Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

1. Wprowadzenie do niwelacji
Literatura:
a) Jagielski A. (2013 lub nowsze) Geodezja I w teorii i praktyce, część 1 i 2, Wydanie III zmienione, Geodpis,
Kraków
b) Jagielski A. (2004 lub nowsze) Przewodnik do ćwiczeń z Geodezji I, Wydanie I, P.W. Stabil, Kraków
c) Ząbek J. (2012) Geodezja I, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa
d) Ząbek J., Adamczewski Z., Kwiatkowski S. (1984) Ćwiczenia z geodezji I, Wydanie VII, poprawione
i uzupełnione, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

Akty prawne:
e) Rozporządzenie Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii z dnia 6 lipca 2021 r. w sprawie osnów
geodezyjnych, grawimetrycznych i magnetycznych (Dz.U. 2021 poz. 1341)
f) Rozporządzenie Ministra Rozwoju z dnia 18 sierpnia 2020 r. w sprawie standardów technicznych
wykonywania geodezyjnych pomiarów sytuacyjnych i wysokościowych oraz opracowywania
i przekazywania wyników tych pomiarów do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego
(Dz.U. 2020 poz. 1429)
g) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie
standardów technicznych wykonywania geodezyjnych pomiarów sytuacyjnych i wysokościowych oraz
opracowywania i przekazywania wyników tych pomiarów do państwowego zasobu geodezyjnego
i kartograficznego (Dz.U. 2011 nr 263 poz. 1572) – Komentarz: Mimo, iż niniejsze rozporządzenie
formalnie nie obowiązuje, zapisy w nim zawarte stosowane są nadal w praktyce geodezyjnej, ponieważ
określa ono m.in. parametry dokładnościowe dla osnów pomiarowych oraz parametrów kontrolnych na
stanowisku i w ciągu niwelacyjnym, a także zakresu i sposobu wykonywania wysokościowego pomiaru
terenowego, których nie zawiera aktualnie obowiązujące Rozporządzenie z 2020 r. (Dz. U. 2020 poz. 1429).

1.1. Definicja niwelacji

Niwelacja jest to określenie wysokości punktów terenu nad umownym poziomem odniesienia na podstawie
pomiaru różnic wysokości poszczególnych punktów za pomocą niwelatora i łat niwelacyjnych.

Osnowa wysokościowa jest to usystematyzowany zbiór utrwalonych w terenie punktów o znanych

wysokościach określonych względem przyjętego poziomu odniesienia.
Powierzchnią (poziomem) odniesienia dla pomiarów wysokościowych jest powierzchnia geoidy niwelacyjnej
(quasi-geoidy) tj. powierzchnia mórz i oceanów w stanie spoczynku, potocznie nazywana „poziomem morza”.
Obowiązujący w Polsce układ PL-EVRF2007-NH z poziomem odniesienia w Amsterdamie jest częścią
państwowego systemu odniesień przestrzennych, wprowadzonego Rozporządzeniem Rady Ministrów
z 15 października 2012 r. i Rozporządzeniem Rady Ministrów z 19 grudnia 2019 r., jest jedynym
obowiązującym od 1 stycznia 2024 r. Układ wysokościowy PL-KRON86-NH obowiązywał prawnie do czasu

1
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

wdrożenia układu wysokościowego PL-EVRF2007-NH na obszarze całego kraju, nie dłużej jednak niż do dnia
31 grudnia 2023 r. Układy PL-KRON60-NH, Amsterdam ’55, Triest oraz lokalne przestały obowiązywać
z dniem 31 grudnia 2009 r., jednak w zasobach ośrodków geodezyjnych są nadal przechowywane i są używane
przez geodetów jako obligatoryjne do czasu przejścia na jednolity układ odniesienia.
Oprócz układów wysokości odnoszących się do poziomu morza występują również lokalne układy wysokości
wyznaczone w terenie do konkretnych elementów (punktów) odniesienia. Przykładem lokalnych układów
wysokości w Polsce są: układ wysokości Zero Wisły oraz układ wysokości miasta Łodzi (ŁAM).
Odległość pionowa jest to odległość mierzona wzdłuż linii pionu przechodzącej przez punkt, którego wysokość
wyznaczamy.
Powierzchnią poziomową nazywamy taką powierzchnię, która w każdym punkcie jest prostopadła do linii
pionu.
Wysokości punktów nazywamy też rzędnymi.
Rozróżniamy wysokości bezwzględne i względne punktów:

• wysokość bezwzględna (wysokość) jest to odległość pionowa danego punktu od powierzchni

umownego poziomu odniesienia.
• wysokość względna (różnica wysokości między dwoma punktami) jest to odległość pionowa pomiędzy
powierzchniami poziomowymi, przechodzącymi przez te dwa punkty.
W wyniku prac niwelacyjnych powstają mapy:

• wysokościowe (profile) – służące do celów inżynierskich, jak budowa dróg, wodociągów i kanalizacji,
urządzeń melioracyjnych, regulacji rzek itp.,
• sytuacyjne i wysokościowe (ujmujące ukształtowanie pionowe, czyli rzeźbę terenu) – niezbędne
podczas projektowania zabudowy miast i wsi.

1.2. Klasyfikacja niwelacji

2
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Ze względu na cel stosowania niwelacji można wyróżnić: niwelację dla celów zakładania osnów
geodezyjnych i niwelację w ramach wysokościowego pomiaru terenowego.
W przypadku pierwszego celu niwelacji wykorzystuje się niwelację geometryczną ze środka, różniącą
się dokładnością w zależności od klasy zakładanej osnowy. Niwelację geometryczną wykorzystywaną
w zakładaniu punktów podstawowej osnowy wysokościowej nazywa się niwelacją precyzyjną, z racji jej
dokładności określonej błędem średnim podwójnej niwelacji nie gorszym niż 1,5 mm/km. Punkty podstawowej
osnowy wysokościowej tworzą precyzyjną sieć niwelacyjną, która jest oparciem dla wysokościowej osnowy
szczegółowej. Niwelację w przypadku zakładania wysokościowych osnów szczegółowych prowadzi się
z błędem średnim podwójnej niwelacji nie większym niż 4 mm/km, a w przypadku zakładania punktów osnowy
pomiarowej z błędem nie gorszym niż 20 mm/km. Punkty szczegółowej osnowy wysokościowej, która stanowi
zagęszczenie osnowy podstawowej, są jednocześnie oparciem dla wysokościowej osnowy pomiarowej.
Wysokościowy pomiar terenowy wykonywany do budowy dróg, wodociągów i kanalizacji, urządzeń
melioracyjnych, regulacji rzek itp. lub też dla wyznaczenia rzeźby terenu, możemy podzielić na: tachimetrię
(wykorzystującą metodę niwelacji trygonometrycznej), a także na - wykorzystujące niwelację geometryczną -
niwelację profilów (podłużnych i poprzecznych), niwelację metodą punktów rozproszonych i niwelację
siatkową. Niwelacja profilów podłużnych (niwelacja podłużna) ma na celu wyznaczenie przekroju terenu
wzdłuż pewnej określonej linii (trasy) dla projektowanej inwestycji, z kolei niwelacja profilów poprzecznych
(niwelacja poprzeczna) ma na celu wyznaczenie poprzecznych przekrojów pewnego wąskiego pasa terenu po
obu stronach tej linii. W niwelacji podłużnej stosuję się niwelację geometryczną ze środka, a w przypadku
niwelacji poprzecznej wykorzystuje się niwelację w przód. Profil podłużny terenu stanowi podstawę do
zaprojektowania niwelety, będącej linią przebiegu osi przyszłej budowli w płaszczyźnie pionowej, natomiast
profile poprzeczne terenu i budowli są potrzebne do zbilansowania mas ziemnych nasypów i wykopów.
Pozostałe metody wysokościowego pomiaru terenowego zmierzają do określenia wysokości
charakterystycznych punktów ukształtowania terenu, w celu wyznaczenia jego rzeźby w postaci mapy
warstwicowej lub numerycznego modelu terenu. Niwelacja metodą punktów rozproszonych i niwelacja
siatkowa wykorzystują niwelację geometryczną w przód, i zazwyczaj nazywane są niwelacją terenową lub
powierzchniową, z racji powierzchniowego charakteru pomiaru.

1.3. Niwelacja geometryczna

Niwelacja geometryczna jest pomiarem wysokościowym, polegającym na wyznaczeniu niwelatorem różnicy
wysokości między dwoma punktami na podstawie różnicy odległości pionowych: t, p tych punktów od
płaszczyzny poziomej, zbudowanej ponad powierzchnią terenu.

Płaszczyznę tę realizuje pozioma oś celowa – c lunety niwelatora podczas jej obrotu wokół prostopadłej do niej
osi instrumentu – v (c ⊥ v). Oś c doprowadzana jest do poziomu automatycznie przy użyciu urządzenia zwanego
kompensatorem który działa po przybliżonym spoziomowaniu niwelatora przy użyciu libelli okrągłej.

3
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Odległości pionowe t, p są wyznaczane jako odczyty poziomą kreską krzyża lunety, widocznego na tle obrazów
podziału pionowo ustawionych łat niwelacyjnych w punktach A i B. W niwelacji geometrycznej odczyt z łaty
jest czterocyfrowy, w którym kolejne cyfry określają liczbę: metrów, decymetrów, centymetrów i milimetrów.

Stosując niwelację geometryczną do pomiaru wysokościowego można z pojedynczego stanowiska niwelatora

wyznaczać różnice wysokości pomiędzy punktami, których wzajemna odległość z reguły nie przekracza 100 m.
Ograniczenie to wynika z obniżania się dokładności odczytu, która stopniowo maleje wraz z ze zwiększeniem
się długości celowej, czyli odległości stanowiska niwelatora od łaty niwelacyjnej.
W niwelacji geometrycznej muszą być spełnione dwa warunki:

• linia celowania (oś celowa) musi być pozioma,

• łata niwelacyjna musi być równoległa do linii pionu na stanowisku instrumentu.
Niwelacja geometryczna może być wykorzystywana do różnych celów, takich jak: pomiar osnowy
wysokościowej pomiar rzeźby terenu, projektowanie budowli inżynierskich, dróg, kanałów, rurociągów,
obliczanie objętości mas ziemnych, badanie odkształceń i przemieszczeń oraz do innych celów.

4
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

1.4. Metody niwelacji geometrycznej

Ze względu na technikę wykonania pomiaru rozróżniamy dwie metody niwelacji geometrycznej:

• niwelację w przód,
• niwelację ze środka.

1.4.1. Niwelacja w przód

Metoda niwelacji w przód polega na wyznaczeniu różnicy wysokości ∆HAB pomiędzy punktem wstecz A
o znanej wysokości a punktem w przód B, którego wysokość określamy.

Podczas pomiaru tą metodą na punkcie wstecz A (o znanej wysokości) ustawiamy niwelator dający poziomą
linię celową, zaś na punkcie w przód B (którego wysokość określamy) ustawiamy pionowo łatę niwelacyjną, na
której wykonujemy odczyt p poziomą kreską krzyża w lunecie. Wysokość instrumentu i zastępującą odczyt
wstecz mierzymy łatą niwelacyjną lub ruletką. Wysokość ta jest odległością pionową od górnej powierzchni
znaku utrwalającego stanowisko A do poziomu osi celowej lunety niwelatora. Różnica wysokości ∆HAB równa
jest różnicy i-p

∆HAB = HB − HA = i − p (1.1.)
przy czym:
∆HAB > 0, gdy HB > HA tj. przy wzniesieniu terenu,

∆HAB < 0, gdy HB < HA tj. przy spadku terenu.

W metodzie niwelacji w przód wysokość punktu B wynosi:
HB = HA + ∆HAB = HA + i − p (1.2.)
Suma wysokości stanowiska i wysokości instrumentu: 𝐻𝐴 + 𝑖 stanowi wysokość osi celowej HC, która jest
wartością stałą na danym stanowisku.
Niwelację w przód wykorzystuje się najczęściej do wyznaczania wysokości większej liczby punktów z jednego
stanowiska niwelatora, obliczanych jako różnica: 𝐻𝐶 − 𝑝𝑖 , gdzie i to numer kolejnego punktu. Niwelacja
w przód jest zwykle połączona z pomiarem sytuacyjnym w ramach tzw. niwelacji powierzchniowej.
Postępowanie to występuje podczas niwelacji powierzchniowej metodą punktów rozproszonych.

5
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Do niwelacji w przód zalicza się czasem te przypadki, gdy niwelator jest ustawiony mimośrodowo, tzn. znajduje
się wewnątrz odcinka AB, lecz blisko punktu A. Mierzoną wcześniej wysokość instrumentu i zastępujemy
odczytem wstecz t z łaty niwelacyjnej ustawionej na bliskim punkcie A. Wykonanie tego odczytu pozwala na
uniknięcie niewygodnego i niezbyt dokładnego pomiaru wysokości instrumentu, jak również umożliwia
przeniesienie wysokości z repera ściennego, nad którym nie można ustawić niwelatora na inny łatwo dostępny
punkt terenowy. Mimośrodowe stanowisko niwelatora stosuje się też wtedy gdy wykonanie niwelacji ze środka
uniemożliwia przeszkoda terenowa (np. bagno, wąwóz, rzeka).

Najczęściej metoda niwelacji w przód wykorzystywana jest do pomiaru rzeźby terenu.

1.4.2. Niwelacja ze środka

Metoda niwelacji ze środka polega na ustawieniu niwelatora dającego poziomą linię celową nad punktem S
stanowiącym w przybliżeniu środek odległości d pomiędzy punktami wstecz A i w przód B. Na punktach A i B
ustawiamy pionowo łaty niwelacyjne.

6
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Zakładając, że kierunek pomiaru biegnie od punktu A do punktu B, poziomą kreską krzyża w lunecie
wykonujemy odczyt wstecz – t, na łacie A i odczyt w przód – p, na łacie B. Różnica wysokości ∆HAB równa
się różnicy odczytów na łatach wstecz i w przód: t – p:

∆HAB = HB − HA = t − p (1.3.)
W metodzie niwelacji ze środka wysokość punktu B wynosi:
HB = HA + ∆HAB = t − p (1.4.)
W przypadku gdy niwelowane punkty znajdują się w znacznej odległości od siebie, wtedy odstępy między nimi
należy podzielić na krótsze odcinki (przęsła) dogodne do pomiaru z pojedynczych stanowisk. W ten sposób
powstaje ciąg punktów wiążących 1, 2, …, n, łączących odległe punkty skrajne, dla których różnica wysokości
jest równa różnicy sum odczytów wstecz - ∑ 𝑡 i w przód - ∑ 𝑝, wykonanych w ciągu niwelacyjnym pomiędzy
punktami A i B.

Dla każdego punktu wiążącego w ciągu niwelacyjnym wyznaczane są na tej samej łacie niwelacyjnej dwa
odczyty z sąsiednich stanowisk, występujących po obu stronach punktu (łaty). Ze stanowiska S 1 wykonujemy
odczyt wstecz – tI i odczyt w przód – pI. Następnie przenosimy niwelator na stanowisko S2, obracamy pionową
łatę na punkcie 1 i wykonujemy na niej odczyt wstecz - tII, a na łacie przeniesionej z punktu wyjściowego
i ustawionej na punkcie 2 odczyt w przód – pII. Różnica wysokości punktów skrajnych A i B równa jest sumie
różnic wysokości pomierzonych ze wszystkich stanowisk niwelatora, a tym samym sumie odczytów wstecz -
∑ 𝑡 pomniejszonej o sumę odczytów w przód - ∑ 𝑝:

∆HAB = ∑ 𝑡 − ∑ 𝑝 = (𝑡𝐼 − 𝑝𝐼 ) + (𝑡𝐼𝐼 − 𝑝𝐼𝐼 ) + (𝑡𝐼𝐼𝐼 − 𝑝𝐼𝐼𝐼 ) + (𝑡𝐼𝑉 − 𝑝𝐼𝑉 ) (1.5.)

7
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

W celu wyeliminowania omyłek i zwiększenia dokładności pomiaru należy na każdym stanowisku niwelacji ze
środka dwukrotnie mierzyć różnicę wysokości pomiędzy sąsiednimi punktami wiążącymi. Dzięki temu
można na bieżąco sprawdzać wyniki pomiaru i eliminować pomyłki, unikając w ten sposób powtarzania
niwelacji całego ciągu, gdyby ewentualny błąd został wykryty dopiero na etapie prac kameralnych.
Najczęściej metoda niwelacji ze środka stosowana jest do pomiaru różnic wysokości pomiędzy punktami
wiążących ciągów niwelacyjnych przy zakładaniu osnów wysokościowych.

1.4.3. Porównanie metod niwelacji ze środka i niwelacji w przód

Porównanie metody niwelacji ze środka i niwelacji w przód wskazuje na odmienność zastosowań obu sposobów
wyznaczania różnic wysokości i wskazuje na wyższość metody niwelacji ze środka. Jest ona dokładniejsza
i szybsza, dlatego podczas prac niwelacyjnych stosujemy prawie wyłącznie tę metodę.
Zalety metody niwelacji ze środka:

• wyższa dokładność pomiaru – w metodzie niwelacji w przód wysokość instrumentu mierzymy z małą
dokładnością (najwyżej do 0,5 cm), tymczasem w metodzie niwelacji ze środka odczyty łat wstecz
i w przód wykonujemy z dokładnością do 1 mm;
• metoda niwelacji ze środka jest wolna od wpływu krzywizny Ziemi i częściowo refrakcji;
• w metodzie niwelacji ze środka eliminują się wzajemnie błędy powstałe wskutek nie poziomego
ustawienia osi celowej;
• niwelację ze środka wykonujemy znacznie szybciej niż niwelację w przód – z jednego stanowiska
niwelatora w niwelacji ze środka można określać przewyższenia na przęsłach równych podwójnej
dopuszczalnej długości celowej (zwykle 2 x 50 m).
Zalety metody niwelacji w przód:

• korzystniejsza podczas przekraczania przeszkód terenowych, takich jak: cieki i zbiorniki wodne, bagna,
wąwozy itp. uniemożliwiających ustawienie niwelatora w środku odcinka łączącego dwa sąsiednie
punkty wiążące;
• korzystniejsza podczas określenia z jednego stanowiska niwelatora wysokości większej liczby punktów,
szczególnie wtedy gdy niwelację łączy się z pomiarem sytuacyjnym metodą biegunową, czyli podczas
niwelacji metodą punktów rozproszonych.

1.4.4. Zadania z niwelacji ze środka i niwelacji w przód

Zadanie 1
Oblicz wysokość punktu B metodą niwelacji geometrycznej ze środka, mając daną wysokość punktu A
wynoszącą HA = 250,345 m oraz dane odczyty z łat. Uzyskano odczyty t’ = 1448 i p’ = 2356 z pierwszego
ustawienia niwelatora, oraz t” = 1204 i p” = 2110 z drugiego.

Zadanie 2
Znana jest wysokość punktu P, która wynosi 125,49 m. Wyznaczyć wysokość punktu K metodą niwelacji
geometrycznej w przód, jeżeli niwelatorem ustawionym nad punktem P na wysokości i = 1,56 m wykonano
odczyt w przód na łacie wynoszący p = 1011.

8
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

1.5. Sprzęt niwelacyjny

• Niwelator samopoziomujący optyczny • Libella okrągła

• Statyw do niwelatora • Żabka niwelacyjna

• Łata niwelacyjna

1.6. Wykonanie odczytu z łaty niwelacyjnej

Aby poprawnie wykonać odczyt z łaty należy ustawić pionowo łatę na żabce lub reperze. Przy pionowo
ustawionej łacie odczyt będzie najmniejszy – przy łacie pochylonej do przodu lub do tyłu, odczyty będą za duże
(jak na rysunku poniżej). Łata ma być ustawiona tak, aby jej podział wzrastał zawsze w górę od zera
umieszczonego w płaszczyźnie dolnego okucia (stopki) łaty. Przy pionowym ustawieniu łaty na niwelowanym
punkcie i poziomej osi celowej lunety niwelatora, odczyt na łacie stanowi różnicę wysokości osi celowej
i wysokości punktu, na którym ustawiona jest łata niwelacyjna.

9
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Z reguły krzyż kresek lunety składa się z: kreski pionowej, kreski poziomej (służącej do wykonywania odczytu
z łaty niwelacyjnej) oraz dwóch krótszych kresek poziomych (służących do wyznaczania odległości niwelatora
od łaty niwelacyjnej).
Na obserwowanej przez lunetę niwelatora łacie z podziałem centymetrowym i przy pomocy poziomej kreski
krzyża lunety wykonujemy czterocyfrowy odczyt składający się z liczby: metrów, decymetrów, centymetrów
i milimetrów.

Odczyt kreski środkowej s służy nie tylko do obliczenia wysokości pikiety, lecz także umożliwia
skontrolowanie poprawności odczytów: g, s, d na łacie według zależności:
g + d = 2s (1.6.)
Przykład:

Odczyty kresek na łacie niwelacyjnej: g = 1543, s = 1406, d = 1269.

Kontrola: g + d = 2812, 2s = 2812

10
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Zadanie 3 – do pracy własnej

Wykonaj odczyty kresek: górnej, środkowej i dolnej oraz dokonaj kontroli.

1.7. Dokładność i poprawność pomiaru

Dokładność wykonania odczytu na łacie maleje wraz ze wzrostem długości celowej czyli odległości
poziomej mierzonej od stanowiska niwelatora do łaty. W niwelacji precyzyjnej długości celowych ogranicza się
do 25 m, a we wszystkich innych pomiarach metodą niwelacji geometrycznej (dla metody ze środka) stosuje się
długości celowych nie większe niż 50 m. W trudnych warunkach terenowych (np. podczas przejścia z ciągiem
niwelacyjnym przez przeszkodę wodną) wyjątkowo dopuszcza się zwiększenie długości celowej do 75 m.
Z kolei w trakcie niwelacji metodą punktów rozproszonych (wykonywanej metodą niwelacji w przód) długość
celowych wydłuża się do nawet 150 m.
Obecnie obowiązujące następujące przepisy prawne: Rozporządzenie Ministra Rozwoju z dnia 18
sierpnia 2020 r. w sprawie standardów technicznych wykonywania geodezyjnych pomiarów sytuacyjnych
i wysokościowych oraz opracowywania i przekazywania wyników tych pomiarów do państwowego zasobu
geodezyjnego i kartograficznego (Dz.U. 2020 poz. 1429) oraz Rozporządzenie Ministra Rozwoju, Pracy
i Technologii z dnia 6 lipca 2021 r. w sprawie osnów geodezyjnych, grawimetrycznych i magnetycznych
(Dz.U. 2021 poz. 1341), poza dokładnościami niwelacji w wysokościowych osnowach podstawowych
i szczegółowych, nie określają parametrów dokładnościowych dla osnów pomiarowych oraz parametrów
kontrolnych na stanowisku i w ciągu niwelacyjnym przy podwójnej niwelacji, pozwalających na kontrolę ich
poprawności. Parametry te obecne były w nieobowiązującym już Rozporządzeniu Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie standardów technicznych wykonywania
geodezyjnych pomiarów sytuacyjnych i wysokościowych oraz opracowywania i przekazywania wyników tych

11
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

pomiarów do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego (Dz.U. 2011 nr 263 poz. 1572),
w następujących zapisach:
1. Pomiar metodą niwelacji geometrycznej wykonuje się na każdym stanowisku dwukrotnie ze zmianą
wysokości osi celowej według schematu: wstecz, w przód - zmiana wysokości - w przód, wstecz. Różnica
między wynikami tych pomiarów nie może przekroczyć 0,004 m.
2. Różnica między sumą przewyższeń w kierunku głównym a sumą przewyższeń w kierunku powrotnym (δ)
jest wyrażana w metrach i nie może być większa niż wartość określona według wzoru: δ ≤ 0,04 × √ L, w którym
L oznacza długość ciągu osnowy pomiarowej w km.
3. Błąd średni pomiaru różnic wysokości metodą niwelacji geometrycznej ze środka nie może być większy niż
20 mm/km (m∆H ≤ 20 mm/km).

Mimo, iż zapisy te formalnie nie obowiązują, stosowane są nadal w praktyce geodezyjnej.

1.8. Niwelatory
Niwelator jest instrumentem geodezyjnym, który za pośrednictwem spoziomowanej osi celowej lunety lub
wiązki lasera realizuje płaszczyznę poziomą (poziom geometryczny).
Ze względu na sposób wyznaczania płaszczyzny poziomej i sposób dokonywania odczytu, niwelatory dzielimy
na:

• niwelatory libellowe – oś celowa poziomowana jest ręcznie na podstawie obserwacji wskazań libelli
niwelacyjnej, a odczyt wykonywany jest przez obserwatora szacującego położenie poziomej kreski
krzyża lunety na tle podziału łaty;
• niwelatory samopoziomujące optyczne - oś celowa poziomowana jest automatycznie za pomocą
kompensatora, a odczyt wykonywany jest przez obserwatora, szacującego położenie poziomej kreski
krzyża lunety na tle podziału łaty;
• niwelatory samopoziomujące cyfrowe - oś celowa poziomowana jest automatycznie za pomocą
kompensatora, a odczyt z łaty kodowej jest automatycznie wykonywany przez instrument i wyświetlany
w postaci cyfrowej;
• niwelatory laserowe - płaszczyzna pozioma realizowana jest poprzez wirującą wiązkę światła
laserowego, a odczyt wykonywany jest ze specjalnej łaty z kodem kreskowym.

Ze względu na dokładność, niwelatory dzielimy na:

• niwelatory precyzyjne - najwyższa dokładność; wyposażone są w lunetę o dużym powiększeniu,

bardzo czułą libellę lub kompensator, mikrometr optyczny i klinowato rozwidloną kreskę poziomą siatki
celowniczej - elementy te służą do zwiększenia dokładności odczytu, która dla niwelacji precyzyjnej
wynosi ± (0,05 – 0,1mm);
• niwelatory techniczne - wykorzystywane do pomiarów wysokościowej osnowy szczegółowej
i pomiarowej, niwelacji powierzchniowej, wyznaczania profilów, przemieszczeń;
• niwelatory budowlane - najniższa dokładność; tanie, lekkie i łatwe do przenoszenia; stosowane
głównie do poziomowania fundamentów, murów, podłóg, osi budowli itp.

12
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

Dokładność
Dokładność w Przewaga libelli Powiększenie
Klasa niwelatora poziomowania osi
mm/km niwelacyjnej lunety
celowej
precyzyjny ≤ +1 mm/km + 0,2” ≤ 10” ≥ 40x
techniczny ± 2,5 mm/km ± 1” 20-30” 25-30x
budowlany ± 8 mm/km ± 7-10” 30-60” ≤ 20x

Najczęściej stosowanym kryterium oceny dokładności niwelatorów jest wyrażony w milimetrach średni błąd
podwójnej niwelacji (czyli wykonywanej w kierunkach tam i z powrotem) odcinka o długości 1 km. Na
dokładność wpływają głównie: czułość kompensatora, powiększenie lunety oraz masa i konstrukcja niwelatora.

1.8.1. Budowa niwelatora samopoziomującego optycznego

13
Podstawy Geodezji ćwiczenia – semestr 2 (letni)

1.8.2. Warunki geometryczne niwelatora samopoziomującego optycznego

Warunki jakie powinien spełniać niwelator samopoziomujący:

1. Płaszczyzna główna libelli okrągłej powinna być prostopadła do osi obrotu niwelatora – Q ⊥ v;
2. Kreska poprzeczna siatki celowniczej powinna być prostopadła do osi obrotu niwelatora – n1 ⊥ v;
3. Kompensator niwelatora powinien działać sprawnie w przewidzianym dla niego zakresie
kompensacji;
4. Kompensator ma ustawiać oś celową lunety c w położeniu poziomym.

14