𝑘𝑔 2
, ચાંદ્રની ભ્રમણકક્ષાની તત્રજયા 3.58 × 105 𝑘𝑚 છે .

પૃથ્વીન ાં દળ = 6 × 1024 𝑘𝑔 (Ans: 2.213 × 1020 𝑁)

Example:3 બે ગોળાકાર પદાર્ોન ાં દળ 6.3 x 103 kg અને 3.5 x 104 kg છે . તેમની વચ્ચેન ાં ગરત્વાકર્થણ

બળ 6.5 x 10-3 N છે . તો તેમના કેન્દ્રો કેટલા દૂ ર છે તે શોધો. (Ans: 1.5 m)

4.3 ELECTROMAGNETIC (EM) FORCE (ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેરટક- વીજ ચમ્ુ બકીય

(EM) બળ)

𝐺𝑀𝑚
ગરત્વાકર્થણ બળ 𝐹 = તસવાય બે કણોની વચ્ચે વીજચબ
ાં કીય પણ લાગે છે . જો 𝑞1 અને 𝑞2
𝑅2

વીજર્ાર ધરાવતા બે કણ તનરીક્ષકની દ્રષ્ષ્ટએ સ્થર્ર હોય તો તેમની વચ્ચે લગતા બળન ાં મ ૂલ્ય;

1 𝑞1 𝑞2
𝐹=
4𝜋𝜀0 𝑟 2

𝐶 2 𝑚2 1 𝑁
જયાાં 𝜀0 = 8.85419 × 10−12 𝑁
અચળાાંક છે અને 4𝜋𝜀0
ની કકિંમત 9.0 × 109 𝐶 2 𝑚2 છે .

તેને કલાંબ બળ કહેવામાાં આવે છે અને તે કણોને જોડતી રે ખા પર કાયથ કરે છે. જો 𝑞1 અને 𝑞2 સમાન

પ્રકૃતતના હોય (બાંને ધનાત્મક અર્વા બાંને નકારાત્મક), તો બળ અપાકતર્િત છે અન્યર્ા તે આકતર્િત

હોય છે. આ જ બળ છે જે કાાંસકાની નજીક લાવવામાાં આવે ત્યારે નાના કાગળના ટકડાના આકર્થણ માટે

જવાબદાર છે . ગતત કરતા વીજર્ાકરત કણો વચ્ચેન ાં ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ તલનાત્મક રીતે વધ જકટલ છે

અને તેમાાં કલાંબ બળ તસવાયના અન્ય પદો પણ શામેલ છે .

સામાન્ય પદાર્થ ઇલેક્ટ્રોન, પ્રોટોન અને ન્્ટ્રોનર્ી બનેલો હોય છે . દરે ક ઈલેક્ટ્રોનમાાં 1.6 × 10 − 19

કૂલબ
ાં ઋણ ચાર્જ હોય છે અને દરે ક પ્રોટોન પાસે સમાન મ ૂલ્ય ધરાવતો ધનાત્મક ચાર્જ હોય છે .

અણઓમાાં, પ્રોટોનને કારણે ઇલેક્ટ્રોન પર કાયથ કરતા ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ દ્વારા ઇલેક્ટ્રોન એકબીજા સાર્ે

બાંધાયેલા છે. ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળોને કારણે પરમાણઓ ર્ેગા ર્ઇ અણઓ બનાવવા માટે ઉપયોગી
ર્ાય છે . સબએટોતમક કણો (ઇલેક્ટ્રોન, પ્રોટોન, ચાજડથ મેસોન્સ, વગેરે) વચ્ચેના ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળોના

પકરણામે ઘણી બધી અણ અને પરમાણની ઘટનાઓ ર્ાય છે.

અણ અને પરમાણની ઘટના તસવાય, ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળો દૈ તનક જીવનમાાં ઘણા થવરૂપોમાાં દે ખાય છે .

વયવહાર મહત્વ ધરાવતા કેટલાક ઉદાહરણો નીચે આપેલ છે :

A. સાંપકવ માાં રહેલી બે સપાટીઓ વચ્ચેના બળો:

જયારે આપણે બે પદાર્થને એકબીજાના સાંપકથ માાં મ ૂકીએ છીએ, ત્યારે બે

સપાટી પરના અણઓ એકબીજાની નજીક આવે છે . બે પદાર્થના

અણઓના વીજર્ાકરત ર્યેલા ઘટકો એકબીજા પર ખબ મોટા

પ્રમાણમાાં બળ લગાડે છે અને તેમાાંર્ી એક માપી શકાય તેવ ાં બળ

પકરણમે છે. આપણે એવ ાં કહી શકીએ કે સાંપકથ માાં રહેલા બાંને પદાર્થ એકબીજા પર બળ લગાવે છે . જયારે

તમે ટેબલ પર પથતક મ ૂકો છો, ત્યારે ટેબલ તેને પકડી રાખવા માટે પથતક પર ઉપરની તરફ બળ

લગાવે છે . આ બળ પથતક અને ટેબલની સપાટીના અણઓ અને પરમાણઓ વચ્ચે કાયથ કરતા

ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળોમાાંર્ી આવે છે .

સામાન્ય રીતે, સાંપકથ માાં રહેલા બે પદાર્ો વચ્ચેના બળો સાંપકથ ની સપાટીઓને લાંબ કદશામાાં હોય છે અને

તે દબાણ અર્વા અપાકર્થણ પ્રકારન ાં હોય છે. આમ, ટેબલ પથતકને તેનાર્ી દૂ ર ધકેલે છે (એટલે કે,

ઉપરની તરફ) અને પથતક ટેબલને નીચે તરફ ધકેલે છે (ફરીર્ી તેનાર્ી દૂ ર).

જો કે, સાંપકથ માાં રહેલા બે પદાર્ો વચ્ચેના બળોમાાં સાંપકથ ની સપાટીની સમાાંતર ઘટક હોઈ શકે છે . આ

ઘટક ઘર્થણ તરીકે ઓળખાય છે . પરાં ત આપણે ઘર્થણ રકહત સપાટીઓન ાં અસ્થતત્વ ધારીએ છીએ જે ફક્ત

તેમની તરફ લાંબ કદશામાાં જ બળો લગાવી શકે છે. સવ

ાં ાળી સપાટી ધરાવતાાં પદાર્થ સપાટીની સમાાંતર

ખબ જ ર્ોડી માત્રામાાં જ બળ લગાવે છે અને તેર્ી તે ઘર્થણ રકહત સપાટી કહેવાને નજીક હોય છે.

આમ, ઉર્ા વીજળીના ર્ાાંર્લા પર રહેવ ાં મશ્કેલ છે , કારણ કે તે જરૂરી માત્રામાાં ઉધ્વથ બળ લગાડી શકતો

નર્ી અને તેર્ી તે આપણને ત્યાાં પકડી શકે નહીં. જો તમે ઝાડના ર્ડ પર બેસવાનો પ્રયાસ કરો છો જે

તદ્દન ખરબચડી હોય તો તેના માટે આ સાચ ાં નર્ી. આપણે ઘર્થણ રકહત સપાટી માટે સામાન્ય રીતે

સવ
ાં ાળી શબ્દનો ઉપયોગ કરીએ છીએ.

સાંપકથ બળો ન્્ ૂટનના ત્રીજા તનયમન ાં પાલન કરે છે . આમ આકૃતતમાાંન ાં પથતક ટેબલ પર નીચે તરફન ાં

બળ F લગાવે છે જેર્ી તેને નીચે દબાવવામાાં આવે અને ટેબલ તેને ત્યાાં પકડી રાખવા માટે પથતક પર

સમાન ઉપરની તરફ બળ F લગાવે છે. જયારે તમે ઝાડના ર્ડ પર બેસો છો, ત્યારે તે તમને ત્યાાં પકડી
રાખવા માટે તમારા પર ઘર્થણ બળ (ઘર્થણ બળ કારણ કે તે ઝાડની સપાટીની સમાાંતર છે ) નો

ઉપયોગ કરે છે , અને તમે ઝાડ પર સમાન ઘર્થણ બળનો ઉપયોગ કરો છો.

B. િાર અિવા િોરીમાાં િણાવ:

દોરડા ખેંચની રમતમાાં, બે વયસ્ક્તઓ દોરડાના બે છે ડા પકડી રાખે છે અને દોરડાને પોતપોતાની બાજએ

ખેંચવાનો પ્રયાસ કરે છે. દોરડાં ચથત

બને છે અને તેની લાંબાઈ ર્ોડી વધી

જાય છે. ઘણી પકરસ્થર્તતઓમાાં આ

વધારો ખ ૂબ જ નાનો હોય છે અને તે

શોધી શકાતો નર્ી. આવા ખેંચાયેલા દોરડાને તણાવની સ્થર્તતમાાં હોવાન ાં કહેવાય છે.

એ જ રીતે, જો ર્ારે બ્લોક તાર દ્વારા ઉપરર્ી લટકાવવામાાં તો તાર

તણાવની સ્થર્તતમાાં આવે છે. તારના નીચલા છે ડાની નજીકના

ઇલેક્ટ્રોન અને પ્રોટોન બ્લોકના ઇલેક્ટ્રોન અને પ્રોટોન પર બળ

લગાવે છે અને આ બળોન ાં પકરણામી બળ તાર દ્વારા બ્લોક પર

લગાવવામાાં આવે છે. તે આ ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળોન ાં પકરણામ છે જે

બ્લોકને ટેકો આપે છે અને તેને નીચે પડતા અટકાવે છે . તણાવ હેઠળન ાં દોરડા અર્વા તાર તેના બાંને

છે ડે જોડાયેલા પદાર્થને જકડેલ રાખવા અર્વા ખેંચી રાખવા તેના પર તવદ્યતચબ

ાં કીય બળ લગાડે છે .

C. સ્થપ્રિંગને કારણે મળતુાં બળ:

જયારે ધાતના વાયરન ાં ગચ

ાં ળાં વાળવામાાં આવે છે ત્યારે તે સ્થપ્રિંગ બની જાય છે. સ્થપ્રિંગના છે ડા વચ્ચેની

સીધી રે ખાના અંતરને તેની લાંબાઈ કહેવામાાં આવે છે. જો સ્થપ્રિંગને ભક્ષતતજ સપાટી પર કોઈ ભક્ષતતજ બળ

ન હોય તો તેની લાંબાઈને પોતાની કદરતી લાંબાઈ કહેવામાાં આવે છે . દરે ક સ્થપ્રિંગને પોતાની કદરતી

લાંબાઈ હોય છે. સ્થપ્રિંગને તેની લાંબાઈ વધારવા માટે ખેંચી શકાય છે અને તેની લાંબાઈ ઘટાડવા માટે

તેને સાંકભચત કરી શકાય છે .જયારે સ્થપ્રિંગ ખેંચાય છે , ત્યારે તે તેના છે ડા

સાર્ે જોડાયેલા પદાર્થને ખેંચે છે અને જયારે સાંકભચત ર્ાય છે , ત્યારે તે

તેના છે ડા સાર્ે જોડાયેલા પદાર્થને દબાણ કરે છે. જો ખેંચાણ અર્વા

દબાણ ખ ૂબ મોટાં ન હોય, તો સ્થપ્રિંગ દ્વારા લગાવવામાાં આવેલ બળ તેની

લાંબાઈમાાં ર્તા ફેરફારના સમપ્રમાણમાાં હોય છે . આમ, જો સ્થપ્રિંગની લાંબાઈ

𝑥 હોય અને તેની કદરતી લાંબાઈ 𝑥0 હોય તો તેના દ્વારા લગાવવામાાં

આવતા બળન ાં મ ૂલ્ય; 𝐹 = 𝑘 |𝑥 − 𝑥0 | = 𝑘|∆𝑥|

જો સ્થપ્રિંગ ખેંચવામાાં આવે તો બળ તેના કેન્દ્ર તરફ લાગત ાં હોય છે અને જો સ્થપ્રિંગને દબાવવામાાં આવે

તો તે કેન્દ્રર્ી દૂ ર બળ લગાવે છે . સમપ્રમાણતા અચળાાંક 𝑘, જે એકમ દબાણ અર્વા ખેંચાણ દીઠ બળ

છે , તેને સ્થપ્રિંગનો સ્થપ્રિંગ અચળાાંક કહેવામાાં આવે છે .

પદાર્થમાાં રહેલા અણઓ વચ્ચેના ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળોને કારણે આ બળની સમજણ આવે છે .

મેિોથકોતપક પદાર્થ જેની સાર્ે આપણે સામાન્ય રીતે વયવહાર કરવો પડે છે તે તવદ્યતીય દ્રષ્ષ્ટએ તટથર્

હોય છે. તેર્ી સાંપકથ માાં ન હોય તેવા બે પદાર્થ સારા પ્રમાણમાાં ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળોનો ઉપયોગ કરતા

નર્ી. પ્રર્મ પદાર્થ અને બીજા પદાર્થના ચાર્જ ર્યેલા કણો વચ્ચેના બળો આકર્થક અને અપાકર્થક બાંને

થવર્ાવ ધરાવે છે અને તેર્ી તેઓ મોટાર્ાગે એકબીજાને રદ કરે છે . ગરત્વાકર્થણ બળો માટે આવ ાં નર્ી.

એક પદાર્થના કણો અને બીજા પદાર્થના કણો વચ્ચેના ગરત્વાકર્થણ બળો બધા આકર્થક છે અને તેર્ી

તેઓ ઘણા કકથસાઓમાાં નોંધપાત્ર ગરત્વાકર્થણ બળ આપે છે. આમ, પૃથ્વી અને પ ૃથ્વીની સપાટીર્ી 100

મીટર ઉપર રાખવામાાં આવેલ 1 કકલોગ્રામ બ્લોક વચ્ચેન ાં ગરત્વાકર્થણ બળ લગર્ગ 9.8 N છે જયારે

પૃથ્વી અને આ બ્લોક વચ્ચેન ાં તવદ્યતચબ

ાં કીય બળ લગર્ગ શ ૂન્ય છે , તેમ છતાાં આ બાંને પદાર્થમાાં ખ ૂબ

મોટી સાંખ્યામાાં ચાર્જ ર્યેલ કણો (ઇલેક્ટ્રોન અને પ્રોટોન) છે .

Example:1 ધારો કે તવશ્વમાાં વીજર્ારની તટથર્તા પરે પરી ચોક્કસ નર્ી અને ઇલેક્ટ્રોનનો ચાર્જ પ્રોટોન

કરતાાં 1% ઓછો છે . 1 મીટરના અંતરર્ી અલગ રહેલા 1 કકગ્રા દળના લોખાંડના બે બ્લોક વચ્ચે લાગતા

કલાંબ બળની ગણતરી કરો. આયનથ અણમાાં પ્રોટોનની સાંખ્યા = 26 અને 58 કકલો આયનથમાાં 6 × 1026

અણઓ હોય છે .

Solution: આયનથના દરે ક અણમાાં ચોખ્ખો ધન વીજર્ાર હોય છે:

આયનથમાાં રહેલો કલ ધન તવજર્ાર 𝑞 = 𝑛𝑒 = 26 × 1.6 × 10−19 = 41.6 × 10−19 𝐶

1
ઇલેક્ટ્રોનનો ચાર્જ પ્રોટોન કરતાાં 1% ઓછો હોવાર્ી 𝑞 = 41.6 × 10−19 × 1% = 41.6 × 10−19 × 100

1 kg આયનથમાાં રહેલા અણઓ પરનો કલ તવજર્ાર 𝑞 = 4.16 × 10−20 𝐶 છે .

58 કકલો આયનથમાાં 6 × 1026 અણઓ હોય તો 1 kg આયનથમાાં રહેલા અણઓનો કલ વીજર્ાર;

6×1026
𝑞 = 4.16 × 10−20 × 58
= 𝑞 = 4.3 × 105 𝐶

આ બાંને બ્લોક વચ્ચેન ાં કલાંબ બળ;

1 𝑞1 𝑞2 9 × 109 × (4.3 × 105 )2

𝐹= =
4𝜋𝜀0 𝑟 2 1

𝐹 = 9 × 109 × 18.49 × 1010 𝑁

𝐹 = 1.7 × 1021 𝑁
4.4 NUCLEAR FORCES (ન્યક્ુ ક્ટ્લયર બળ)

દરે ક અણ તેના ન્્ક્ક્લયસમાાં ચોક્કસ સાંખ્યામાાં પ્રોટોન અને ન્્ટ્રોન ધરાવે છે. ન્્ક્ક્લયસ લગર્ગ

10−44 𝑚 3 ન ાં કદ ધરાવે છે જયારે અણ પોતે લગર્ગ 10−23 𝑚 3 ન ાં કદ ધરાવે છે. આમ, ન્્ક્ક્લયસ
1
અણના કદના માત્ર 1021
ર્ાગ પર કબજો કરે છે . છતાાં તે અણના દળના લગર્ગ 99.98% ધરાવે છે.

ભબન-કકરણોત્સગી તત્વન ાં આણ્વીય

ન્્ક્ક્લયસ એક સ્થર્ર કણ છે. ઉદાહરણ

તરીકે, જો કહલીયમ અણમાાંર્ી બાંને

ઈલેક્ટ્રોન દૂ ર કરવામાાં આવે, તો આપણને

કહલીયમન ાં સાદાં ન્્ક્ક્લયસ મળે છે જેને

આલ્ફા કણ કહેવાય છે. આલ્ફા કણ એ એક સ્થર્ર પદાર્થ છે અને એકવાર બનાવયા પછી તે અકબાંધ રહી

શકે છે જયાાં સધી તેને અન્ય વથતઓ સાર્ે કિયાપ્રતતકિયા કરવા માટે બનાવવામાાં ન આવે.

આલ્ફા કણમાાં બે પ્રોટોન અને બે ન્્ટ્રોન હોય છે. કલાંબ બળને કારણે પ્રોટોન એકબીજાને અપાકર્થશે

અને ન્્ક્ક્લયસને તોડવાનો પ્રયત્ન કરશે. આ ઈલેક્ટ્રો મેગ્નેકટક પ્રકિયામાાં ન્્ટ્રોન મ ૂક પ્રેક્ષક હશે (યાદ

રાખો, ન્્ટ્રોન એક તટથર્ કણ છે ). તો પછી, શા માટે કલાંબ બળ ન્્ક્ક્લયસને તોડવામાાં તનષ્ફળ જાય

છે ? શ ાં તે ગરત્વાકર્થણીય આકર્થક બળ હોઈ શકે છે જે ન્્ક્ક્લયસને બાંધાયેલ ાં રાખે છે ? બધા પ્રોટોન અને

ન્્ટ્રોન આ આકર્થણમાાં ર્ાગ લે છે , પરાં ત જો ગણતરી કરવામાાં આવે તો, કલાંબ અપાકર્થણ બળની

સરખામણીમાાં ગરત્વાકર્થણીય આકર્થક બળ તદ્દન અવગણનીય હશે.

હકીકતમાાં, ત્રીજા પ્રકારન ાં બળ, ગરત્વાકર્થણ અને ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળર્ી સાંપ ૂણથપણે અલગ અને ઉપર,

અહીં કાયથરત છે . આ બળોને ન્્ક્ક્લયર બળ કહેવામાાં આવે છે અને જો કિયાપ્રતતકિયા કરતા કણો

પ્રોટોન અર્વા ન્્ટ્રોન અર્વા બાંને હોય તો જ તેનો ઉપયોગ કરવામાાં આવે છે. આ બળો મોટાર્ાગે

આકર્થક છે , પરાં ત ટૂાંકી મયાથદાના છે . આમ, ન્્ક્ક્લયસમાાં પ્રોટોન

અને ન્્ટ્રોનને એકસાર્ે બાાંધી રાખવા માટે જે બળ જરૂરી છે

તેને ન્્ક્ક્લયર બળ કહે છે. આ બળ પ્રોટોન અને પ્રોટોન,

ન્્ટ્રોન અને પ્રોટોન અર્વા ન્્ટ્રોન અને ન્્ટ્રોન વચ્ચે અસ્થતત્વમાાં હોઈ શકે છે . આ બળ એ છે જે

ન્્ક્ક્લયસને એકસાર્ે બાાંધી રાખે છે. જો કણો વચ્ચેન ાં અંતર 10−14 𝑚 કરતાાં વધ હોય તો આ બળ

કલાંબ બળ કરતાાં ઘણ ાં નબળાં હોય છે. પરાં ત નાના અંતર માટે (10−15 𝑚) પરમાણ બળ કલાંબ બળ

કરતાાં ઘણ ાં મજબ ૂત છે અને આકર્થક હોવાને કારણે તે ન્્ક્ક્લયસને સ્થર્ર રાખે છે.
ટૂાંકી મયાથદાન ાં હોવાને કારણે, જો ન્્ક્ક્લયસની અંદરના ફેરફારોની ચચાથ કરવામાાં આવે તો જ આ બળો

મહત્વના છે. રોજજિંદા જીવનમાાં સાદા-ખાલી ન્્ક્લીનો સામનો ઓછો ર્તો હોવાર્ી, વયસ્ક્ત સામાન્ય રીતે

આ બળોર્ી અજાણ હોય છે. રે કડયોએષ્ક્ટતવટી, પરમાણ ઊજાથ (તવખાંડન, સાંલયન) વગેરે પરમાણ બળોના

પકરણામે ર્ાય છે .

4.5 WEAK FORCES (નબળા બળો)

જયારે પ્રોટોન, ઈલેક્ટ્રોન અને ન્્ટ્રોન સાર્ે સાંકળાયેલી પ્રતતકિયાઓ ર્ાય છે ત્યારે અન્ય પ્રકારના

બળોનો પણ સમાવેશ ર્ાય છે . ન્્ટ્રોન પોતાને પ્રોટોનમાાં

બદલી શકે છે અને સાર્ે સાર્ે ઇલેક્ટ્રોન અને

એષ્ન્ટન્્કટ્રનો નામના કણન ાં ઉત્સર્જન કરી શકે છે. આને β-

ક્ષય કહેવાય છે . પરાં ત ન્્ટ્રોન એ પ્રોટોન, ઇલેક્ટ્રોન અને

એષ્ન્ટન્્કટ્રનોર્ી બનેલો છે એવ ાં તવચારી શકાય નકહ.

પ્રોટોન પણ ન્્ટ્રોનમાાં પકરવતતિત ર્ઈ શકે છે અને સાર્ે

સાર્ે પોઝીટ્રોન (અને ન્્ટ્રીનો) પણ ઉત્સજર્જત કરી શકે છે . તેને β+ક્ષય કહે છે . આ ફેરફારો માટે

જવાબદાર બળો ગરત્વાકર્થણ, ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક અર્વા ન્્ક્ક્લયર બળર્ી અલગ છે . આવા બળોને

નબળા બળો કહેવામાાં આવે છે . નબળા બળોની મયાથદા ખ ૂબ નાની છે , હકીકતમાાં પ્રોટોન અર્વા

ન્્ટ્રોનના કદ કરતાાં ઘણી નાની છે. આમ, તેની અસર આવા કણોની અંદર જ અનર્વાય છે .

4.6 SCOPE OF CLASSICAL PHYSICS (ક્ટ્લાતસકલ (પ્રાકૃતિક) ભૌતિકશાસ્ત્રનો

તવથિાર)

10−6 𝑚 કરતા વધ રે ખીય કદના તમામ પદાર્થની વતથણ ૂક પ્રકૃતતના પ્રમાણમાાં ઓછી સાંખ્યામાાં ખ ૂબ જ

સરળ તનયમોના આધારે પયાથપ્ત રીતે વણથવવામાાં આવે છે . આ તનયમો ન્્ટનના ગતતના તનયમો,

ન્્ટનનો ગરત્વાકર્થણનો તનયમ, મેક્સવેલનો ઇલેક્ટ્રો મેગ્નેકટઝમનો તનયમ, ર્મોડાયનેતમક્સના તનયમો

અને લોરે ન્ટ્ઝ બળ છે . તેમના પર આધાકરત ર્ૌતતકશાસ્ત્રના તસદ્ધાાંતોને ક્લાતસકલ-પ્રાકૃતતક ર્ૌતતકશાસ્ત્ર

કહેવામાાં આવે છે. પ્રાકૃતતક ર્ૌતતકશાસ્ત્રની રચના સ ૂયથ, પૃથ્વી, ચાંદ્ર વગેરે જેવા ખબ મોટા પદાર્ો માટે

એકદમ સચોટ છે અને રે તીના દાણા અને વરસાદના ટીપાાંની વતથણ ૂક માટે પણ એટલી જ સારી છે . જો

કે, 10−6 𝑚 (જેમ કે અણઓ, ન્્ક્લી વગેરે) કરતા ઘણા નાના સબએટોતમક કણો માટે આ તનયમો સારી

રીતે કામ કરતા નર્ી. આવા કણોન ાં વતથન ક્વોન્ટમ ર્ૌતતકશાસ્ત્ર દ્વારા સાંચાભલત ર્ાય છે. હકીકતમાાં,

આવા ટૂાંકા પકરમાણો પર "કણ" શબ્દનો ખ્યાલ ત ૂટી જાય છે. આ થકેલ પર પ્રકૃતતની ધારણા સાંપ ૂણથપણે

અલગ છે . પ્રાકૃતતક ર્ૌતતકશાસ્ત્રની માન્યતા તેમાાં સામેલ વેગ પર પણ આધાર રાખે છે . જયારે 3 ×
 𝑚
108 𝑠
સાર્ે સરખાવી શકાય તેવા વેગ સામેલ હોય ત્યારે ન્્ ૂટન દ્વારા ઘડવામાાં આવેલા પ્રાકૃતતક

યાંત્રશાસ્ત્રને નોંધપાત્ર રીતે બદલવ ાં પડશે. આ શ ૂન્યાવકાશમાાં પ્રકાશની ગતત છે અને તે કણ પ્રાપ્ત કરી

શકે તેવી વેગની મહત્તમ મયાથદા છે . તમે ગમે તેટલ ાં મોટાં અને ગમે તેટલા સમય સધી બળ લાગ પાડો
𝑚
તો પણ તમે ક્યારે ય 3 × 108 ર્ી વધ ઝડપે ગતત કરતો કણ મેળવી શકતા નર્ી. આ મોટા વેગ સાર્ે
𝑠

ગતત કરતા કણોના યાંત્રશાસ્ત્રને સાપેક્ષ યાંત્રશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખવામાાં આવે છે જે 1905માાં આઈન્થટાઈન

દ્વારા ઘડવામાાં આવ્ ાં હત ાં. આમ, પ્રાકૃતતક ર્ૌતતકશાસ્ત્ર એ પ્રકૃતતન ાં સારાં વણથન છે જો આપણે રે ખીય કદ
𝑚
> 10−6 𝑚 ધરાવતા અને વેગ < 108 સાર્ે આગળ વધતા કણો સાર્ે સાંબતાં ધત હોય.
𝑠

Example: બે ઇલેક્ટ્રોન વચ્ચેના ઇલેષ્ક્ટ્રક (કલાંબ) બળ અને ગરત્વાકર્થણ બળના ગણોત્તરની ગણતરી

કરો. (Ans: 4.17 × 1042 𝑁)

NEWTON’S LAWS OF MOTION

(ન્્ટનના ગતતના તનયમો)

પ્રાકૃતતક ર્ૌતતકશાસ્ત્રમાાં ન્્ટનના ગતતના તનયમોન ાં કેષ્ન્દ્રય મહત્વ છે. ન્્ ૂટનના તનયમોમાાંર્ી મોટી

સાંખ્યામાાં તસદ્ધાાંતો અને પકરણામો મેળવી શકાય છે. પ્રર્મ બે તનયમ પ્રણાલીની ગતતના પ્રકાર સાર્ે

સાંબતાં ધત છે જે બળોના આપેલ સમ ૂહમાાંર્ી પકરણમે છે . આ તનયમોન ાં તવતવધ રીતે અર્થઘટન ર્ઈ શકે છે.

દળ, બળ અને પ્રવેગની ચોક્કસ વયાખ્યાઓ આપણે તેને સાંબતાં ધત કરીએ તે પહેલાાં સમજવી જોઈએ.

અને આ વયાખ્યાઓ માટે ન્્ટનના તનયમોનો ઉપયોગ કરવાની જરૂર છે . આમ, આ તનયમો અમક અંશે

વયાખ્યાઓ તરીકે બહાર આવે છે . ધારી લેવ ાં કે આપણે જાણીએ છીએ કે પદાર્થને દળ કેવી રીતે આપવ,ાં

બળને મ ૂલ્ય અને કદશા કેવી રીતે આપવ ાં અને આપેલ સાંદર્થ ફ્રેમના સાંદર્થમાાં પ્રવેગને કેવી રીતે માપવ ાં.

5.1 FIRST LAW OF MOTION (ગતિનો પ્રિમ તનયમ)

જો કણ પર કાયથ કરતા તમામ બળોનો (સકદશ) સરવાળો શ ૂન્ય હોય તો અને માત્ર તો જ કણ

અપ્રવેભગત રહે છે (એટલે કે, સ્થર્ર રહે છે અર્વા અચળ વેગ સાર્ે આગળ વધે છે ). જો આપેલ કણ

પરના તમામ બળોનો સરવાળો ⃗⃗⃗

𝐹 હોય અને તેનો પ્રવેગ 𝑎
⃗⃗⃗ હોય, તો ઉપરોક્ત તવધાન આ રીતે પણ

લખી શકાય:

“ જો 𝐹
⃗⃗⃗ શ ૂન્ય ર્ાય તો અને માત્ર તો જ 𝑎
⃗⃗⃗ શ ૂન્ય ર્ાય.”
આમ, જો કણ પર કાયથ કરતા બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય ર્તો હોય, તો આપણે ખાતરી કરી શકીએ કે કણ

અપ્રવેભગત છે , અર્વા જો આપણે જાણીએ કે કણ અપ્રવેભગત છે , તો આપણે ખાતરી કરી શકીએ કે તેના

પર કાયથ કરતા તમામ બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય છે.

જો કે, સ્થર્ર, ગતત અર્વા પ્રવેગની ચચાથ ત્યારે જ અર્થપ ૂણથ છે જયારે સાંદર્થની ફ્રેમ તનકદિ ષ્ટ કરવામાાં

આવે. તેમજ કણોનો પ્રવેગ, સામાન્ય રીતે, તવતવધ ફ્રેમ્સ માાંર્ી

માપવામાાં આવે ત્યારે અલગ હોય છે . તો શ ાં તે શક્ય છે કે પ્રર્મ

તનયમ તમામ સાંદર્થ ફ્રેમ માટે માન્ય છે ? ચાલો આકૃતતમાાં દશાથવેલ

પકરસ્થર્તતને ધ્યાનમાાં લઈએ. કેબલ વાયર ત ૂટયા પછી એક ભલફ્ટ

કેભબન નીચે પડે છે . કેભબન અને કેભબનમાાં તનતિત કરાયેલા તમામ

દળને પ ૃથ્વીના સાંદર્થમાાં પ્રવેભગત કરવામાાં આવે છે અને નીચેની

𝑚
કદશામાાં પ્રવેગ લગર્ગ 𝑔 = 9.8 𝑠2
લાગે છે .

કેભબનમાાં એક દીવાને ધ્યાનમાાં લો. દીવા પર કામ કરતા બળો આ મજબ છે (a) પૃથ્વી દ્વારા લાગત ાં

ગરત્વાકર્થણ બળ W અને (b) દોરડા દ્વારા લાગત ાં ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ T (તાણ) છે . W ની કદશા નીચે

તરફ છે અને T ની કદશા ઉપરની તરફ છે. બળોનો સરવાળો (𝑊 − 𝑇) નીચે તરફ છે . કેભબનના સાંદર્થ

ફ્રેમમાાંર્ી દીવાના પ્રવેગને માપો. દીવો સ્થર્ર લાગે છે . આર્ી દીવાનો પ્રવેગ શ ૂન્ય છે. વયસ્ક્ત A જેણે આ

પ્રવેગન ાં માપન ક્ું છે તે ર્ણેલો છે અને આર્ી ન્્ટનના પ્રર્મ તનયમનો ઉપયોગ કરીને તારણ કાઢે

છે કે કણ પર કાયથ કરતા બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય છે ,

𝑊 − 𝑇 = 0 અર્વા 𝑊 = 𝑇
𝑚
તેના બદલે, જો આપણે જમીન પરર્ી પ્રવેગ માપીશ,ાં તો દીવાનો પ્રવેગ 9.8 𝑠2
છે . આમ, a ≠ 0 અને તેર્ી

વયસ્ક્ત B જેણે આ પ્રવેગ માપ્યો છે , તે ન્્ ૂટનના પ્રર્મ તનયમ પરર્ી તારણ કાઢે છે કે બળોનો સરવાળો

શ ૂન્ય નર્ી. આમ, 𝑊 − 𝑇 ≠ 0 અર્વા 𝑊 ≠ 𝑇. જો A પ્રવેગને માપે છે અને પ્રર્મ તનયમ લાગ કરે છે

તો તેને 𝑊 = 𝑇 મળે છે. જો B પ્રવેગને માપે છે અને તે જ પ્રર્મ તનયમ લાગ કરે છે , તો તેને 𝑊 ≠ 𝑇

મળે છે . તેમાાંર્ી બાંને એક જ સમયે સાચા હોઈ શકતા નર્ી કારણ કે W અને T કાાં તો સમાન અર્વા

અસમાન હોય છે . બેમાાંર્ી ઓછામાાં ઓછી એક ફ્રેમ ખોટી ફ્રેમ હોય છે અને તે ફ્રેમમાાં પહેલો તનયમ લાગ

ન કરવો જોઈએ. કેટલીક સાંદર્થ ફ્રેમ્સ છે કે જેમાાં ન્્ ૂટનનો પ્રર્મ તનયમ માન્ય છે . આવી ફ્રેમમાાંર્ી

પ્રવેગને માપો અને એવ ાં કહી શકાય કે “ જો ⃗⃗⃗

𝐹 = 0 તો અને માત્ર તો જ 𝑎
⃗⃗⃗ = 0”. પરાં ત કેટલીક એવી

ફ્રેમ્સ પણ છે જેમાાં ન્્ ૂટનનો પ્રર્મ તનયમ માન્ય નર્ી તેમાાં જો બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય ન હોય તો પણ

પ્રવેગ શ ૂન્ય છે . અર્વા તમે જોઈ શકો કે બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય છે, તેમ છતાાં કણ પ્રવેભગત છે . તેર્ી
ન્્ટનના પ્રર્મ તનયમની માન્યતા એ સાંદર્થની ફ્રેમ પર આધાર રાખે છે કે જયાાંર્ી તનરીક્ષક કણની

સ્થર્ર, ગતત અને પ્રવેગની સ્થર્તતને માપે છે .

સાંદર્થફ્રેમ કે જેમાાં ન્્ટનનો પ્રર્મ તનયમ માન્ય છે તેને જડત્વીય

સાંદર્થ ફ્રેમ કહેવામાાં આવે છે . જે ફ્રેમમાાં ન્્ ૂટનનો પ્રર્મ તનયમ માન્ય

ન હોય તેને અજડત્વીય સાંદર્થફ્રેમ કહેવામાાં આવે છે. આમ, ન્્ટનનો

પ્રર્મ તનયમ જડત્વીય ફ્રેમની વયાખ્યા આપે છે. તો પછી આપણે તેને

તનયમ કેમ કહીએ છીએ? ધારો કે આ તનયમ સમજયા પછી, તમે એક

ટેબલ કે જે જમીન સાર્ે સખત રીતે જોડાયેલ ાં છે તેના પર પથતકને ધ્યાનમાાં લો છો.

જમીનના સાંદર્થમાાં પથતક સ્થર્ર છે. જમીનના સાંદર્થમાાં પથતકનો પ્રવેગ

શ ૂન્ય છે . પથતક પર લગતા બળો (a) પૃથ્વી દ્વારા લાગત ાં ⃗⃗⃗⃗⃗

𝑊 ગરત્વાકર્થણ

બળ અને (b) ટેબલ દ્વારા લાગત ાં ⃗⃗⃗⃗

𝑁 સાંપકથ બળ છે. શ ાં ⃗⃗⃗⃗⃗
𝑊 અને ⃗⃗⃗⃗
𝑁 નો સરવાળો શ ૂન્ય છે ? ખ ૂબ જ સચોટ

માપન કરતા જવાબ "ના" મળશે. બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય નર્ી છતાાં પણ પથતક સ્થર્ર છે . આમ, પૃથ્વી

સીધી રીતે જડત્વીય સાંદર્થફ્રમ

ે નર્ી. તેમ છતાાં, સરવાળો 0 ર્ી ઘણો દૂ ર નર્ી અને આપણે કહી શકીએ

કે પ ૃથ્વી એ સારા અંદાજ માટે જડત્વીય સાંદર્થફ્રમ

ે છે. આમ, તનયતમત બાબતો માટે , “ જો 𝐹
⃗⃗⃗ = 0 તો અને

માત્ર તો જ 𝑎
⃗⃗⃗ = 0 ” પૃથ્વી સાંદર્થફ્રેમમાાં સાચ ાં છે . આ હકીકત ન્્ ૂટન દ્વારા ઓળખવામાાં આવી હતી અને

ઘડવામાાં આવી હતી અને તેને ન્્ ૂટનના પ્રર્મ તનયમ તરીકે ઓળખવામાાં આવે છે . જો આપણે એવ ાં

નક્કી કરીએ કે તમામ માપ પ ૃથ્વીની ફ્રેમમાાંર્ી કરવામાાં આવશે, તો ખરે ખર તે એક તનયમ બને છે અને

જો આપણે તેને તવતવધ ફ્રેમ્સમાાં સાવથતત્રક બનાવવાનો પ્રયાસ કરીએ, તો તે એક વયાખ્યા બની જાય છે .

આપણે ધારીશ ાં કે જયાાં સધી અન્યર્ા જણાવવામાાં ન આવે ત્યાાં સધી, આપણે જડત્વીય સાંદર્થફ્રેમર્ી કામ

કરી રહ્યા છીએ.

Inertial Frames other than Earth (પૃથ્વી તસવાયની જડત્વીય ફ્રેમ્સ માટે )

ધારો કે S એ એક જડત્વીય ફ્રેમ છે અને ફ્રેમ S′ એ S ના સાંદર્થમાાં સમાન રીતે ફરતી ફ્રેમ છે . એક કણ P

ને S ના સાંદર્થમાાં ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑝,𝑠 અને S′ ના સાંદર્થમાાં ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑝,𝑠′ પ્રવેગ ધરાવત ાં ધ્યાનમાાં લો.

𝑎𝑝,𝑠 = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ 𝑎𝑝,𝑠′ + 𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑠 ′ ,𝑠

ફ્રેમ S′ એ S ના સાંદર્થમાાં સમાન રીતે ફરતી હોવાર્ી;

𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑠 ′ ,𝑠 = 0

આમ, 𝑎𝑝,𝑠 = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗

⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ 𝑎𝑝,𝑠′ ------------------------- (i)
આર્ી S એ જડત્વીય સાંદર્થ ફ્રેમ છે . આમ વયાખ્યા અનસાર, જો ⃗⃗⃗
𝐹 = 0 તો અને માત્ર તો જ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑝,𝑠 =

0 તેર્ી (i) અનસાર જો ⃗⃗⃗

𝐹 = 0 તો અને માત્ર તો જ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑝,𝑠′ = 0.

આમ, S′ પણ એક જડત્વીય ફ્રેમ છે . આપણે એક મહત્વપ ૂણથ પકરણામ પર પહોંચીએ છીએ: જડત્વીય

ફ્રેમના સાંદર્થમાાં સમાન રીતે આગળ વધતી બધી ફ્રેમ્સ પોતે જડત્વીય છે . આમ, જમીનના સાંદર્થમાાં

સમાન વેગ સાર્ે ચાલતી ટ્રેન, હાઇવેના સાંદર્થમાાં સમાન વેગ સાર્ે ઉડત ાં તવમાન, વગેરે, જડત્વીય ફ્રેમના

ઉદાહરણો છે. શાાંત સમદ્ર પર સરળતાર્ી અને એકસરખી રીતે ચાલતા વહાણના શેલ્ફ પર રાખવામાાં

આવેલા સ ૂટકેસ પર કામ કરતા બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય છે .

Example:1 એક 0.50 kg વજનનો ર્ારે કણ એક છત સાર્ે તનતિત તારર્ી લટકી રહ્યો છે . કણ પર તાર

દ્વારા લગાવવામાાં આવેલ બળ શોધો. g = 9.8 m/s 2 લો.

કણ પર કામ કરતા બળો નીચે મજબ છે :

𝑚
(a) પૃથ્વીન ાં ગરૂત્વાકર્થણ બળ, 𝐹 = 𝑚𝑔 = 0.50 𝑘𝑔 × 9.8 = 4.9 𝑁, લાંબ રીતે નીચે
𝑠2

તરફ

(b) તારન ાં ખેંચાણ બળ T, લાંબ રીતે ઉપર તરફ.

પૃથ્વીના સાંદર્થમાાં કણ સ્થર્ર છે (જેને આપણે એક જડત્વીય ફ્રેમ તરીકે માનીએ છીએ). તેર્ી, બળોનો
સરવાળો શ ૂન્ય હોવો જોઈએ. તેર્ી, 𝑇 = 4.9 𝑁 છે જે લાંબ રીતે ઉપરની તરફ કામ કરે છે.

5.2 SECOND LAW OF MOTION (ગતિનો બીજો તનયમ)

જડત્વીય ફ્રેમમાાંર્ી માપવામાાં આવેલ કણનો પ્રવેગ એ કણ પર કાયથ કરતા તમામ બળોના સકદશ

સરવાળાને તેના દળ દ્વારા તવર્ાજજત કરતા મેળવી શકાય છે.

⃗⃗⃗
𝐹
⃗⃗⃗ =
𝑎 ; અર્વા ⃗⃗⃗
𝐹 = 𝑚𝑎
⃗⃗⃗
𝑚

જડત્વીય ફ્રેમ પહેલેર્ી ગતતના પ્રર્મ તનયમ દ્વારા વયાખ્યાતયત ર્યેલ છે . દળ m ના કણ પર કાયથ કરત ાં
⃗⃗⃗
𝐹
બળ ⃗⃗⃗
𝐹 જડત્વીય ફ્રેમના સાંદર્થમાાં પ્રવેગ 𝑚
ઉત્પન્ન કરે છે. આ કદરતનો તનયમ છે. જો બળ અમક ક્ષણે

કાયથ કરવાન ાં બાંધ કરે છે , તો તે જ ક્ષણે પ્રવેગ શ ૂન્ય બની જાય છે. 𝐹
⃗⃗⃗ અને ⃗⃗⃗
𝑎 ને સમયના સમાન ક્ષણ

આગળ માપી શકાય છે.

5.3 WORKING WITH NEWTON’S FIRST AND SECOND LAW (ન્ય ૂટનના પ્રિમ

અને બીજા તનયમન ાંુ તવશ્લેર્ણ)

 ન્્ટનના તનયમો કણના સાંદર્થમાાં છે અને તે કણ પર કાયથ કરતા

બળોને તેના પ્રવેગ અને તેના દળ સાર્ે સાાંકળે છે . ન્્ટનના

તનયમ પરર્ી સમીકરણ લખતા પહેલા, આપણે થપષ્ટપણે સમજી

લેવ ાં જોઈએ કે આપણે કયા કણનો તવચાર કરી રહ્યા છીએ. કોઈપણ

વયવહાકરક પકરસ્થર્તતમાાં, આપણે તવથત ૃત પદાર્થ સાર્ે કામ કરીએ

છીએ જે મોટી સાંખ્યામાાં કણોનો સાંગ્રહ ધરાવે છે . ઉપર જણાવયા

મજબના તનયમનો ઉપયોગ જો તવચારણા હેઠળની વથત એક

તવથત ૃત પદાર્થ હોય તો પણ ર્ઈ શકે છે , જો આ પદાર્થના દરે ક

ર્ાગમાાં સમાન પ્રવેગ (મ ૂલ્ય અને કદશામાાં) હોય તો. ન્્ટનના તનયમો પરર્ી સમીકરણો લખવા માટેન ાં

વયવસ્થર્ત માળખ ાં નીચે મજબ છે:

પગલુાં 1 : પ્રણાલી નક્કી કરો.

પ્રર્મ પગલ ાં એ પ્રણાલી નક્કી કરવાન ાં છે કે જેના પર ગતતના તનયમો લાગ કરવાના છે . પ્રણાલી એક

કણ, એક બ્લોક, એક બીજા પર રાખવામાાં આવેલ બે બ્લોક્સન ાં તમશ્રણ એક દોરી દ્વારા જોડાયેલ બે

બ્લોક્સ, દોરીનો ટકડો વગેરે હોઈ શકે છે,. અહીં એકમાત્ર પ્રતતબાંધ એ છે કે પ્રણાલીના તમામ ર્ાગોમાાં

સમાન પ્રવેગ હોવો જોઈએ.

આકૃતતમાાં દશાથવેલ પકરસ્થર્તતને ધ્યાનમાાં

લો. B બ્લોક A બ્લોક ઉપર સરકતો નર્ી,

કડથક D તાર પર સરકે છે અને તારના

તમામ ર્ાગો ચથત રીતે જોડાયેલ છે. A

અને B એકસાર્ે આગળ વધે છે . C એ A

અર્વા B સાર્ે સાંપકથ માાં નર્ી. પરાં ત A અને

C વચ્ચેના તારની લાંબાઈ બદલાતી નર્ી, તેર્ી કોઈ સમય અંતરાલમાાં C દ્વારા ખસવામાાં આવેલ ાં અંતર

A દ્વારા ખસવામાાં આવેલ અંતર જેટલ ાં જ છે. G માટે પણ આ સાચ ાં છે . કોઈ સમય અંતરાલમાાં G દ્વારા

ખસવામાાં આવેલ ાં અંતર તે A, B અર્વા C દ્વારા ખસવામાાં આવેલ અંતર જેટલ ાં જ છે. ગતતની કદશા A, B,

C અને G માટે પણ સમાન છે.

તેમનો પ્રવેગ સમાન છે . આપણે આમાાંર્ી કોઈપણ બ્લોકને અર્વા બ્લોક્સના કોઈપણ સાંયોજનને પ્રણાલી તરીકે

લઈ શકીએ છીએ. દા.ત. (A), (B), (A +B), (B + C), (A + B + C), (C + G), (A + C + G), (A + B +C + G) વગેરે.

E દ્વારા આવરી લેવામાાં આવેલ ાં અંતર પણ G દ્વારા આવરી લેવામાાં આવેલ અંતર જેટલ ાં જ છે . પરાં ત તેમની

કદશાઓ અલગ છે . E ઉધ્વથ રે ખામાાં ગતત કરે છે જયારે G આડી રે ખામાાં. (E + G) પ્રણાલી તરીકે ન લઇ શકાય.
આપણે (E + G)ને એક કણ તરીકે ગણતા ન્્ટનના તનયમને લાગ કરવામાાં અસમર્થ છીએ. કડથક D તાર પર

સરકત ાં હોવાર્ી સમાન સમય અંતરાલમાાં D દ્વારા આવરી લેવામાાં આવેલ અંતર E દ્વારા આવરી લેવામાાં આવેલા

અંતરને સમાન ર્ત ાં નર્ી. તેર્ી આપણે (D + E) ને તસથટમ તરીકે ન ગણવ ાં જોઈએ.

પગલુાં 2 : બળોને ઓળખો

એકવાર પ્રણાલી નક્કી ર્ઈ ગયા પછી તે પ્રણાલી તસવાયના તમામ પદાર્થને કારણે પ્રણાલી પર કાયથ કરી રહેલા

બળોની સ ૂભચ બનાવો. પ્રણાલી દ્વારા લાગ કરાયેલ કોઈપણ બળને આ બળોની સ ૂભચમાાં સમાતવષ્ટ કરી શકાય નકહ.

આકૃતતમાાં દશાથવેલ પકરસ્થર્તતને ધ્યાનમાાં લો. છોકરો તેના માર્ા પર ર્ારે વજનને સાંતભલત કરીને ફ્લોર પર ઊર્ો

છે .

• ર્ાર છોકરાને નીચે તરફ દબાવે છે .

• છોકરો ર્ારને ઉપર તરફ ધકેલે છે .
• છોકરો ફ્લોરને નીચેની તરફ ધકેલે છે .
• ફ્લોર છોકરાને ઉપર તરફ ધકેલે છે .
• પૃથ્વી ર્ારને નીચે તરફ ખેંચે છે .
• ર્ાર પૃથ્વીને ઉપર તરફ આકર્ે છે .
• છોકરો પૃથ્વીને ઉપર તરફ આકર્ે છે અને
• પૃથ્વી છોકરાને નીચે તરફ આકર્ે છે .

આમ દતનયામાાં અનેક બળો કાયથરત છે . આમાાંર્ી કયા બળોનો આપણે બળોની યાદીમાાં સમાવેશ કરવો જોઈએ?

હજી પ્રણાલીનો ઉલ્લેખ ર્યો ન હોવાર્ી આ પ્રશ્નનો જવાબ આપી શકતા નર્ી. આપેલ પદાર્ોમાાંર્ી કયો પદાર્થ

તવચારણા હેઠળ છે તે જાણતા નર્ી. તમે પ્રણાલી નક્કી કરો તે પહેલાાં બળોને જાણવાનો પ્રયાસ કરવો નહીં. ધારો

કે આપણે છોકરાની ગતતની સ્થર્તતને ધ્યાનમાાં લઈએ. ત્યારબાદ આપણે છોકરા પર કામ કરતા બળો પર ધ્યાન

કેષ્ન્દ્રત કરવ ાં જોઈએ. આ બળો કોષ્ટકમાાં ઉપરના ર્ાગમાાં દશાથવેલ છે ; તેના બદલે, જો આપણે ર્ારને પ્રણાલી

તરીકે લઈએ અને ર્ારના સાંતલનની ચચાથ કરીએ, તો બળોની સ ૂભચ અલગ હશે જે કોષ્ટકના નીચેના ર્ાગમાાં

દે ખાય છે .

પ્રણાલી પિાિવ દ્વારા બળનુાં મ ૂલ્ય બળની રિશા બળની પ્રકૃતિ

લાગતુાં બળ
પૃથ્વી 𝑊 નીચેની તરફ ગરત્વાકર્થણ બળ
છોકરો ફ્લોર 𝑁 ઉપરની તરફ વીજ-ચબ
ાં કીય બળ
ર્ાર 𝑁1 નીચેની તરફ વીજ-ચબ
ાં કીય બળ
પૃથ્વી 𝑊′ નીચેની તરફ ગરત્વાકર્થણ બળ
ભાર
છોકરો 𝑁1 ઉપરની તરફ વીજ-ચબ
ાં કીય બળ
કોઈ વયસ્ક્ત બળોન ાં મ ૂલ્ય અને કદશા તવશે જેટલી માકહતી ધરાવે છે તેટલી માકહતી આપી શકે છે . જો સપાટીઓ

ખરબચડી હોય તો સાંપકથ બળોને સાંપકથ સપાટીને લાંબ કદશા તસવાયની કદશાઓ પણ હોઈ શકે છે .

પગલુાં 3 : ફ્રી બોડી ડાયાગ્રામ (FBD) બનાવો

હવે, એક અલગ આકૃતતમાાં એક ભબિંદ દ્વારા પ્રણાલી દશાથવો અને આ ભબિંદને સામાન્ય ઉદ્ગમભબન્દ તરીકે લઈ પ્રણાલી

પર કાયથ કરતા બળોન ાં પ્રતતતનતધત્વ કરતા સકદશ દોરો. બળો એક સીધી રેખા પર, સમતલમાાં તવતકરત ર્ઈ શકે છે

અર્વા અવકાશમાાં તવતકરત ર્ઈ શકે છે . આપણે ર્ાગ્યે જ અવકાશના બળો સાર્ે વયવહાર કરતી પકરસ્થર્તતઓને

ધ્યાનમાાં લઈશ.ાં સમતલીય બળ માટે ડાયાગ્રામન ાં સમતલ પ્રણાલી પર કામ કરતા બળોના

સમતલન ાં પ્રતતતનતધત્વ કરે છે .આ રેખાકૃતતમાાં બળોન ાં મ ૂલ્ય અને કદશાઓ સ ૂચવો. આને ફ્રી

બોડી ડાયાગ્રામ (FBD) કહેવામાાં આવે છે . પ્રણાલી તરીકે છોકરા સાર્ે અને પ્રણાલી તરીકે લોડ

સાર્ે ઉપર ચચાથ કરે લ ઉદાહરણ માટે ફ્રી બોડી ડાયાગ્રામ આકૃતતમાાં દશાથવેલ છે .

પગલુાં 4 : અિો પસાંિ કરો અને સમીકરણો લખો.

કોઈપણ ત્રણ પરથપર લાંબ કદશાઓને X-Y-Z અક્ષ તરીકે પસાંદ કરી શકાય છે . સમથયાઓ ઉકેલવા માટે અક્ષો પસાંદ

કરવા માટેના સ ૂચનો નીચે મજબ છે :

જો બળો કોપ્લાનર (સમતલીય) હોય, તો માત્ર બે અક્ષો, જેમ કે X અને Y, લગતા બળોના સમતલમાાં લેવામાાં આવે

છે . X-અક્ષને તે કદશામાાં પસાંદ કરો કે જેમાાં પ્રણાલી પ્રવેભગત ર્ાય છે અર્વા પ્રવેભગત ર્વાની શક્યતા છે . તેની

લાંબરૂપ કદશાને Y-અક્ષ તરીકે પસાંદ કરી શકાય છે . જો પ્રણાલી સાંતલનમાાં હોય, તો રે ખાકૃતતના સમતલમાાં કોઈપણ

પરથપર લાંબ કદશાઓને અક્ષ તરીકે પસાંદ કરી શકાય છે . ત્યારબાદ X-અક્ષ સાર્ેના તમામ બળોના ઘટકો લખો

અને તેમના સરવાળાને પ્રણાલીના દળ અને તેના પ્રવેગના ગણાકાર સાર્ે સરખાવો. જે એક સમીકરણ આપે છે .

સમાન રીતે Y-અક્ષ સાર્ે બળોના ઘટકો લખો અને તેના સરવાળાને શ ૂન્ય કરો. જે બીજ ાં સમીકરણ આપે છે . જો

બળો સમઅક્ષીય હોય, તો આ બીજા સમીકરણની જરૂર રહેતી નર્ી. અને જો જરૂરી હોય તો પગલ ાં 1 પર જાઓ,

પ્રણાલી તરીકે અન્ય પદાર્થ પસાંદ કરો અને વધ સમીકરણો મેળવવા માટે પગલાાં 2, 3 અને 4 ન ાં પનરાવતથન

કરો. આને ગતતના સમીકરણો કહેવામાાં આવે છે . આ સમીકરણોમાાંર્ી અજ્ઞાત રાતશઓ મેળવવા માટે ગાભણતતક

તકનીકોનો ઉપયોગ કરો.

આપેલ પકરસ્થર્તતમાાં તવતવધ પદાર્ોના પ્રવેગન ાં મ ૂલ્ય ઘણીવાર ગતતશાસ્ત્ર દ્વારા સાંબતાં ધત હોય છે . આને યોગ્ય રીતે

જોવ ાં જોઈએ અને ગતતના સમીકરણો સાર્ે તેનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે આકૃતતમાાં C અને E ના

પ્રવેગ સમાન મ ૂલ્ય ધરાવે છે . તો C અને E માટે ગતતના સમીકરણોએ પ્રવેગ માટે સમાન ચલ a નો ઉપયોગ કરવો

જોઈએ.

Example: 1 આકૃતતમાાં બતાવયા પ્રમાણે ભક્ષતતજ સાર્ે કોણ બનાવતા એક તાર દ્વારા M

દળનો બ્લોક ઘર્થણરકહત આડી રેખામાાં ટેબલ પર ખેંચાય છે . જો બ્લોકનો પ્રવેગ a

હોય, તો તાર દ્વારા અને બ્લોક પરના ટેબલ દ્વારા લાગ કરાયેલ બળ શોધો.

ધારોકે બ્લોકને પ્રણાલી તરીકે ધ્યાનમાાં લઈએ. બ્લોક પર લગતા બળો નીચે મજબ છે :

(a) પૃથ્વીન ાં ખેંચાણ, Mg, લાંબ રીતે નીચે તરફ,

(b) ટેબલન ાં સાંપકથ બળ, N , લાંબ રીતે ઉપરની તરફ,

(c) તાર દ્વારા ખેંચાણ T ,

આ બ્લોક માટે ફ્રી બોડી ડાયાગ્રામ આકૃતતમાાં દશાથવેલ છે .

બ્લોકનો પ્રવેગ ભક્ષતજ સાર્ે જમણી તરફ છે . આ કદશાને X-અક્ષ તરીકે લો અને લાંબ રીતે ઉપરની કદશાને Y-અક્ષ

તરીકે લો. હવે દરે ક બળના X અને Y ઘટકો લખતા;

• ગરત્વાકર્થણ બળ Mg નો X-અક્ષ પરનો ઘટક= 0

સાંપકથ બળ N નો X-અક્ષ પરનો ઘટક = 0

તણાવ બળ T નો X-અક્ષ પરનો ઘટક = 𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃

આમ, X - અક્સને અનરૂપ કલ બળ= 0 + 0 + 𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃 = 𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃

ન્્ટનના બીજા તનયમનો ઉપયોગ કરતા; 𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃 = 𝑀𝑎 --------------------- (1)

• ગરત્વાકર્થણ બળ Mg નો Y-અક્ષ પરનો ઘટક= −𝑀𝑔

સાંપકથ બળ N નો Y-અક્ષ પરનો ઘટક = 𝑁

તણાવ બળ T નો Y-અક્ષ પરનો ઘટક = 𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃

આમ, X - અક્સને અનરૂપ કલ બળ= 𝑁 + 𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝑀𝑔

ન્્ટનના બીજા તનયમનો ઉપયોગ કરતા; 𝑁 + 𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝑀𝑔 = 0 --------------------- (2)

𝑀𝑎 𝑀𝑎
સમી. (1) પરર્ી 𝑇 = આ કકિંમત સમી.(2)માાં મકતા; 𝑁 + (𝑐𝑜𝑠𝜃) 𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝑀𝑔 = 0
𝑐𝑜𝑠𝜃

𝑁 + 𝑀𝑎 𝑡𝑎𝑛𝜃 − 𝑀𝑔 = 0
𝑁 = 𝑀𝑔 − 𝑀𝑎 𝑡𝑎𝑛𝜃
 ુ નનો ગતિનો ત્રીજો તનયમ)
5.4 NEWTON’S THIRD LAW OF MOTION (ન્યટ

"જો પદાર્થ A એ પદાર્થ B પર બળ 𝐹

⃗⃗ લગાડે છે, તો પદાર્થ B પણ પદાર્થ A પર −𝐹
⃗⃗⃗ બળ લગાડશે."

આમ, A દ્વારા B પર અને B દ્વારા A પર લગાવવામાાં આવેલ બળ મ ૂલ્યમાાં સમાન છે પરાં ત કદશામાાં તવરદ્ધ છે . આ

તનયમ બે પદાર્ો દ્વારા એક બીજા પર લગાવવામાાં આવતા બળોને જોડે છે . ત્રીજા તનયમ દ્વારા જોડાયેલા બળો બે

અલગ-અલગ પદાર્ો પર કાયથ કરે છે અને તેર્ી ન્્ ૂટનના પ્રર્મ અર્વા બીજા તનયમને લાગ કરવાના પગલા 2

પર બળોની સ ૂભચમાાં ક્યારેય એકસાર્ે દે ખાશે નહીં.

ઉદાહરણ તરીકે, ધારો કે ટેબલ તેના પર મકવામાાં આવેલ બ્લોક પર ઉપરની તરફ N બળ લગાડે છે . જો આપણે

બ્લોકને તસથટમ તરીકે ગણીએ તો આ બળને ગણતરીમાાં લઇ શકાય છે . બ્લોક સમાન બળ N સાર્ે ટેબલને નીચે

તરફ ધકેલે છે . પરાં ત આ બળ ટેબલ પર કાયથ કરે છે અને જો આપણે ટેબલને તસથટમ તરીકે લઈએ તો જ તેને

ધ્યાનમાાં લઇ શકાય છે . આમ, પસાંદ કરે લ તસથટમના આધારે ગતતના સમીકરણમાાં ત્રીજા તનયમ દ્વારા જોડાયેલા બે

બળોમાાંર્ી માત્ર એક જ દેખાઈ શકે છે . દળ મ ના કણ પર પૃથ્વી દ્વારા લગાવવામાાં આવેલ બળ Mg નીચે તરફ છે

અને તેર્ી, પૃથ્વી પરના કણ દ્વારા લગાવવામાાં આવેલ બળ Mg ઉપરની તરફ છે . આ બે બળો એકબીજાને રદ

કરશે નહીં. કણ પર નીચે તરફન ાં બળ કણના પ્રવેગન ાં કારણ બનશે અને પૃથ્વી પર ઉપર તરફન ાં બળ પૃથ્વીના

પ્રવેગન ાં કારણ બનશે.

ન્્ ૂટનનો ગતતનો ત્રીજો તનયમ મોટા અંતરર્ી તવર્ાજજત બે પદાર્ો વચ્ચેની કિયાપ્રતતકિયા ગણવામાાં આવે ત્યારે

સાચો નર્ી. જયારે આપણે તવદ્યત અને ચ ાંબકીય બળોનો અભ્યાસ કરીએ છીએ ત્યારે આપણે તેને ધ્યાનમાાં લઈએ

છીએ.

• િારમાાં ઉદ્ભવિા િણાવનો અભ્યાસ

ધારો કે આકૃતતમાાં દશાથવયા મજબ દળ M નો બ્લોક છત પરર્ી તાર વડે લટકી રહ્યો

છે . A ભબિંદ પર તારના આડાછે દને ધ્યાનમાાં લો. આ આડોછેદ તારને

નીચેનો ર્ાગ અને ઉપરનો ર્ાગ એમ બે ર્ાગમાાં વહેંચે છે , A ભબિંદ

આગળ બે ર્ાગો એકબીજાના સાંપકથ માાં છે . ષ્થટ્રિંગનો નીચેનો ર્ાગ

ઉપલા ર્ાગ પર ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ લગાડશે અને ઉપરનો ર્ાગ

નીચેના ર્ાગ પર ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ લગાડશે. ત્રીજા તનયમ

મજબ, આ બાંને બળોન ાં મ ૂલ્ય સમાન હશે. નીચેનો ર્ાગ ઉપરના ર્ાગને T બળ વડે નીચે ખેંચે છે અને ઉપરનો

ર્ાગ સમાન બળ T વડે નીચલા ર્ાગને ઉપર ખેંચે છે . તારના બે ર્ાગો દ્વારા એકબીજા પર લગાવવામાાં આવતા

બળોના સમાન મ ૂલ્યને તારના ભબિંદ A પર ઉદ્ભવત ાં તણાવ કહેવામાાં આવે છે . તો તારના નીચલા છે ડે તણાવ શ ાં

હશે? બ્લોક અને તાર આ છે ડે સાંપકથ માાં છે અને એકબીજા પર ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળો લગાવે છે . આ બળોન ાં સામાન્ય

મ ૂલ્ય એ નીચલા છેડે તારમાાં તણાવ છે . તો ઉપરના છેડે તારમાાં ઉદ્ભવત ાં તણાવ શ ાં હશે? આ છે ડ,ે તાર અને છત

મળે છે . તાર છતને નીચે ખેંચે છે અને છત તારને ઉપર ખેંચે છે . આ બળોન ાં સામાન્ય મ ૂલ્ય એ ઉપલા છે ડે તારમાાં

તણાવ આપે છે .
Example:1 આકૃતત (5.9) માાં A ની નીચેના તારના ર્ાગન ાં દળ m છે . તારના નીચલા છેડે અને A પર તારન ાં

તણાવ શોધો.

• નીચલા છે ડે તણાવ મેળવવા માટે આપણે બ્લોક પરના તાર દ્વારા લગાવવામાાં
આવેલા બળની જરૂર છે .

બ્લોકને તસથટમ તરીકે લો. તેના પર લાગતા બળો નીચે મજબ છે :

(a) તારન ાં ખેંચાણ બળ T ઉપર તરફ, (b) પૃથ્વીન ાં ગરત્વાકર્થણ બળ Mg નીચે તરફ,

બ્લોક માટે ફ્રી બોડી ડાયાગ્રામ આકૃતતમાાં દશાથવલ

ે છે . બ્લોકનો પ્રવેગ શ ૂન્ય હોવાર્ી, આ

બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય બરાબર ર્શે. તેર્ી નીચલા છે ડે તણાવ 𝑇 = 𝑀𝑔 છે .

• A પર તણાવ T મેળવવા માટે આપણને તારના નીચેના ર્ાગ પર તારના ઉપરના ર્ાગ દ્વારા
લગાવવામાાં આવેલા બળની જરૂર છે . આ માટે આપણે તારના નીચેના ર્ાગ માટે ગતતન ાં સમીકરણ લખી
શકીએ. તો તસથટમ તરીકે A ર્ી નીચેનો તાર લો. આ ર્ાગ પર કામ કરતા બળો નીચે મજબ છે :

(a) તારના ઉપરના ર્ાગ દ્વારા લાગત ાં તણાવ બળ 𝑇 ′ ઉપરની તરફ,

(b) પૃથ્વીન ાં ગરત્વાકર્થણ બળ 𝑚𝑔 નીચે તરફ,

(c) બ્લોક દ્વારા લાગત ાં તણાવ બળ T, નીચેની તરફ.

નોંધ કરો કે (c) માાં આપણે તાર પર બ્લોક દ્વારા લાગતા બળ માટે T દશાથવલ
ે છે . અમે અહીં ન્્ ૂટનના

ત્રીજા તનયમનો ઉપયોગ કયો છે . તાર પર બ્લોક દ્વારા લગાવવામાાં આવેલ બળ એ બ્લોક પર તાર

દ્વારા લગાવવામાાં આવેલા બળના મ ૂલ્યમાાં સમાન છે . આ ર્ાગ માટે ફ્રી બોડી ડાયાગ્રામ આકૃતતમાાં

બતાવેલ છે . આ તસથટમ (તારનો નીચેનો ર્ાગ) સાંતલનમાાં હોવાર્ી, ન્્ ૂટનના ત્રીજા તનયમનો ઉપયોગ

કરતા;

𝑇 ′ = 𝑇 + 𝑚𝑔

પરાં ત 𝑇 = 𝑀𝑔 હોવાર્ી;
𝑇 ′ = 𝑀𝑔 + 𝑚𝑔 = (𝑀 + 𝑚)𝑔.

Example:2 આકૃતત માાં બતાવેલ બ્લોકમાાં દળ M છે અને તે પ્રવેગ a સાર્ે નીચે ઉતરે છે . ભબિંદ A ની નીચે તારન ાં

દળ m છે . ભબિંદ A પર અને નીચલા છે ડે તારન ાં તણાવ બળ શોધો.

તસથટમ તરીકે "A ની નીચે તારના ર્ાગને + બ્લોક" ને ધ્યાનમાાં લો. A પર તણાવને T વડે

દશાથવો. આ તસથટમ પર કામ કરતા બળો નીચે મજબ છે :

(a) (𝑀 + 𝑚)𝑔, નીચે તરફ,

(b) તારના ઉપરના ર્ાગ દ્વારા લાગત ાં બળ T, ઉપરની તરફ,

પહેલ ાં ગરત્વાકર્થણ અને બીજ ાં ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ છે . આપણે બ્લોક પર તાર દ્વારા લાગત ાં

બળ લખવાની જરૂર નર્ી. આ ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેકટક બળ તસથટમના એક ર્ાગ દ્વારા બીજા ર્ાગ પર લાગે છે . અહીં
તસથટમ તસવાયના અન્ય પદાર્ો દ્વારા તસથટમ પર કાયથ કરતા બળોનો જ સમાવેશ કરવાનો છે .

તસથટમ a પ્રવેગર્ી નીચે તરફ ખસે છે . આર્ી નીચે તરફ X-અક્ષ લેતા X-અક્ષ કદશામાાં લાગતા કલ બળોનો

સરવાળો; (𝑀 + 𝑚)𝑔 − 𝑇

ન્્ટનનો ગતતનો બીજો તનયમ વાપરતા;

(𝑀 + 𝑚)𝑔 − 𝑇 = (𝑀 + 𝑚)𝑎

(𝑀 + 𝑚)𝑔 − (𝑀 + 𝑚)𝑎 = 𝑇

𝑇 = (𝑀 + 𝑚)(𝑔 − 𝑎) ---------------------- (1)

નીચલા છે ડે 𝑇 ′ ટેન્શન મેળવવા માટે આપણે સમી.(1)માાં m = 0 મ ૂકી શકીએ. અસરકારક રીતે, આપણે નીચલા છે ડે

ભબિંદ A લઈએ છીએ. આમ, આપણને 𝑇 ′ = 𝑀(𝑔 − 𝑎) મળે છે .

ધારો કે ઉદાહરણ 1 અર્વા ૨ માાં દશાથવેલ તાર ખ ૂબ જ હલકો છે જેર્ી આપણે તારના દળને અવગણી શકીએ. તો

T′ = T ર્શે. તેર્ી સમગ્ર તારમાાં તણાવ સમાન ર્શે. આ પકરણામ સામાન્ય પ્રકૃતતન ાં છે . તાર અર્વા તારના

તમામ ભબિંદઓ પરનો તણાવ સમાન હોય છે જો તેને દળરહીત માનવામાાં આવે અને તેની વચ્ચે કોઈ મોટા કણ

અર્વા પદાર્થ જોડાયેલ ન હોય.

જો આકૃતતમાાં દશાથવલ
ે તાર હલકો હોય, તો તારન ાં તણાવ 𝑇1 બ્લોક A અને ગરગડી B વચ્ચેના

તમામ ભબિંદઓ પર સમાન છે . ગરગડી B અને બ્લોક C વચ્ચેના તમામ ભબિંદઓ પર 𝑇2 તણાવ

સમાન છે . તણાવ 𝑇3 બ્લોક C અને બ્લોક D વચ્ચેના તમામ ભબિંદઓ પર સમાન છે . ત્રણ તણાવ

𝑇1 , 𝑇2 અને 𝑇3 એકબીજાર્ી અલગ હોઈ શકે છે . જો ગરગડી B પણ હલકી હોય, તો 𝑇1 = 𝑇2 .

5.5 PSEUDO FORCES (આભાસી બળ)

આકૃતતમાાં દશાથવેલ પકરસ્થર્તતને ધ્યાનમાાં લો. ધારો કે સાંદર્થફ્રેમ S′ એક
જડત્વીય સાંદર્થફ્રમ
ે S ના સાંદર્થમાાં ⃗⃗⃗⃗
𝑎0 અચળ પ્રવેગ સાર્ે ગતત કરે છે. P કણનો
ફ્રેમ S′ ના સાંદર્થમાાં મપાયેલો પ્રવેગ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑝,𝑠′ = 𝑎⃗⃗⃗ અને ફ્રેમ S ના સાંદર્થમાાં
મપાયેલો પ્રવેગ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎𝑝,𝑠 છે . ફ્રેમ S′ નો S ના સાંદર્થમાાં 𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ 𝑎0 છે.
𝑠′,𝑠 = ⃗⃗⃗⃗

ફ્રેમ S′ એ S ના સાંદર્થમાાં ફરતી હોવાર્ી;

𝑎𝑝,𝑠 = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ 𝑎𝑝,𝑠′ + 𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑠 ′ ,𝑠

𝑎𝑝,𝑠 = 𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗ + ⃗⃗⃗⃗
𝑎0

⃗⃗⃗ = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑎 𝑎𝑝,𝑠 − ⃗⃗⃗⃗
𝑎0

સમીકરણની બાંને બાજ m વડે ગણતા;

 𝑚𝑎
⃗⃗⃗ = 𝑚𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑝,𝑠 − 𝑚𝑎
⃗⃗⃗⃗0

જયાાં m એ P કણન ાં દળ છે . S એ જડત્વીય સાંદર્થફ્રેમ હોવાર્ી P કણ પર લગતા તમામ બળોનો સરવાળો

𝑝,𝑠 જેટલો ર્શે. આ સરવાળાને F તરીકે લખતા;

𝑚𝑎
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗

𝑚𝑎 ⃗⃗⃗ − 𝑚𝑎
⃗⃗⃗ = 𝐹 ⃗⃗⃗⃗0

⃗⃗⃗ −𝑚𝑎
(𝐹 ⃗⃗⃗⃗⃗0 )
⃗⃗⃗ =
𝑎 ---------------- (1)
𝑚

આ સમીકરણ કણના પ્રવેગ અને તેના પર કાયથ કરતા બળોને સાંબતાં ધત છે . તેને ન્્ટનનો બીજો તનયમ

જયારે પ્રવેગને જડત્વીય ફ્રેમના સાંદર્થમાાં માપવામાાં આવે ત્યારે જે પ્રવેગ અને બળને સાંબતાં ધત કરે છે

તેની સાર્ે સરખાવાવમાાં આવે છે. ફ્રેમનો પ્રવેગ(એક જડત્વીય ફ્રેમના સાંદર્થમાાં) કણના સમીકરણમાાં
⃗⃗⃗
𝐹
આવે છે. ન્્ ૂટનનો બીજો તનયમ 𝑎
⃗⃗⃗ = આવી અજડત્વીય ફ્રેમમાાં માન્ય નર્ી. અહીં કણ પર કાયથ કરતા
𝑚

તમામ બળોના સરવાળામાાં એક વધારાન ાં પદ −𝑚𝑎

⃗⃗⃗⃗0 ઉમેરવ ાં પડે છે . અહીં નોંધો કે આ વધારાના

પદમાાં m એ કણન ાં દળ છે અને એ કાયથકારી ફ્રેમનો કોઈ જડત્વીય સાંદર્થફ્રેમના સાંદર્થમાાં પ્રવેગ ⃗⃗⃗⃗
𝑎0 છે . જો

કે, આપણે આપણા જીવનનો મોટાર્ાગનો સમય પૃથ્વી પર તવતાવીએ છીએ જે (અંદાજે) જડત્વીય ફ્રેમ છે . આપણે

ન્્ ૂટનના તનયમોર્ી એટલા પકરભચત છીએ કે ર્લે આપણે અજડત્વીય ફ્રેમનો ઉપયોગ કરતા હોય તો પણ

ન્્ ૂટનના તનયમોની પકરર્ાર્ાનો ઉપયોગ કરવા ઈચ્છીએ છીએ. જો આપણે કણ પર કાયથ કરતા બળને (−𝑚𝑎
⃗⃗⃗0 )
કહેવા માટે સાંમત ર્ઈએ તો આ કરી શકાય છે . પછી કણ P પર કાયથ કરતા બળોની યાદી તૈયાર કરતી વખતે,

આપણે P પર અન્ય તમામ પદાર્ો દ્વારા કાયથ કરતા તમામ (વાથતતવક) બળોનો સમાવેશ કરીએ છીએ અને તેમાાં

એક કાલ્પતનક બળ −𝑚𝑎
⃗⃗⃗⃗0 પણ સામેલ છે . ત્યારબાદ ન્્ટનનો બીજો તનયમ લાગ કરવામાાં આવે છે . બળોની

સ ૂભચમાાં આવા સધારણા વાળા પદોને −𝑚𝑎

⃗⃗⃗⃗0 ને આર્ાસી બળ (થ્ડો ફોસથ) કહેવામાાં આવે છે .

જો પકરણામી બળ કણ પર કાયથ કરે તો અને તો માત્ર તો જ કણ પ્રવેભગત (એક જડત્વીય ફ્રેમમાાં) ર્ાય

છે . જયાાં સધી તેને કોઈ બાહ્ય બળ લગાડવામાાં ન આવે ત્યાાં સધી કણ તેની આરામની સ્થર્તત અર્વા

એક સીધી રે ખા સાર્ે અચળ ગતતમાાં ફેરફાર કરત ાં નર્ી. આમ, કણન ાં સ્થર્ર રહેવ ાં અર્વા સીધી રે ખા

સાર્ે અચળ ગતત બદલવાની આ કિયાને જડતા કહેવામાાં આવે છે.

Example:1 રથતાના સાંદર્થમાાં પ્રવેગ 𝑎0 ધરાવતી કારની ટોચ પર એક લોલક લટકત ાં હોય છે . ઉધ્વથ સાર્ે તાર દ્વારા

બનેલ કોણ શોધો.

આ પકરસ્થર્તત આકૃતતમાાં બતાવવામાાં આવી

છે . ધારો કે બોબન ાં દળ m છે અને તાર ઉધ્વથ

સાર્ે એક ખ ૂણો 𝜃 બનાવે છે .

કારને સાંદર્થફ્રમ
ે તરીકે લેતા; આ ફ્રેમ
અજડત્વીય છે કારણ કે તેમાાં જડત્વીય ફ્રેમ (રથતા)ના સાંદર્થમાાં એક પ્રવેગ ⃗⃗⃗⃗
𝑎0 છે . તેર્ી, જો આપણે ન્્ટનના બીજા

તનયમનો ઉપયોગ કરીએ તો આપણે આર્ાસી બળનો સમાવેશ કરવો પડશે.

તસથટમ તરીકે બોબ લો.

તેના પર લાગતા બળો છે :

(a) તાર દ્વારા લાગત ાં તણાવ બળ T તાર સાર્ે,

(b) પૃથ્વી દ્વારા લાગત ાં ગરત્વાકર્થણ બળ 𝑚𝑔 નીચેની તરફ,

(c) આર્ાસી બળ 𝑚𝑎0 ડાબી તરફ.

ફ્રી બોડી ડાયાગ્રામ આકૃતતમાાં દશાથવલ

ે છે . બોબ સ્થર્ર છે (યાદ રાખો કે આપણે કારના સાંદર્થમાાં ગતતની ચચાથ કરી

રહ્યા છીએ) (a), (b) અને (c) માાં દશાથવલ

ે બળનો સરવાળો શ ૂન્ય ર્વો જોઈએ. આડી ભક્ષતતજ કદશામાાં X-અક્ષ અને

ઉપરની ઉધ્વથ કદશામાાં Y-અક્ષ લો. X-અક્ષ સાર્ેના બળોના ઘટકો નીચે મજબ છે :

𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝑚𝑎0 = 0 અર્વા 𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃 = 𝑚𝑎0 ---------------- (1)

Y -અક્ષ સાર્ેના બળોના ઘટકો નીચે મજબ છે :

𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃 − 𝑚𝑔 = 0 અર્વા 𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃 = 𝑚𝑔 ---------------- (2)

સમીકરણ (1) ને સમીકરણ (2) વડે ર્ાગતા;

𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃 = 𝑚𝑎0 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑎0 𝑎0

∴ = ∴ 𝑡𝑎𝑛𝜃 =
𝑇𝑐𝑜𝑠𝜃 = 𝑚𝑔 𝑐𝑜𝑠𝜃 𝑔 𝑔
𝑎0
𝜃 = tan−1
𝑔
𝑎0
આમ, તાર ઉધ્વથ સાર્ે 𝜃 = tan−1 ખ ૂણો બનાવે છે .
𝑔

5.6 THE HORSE AND THE CART (ઘોડો અને કાટવ (ઘોડાગાડી))

એક સારાં ઉદાહરણ જે ન્્ટનના તમામ તનયમોને સમજાવે છે તે

છે ઘોડા દ્વારા ખેંચાયેલી ગાડીની ગતત. ધારો કે જયારે કાટથ સ્થર્ર

હોય છે ત્યારે ઘોડેસવાર ઘોડાને ચાબક મારે છે . જેર્ી ઘોડો

ગાડીને ખેંચે છે અને ગાડી આગળ વધે છે . ઘોડો આગળની

કદશામાાં 𝐹1 બળ દ્વારા કાટથ ને ખેંચે છે . ન્્ટનના ગતતના ત્રીજા

તનયમર્ી કાટથ ઘોડાને પાછળની કદશામાાં સમાન બળ 𝐹2 = 𝐹1

દ્વારા ખેંચે છે . તેર્ી, આ બળોનો સરવાળો શ ૂન્ય છે . તો પછી કાટથ શા માટે આગળ વધવ ાં જોઈએ?
 પદ્ધતત અનસાર આપણે પહેલા તસથટમ નક્કી કરવી

જોઈએ. આપણે ઘોડાને તસથટમ તરીકે અર્વા કાટથ ને

તસથટમ તરીકે અર્વા કાટથ અને ઘોડાને તસથટમ તરીકે

એકસાર્ે લઈ શકીએ છીએ. ધારો કે કાટથ ને તસથટમ તરીકે

લઈએ છીએ. પછી કાટથ પર લાગતા બળોની યાદી

બનાવવી જોઈએ અને ઘોડા પરના બળોને ગણવામાાં

આવશે નકહ. કાટથ પરન ાં બળ 𝐹1 આગળની કદશામાાં છે અને

કાટથ નો પ્રવેગ પણ આગળની કદશામાાં છે . આ પ્રવેગ કેટલો

છે ? ધારોકે કાટથ ન ાં દળ 𝑀𝐶 છે . ન્્ટનના બીજા તનયમ

𝐹
અનસાર શ ાં કાટથ નો પ્રવેગ 𝑎 = 𝑀1 આગળની કદશામાાં ર્શે?
𝐶

હવે ઘોડાની ગતત સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ. ઘોડાને તસથટમ તરીકે લઇ ઘોડા પરના બળોની યાદી બનાવી પડશે.

ઘોડા દ્વારા 𝐹1 બળ આગળની કદશામાાં કાટથ પર લાગે છે અને જયારે આપણે ઘોડાની ગતતની ચચાથ કરીએ ત્યારે તેને

ધ્યાનમાાં લેવ ાં જોઈએ નહીં. કાટથ દ્વારા ઘોડા પરન ાં 𝐹2 બળ પાછળની કદશામાાં છે . તો પછી ચાબક મારવામાાં આવે

ત્યારે ઘોડો આગળની કદશામાાં કેમ જાય છે ? ઘોડો આગળની કદશામાાં કાટથ પર બળ લગાવે છે અને તેર્ી કાટથ

આગળની કદશામાાં આગળ વધે છે . પરાં ત કાટથ પાછળની કદશામાાં ઘોડા પર સમાન બળ લગાવે છે . ઘોડાને

પાછળની કદશામાાં કેમ વેગ આપવામાાં આવતો નર્ી? (આ પકરસ્થર્તતની કલ્પના કરો. જો કાટથ આગળ વધે છે અને

ઘોડો પાછળ છે , તો ઘોડો ઘોડેસવાર અને મસાફરોને બદલે કાટથ પર બેસી જશે.) અહીં ઘોડા પર કામ કરતા તમામ

બળોને ધ્યાનમાાં લીધા નર્ી.

રથતો P બળ દ્વારા ઘોડાને આગળ તરફ ધકેલે છે . આ બળ

ઘોડા પર કાયથ કરે છે અને આર્ી જયારે ઘોડાની ગતતને

ધ્યાનમાાં લેવામાાં આવે ત્યારે આ બળ ઉમેરવ ાં પડે. જો

બળ P નો ફોરવડથ ઘટક 𝑓 બળ 𝐹2 કરતાાં વધી જાય તો

𝑓−𝐹2
ઘોડો આગળ પ્રવેભગત ર્ાય છે . ઘોડાનો પ્રવેગ 𝑎 = 𝑀ℎ

છે . અહીં તસથટમ પર કાયથ કરતા તમામ બળો ઉમેરવામાાં આવે છે .આર્ી ઘોડા પર કામ કરતા ગરત્વાકર્થણ બળમાાં
𝐹
આગળ તરફ કોઈ ઘટક નર્ી. તો પછી કાટથ નો પ્રવેગ પણ 𝑎 = 𝑀1 ન હોઈ શકે. રોડ કાટથ પર એક બળ Q લગાવે
𝐶

છે જેમાાં પાછળની કદશામાાં બળનો ઘટક 𝑓’ લાગે છે . કાટથ પરન ાં કલ બળ 𝐹1 − 𝑓’ છે . તેર્ી કાટથ નો પ્રવેગ આગળની
𝐹1 −𝑓’
કદશામાાં 𝑎 = છે . આ બાંને બળ અને થવ અનકૂળ ર્ાય છે અને બાંને બળ પોતાની કકિંમતો એવી રીતે અનકૂળ
𝑀𝐶

કરે છે કે જેર્ી

𝑓 − 𝐹2 𝐹1 − 𝑓’
=
𝑀ℎ 𝑀𝐶

ઘોડાનો અને ગાડીનો પ્રવેગ મ ૂલ્ય અને કદશામાાં સમાન છે અને તેર્ી તેઓ એકસાર્ે આગળ વધે છે .
5.7 INERTIA (જડિા)

જો કણ પર બાહ્ય બળ લાગે તો અને માત્ર તો જ કણ

પ્રવેભગત (એક જડત્વીય ફ્રેમમાાં) ર્ાય છે . જયાાં સધી કણ પર

બાહ્ય બળ ન લગાવવામાાં આવે તો કણ સ્થર્ર રહે છે અને

પોતાની અચળ વેગી ગતતમાાં ફેરફાર કરતો નર્ી. કણની

પોતાની સ્થર્રતા જાળવી રાખવાની અર્વા અચળ વેગી ગતત

ચાલ રાખવાની આ કિયાને જડતા કહેવામાાં આવે છે . જડતાના ગણધમથને આપણે નીચે પ્રમાણે વધ ચોક્કસ

શબ્દોમાાં સમજી શકીએ છીએ. જો બે કણો પર સમાન બળો લાગ કરવામાાં આવે તો, સામાન્ય રીતે, કણોના પ્રવેગ

અલગ હશે. નાના પ્રવેગને માંજૂરી આપવા માટે કણના ગણધમથને જડતા કહેવામાાં આવે છે . તે થપષ્ટ છે કે કણન ાં

દળ જેટલ ાં મોટાં છે, તેટલો પ્રવેગ મોટો હશે અને તેર્ી જડતા વધ હશે.