Orbital Yayinlari Tyt Kimya Ozetleri291

ORBİTAL YAYINLARI
HAMDİ ÖZKAN SERKAN YAVUZ

SADIK ÜZENGİ
ÇETİN GÜNDÜZ
@
BİZE ULAŞIN
ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ SEÇİMİ İLE SİSTEME GİRİŞ YAPARAK DİJİTAL

SİSTEME ÜYELİK FORMUNU İÇERİKLERİNİZİ İSTEDİĞİNİZ YERE
DOLDURUNUZ. İNDİREBİLİRSİNİZ.
AKILLI TAHTAYA
UYGUNDUR. İNTERNETE BAĞLI OLSUN VEYA İSTEDİĞİNİZ SORULARLA KENDİ
OLMASIN DİLEDİĞİNİZ TESTİNİZİ OLUŞTURABİLİRSİNİZ.
PLATFORMLARDA İÇERİKLERİMİZİ
KULLANABİLİRSİNİZ.

ORBİTAL
ÖNSÖZ YAYINLARI
Değerli Öğrencilerimiz;
Yükseköğretim Kurumları Sınavının (YKS) ilk oturumu olan Temel Yeterlilik Testin- ORBİTAL
de (TYT) sorulacak Kimya sorularını rahatlıkla çözebilmeniz amacıyla, ORBİTAL TYT TYT
Kimya Soru Bankası kitabımızı titiz bir çalışma sonucunda hazırladık.
Kimya Soru Bankası
Soru bankamızdaki soruları çözerken, Temel Yeterlilik Testinde sorulan Kimya so-
rularını çözebilmeniz için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinmeniz, farklı soru
çeşitleri görebilmeniz ve kendinizi geliştirmeniz hedeflenmiştir. ISBN
??????
Kitabımızın hazırlık aşamasında, geçmiş yıllarda ÖSYM tarafından gerçekleştirilen
TYT ve YGS’de çıkmış sorular dikkatlice incelenmiştir. Testlerin soru tarzı ve konu
kapsamı çıkan sorular temel alınarak, Temel Yeterlilik Testine (TYT) uygun olarak
Kapak Tasarımı
hazırlanmıştır. Orbital Yayınları Grafik Birimi (RE)
Kitabımızda, testlerin alt konu başlıklarına ayrılmış olması (hücreleme yöntemi),
soruların kolaydan zora doğru konuyu tarayacak şekilde olması, konuyu daha iyi
kavramanızı, hangi konuda eksiklerinizin olduğunu görmenizi sağlayacak ve size Dizgi - Mizanpaj
rehber olacaktır. Orbital Yayınları Dizgi Birimi (RE)
Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığının 2019-2020 eğitim öğretim yılında uygulayacağı

Kimya Dersi Yeni Öğretim Programı temel alınmıştır. Soruların Kimya Dersi Yeni Basım Yeri
Öğretim programındaki kazanımlara uygun olmasına özen gösterilmiştir. Kazanım- ????????
larla ilgili bilgi sahibi olmanız için her ünitenin başlangıç sayfasına o üniteyle ilgili (0312) ??? ?? ??
kazanımlar yazılmıştır.
Hazırladığımız bu kitabın; Temel Yeterlilik Testinde başarılı olmanızda büyük katkı

sağlayacağına inanıyoruz.
Kitabımızla ilgili değerli görüş ve önerilerinizi aşağıdaki mail adreslerine gönde-

rebilirsiniz.
Temel Yeterlilik Testine hazırlanırken yanınızda olmak istedik. Katkıda bulunabilir-

sek ne mutlu bize…
Bu kitap, 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre;
Nobel ödülü alan ilk Türk bilim insanı Prof. Dr. Aziz SANCAR’ın “Başarılı bir bi- tamamının/bir kısmının elektronik, mekanik
ya da her hangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılmaz,
lim insanında 3 temel özelliğin bulunması gerektiğine inanıyorum: Bilgiye dayalı yayımlanamaz ve depolanamaz.
düşünce geliştirmek, sıkı çalışmak ve başarısızlık karşısında direnmek.” cümlesini Her hakkı saklıdır ve Orbital Yayınlarına aittir.
kendinize rehber edinebilirsiniz.
Başarı Dileklerimizle…
Dr. Hamdi ÖZKAN Dr. Serkan YAVUZ

hozkan@gazi.edu.tr syavuz@gazi.edu.tr
Çetin GÜNDÜZ
Uzman Kimya Ögretmeni
cetogunduz@hotmail.com Orbital Yayınları
.201 9-1.B
-17.Tem
rstmrdm
TYTi_Kimya_Soru_Bankasi(On_sayfalar).indd 2 17.07.2019 01:24:15

İÇİNDEKİLER
ORBİTAL YAYINLARI 1. ÜNİTE – KİMYA BİLİMİ
1. BÖLÜM SİMYADAN KİMYAYA................................................... 1
5. ÜNİTE – DOĞA VE KİMYA
1. BÖLÜM SU VE HAYAT - ÇEVRE KİMYASI......................................
TEST 1 - TEST 2 - TEST 3 TEST 53 - TEST 54 - TEST 55 - MİNİ TEST 56
2. BÖLÜM KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ........................................ 10

TEST 4 - TEST 5 - TEST 6 6. ÜNİTE – KİMYANIN TEMEL KANUNLARI
VE KİMYASAL HESAPLAMALAR
3. BÖLÜM KİMYA UYGULAMALARINDA
1. BÖLÜM KİMYANIN TEMEL KANUNLARI................................148
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ....................................... 18
TEST 57 - TEST 58 - TEST 59 - TEST 60
TEST 7 - TEST 8 - TEST 9 - MİNİ TEST 10 TEST 61 - TEST 62 - TEST 63
2. BÖLÜM MOL KAVRAMI........................................................162

2. ÜNİTE – ATOM VE PERİYODİK SİSTEM TEST 64 - TEST 65 - TEST 66 - TEST 67
1. BÖLÜM ATOM MODELLERİ.................................................... 28 TEST 68 - TEST 69 - TEST 70 - TEST 71
TEST 11 - TEST 12 - TEST 13
3. BÖLÜM KİMYASAL TEPKİMELER VE DENKLEMLER.................178
2. BÖLÜM ATOMUN YAPISI....................................................... 36 TEST 72 - TEST 73 - TEST 74
4. BÖLÜM KİMYASAL TEPKİMELERDE HESAPLAMALAR.............186
3. BÖLÜM ELEMENTLERİN PERİYODİK SİSTEMDEKİ TEST 75 - TEST 76 - TEST 77 - TEST 78
YERLEŞİM ESASLARI................................................ 46 TEST 79 - TEST 80 - TEST 81 - TEST 82
TEST 18 - TEST 19 - TEST 20 - TEST 21 TEST 83 - TEST 84 - MİNİ TEST 85
4. BÖLÜM PERİYODİK ÖZELLİKLERİN DEĞİŞME EĞİLİMLERİ........ 58

TEST 22 - TEST 23 - TEST 24 - MİNİ TEST 25 7. ÜNİTE – KARIŞIMLAR
1. BÖLÜM KARIŞIMLARIN SINIFLANDIRILMASI
3. ÜNİTE – KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER VE ÇÖZÜNME OLGUSU......................................... 208

- TEST 86 - TEST 87 - TEST 88 - TEST 89
1. BÖLÜM KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER
VE SINIFLANDIRILMASI........................................... 68 2. BÖLÜM ÇÖZELTİLER VE DERİŞİMLERİ....................................218
TEST 26 - TEST 27 - TEST 28 TEST 90 - TEST 91 - TEST 92 - TEST 93
2. BÖLÜM GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER 1 - İYONİK BAĞ....................... 76 3. BÖLÜM KOLİGATİF ÖZELLİKLER.............................................226

TEST 29 - TEST 30 - TEST 31 TEST 94 - TEST 95
3. BÖLÜM GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER 2 - KOVALENT BAĞ.................. 84 4. BÖLÜM KARIŞIMLARI AYIRMA

TEST 32 - TEST 33 - TEST 34 VE SAFLAŞTIRMA YÖNTEMLERİ............................ 232
TEST 96 - TEST 97 - TEST 98 - MİNİ TEST 99
4. BÖLÜM ZAYIF ETKİLEŞİMLER................................................. 92
TEST 35 - TEST 36 - TEST 37 - TEST 38 - MİNİ TEST 39
8. ÜNİTE – ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR
1. BÖLÜM ASİTLERİN VE BAZLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ............242
4. ÜNİTE – MADDENİN HALLERİ TEST 100 - TEST 101 - TEST 102 - TEST 103
1. BÖLÜM MADDENİN FİZİKSEL HALLERİ..................................104
2. BÖLÜM ASİTLERİN VE BAZLARIN TEPKİMELERİ.....................254
2. BÖLÜM KATILAR..................................................................112
3. BÖLÜM TUZLAR...................................................................264
TEST 108 - TEST 109 - TEST 100 - MİNİ TEST 111
3. BÖLÜM SIVILAR...................................................................120
9. ÜNİTE – KİMYA HER YERDE
4. BÖLÜM GAZLAR - HAL DEĞİŞİM GRAFİKLERİ.........................128 1. BÖLÜM KİMYA HER YERDE...................................................274
TEST 49 - TEST 50 - TEST 51 - MİNİ TEST 52 TEST 112 - TEST 113 - TEST 114 - MİNİ TEST 115
TYTi_Kimya_Soru_Bankasi(On_sayfalar).indd 3 17.07.2019 01:24:15

KİMYA BİLİMİ
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
1 SİMYADAN KİMYAYA
kimya ve simya
Kimya Simya neden bir bilim olarak kabul edilmez?
Maddenin yapısını, maddeler arası dönüşümleri ve kulla- • Sistematik bilgi birikimi kullanılmadığı için,
nım alanlarını inceleyen bilim dalıdır. • Teorik temelleri olmadığı için,
• Yalnızca deneme yanılma yöntemine
Simya
dayalı olduğu için,
Antik çağlarda, maddeleri altına çevirmek veya içildiğin-
simya bir bilim olarak kabul edilmez.
de ölümsüzlük veren bir iksir yapmak gibi hayali uğraşlara
simya denir. Simya, temelde kimyanın bilim olmadan önceki halidir.
SİMYANIN KİMYA BİLİMİNE KATKILARI

Simyacılar hedeflerine ulaşamamış, ancak yaptıkları çalışmalar ile bugünkü kimya bilimine katkı sağlamışlardır.
• Damıtma • Özütleme • İmbikler • Fırınlar
• Süzme • Isıtma • Kaplar • Eritme potaları
• Mayalama • Kristallendirme
gibi basit laboratuar malzemelerini keşfetmişlerdir.
gibi temel deneysel yöntemleri keşfetmiş ve kullanmışlardır.
• Mürekkep • Barut • Cam • Seramik

• Göztaşı • Zaç yağı • Boya • Kozmetik
• Kezzap • Tuz ruhu • Esans • İlaç
gibi birçok kimyasal maddeyi keşfetmişlerdir. gibi bir çok maddeyi üretmişlerdir.
ANTİK ÇAĞDA ELEMENT KAVRAMI

Simyacılar hedeflerine ulaşamamış, ancak yaptıkları çalışmalar ile bugünkü kimya bilimine katkı sağlamışlardır.
Antik Çağ Simyacıları Antik Çağdaki İslam Alimleri Modern Kimyanın Öncüleri
MÖ V. yy'da Democritus maddele- 8-15. yüzyıllarda İslam Uygarlığı Modern kimya; maddelerin miktar-
rin bölünemeyen çok küçük parça- bilime öncülük etmiştir. ları arasında sayısal ilişkilerin kurul-
lardan oluştuğunu ileri sürmüştür. • Cabir bin Hayyan (720-813) ması, teorilerin doğrudan deney so-
MÖ IV. yy'da Empedokles ve Aristo • Ebubekir er-Razi (860-940) nuçları ile ilişkilendirilmesi ile başlar.
bütün maddelerin, • İbn-i Sina (980-1037) Simya çağı, 17. yy'da Robert Boyle’un
• Hava • Su • Toprak • Ateş • İbn-i Rüşd (1126-1198) element için verdiği tanım ile sona er-
elementlerinden oluştuğunu ileri Antik çağdaki İslam alimleri; miştir.
sürmüştür. Bu dört element, kristallendirme, damıtma ve "Bilinen hiç bir yöntemle kendinden
süblimleştirme gibi kimyasal daha basit maddelere ayrıştırılama-
• Sıcak • Soğuk • Kuru • Islak
teknikleri, nitrik asit, sülfürik yan her saf madde elementtir."
özelliklere sahiptir.
asit, kral suyu, sodyum karbo- Modern kimyanın başlıca öncüleri;
Doğadaki her şey bu dört elementin nat, kostik soda ve gliserin gibi • Robert Boyle • Priestley
farklı oranlardaki bileşimleri sonu- birçok kimyasal maddeyi, kimya • Lavoisier • Dalton
cunda oluşur. bilimine kazandırmışlardır. olarak bilinmektedir.
ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI 2
TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 2 17.07.2019 00:34:36

ORBİTAL YAYINLARI
Hava
SİMYA KİMYA
Sıcak Islak
Deneme-yanılmaya yönelik çalışmalar
Bilimsel ve sistematik çalışmalar içerir.
içerir.
Ateş Su
Bilim dalı değildir. Bilim dalıdır.
Kuru Soğuk Teorik temellere dayalı deneysel çalışmalar

Teorik temellere dayalı çalışmalar içermez.
Toprak içerir.
Aristo'nun dört element kavramı Sistematik bilgi birikimi yoktur. Sistematik bilgi birikimi vardır.
KİMYA DİSİPLİNLERİ
Analitik Kimya Anorganik Kimya Fizikokimya
Maddelerin kimyasal bileşenleri- Metaller, ametaller, cam ve çimen- Kimyasal sistemlerin fiziksel özel-
nin ne olduğu ve bu bileşenlerin to gibi organik olmayan bileşiklerin liklerini ve enerji-iş dönüşümleri-
miktarını inceleyen kimya dalıdır. özelliklerini inceleyen kimya dalıdır. ni inceleyen kimya dalıdır.
Biyokimya Organik Kimya Polimer Kimyası
Canlıların yapısında yer alan Temel olarak karbon ve hidrojen Çeşitli polimerlerin sentezi ve
kimyasal maddeleri ve canlıların içeren maddelerin yapılarını, özel- bunların fiziksel, kimyasal özellik-
yaşamı boyunca meydana gelen liklerini, tepkimelerini ve sentez lerini inceler.
kimyasal süreçleri inceleyen kim- yollarını inceleyen kimya dalıdır.
ya dalıdır.
KİMYACILARIN ÇALIŞMA ALANLARI
İlaç Boya Petrokimya
İlaçlar, hastalıkların teşhisi, teda- Süsleme ya da koruyucu amaç- Petrol veya doğal gazdan türeti-
visi ve önlenmesini sağlar. Bitkisel larla çeşitli yüzeylere uygulanan len kimyasal maddeler ile ilgile-
ve hayvansal kaynaklı olabileceği renk verici kimyasal maddelerdir. nen endüstri koludur.
gibi sentetik de olabilirler.
Gübreler Arıtma Tekstil
Toprağın verimini artırmak ama- Su veya havanın kirleticilerden Kumaş, kıyafetler, dekorasyon
cıyla toprağa verilen maddelere temizlenmesi işlemidir. Arıtma ürünleri gibi malzemelerin elde
gübre denir. Gübreler genellikle işlemlerinde çeşitli fiziksel, kim- edilmesinden kullanıma hazır
bitkilerin ihtiyacı olan azot, fosfor yasal ve biyolojik yöntemler kul- hale gelmesine kadar geçirdiği iş-
ve potasyum içermektedir. lanılır. lemlerin tamamını kapsar.
3 ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI

KİMYA BİLİMİ
2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
1 KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
ELEMENTLER
Elementler, aynı cins atomlardan oluşan saf maddelerdir. İlk 20 element ve yaygın kullanılan bazı elementlerin
adları ve sembolleri
Elementler sembollerle gösterilir. Semboller, elementlerin No Element Adı Sembol No Element Adı Sembol
latince adlarının ilk harfinden oluşur. Aynı harfle başlayan 1 Hidrojen H 19 Potasyum K
elementler de ilk iki veya ilk üç harf kullanılır. Sembollerde 2 Helyum He 20 Kalsiyum Ca
ilk harf büyük varsa ikinci ve üçüncü harfler küçüktür. 3 Lityum Li 24 Krom Cr
Elementlerin sistematik olarak sembollerle gösterilmesi 4 Berilyum Be 25 Mangan Mn
sonucunda; 5 Bor B 26 Demir Fe
• Ortak bir kimya dili ortaya çıkmıştır. 6 Karbon C 27 Kobalt Co
• Kimya ile ilgili çalışmalar daha kolay kaydedilmiştir. 7 Azot N 28 Nikel Ni
8 Oksijen O 29 Bakır Cu
• Kazanılan bilgi ve birikim daha kolay aktarılmıştır.
9 Flor F 30 Çinko Zn
• Bileşik formüllerinin ve kimyasal reaksiyonların yazıla- 10 Neon Ne 35 Brom Br
bilmesi sağlanmıştır. 11 Sodyum Na 47 Gümüş Ag
12 Magnezyum Mg 50 Kalay Sn
13 Alüminyum Al 53 İyot I
14 Silisyum Si 56 Baryum Ba
15 Fosfor P 79 Altın Au
16 Kükürt S 80 Civa Hg
17 Klor CI 82 Kurşun Pb
18 Argon Ar
Metaller Ametaller
Li, Na, Mg, K, Ca, Au, Ag, Cu gibi.. H, C, O, N, S, F, Cl, Br gibi...
ELEMENTLER
Yarı metaller Soygazlar
Si, Ge gibi He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn
Elementlerin Genel Özellikleri Elementlerin Sınıflandırılması
• Saf maddelerdir. • Tek atomlu (monoatomik) elementler; K, Na, Au,

• Yapılarında tek cins atom bulunur. He gibi atomik yapıdaki elementlerdir.
• Fiziksel ve kimyasal yöntemlerle daha basit madde- • İki atomlu (diatomik) elementler; O2, N2, CI2 gibi
lere ayrışmazlar. aynı tür iki atomdan oluşan moleküler yapıda ki
elementlerdir.
• Sembollerle gösterilirler.
• Çok atomlu (poliatomik) elementler; O3, S8, P10 gibi
• Belirli koşullarda, sabit erime ve kaynama noktaları
aynı türde ikiden fazla atomdan oluşan moleküler
vardır.
yapıdaki elementlerdir.

ORBİTAL YAYINLARI
BİLEŞİKLER
Bileşikler Bileşiklerin Genel Özellikleri
Bileşikler; iki ya da daha fazla element atomunun belir- • Saf ve homojen maddelerdir.
li oranda birleşmesiyle oluşan saf maddelerdir. • En az iki farklı tür atom içerirler.
• Belirli koşullarda, sabit erime ve kaynama noktaları
vardır.
• Bileşikler formüllerle gösterilir. Bileşik formülleri,
• Fiziksel yollarla daha basit maddelere ayrışmazlar.
bileşiği oluşturan elementlerin neler olduğu ve ele-
• Kimyasal yöntemlerle daha basit, kendini oluşturan ele-
ment atomlarının birleşme oranları hakkında bilgi
mentlere veya daha küçük bileşiklere ayrıştırılabilirler.
verir.
• Formüllerle gösterilirler.
BİLEŞİKLER
a. İyonik Bileşikler b. Kovalent Bileşikler
• İyonik bileşikler metal ve ametal elementlerinin • Genellikle, ametal atomları arasında elektronların
elektron alışverişi sonucu oluşur. ortaklaşa kullanılması sonucu oluşan bileşiklerdir.
NaCl, CaO, NaHCO3, NaOH, KOH, CaCO3, Ca(OH)2 H2O, HCI, H2SO4, HNO3, CH3COOH, NH3
• İyonik bağlı bileşiklerin yapı taşları iyonik kristal bi- • Kovalent bağlı bileşiklerin en küçük yapı taşları mo-
rim hücrelerdir. leküllerdir.
• Erime ve kaynama noktaları genellikle yüksektir. • Erime ve kaynama noktaları genellikle düşüktür.
BİLEŞİK FORMÜLÜ YAYGIN (GELENEKSEL) ADI SİSTEMATİK ADI

H2O Su Dihidrojen monoksit (Su)
HCl Tuz ruhu Hidrojen klorür (Hidroklorik asit)
H2SO4 Zaç yağı Sülfürik asit
HNO3 Kezzap Nitrik asit
CH3COOH Sirke ruhu Etanoik asit (Asetik asit)
NH3 Amonyak Amonyak
NaCl Sofra tuzu Sodyum klorür
CaO Sönmemiş kireç Kalsiyum oksit
NaHCO3 Yemek sodası Sodyum bikarbonat
NaOH Sud kostik Sodyum hidroksit
KOH Potas kostik Potasyum hidroksit
CaCO3 Kireç taşı Kalsiyum karbonat
Ca(OH)2 Sönmüş kireç Kalsiyum hidroksit

KİMYA BİLİMİ
3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
1 KİMYA UYGULAMALARINDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Kimyasal Maddelerin Etkileri

• Doğada bulunan Na, K, Fe, Ca, Mg ve H2O gibi birçok madde kullandığımız kimyasalları tanımak ve zararlı etkilerine karşı
insan sağlığı ve çevre için son derece önemlidir. önlem almak son derece önemlidir.
• Kimyasal maddelerin faydalı özelliklerinin yanı sıra bazı zarar- • Hg ve Pb gibi ağır metaller, CO2, NO2, SO3, CO ve CI2 gibi gazlar
lı ve tehlikeli özellikleri de vardır. Bu nedenle günlük hayatta insan sağlığına ve çevreye zararlıdır.
Kimyasal Maddelerde Kullanılan Güvenlik İşaretleri
Zehirli ve Tahriş Edici Madde Yanıcı Madde

Yanıcı Madde Patlayıcı
PatlayıcıMadde
Madde
Zehirli ve Tahriş edilci Madde
Alınması Gereken Önlem Alınması Gereken Önlem Alınması Gereken Önlem

İyi havalandırılan ortamlarda kullanılmalıdır. Vü- Yakıcı maddelerle bir araya gelmemesi, alevden Maddeyi sıkıştırmak, vurmak ve sürtmek-
cuda temas etmesi halinde temas eden vücut uzak tutulması gerekir. Yüz, göz ve cilde temas ten kaçınılmalıdır. Alevden ve ısıdan uzak
kısımları bol su ile yıkanmalıdır. Böcek ilaçları etmemesine dikkat edilmelidir. Aseton, benzin tutulmalıdır. TNT-trinitrotoluen
Radyoaktif Madde
Radyo Aktif Madde
Yakıcı Madde Çevreye Zararlı Madde
Yakıcı Madde Çevreye Zararlı Madde
Korozif ve Aşındırıcı
Kanserojen Madde
Bu maddelerin bulunduğu bölgelerden Elbiseler, kâğıt, ahşap malzeme ve özellikle ya- Bu maddelerin atıkları lavaboya dökülmez,
uzak durulmalı, yaklaşılacaksa radyasyon- nıcı kimyasal maddelerle temas etmemesine doğrudan çevreye atılmaz ve bu maddeler
dan koruma sağlayan özel kıyafetler kulla- özen gösterilmelidir. Yüz, göz ve cilde temas başka kimyasal maddeler ile aynı biriktirme
nılmalıdır. Uranyum, Plutonyum etmemesine dikkat edilmelidir. Sodyum klorat kabına da konulmaz. Civa
Zehirli (Toksik) Madde Korozif ve Aşındırıcı Kanserojen Madde

Kanserojen Madde
Radyo Aktif Madde

Yüz, göz ve cilde temas etmemesine dikkat Yüz, göz ve cilde temas etmemesine dikkat Vücuda temas ettirmekten kaçınılmalıdır. Kul-
edilmeli; önlük, gözlük ve eldiven kullanıl- edilmeli; önlük, gözlük ve eldiven kullanıl- lanıldığı yerlerde uygun havalandırma şartları
malıdır. Brom, sodyum siyanür malıdır. Sülfürik asit sağlanmalı ve maske kullanılmalıdır. Kloroform

ORBİTAL YAYINLARI
temel laboratuvar malzemeleri
Beher (Beherglas) Erlen (Erlenmayer) Dereceli silindir (mezür)
Çözeltilerin hazırlanması, karıştırılması, Koni şeklinde, ağız kısmına doğru daralan Üzerinde hacim gösteren çizgiler bulu-
aktarılması, ısıtılması ve kristallendirme cam malzemedir. Çözelti hazırlanması ve nan cam malzemedir. Saf sıvı ve çözelti-
gibi işlemlerde kullanılır. saklanması ve titrasyon işlemi gibi amaçlar lerin hacminin ölçülmesi amacıyla kulla-
için kullanılır. nılır.
Cam Balon Pipet Spatül
Dar bir boynu olan yuvarlak cam malze- Üzerinde mL cinsinden bölmeler bulu- Metalden yapılmış, çay kaşığına benze-
medir. Çözeltilerin ısıtılması, bazı kimyasal nan ince cam borudur. Sıvıların bir kap- yen malzemedir. Toz veya küçük parçalar
reaksiyonların gerçekleştirilmesi gibi iş- tan diğer kaba aktarılmasında kullanılır. halindeki katı maddeleri almak için kul-
lemlerde kullanılır. lanılır.
Balon Joje Büret Ayırma Hunisi
İnce uzun boyunlu, alt kısmı balon gibi Alt kısmında musluk bulunan, üzeri dere- Üstü geniş alt kısmı ince ve musluğu bu-
yuvarlak cam malzemedir. Belli derişim- celendirilmiş, boru şeklinde cam malze- lunan cam kaptır. Zeytinyağı-su gibi bir-
de çözeltilerin hazırlanmasında ve sak- medir. Titrasyon işleminde titre edilecek biri ile karışmayan sıvıların ayrılmasında
lanmasında kullanılır. Boyun kısmında sıvıya diğer sıvıyı damlatmak için kullanı- kullanılır.
kabın ölçü çizgisi bulunur. Balon joje ile lır.
sıvı hacimleri hassas olarak ölçülür.

ATOM VE PERİYODİK SİSTEM
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
2 ATOM MODELLERİ
DALTON ATOM MODELİ
1803 yılında John Dalton deneysel sonuçlara dayanan ilk

bilimsel atom modelini önermiştir. Bu modeli, kütlenin ko-
runumu kanunu (Lavoisier) ve sabit oranlar kanunundan
(Proust) çıkardığı sonuçları birleştirerek ortaya koymuştur.
Dalton atom modeline göre;

• Elementlerin en küçük yapı taşları atomlardır.
• Atomlar içi dolu kürelerdir.
• Atomlar daha küçük parçalara bölünemezler. Dalton Atom Modeli
• Bir elementin tüm atomları aynıdır.
• Farklı elementlerin atomları farklı kütlelere sahiptir. Dalton atom modelinin hatalı ve eksik yönleri
• Bileşikler, farklı cins atomların belirli oranlarda birleş- • Atomlar boşluklu yapıda olup, içi dolu küreler değildir.
mesi ile oluşur. • Radyoaktif olaylarda atomların parçalanabildiği anlaşıl-
• Bir kimyasal tepkimede atomlar yok edilemezler veya mıştır.
yoktan var edilemezler. Ancak yeni maddeleri oluştur- • Bir elementin tüm atomları aynı kütlede olmak zorunda
mak üzere yeniden düzenlenebilirler. değildir. Aynı elementin izotoplarının kütleleri farklıdır.
THOMSON ATOM MODELİ
1897 yılında Thomson'ın elektronları keşfi ile birlikte ato-

mun parçalanamaz bir bütün olmadığı anlaşılmıştır.
Thomson atom modeline göre;

• Atomlar nötr oldukları için, negatif yükleri dengeleyecek
kadar pozitif yük olmalıdır.
• Atomun ana yapısı pozitif yüklü taneciklerden meydana
gelmiştir. Thomson Atom Modeli
• Atomun kütlesini pozitif yükler oluşturur.
• Negatif yükler, pozitif yüklerin içerisinde homojen ola- Thomson atom modelinin hatalı ve eksik yönleri
rak dağılmıştır.
• Proton ve elektronlar atom içerisinde gelişi güzel dağıl-
• Thomson atom modeli, üzümlü kek modeli olarak da bi- mamıştır.
linir.
• Nötronlardan bahsetmemiştir.

ORBİTAL YAYINLARI
Rutherford Atom Modeli (Çekirdekli Atom Modeli)
Thomson atom modelini desteklemek için yaptığı deney- Rutherford atom modeline göre;
lerde, • Atomdaki (+) yükler çok küçük bir hacimde toplanmıştır.
• Altın levha üzerine (+) yüklü α taneciklerini göndermiştir. • Her atomun çekirdeğindeki (+) yük sayısı farklıdır.
• Ancak α taneciklerinin çok küçük bir kısmının geri yansı-
dığını, taneciklerin çoğunun levhanın diğer tarafına geç-
tiğini gözlemlemiştir.
Doğrultusu Değişen Doğrultusu
(Sapan) Işınlar Değişmeyen Işınlar
ZnS Sürülmüş
Levha
Altın Levha
Rutherford Atom Modeli
Alfa Işın Rutherford atom modelinin hatalı ve eksik yönleri

Kaynağı
• Çekirdekli atom modeline göre, elektronlar çekirdeğin
çevresinde gelişi güzel dağılmıştır. Elektron hareketleri
hakkında bilgi vermez.
BOHR ATOM MODELİ
1913 yılında Niels Bohr, Rutherford atom modelinde özel- etrafa tekrar vererek temel hale geri döner.
likle elektron hareketleri ile ilgili açıklayamadığı konuları • Atomların, ışınları soğurmalarına absorpsiyon, ışınları
ele alarak yeni bir atom modeli geliştirdi. yaymalarına ise emisyon denir.
Bohr atom modeline göre;
• Elektronlar çekirdek etrafında yörünge ya da enerji dü-
zeyi denilen katmanlarda bulunur.
• Katmanlar içten dışa doğru 1, 2, 3, …, n şeklinde numa-
ralanır veya içten dışa doğru K, L, M, N… harfleri ile ta-
nımlanır.
• Elektronlar enerji düzeyleri arasında bulunamazlar.
• Enerji düzeylerinin enerjisi, çekirdekten dışarı doğru gi-
dildikçe artar. Bohr Atom Modeli
Elektronlar çekirdeğe en yakın katmanları tercih ederler. Bohr atom modelinin hatalı ve eksik yönleri
Bu durumda en düşük enerjili ve kararlı halde bulunur- • Yalnızca 1H, 2He+, 3Li2+ gibi tek elektronlu sistemleri
lar. Bu hale “temel hâl” denir. açıklamıştır.
• Elektronlar enerji alarak üst enerji seviyelerine çıkabilir. • Elektronların çizgisel yörüngelerde döndüğü öngörül-
Bu hale "uyarılmış hal" denir. Uyarılmış hal, kararsız ve müştür ancak atom etrafında elektronlar “orbital” adı
yüksek enerjilidir. Uyarılan elektronlar aldıkları enerjiyi verilen üç boyutlu hacimsel bölgelerde bulunur.

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
2 ATOMUN YAPISI
atomun temel tanecikleri

Atomlar proton, nötron ve elektron olarak bilinen üç temel
parçacığın bir araya gelmesiyle oluşmuş birimlerdir.
Atom altı parçacık Kütle (akb) Yük
Proton 1 +1
Nötron 1 0
Elektron 1/1840 -1
Atomun yükünü proton ve elektron sayısı belirler. Nötr bir atom-

da, (+) yüklü proton sayısı ile (-) yüklü elektron sayısı eşittir.
Atom Numarası Kütle Numarası
Çekirdekteki proton sayısına atom numarası denir ve Çekirdekteki proton ve nötron sayıları toplamına küt-
Z ile sembolize edilir. le numarası denir ve A ile sembolize edilir.
• Bir elementin kimyasal özelliğini belirleyen proton • Proton ve nötronların her birine “çekirdek tanecik-
ve elektron sayısıdır. leri” anlamına gelen nükleon adı verilir.
• Bir atomun hangi elemente ait olduğunu belirleyen • Toplam nükleon sayısı toplam proton ve nötron
özellik atom numarasıdır. sayısıdır.
Z = Proton sayısı = Atom no = Çekirdek yükü A = Kütle numarası = Proton sayısı + Nötron sayısı
= Nötr haldeki elektron sayısı = Toplam nükleon sayısı
İYON
Bir veya daha çok sayıda elektron kazanmış ya da kaybet-
miş bir atomdan (veya bir atom grubundan) oluşmuş yük-
lü taneciklere iyon denir. Kütle no Yük
Katyon Anyon 56 3+
Pozitif (+) elektrik yüklü Negatif (–) elektrik yüklü Nötron sayısı 30
iyonlara katyon denir. Yük- iyonlara anyon denir. Yüksüz
süz bir atom ya da atom gru- bir atom ya da atom grubu 26 23
bu elektron verirse katyon elektron alırsa anyon oluşur. Atom no Elektron sayısı
oluşur.
Br + e Br–
Na Na+ + e Yük (Değerlik) = Proton sayısı – Elektron sayısı
Br–, NO3–, SO42– iyonları an-
Na+, Mg2+, Al3+ ve NH4+ iyon- yonlara örnek olarak verile-
ları katyonlara örnek verilebilir.
bilir.

ORBİTAL YAYINLARI
İzoelektronik Tanecikler İzoton Atomlar İzobar Atomlar
Elektron sayıları ve dizilimleri aynı Nötron sayıları eşit, proton sayıları Kütle numaraları aynı, proton
olan atom ya da iyonlara denir. farklı olan elementlere denir. sayıları birbirinden farklı olan ele-
12Mg
2+
ve 7N3– mentlere denir.
56 55
iyonlarının elektron sayıları eşittir. Bu 26 Fe 25 Mn 40 40
19 K 20 Ca
iki iyonun elektron dizilimleri de aynı-
dır, bu nedenle izoelektroniktirler. İzoton atomların fiziksel ve kimya- İzobar atomların fiziksel ve kimya-
sal özellikleri birbirinden farklıdır. sal özellikleri birbirinden farklıdır.
İzoelektronik taneciklerin fiziksel ve
kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır.
İzotop Atomlar
Atom numaraları aynı kütle numaraları farklı ya da proton 12 14

6C 6C
sayıları aynı nötron sayıları farklı olan atomlar bir birinin
(Karbon–12) İzotopu (Karbon–14) İzotopu
izotopudur.
Proton 6 6
• Nötr izotop atomların kimyasal özellikleri aynı, fiziksel
Nötron 6 8
özellikleri ise birbirinden farklıdır.
Elektron 6 6
Doğada, bir elemente ait izotopların bir karışımı bulunur.
Hidrojen elementinin üç doğal izotopu bulunur. İzotop iyonlar: Elektron sayıları birbirinden farklı olan izo-
topların hem fiziksel hem de kimyasal özellikleri birbirinden
Hidrojen Döteryum Trityum farklıdır. Bu tanecikler izotop iyonlar olarak adlandırılır.
1 2 2 3 3
1H 1H (1D) 1H (1D)
24 0 25 2+
12 Mg ve 12 Mg
İZOTOP İZOTON İZOBAR

Nötron Nötron Nötron
sayısı sayısı sayısı
2 T K
Mg 21
Na
12
1 D Ca
20
H Proton 0 Proton
0 11 12 0 Proton
1 sayısı sayısı
19 20 sayısı
İZOELEKTRONİK İYON
Elektron Nötron Elektron
sayısı sayısı sayısı
II I. İzoton 3-
II. İzotop 10 7N (Anyon)
III. İzobar
N3- Ne Mg2+ 7 7N (Nötr)
10
4 3+ (Katyon)
I 7N
0 Proton III
7 10 12 sayısı Proton 0 Proton
sayısı 7 sayısı

3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
2 ELEMENTLERİN PERİYODİK SİSTEMDEKİ YERLEŞİM ESASLARI
PERİYODİK SİSTEM ÜZERİNE YAPILAN İLK ÇALIŞMALAR
• 1869 yılında, bilinen 63 elementi kullanarak benzer fizik-

sel ve kimyasal özelliklere sahip olanlar alt alta gelecek
şekilde bir tablo oluşturmuştur.
• Mendeleyev'in periyodik sisteminde bir satırda • X-ışınları ile yaptığı deneylerle elementlerin pro-
8 element bulunur. ton sayılarını belirlemiştir.
• O tarihe kadar keşfedilmeyen elementler için tabloda • Proton sayılarını atom numarası olarak tanımla-
boşluklar bırakmıştır.
mıştır.
• Henüz keşfedilemeyen bu elementlerin atom kütlelerini,
• Periyodik sistemde kütle numaraları yerine atom
fiziksel ve kimyasal özelliklerini tahmin etmiştir.
numaralarını kullanmıştır.
Mendeleyev'in periyodik sistemindeki en önemli hata,
elementlerin atom kütlelerini kullanmasıdır. Çünkü ele- Moseley'in periyodik sistemine Glenn Seaborg ta-
mentler için ayırt edici özellik kütle numarası değil atom rafından iki satır (Lantanitler ve aktinitler) eklen-
numarası (proton sayısı) dır. Ayrıca, henüz keşfedilmediği mesi ile günümüzde kullanılan modern periyodik
için tabloda soygazlara yer vermemiştir. sistem ortaya çıkmıştır.
MODERN PERİYODİK SİSTEM
Günümüze kadar keşfedilmiş elementlerin fiziksel ve kim- • Elementler atom numarası artışına göre sıralanmıştır.
yasal özelliklerine göre sınıflandırıldığı tabloya periyodik • Benzer fiziksel ve kimyasal özellik gösteren elementler
sistem denir. alt alta gelecek şekilde aynı grupta bulunur.
a. Periyot b. Grup
Elementlerin yerleştirildiği yatay sıralara periyot denir. Periyodik sistemde dikey sütunlara grup denir.
• Bir periyotta yer alan elementlerin özellikleri, peri- • Aynı grupta yer alan elementlerin genelde kimyasal
yot boyunca düzenli olarak değişir. özellikleri birbirine benzerdir.
• 7 tane periyot vardır. • 8 tane A, 10 tane B grubu olmak üzere toplam 18
• Periyodik sistemin altındaki 14'er elementten olu- grup vardır.
şan iki periyot (lantanit ve aktinitler) 6. ve 7. peri- • Yeni sisteme göre (IUPAC) gruplar 1'den 18'e kadar
yotlara dahildir. ardışık numaralar alır.

ORBİTAL YAYINLARI
Katman Elektron Dizilimleri Periyodik Sistemde Yer Bulma
Atomların birinci enerji katmanında en fazla 2, ikinci Bir elementin periyodik sistemdeki yeri atom
enerji katmanında ise en fazla 8 elektron bulunabilir. numarasına göre bulunur.
Bir element, elektron alışverişi ile iyon haline
5B : ) ) 8O : ) ) 10Ne : ) )
gelmiş olsa bile her zaman atom numarası kulla-
2 3 2 6 2 8
nılarak yapılan temel hal katman elektron dağı-
Atom numarası 10-18 arasında olan elementlerde üçün- lımına göre periyodik sistemdeki yeri belirlenir.
cü katmandaki elektron sayısı en fazla 8 olabilir.
Temel hal katman elektron dağılımında;
13AI : ) ) ) 18Ar : ) ) )
2 8 3 2 8 8 • Katman sayısı periyot numarasını verir.
Element Elektron Katman (Periyot
Atom numarası 19 ve 20 olan elementlerde dördüncü dizilimi sayısı Numarası)
katmana en fazla 2 elektron yerleştirilebilir.
8O 2-6 2 2. periyot
13Al 2-8-3 3 3. periyot
19K : ) ) ) ) 20Ca : ) ) ) )
2 8 8 1 2 8 8 2 20Ca 2-8-8-2 4 4. periyot
• Son katmandaki elektron sayısı değerlik elekt-
Oktet ve Dublet Kuralı ron sayısı olarak adlandırılır ve grup numara-
sını verir (He hariç).
Bir elementin kimyasal özellikleri, son katmanındaki Atom numarası 20'ye kadar olan elementler A
elektron sayı ile ilişkilidir. gruplarında yer alır.
Soygazlar en dış katmanında 8 elektron bulundurduğu
Son yörüngedeki
için kararlı elektron dizilişine sahiptir. Helyum ise son Elektron Grup
Element elektron sayısı
yörüngesinde iki elektron bulundurmasına rağmen ka- dizilimi Numarası
(DES)
rarlıdır. Soygazların elektron alma ve verme yatkınlıkları
8O 2-6 6 6A grubu
olmadığı düşünülür. Bu nedenle başka elementlerle tep-
13Al 2-8-3 3 3A grubu
kimeye girmez veya çok zor girerler.
20Ca 2-8-8-2 2 2A grubu
• Atomların elektron alış verişi ile, son katmanlarındaki
elektron sayısını sekize tamamlayıp soygazlardaki gibi
kararlı elektron dizilimine ulaşma isteklerine oktet kuralı Katman
denir.
• Hidrojen, lityum ve berilyum gibi atom numarası kü-
çük elementler, son katmanlarındaki elektron sayıları-
nı 8 yerine 2'ye tamamlar. Buna dublet kuralı denir. Çekirdek
Son yörüngesindeki bir elektronu ve-

11Na 2-8-1
rerek oktet kuralına uyar.
Grupların Özel Adları
Son yörüngesindeki üç elektronu ve- 1A grubu Alkali metaller
13Al 2-8-3
rerek oktet kuralına uyar. 2A grubu Toprak alkali metaller
Bir elektron alarak son yörüngesin- 3A grubu Toprak metaller
17Cl 2-8-7 deki elektron sayısını 8'e tamamlar 4A grubu Karbon grubu
ve oktet kuralına uyar. 5A grubu Azot ya da Nitrojen grubu
6A grubu Oksijen grubu (Kalkojenler)
Son yörüngesindeki bir elektronu ve-
3Li 2-1
rerek dublet kuralına uyar. 7A grubu Halojenler
8A grubu Soygazlar

3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
2 ELEMENTLERİN PERİYODİK SİSTEMDEKİ YERLEŞİM ESASLARI
elementlerin özelliklerine göre sınıflandırılması

A. Metaller B. Ametaller
Periyodik tabloda; 1A grubu elementleri (H hariç), 2A gru- Periyodik tabloda; 1A grubunda H, 4A grubunda
bu elementleri, B grubu elementlerinin tamamı, 3A grubu C, 5A grubunda N ve P, 6A grubunda O, S ve Se, 7A
elementleri (B Hariç), 4A grubunda Sn ve Pb elementleri, grubunda F, Cl, Br, I ametaller sınıfında yer alırlar.
5A grubunda Bi elementi metaller sınıfında yeralır. 1. Oda sıcaklığında katı, sıvı veya gaz halde bulu-
nabilirler.
1. Periyodik sistemin sol tarafında yer alırlar.
2. Katı hallerinde yüzeyleri mattır.
2. Son yörüngelerinde 1, 2 veya 3 elektron bulunur (Hid-
3. Isı ve elektriği iyi iletmezler (Grafit, Fulleren,
rojen ve Helyum hariç). Bileşik oluştururken bu elekt-
Grafen hariç).
ronları kolayca verirler.
4. Tel ve levha haline gelemezler.
3. Oda sıcaklığında katıdırlar (Civa hariç).
5. İki ve daha fazla atomludurlar (moleküler ya-
4. Yeni kesilmiş yüzeyleri parlaktır. pılıdırlar).
5. Isı ve elektriği iyi iletirler. 6. Kendi aralarında kovalent bağlı bileşikler oluş-
6. Tel ve levha haline gelebilirler. tururlar.
7. Serbest haldeyken (bileşik oluşturmamışken) tek atom- 7. Metallerle tepkimelerinden basit tuzlar olu-
ludurlar (atomik yapılıdırlar) şur.
8. Kendi aralarında alaşım oluştururlar. 8. Elektron almaya yatkındırlar. Ancak hem elekt-
ron verebilir hem de alabilirler.
9. Elektron vermeye yatkındırlar.
9. Bileşiklerinde hem pozitif hem de negatif de-
10. Ametallerle iyonik bağlı bileşikleri (basit tuzları) oluş- ğerlikte olabilirler.
tururlar.
10. Erime, kaynama noktaları ve yoğunlukları ge-
11. Erime ve kaynama noktaları genelde yüksektir. nelde düşüktür.
C. Yarı Metaller D. Soygazlar

Bor (B), Silisyum (Si), Germanyum (Ge), 8A grubunda; Helyum (He), Neon (Ne), Argon (Ar), Kripton (Kr), Kse-
Arsenik (As), Antimon (Sb), Tellür (Te), non (Xe), ve radyoaktif Radon (Rn) elementleri bulunur.
Astatin (At) ve Polonyum (Po) elementleri 1. Oda koşullarında hepsi tek atomlu gaz halinde bulunur.
yarı metaldir.
2. Helyumun değerlik elektron sayısı 2, diğer soygazların değerlik
1. Yarı metalerin kimyasal özellikleri ame- elektron sayıları 8 dir. Son katmanlarında 8 elektron bulundurur-
tallere, fiziksel özellikleri metallere lar. Oktetlerini tamamladıkları için kararlıdırlar. Helyum ise son
benzer. katmanında 2 elektron bulundurur ve dubletini tamamladığı için
2. İletkenlikleri metallerden az, ametaller- kararlıdır.
den fazladır. 3. Genelde standart koşullarda elektron alma, verme veya ortaklaş-
3. Yüzeyleri parlak ya da mat olabilir. maya yatkın değillerdir. Tepkimeye girme istekleri minimumdur.
4. Metaller gibi işlenebilme özellikleri vardır. 4. Kimyasal aktiflikleri olmadığından soygaz veya asal gaz diye adlan-
5. Tel ve levha haline getirilebilirler. Kuv- dırılırlar.
vet uygulandığında kırılmazlar. 5. Erime ve kaynama noktaları çok düşüktür.
6. Oda sıcaklığında fiziksel halleri katıdır. 6. Xe ve Kr elementlerinin bazı bileşikleri sentezlenmiştir.

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 49
Grup
PERİYODİK TABLO
Alkali metaller Ametaller
Atom numarası
Toprak alkali metaller Halojenler
Geçiş metalleri Soygazlar Element sembolü

Temel metaller Lantanitler Element adı
Atom kütlesi
Yarı metaller Aktinitler
Periyot
49
ORBİTAL YAYINLARI
TYT
ORBİTAL YAYINLARI
KİMYA SORU BANKASI
17.07.2019 00:35:03
4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
2 PERİYODİK ÖZELLİKLERİN DEĞİŞME EĞİLİMLERİ
Atom Yarıçapı İyonlaşma Enerjisi

Atom yarıçapı, çekirdeğin merkezi ile en son katman ara- Gaz fazındaki bir atomdan veya iyondan elektron koparmak
sındaki uzaklıktır. için verilmesi gereken minimum enerjiye iyonlaşma enerjisi
Atom yarıçapı, atom çapı, atom hacmi birbiriyle orantılı denir.
büyüklüklerdir. Atom ya da iyon yarıçapı küçüldükçe iyonlaşma enerjisi artar.
Nötr bir atomda, elektron sayısı kadar iyonlaşma enerji
Periyodik sistemde, vardır. Gaz haldeki nötr bir atomdan bir elektron kopar-
mak için gerekli enerjiye 1. iyonlaşma enerjisi denir.
Aynı grupta, yukarıdan aşağıya doğru atom yarıçapı ar-
tar. Çünkü yukarıdan aşağıya doğru yörünge sayısı artar.
X(g) + Enerji (İ1) X+(g) + elektron
Aynı periyotta, soldan sağa doğru atom yarıçapı azalır.
(1. İyonlaşma Enerjisi)
Çünkü soldan sağa doğru yörünge sayısı değişmezken çe-
kirdek yükü artar.
+1 yüklü iyondan bir elektronu koparmak için gereken
enerjiye ise 2. iyonlaşma enerjisi denir.
Nötr atomların yarıçaplarının karşılaştırılması
• Nötr atomların yarıçapları karşılaştırılırken, periyodik X+(g) + Enerji (İ2) X2+(g) + elektron
sistemdeki konumları bulunur. Önce periyot numara- (2. İyonlaşma Enerjisi)
sına sonra grup numarasına bakılır.
11Na, 12Mg ve 19K elementlerinin yarıçaplarının karşılaş- Herhangi bir atomda her zaman bir sonraki elektronu ko-
tırılması aşağıdaki gibidir. parmak daha zordur. Bir sonraki iyonlaşma enerjisi, bir
1A 2A öncekinden daha büyüktür.
11Na 12Mg
1. Periyot 11Na 12Mg
İ1 < İ2 < İ3 < İ4 ...
2. Periyot 19K
19K
Bir atomdan elektron kopardıkça yarıçapı küçülür, elekt-

İyonların yarıçaplarının karşılaştırılması ron başına düşen çekirdek çekim gücü artar. Bu neden-
le bir sonraki elektronu koparmak zorlaşır ve iyonlaşma
• Bir atom ya da iyon elektron aldıkça yarıçapı büyür,
enerjisi artar.
elektron verdikçe yarıçapı küçülür.
Proton sayısı aynı olan taneciklerde tanecik yarıçapı;
Periyodik sistemde,
ANYON NÖTR KATYON Aynı grupta, yukarıdan aşağı doğru atom hacmi artar,
elektron koparmak kolaylaşır ve iyonlaşma enerjisi azalır.
Aynı periyotta, soldan sağa doğru atom hacmi azalır,
N N N
3- 3+
elektron koparmak zorlaşır ve iyonlaşma enerjisi artar.
7 7 7
Aynı periyotta iyonlaşma enerjisi sıralaması;
şeklindedir. 1A < 3A < 2A < 4A < 6A < 5A < 7A < 8A

İzoelektronik taneciklerin yarıçapı;
anyon > nötr > katyon şeklindedir. şeklindedir. (3 aşağı 5 yukarı)
- +
9F > 10Ne > 11Na Sıralamanın değişmesinin nedeni, 2A ve 5A grubu ele-
mentlerinin elektron dizilişlerinden kaynaklanan kararlı-
lıktır (Küresel simetri özelliği).

ORBİTAL YAYINLARI
Elektron İlgisi Elektronegatiflik
Gaz halindeki bir atoma veya iyona bir elektron eklen- Bir kimyasal bağı oluşturan atomların bağ elektronlarını
diğinde gerçekleşen enerji değişimine elektron ilgisi çekme yeteneğine elektronegatiflik denir.
denir. Elektronegatiflik bağıl bir kavramdır. Elektronegatifliği
en yüksek olan flor (F) elementinin değeri 4,0 kabul edi-
X(g) + e X-(g) + enerji (Elektron İlgisi)
lerek diğer elementlerin elektronegatiflikleri buna göre
Ametallerin elektron ilgileri yüksek, metallerin elektron belirlenmiştir.
ilgileri düşüktür. Bir çok atomun elektron ilgisi ekzoter-
miktir yani negatiftir. Ancak soygazlar gibi bazı element- Periyodik sistemde,
lerin elektron ilgisi endotermiktir yani pozitifdir. Bu du- Aynı grupta, yukarıdan aşağıya doğru atom yarıçapı ar-
rum elektron almak istemediklerini gösterir. tar, elektron başına düşen çekim gücü azalır ve elektro-
Periyodik sistemde, elektron ilgisi genel olarak; negatiflik azalır.
Aynı grupta, yukarıdan aşağıya doğru azalır. Aynı periyotta, soldan sağa doğru atom yarıçapı küçü-
Aynı periyotta, soldan sağa doğru artar. lür, elektron başına düşen çekim gücü artar ve elektro-
negatiflik artar.
Metalik ve Ametalik Özellikler
Metalik aktifliğin ölçüsü elektron verme eğilimidir. Farklı atomlar arasındaki bağ elektronları, elektrone-
gatifliği yüksek atom tarafından daha çok çekilir. Bu
Ametalik aktifliğin ölçüsü elektron alma eğilimidir.
nedenle elektronegatifliği yüksek atom kısmen negatif
Atom yarıçapı arttıkça elektron başına düşen çekim yüklenirken diğer atom kısmen pozitif yüklenir.
gücü azalır, elektron verme kolaylaşır ve metalik ak-
tiflik artar.
δ-
Atom yarıçapı azaldıkça elektron başına düşen çekim δ+
gücü artar, elektron verme zorlaşır ve ametalik aktiflik
artar. δ+ δ-
H CI H CI
Periyodik sistemde,
Aynı grupta, yukarıdan aşağı doğru ametalik özellik
azalır, metalik özellik artar.
Aynı periyotta, soldan sağa doğru ametalik özellik ar-
tar, metalik özellik azalır.
Periyodik Sistemde Periyodik Sistemde

Soldan Sağa Doğru Yukarıdan Aşağı Doğru
• Atom yarıçapı azalır. Atom numarası artar. Atom numarası artar.
• İyonlaşma enerjisi artar. Atom yarıçapı, çapı, hacmi Atom yarıçapı, çapı, hacmi
• Elektron ilgisi artar. azalır. artar.
• Elektronegatiflik artar. İyonlaşma enerjisi genelde İyonlaşma enerjisi azalır.
• Metalik özellik azalır. artar.
• Ametalik özellik artar.
Elektronegatiflik genelde artar. Elektronegatiflik azalır.
Metalik özellik azalır. Metalik özellik artar.
• Atom yarıçapı artar. Ametalik özellik artar. Ametalik özellik azalır.
• İyonlaşma enerjisi azalır.
Değerlik elektron sayısı artar. Değerlik elektron sayısı
• Elektron ilgisi azalır.
değişmez.
• Elektronegatiflik azalır.
• Metalik özellik artar. Yörünge sayısı değişmez. Yörünge sayısı artar.
• Ametalik özellik azalır.

KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
3 KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER VE SINIFLANDIRILMASI
elektron nokta yapısı (lewis yapısı)

• Atom sembollerinin ve molekül formüllerinin değerlik
elektronları ile birlikte gösterimine Lewis nokta yapısı
denir.
• Lewis gösteriminde, değerlik elektronları birer nokta ile 1 18
gösterilir ve bu noktalar element sembolünün çevresine IA VIIIA
2 13 14 15 16 17
konulur. Elektronlar ilk olarak sembolün dört ayrı köşe- H IIA IIIA IVA VA VIA VIIA He
sine teker teker yerleştirilir.
Li Be B C N O F Ne
• Değerlik elektron sayısı beş veya daha fazla ise elektron-
lar ilk dördünün yanına eşleştirilerek yerleştirilir. Na Mg AI Si P S CI Ar
• Periyodik sistemdeki elementlerin grup numaraları aynı
zamanda onların değerlik elektron sayılarını verir.
• Periyodik tablodaki bazı elementlerin grup numaraları
ve Lewis nokta yapıları yanda verilmiştir.
kimyasal türler
a. Atom b. Molekül c. İyon
Elementlerin özelliklerini göste- Ametal atomlarının belirli bir düzen içerisinde Elektron alarak veya vererek
ren en küçük yapı taşıdır. bir araya gelmesiyle oluşan nötr atom grup- yük kazanmış atom ya da
• Soygaz atomları oktetlerini ta- larıdır. atom gruplarına iyon denir.
mamladıkları için (He dublet)
Element molekülü N2, O2, O3, P4 Anyon CI-, OH-, NO3- , SO42-
kararlı yapıdadır. Bu neden-
le doğada monoatomik (tek
Aynı tür atomlardan oluşan moleküllere ele-
atomlu) halde bulunurlar. Elektron alarak negatif yük-
ment molekülü denir.
(He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn) lenmiş iyonlara anyon denir.
• Ametal atomları değerlik elektronlarını or-
• A grubu metalleri 1, 2 veya 3
taklaşa kullanarak molekülleri oluşturur. 2-
değerlik elektronu içerir. Bu O + 2e O
Bu sayede oktetlerini tamamlayarak kararlı
elektronları kolaylıkla vere- 2-
hale gelirler. 8O: 2-6 8O : 2-8
rek kendinden önceki soygaz
elektron düzenine ulaşır. Bileşik molekülü CO2, H2O, NH3, PCl5, H3PO4 Katyon Na+, AI3+, NH4+
(Na, Mg, Al...)
• Ametaller ise 4, 5, 6 veya 7 de- Farklı tür atomlardan oluşan moleküllere bile- Elektron vererek pozitif
ğerlik elektronu içerir. Kararlı şik molekülü denir. yüklenmiş iyonlara katyon
hale gelebilmek için elektron Ametal atomları değerlik elektronlarını or- denir.
alabilir veya ortaklaşa kullana- taklaşa kullanarak molekülleri oluşturur. Bu
bilirler. Na [Na]+ + e
sayede oktetlerini tamamlayarak kararlı hale
+
(C, N, O...) gelirler. 11Na: 2-8-1 11Na : 2-8

ORBİTAL YAYINLARI
Kimyasal Türler Arası Etkileşimlerin Sınıflandırılması
a. Atomlar Arası Etkileşimler b. Moleküller Arası Etkileşimler

(Güçlü Etkileşimler) (Zayıf Etkileşimler)
• Atomlar arasındaki güçlü etkileşimlere atomlar arası • Maddeyi oluşturan tanecikleri yoğun fazlarda (sıvı ve
bağlar adı verilir. katı) bir arada tutan daha zayıf etkileşimlere ise mole-
küler arası etkileşimler denir.
• Molekülü oluşturan atomlar, çok atomlu iyonları oluş- • Moleküller arası etkileşimler fiziksel özellikleri belirler.
turan atomlar ve metal atomları arasında görülür. Atomlar arası
bağ
• Atomlar arası etkileşimler genellikle maddenin kimya- O
H H
sal özelliklerini belirler.
Moleküller arası
etkileşimler
Kimyasal Türler Arası Etkileşimler
Güçlü Etkileşimler Zayıf Etkileşimler
İyonik Kovalent Metalik Van der Waals Hidrojen

bağ bağ bağ bağları bağı
Polar Apolar Dipol-dipol İyon-dipol London

Kovalent bağ Kovalent bağ etkileşimleri etkileşimleri kuvvetleri
BAĞ ENERJİSİ
Gaz haldeki atomlar arasında bağ oluşumu sırasında açığa • Bağ oluşumu ekzotermik ve bağ kopması ise endoter-
çıkan enerjiye bağ enerjisi denir. miktir.
• Birimi kJ/mol veya kkal/mol'dür. • Genellikle bağ enerjisi yaklaşık 40 kJ/mol'den fazla ise
• Bağ enerjisi ne kadar büyükse bağ o kadar sağlamdır ve güçlü etkileşim sınıfına girer.
molekül o kadar kararlıdır.

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
3 GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER 1 - İYONİK BAĞ
İYONİK BAĞ
Elektron alışverişi sonucu oluşan kimyasal bağlardır. Elekt-

ron veren metal artı (+) ile yüklenirken elektron alan ame-
tal (-) ile yüklenir. Bu (+) ve (-) yüklü iyonların elektrostatik
olarak birbirlerini çekmesi sonucunda iyonik bağ oluşur.
Nötr haldeki sodyum atomu bir elektronunu klor atomuna

verdiğinde her ikisi de oktetini tamamlamış olur.
_ CI- Na+
Na + CI Na+ [ CI ]
İyonik bağlı bileşiklerin genel özellikleri

• Kristal yapıda bulunurlar, moleküler yapılı değillerdir.
• Oda koşullarında katı halde bulunurlar.
• Katı halde elektrik akımını iletmezler. Eridiklerinde ya
da suda çözündüklerinde iyonların hareketi ile elektrik
Na CI Na+ CI-
akımını iletirler.
• Erime noktaları yüksektir.
• İyonların oluşturduğu çekim güçleri yöne bağlı değildir,
• Sert ve kırılgan yapılıdırlar.
her yönde eşit etki gösterir.
• İyonik bileşikler çok sayıda (+) ve (–) iyonun etkileşimi • Genellikle suda iyi çözünürler. Çözünme sırasında iyon-
sonucu oluşan sürekli kristal örgü halindedir. Kristal ör- laşırlar.
güde tekrarlanan yapısal birimlere, birim hücre denir.
• İyonik bileşiklerin yapı taşları moleküller değil, iyonik NaCl(k) + su Na+(suda) + CI-(suda)
kristal yapıdaki birim hücrelerdir.
NaCI kristalinde her bir Na+ iyonunu 6 tane CI- iyonu çev- MgF2(k) + su Mg2+(suda) + 2F-(suda)
relemiştir. Benzer şekilde her bir CI- iyonunun da etrafında
6 tane Na+ iyonu bulunur.
K2CO3(k) + su 2K+ (suda) + CO32-(suda)
İyonik Bileşiklerin Yazılması

İyonik bileşikler metal ve ametal elementlerinin elektron İyonik bileşikler yazılırken çaprazlama kuralı uygulanır.
alışverişi sonucu oluşur. Xm+ : Katyon
İyonik bağlı bileşiklerin yapı taşları iyonik kristal birim Yn– : Anyon
hücrelerdir.
Xm+ Yn– Xn Y m
Metaller elektron vererek katyon, ametaller elektron ala-
rak anyonu oluşturur.

ORBİTAL YAYINLARI
İyonik Bağlı Bileşiklerin Sistematik Adlandırılması
Yaygın Anyon ve Katyonların Adları ve Yükleri

Katyon Katyonun Adı Anyon Anyonun Adı
İyonik bileşiklerin adlandırılmasında önce katyon, sonra
Li+ Lityum H− Hidrür
anyonun adı belirtilir.
Na+ Sodyum F− Florür
Katyonun adı + Anyonun adı
K+ Potasyum CI− Klorür
NaCI : Sodyum klorür
Be2+ Berilyum Br− Bromür
MgBr2 : Magnezyum bromür
Mg2+ Magnezyum I− İyodür
Ametal oksijense oksit, azotsa nitrür, kükürtse sülfür şek-
Ca2+ Kalsiyum S2− Sülfür
linde okunur.
AI3+ Alüminyum O2− Oksit AI2O3 : Alüminyum oksit
Ag+ Gümüş N3− Nitrür K3N : Potasyum nitrür
Ni2+ Nikel P3− Fosfür Na2S : Sodyum sülfür
Çok Atomlu İyonların (Kök) Formülleri ve Adları

İyon (Kök) İyonun Adı İyon (Kök) İyonun Adı
İki veya daha fazla atomdan oluşan yüklü
OH− Hidroksit PO43− Fosfat gruplara kök adı verilir.
NO3- anyon kökü NH4+ katyon kökü
NO3− Nitrat CN− Siyanür
Bu tür iyonik bileşikleri adlandırmak için
SO42− Sülfat CH3COO− Asetat kökleri yükleri ile birlikte tanımak gerekir.
Mg(NO3)2 : Magnezyum nitrat
CO32− Karbonat NH4+ Amonyum
(NH4)2S : Amonyum sülfür
Birden Fazla Değerlik Alabilen Metaller

Katyon Adı Katyon Adı
İki veya daha fazla değerliği olan katyon-
Fe2+ Demir (II) Pb2+ Kurşun (II) ların (geçiş metali katyonları) oluşturduğu
iyonik bileşiklerde, katyonun değerliği (I, II,
Fe3+ Demir (III) Pb4+ Kurşun (IV)
III) şeklinde yazılarak adlandırılır.
Cu+ Birden fazla değerlik alan metallerin sonu
Hg+ Civa (I) Bakır (I)
genellikle "-yum" ile bitmez.
Hg2+ Civa (II) Cu2+ Bakır (II) CuCI : Bakır(I) klorür
CuCI2 : Bakır (II) klorür
Sn2+ Kalay (II) Cr3+ Krom (III)
Fe(NO3)2 : Demir(II) nitrat
Sn4+ Kalay (IV) Cr6+ Krom (VI)
Fe(NO3)3 : Demir(III) nitrat

3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
3 GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER 2 - KOVALENT BAĞ
KOVALENT BAĞ
Bir molekülü oluşturan ametal atomlarını bir arada tutan İki elektronun ortaklaşa kullanılması ile birli, dört elektro-
güçlü etkileşimler kovalent bağlardır. Kovalent bağlı bile- nun ortaklaşa kullanılması ile ikili ve altı elektronun ortak-
şiklerin en küçük yapı taşları moleküllerdir. laşa kullanılması ile üçlü bağ oluşur.
• Bir kovalent bağ iki elektrondan oluşur. İki atomda bu
elektronları aynı anda çektiği için aralarında bir bağ oluşur.
• Kovalent bağ genellikle ametal atomlarının değerlik Klor CI2 CI + CI CI CI CI CI
elektronlarını ortaklaşa kullanması ile oluşur.
• Bir ametal atomu, Lewis gösterimindeki ortaklanmamış
Oksijen O2 O + O O O O O
tek elektron sayısı kadar kovalent bağ yapar.
Atom ve Değerlik Ortaklanmamış

Lewis Bağ Azot N2 N + N N N N N
katman elektron tek elektron
yapısı sayısı
dizilimi sayısı sayısı
6C: 2-4 4 C 4 4 Bir kovalent bağda ortaklaşa kullanılan elektronlara bağ-

layıcı elektron çifti (bağlayıcı elektronlar) adı verilir. Kova-
N lent bağ oluşumuna katılmayan elektronlara da eşleşme-
7N: 2-5 5 3 3
miş (ortaklanmamış) elektron çifti denir.
8O: 2-6 6 O 2 2
F CI + CI CI CI veya CI CI Ortaklanmamış
9F: 2-7 7 1 1
elektron çifti
Bağlayıcı
Ne elektron çifti
10Ne: 2-8 8 - -
Apolar Kovalent Bağ Polar Kovalent Bağ
Aynı tür ametal atomları arasında oluşan kovalent bağ Farklı ametal atomları arasında oluşan kovalent bağlardır.
apolar kovalent bağdır. HF molekülünde atomların oluşturduğu bağda elektron
H2 molekülünde her iki hidrojen atomunun elektrone- paylaşımı eşit değildir. Bağ elektronları elektronegatifliği
gatifliği aynıdır. Yani bağ elektronları her iki çekirdek ta- daha büyük olan flor atomuna daha yakındır. Bu neden-
rafından eşit miktarda çekilmektedir. Bu durumda kova- le flor atomu kısmi olarak negatif (-), hidrojen ise kısmi
lent bağı oluşturan elektronlar hidrojen atomlarına eşit olarak pozitif (+) yük kazanır. Kısmi pozitif ve negatif yük
uzaklıkta bulunur. “δ” simgesi ile gösterilir.
δ-
H + H H H H H δ+
H + F H F H F
1p + 1p 1p 1p
H atomu H atomu H2 molekülü 1p + 9p 1p 9p
H atomu F atomu HF molekülü

ORBİTAL YAYINLARI
Bazı Moleküllerin Lewis Elektron Nokta Formülleri
Molekül Lewis Elektron Molekül Lewis Elektron

Molekül Adı Molekül Adı
Formülü Nokta Formülleri Formülü Nokta Formülleri
Hidrojen H2 H H H H H O H O
Su H2O
H H
Klor CI2 CI CI CI CI
H N H H N H
Oksijen O2 O O O O Amonyak NH3
H H
Azot N2 N N N N Karbonmonoksit CO C O C O
H CI H CI O C O O C O
Hidrojen klorür HCI Karbondioksit CO2
Molekül Polarlığı
Molekül polarlığı, molekülün geometrisi ile doğrudan
H O H N H
ilişkilidir.
H H CI CI O O H H
• İki atomlu moleküllerde; iki atom aynı ise molekül
apolar, farklı ise polardır. Apolar Apolar Apolar Polar Polar
H
• Üç veya daha fazla sayıda atomdan oluşan mole- H B H
küllerde, merkez atom üzerinde ortaklaşılmamış O C O
H F H CI H C H
elektron çifti yoksa apolar, varsa polar moleküldür. H
Polar Polar Apolar
Apolar H
Apolar
Kovalent Bağlı Bileşiklerin Sistematik Adlandırılması

Kovalent bağlı bileşikler adlandırılırken elementlerin atom sayısının Latince belirtilmesi gerekir. Birinci ametalden bir
tane varsa mono terimi kullanılmaz.
1. Ametalin latince sayısı + 1. Ametalin adı + 2.Ametalin latince sayısı + 2. Ametalin iyon adı
N2O5 : Diazot pentaoksit CO : Karbon monoksit PF3 : Fosfor triflorür
P2O5 : Difosfor pentaoksit N2O : Diazot monoksit CS2 : Karbon disülfür
CCI4 : Karbon tetraklorür BCI3 : Bor triklorür OF2 : Oksijen diflorür
CO2 : Karbon dioksit
Metalik Bağ
Metal atomlarını bir arada tutan güçlü etkileşimlere metalik bağ leri sonucunda metal atomları aralarında metalik bağ-
denir. Elektron denizi modeline göre; lar oluşur.
• Metallerin değerlik elektronları kendisine ve etrafındaki • Değerlik elektronlarının hareketli olmaları,
metal atomlarına ait boş değerlik kabuklarında sürekli metallerin elektrik ve ısıyı iyi iletmelerini,
hareket ederek bir elektron denizi oluşturur. tel ve levha haline gelebilmelerini sağlar.
• Değerlik elektronlarını kaybederek katyona dönüşen • Serbest elektronlar, üzerlerine düşen görünür ışığın ta-
metal atomları bu elektron denizi içerisinde dağılmış mamını absorplayarak yüksek enerjili katmana uyarılır.
durumdadır. Bu yüksek enerjili katmandan kısa bir sürede eski enerji
• Belli bir düzendeki bu katyonların her biri, etrafındaki katmanına dönen elektron aldığı enerjiyi ışın olarak geri
tüm elektronları kendine doğru çeker. Bu çekim kuvvet- yayar. Bu durum metale parlaklık kazandırır.

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
3 ZAYIF ETKİLEŞİMLER
ZAYIF ETKİLEŞİMLER
• Zayıf etkileşimler genellikle moleküller arasındaki çe- • Molekülleri arasındaki çekim kuvvetleri nispeten büyük
kim kuvvetleridir. olan maddeler katı, çekim kuvvetleri daha zayıf olanlar
• Fiziksel bağlardır. Bu etkileşimler sonucunda yeni kim- sıvı veya gaz halde bulunur.
yasal maddeler oluşmaz. • Zayıf etkileşimler yaklaşık 40 kJ/mol’den daha az enerjili
• Zayıf etkileşimler moleküler yapılı bileşiklerin ve asal gazla- etkileşimlerdir.
rın fiziksel halleri, çözünürlükleri, erime noktaları, kaynama
noktaları ve buhar basıncı gibi fiziksel özelliklerini belirler.
Dipol İndüklenmiş (Geçici) Dipol
Polar moleküllerde elektronlar molekülün bir Apolar moleküllerde elektron dağılımı simetriktir. Yani kıs-
tarafında daha yoğun halde bulunur. Elektronun men de olsa + ve - kutuplar bulunmaz. Ancak moleküldeki
çok olduğu taraf kısmen eksi (δ-), az olduğu taraf elektronlar bir başka molekülün elektron bulutu sayesinde
ise kısmen artı (δ+) ile yüklenir. Oluşan kısmen bir taraftan başka bir tarafa göç ederek anlık, geçici dipoller
artı ve kısmen eksi kutuplu yapıya dipol adı veri- oluşturabilir. Bu anlık dipollere indüklenmiş dipol adı verilir.
lir. Kalıcı dipoller oluşur.
δ- δ+ δ- δ+
δ- δ+ δ- δ+
İndüklenmeş dipoller
Van der Waals Etkileşimleri
Dipol-Dipol Etkileşimleri London Kuvvetleri (İndüklenmiş Dipol Bağları)
• Polar bir moleküldeki kısmi δ+ δ- δ+ δ- • Maddenin yapısında bulunan elektronların etki-

pozitif yüklü bölge diğer H CI H CI leşimi sonucunda oluşan çekim güçleridir.
molekülün kısmi negatif dipol-dipol • Tüm maddelerde London çekim kuvvetleri gö-
yüklü bölgesini elektrosta- etkileşimi rülür.
tik çekim kuvveti ile çeker. • Apolar moleküller ve soygazların sıvı ve katı hal-
Buna dipol-dipol etkileşimi denir. lerinde yalnızca London kuvvetleri görülür.
• Bu kuvvetler metalik, iyonik veya kovalent bağa • Molekül kütlesi arttıkça (elektron sayısı arttıkça)
göre oldukça zayıf etkileşimlerdir. London kuvvetleri artar, kaynama noktası artar.
• Organik moleküllerde dallanma arttıkça London
İyon - Dipol Etkileşimleri çekim kuvvetleri azalır, kaynama noktası düşer.
CH3
CH3
• Bir iyon ile polar molekül arasında iyon-dipol etki- H3C CH2 CH2 CH2 CH3 H3C C CH3
leşimi gözlenir. H3C CH CH2 CH3
+ CH3
Na İyon-dipol etkileşimi
• Tüm iyonik bağlı bileşik- n-Pentan İzopentan Neopentan
O Polar
lerin polar çözücülerde- KN = 36,4 oC KN = 27,8 oC KN = 9,7 oC
ki çözeltilerinde iyon-di- H H Kovalent bağ
pol etkileşimleri vardır. CI

ORBİTAL YAYINLARI
ZAYIF ETKİLEŞİMLER
Hidrojen Bağları
Flor, oksijen ve azota (en elektronegatif atomlar) bağlı Hidrojen Bağı
hidrojen içeren bileşiklerin molekülleri moleküller ara-
sında hidrojen bağları görülür. H
Hidrojen bağları, F,O,N'a bağlı olan hidrojenin, komşu
moleküldeki elektronegatif bir atom üzerindeki bağ yap- O H O H
mayan elektron çifti ile elektrostatik etkileşimi sonucun- Polar Kovalent Bağ
da oluşur. H
Katı veya sıvı haldeki H2O, NH3, HF, CH3OH, CH3COOH gibi
maddelerde hidrojen bağı bulunur.
Molekül kütlesi birbirine yakın maddelerde tanecikler arası etkileşimlerin büyükten küçüğe doğru sıralaması genellikle aşağıdaki şekildedir.
Hidrojen bağı > Dipol-dipol etkileşimleri > London kuvvetleri
FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞİMLER

a. Fiziksel Değişimler b. Kimyasal Değişimler
• Maddenin dış görünümüyle ilgili olan özelliklere • Maddenin iç yapısı ile ilgili olan özelliklere kimyasal
fiziksel özellikler denir. özellikler denir.
• Renk, çözünürlük, özkütle, erime noktası, kaynama • Bir maddenin oksijen ile tepkime verip vermeme asit
noktası, boyut, fiziksel hal, akışkanlık, yoğunluk, sert- ve bazlara karşı davranışları kimyasal özelliklerdir.
lik birer fiziksel özelliktir. Kimyasal değişimler sırasında;
• Fiziksel özellikler, zayıf etkileşimlerin birer sonucudur. • Tanecik türü, iç yapısı, molekül yapısı, fiziksel özellikle-
• Fiziksel değişimler sırasında yaklaşık 40 kJ/mol'den ri değişir.
daha az bir enerji değişimi olur. • Hem güçlü etkileşimler hem de zayıf etkileşimler kopar.
Fiziksel değişimler sırasında; • Kimyasal değişimler sırasında yaklaşık 40 kJ/mol'den
• Maddeyi oluşturan taneciklerin türü, molekül yapısı, daha fazla bir enerji değişimi olur.
kimyasal özelliği ve maddenin iç yapısı değişmez. Bazı kimyasal değişimler
Bazı fiziksel değişimler • Kağıdın yanması • Demirin paslanması
• Şekerin suda çözünmesi • Metallerin elektriği iletmesi • Solunum • Fotosentez
• Camın kırılması • Yoğurttan ayran yapılması • Elmanın çürümesi • Asit ve bazların nötrleşmesi
• Suyun donması • Buzun erimesi • Sütten yoğurt eldesi • Yoğurdun ekşimesi
• Alkolün buharlaşması • Su buharının yoğunlaşması • Yağlı boyanın kuruması • Beton harcının sertleşmesi
• Naftalinin süblimleşmesi • Ham petrolün damıtılması

MADDENİN HALLERİ
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
4 MADDENİN FİZİKSEL HALLERİ
MADDENİN FİZİKSEL HALLERİ

• Maddeler; başlıca katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç fiziksel • Madde çok yüksek sıcaklıklarda bunlara ek olarak plaz-
halde bulunurlar. ma halinde de bulunmaktadır.
• Sıcaklık ve basınç etkisi altında maddelerin fiziksel hali Plazma
değişir. Gaz halindeki maddelere enerji verilmesiyle elektronlar
• Yüksek sıcaklık ve düşük basınçlarda madde gaz hali, koparılarak ortamda nötr atomlarla birlikte, iyon ve elekt-
düşük sıcaklık ve yüksek basınçlarda ise katı hali tercih ron karışımının bulunduğu hale plazma denir. Yıldızlar, gü-
eder. neş, şimşek gibi...
Katı Sıvı Gaz dönüşümünde;
• Madde ısı alır. (Endotermiktir).
• Düzensizlik artar.
Katı Sıvı Gaz Plazma
• Genellikle hacim artar.
Sıcaklık artışı
• Genellikle özkütle azalır.
Geri süblimleşme
• Molekül yapısı bozulmaz. (Kırağılaşma)
• Toplam kütle değişmez.
Erime Buharlaşma
• Tanecikler arası uzaklık artar
Katı Sıvı Gaz
• Taneciklerin potansiyel enerjisi artar. Donma Yoğuşma
• Tanecikler arası çekim kuvvetleri azalır.

Süblimleşme
KATI SIVI GAZ
Belirli hacimleri vardır.

Belirli hacim ve şekilleri vardır. Belirli hacim ve şekilleri yoktur.
Belirli şekilleri yoktur.
Sıkıştırılamazlar. Sıkıştırılamazlar. Sıkıştırılabilirler.
Tanecikler arası boşluk çok azdır. Tanecikler arası boşluk azdır. Tanecikler arası boşluk çok fazladır.
Titreşim ve yer değiştirme Titreşim, yer değiştirme (öteleme) ve

Titreşim hareketi yaparlar.
(öteleme) hareketi yaparlar. dönme hareketi yaparlar.
Tanecikler arası çekim kuvveti çok

Tanecikler arası çekim kuvveti fazladır. Tanecikler arası çekim kuvveti çok azdır.
fazladır.
Akıcı değildirler. Akıcıdırlar. Akıcıdırlar.

ORBİTAL YAYINLARI
GAZLARIN SIVILAŞTIRILMASI
Petrol gazları ve doğal gaz bir yerden başka bir yere taşı- Havadan Azot ve Oksijen Eldesi
nacağı zaman sıvılaştırılarak hacmi küçültülür ve taşıma
Hava başlıca azot, oksijen ve argondan oluşan bir gaz
kolaylığı sağlanır.
karışımıdır.
LPG (sıvılaştırılmış petrol gazı): Yaklaşık olarak %30 pro-
pan ve %70 bütandan oluşan bir karışımdır. Hava İçerisinde Kaynama Havadaki Oranı
Bulunan Gaz Sıcaklığı (Hacimce Yüzde)
LNG (sıvılaştırılmış doğal gaz): Yaklaşık %90 metan, %10
etan, propan ve bütandan oluşan bir karışımdır. Azot -196oC % 78
İtici gazlar: Deodorantlardaki itici gazlar atmosfer basın- Oksijen -183oC % 21
cından daha yüksek basınca sahip sıvılaştırılmış gazlardır.
Deodorantlarda itici gaz olarak kullanılan kloroflorokarbon Argon -186oC % 0,9
bileşikleri ozon tabakasının delinmesine yol açtıkları için
Diğer Gazlar
yasaklanmıştır. % 0,1
(CO2, Ne vb.)
Günümüzde itici gaz olarak propan, n-bütan, izobütan, kar-
bon dioksit gibi gazlar kullanılmaktadır.
Havadaki oksijen ve azot gazları, havanın önce yüksek
basınçta soğutularak sıvılaştırılması, daha sonra da
Soğutucu Akışkanlar kontrollü bir şekilde her bir maddenin ayrı ayrı gaz hale
getirilmesi ile elde edilirler.
• Sıvı halden gaz hale geçerken ortamdan ısı alarak ortamın Gaz haldeki hava soğutulduğunda önce yoğunlaşma
soğumasını sağlayan akışkanlara soğutucu akışkanlar denir. noktası yüksek olan oksijen sıvılaşır. Sıvı haldeki hava
• Buzdolabları, derin dondurucu ve klimalarda soğutucu ısıtılırsa önce kaynama noktası düşük olan azot gaz hale
akışkanlar kullanılır. geçer.
• Bu amaçla kullanılan tetrafloroeten gibi gazlar kapalı
devre bir sistem içerisinde bulunur.
• Sıvı buharlaşırken ortamdan ısı alarak buzdolabının içe-
Gaz haldeki hava soğutulursa önce
risinde sıcaklığın düşmesini sağlar.
oksijen sıvılaşır.
• Pompa yardımıyla sıvılaşırken verdiği ısı da oda içine yayılır.
-183oC
Oksijen
Genleşen buhar Yoğuşturucu
radyatör
-186oC
Argon
-196oC
Sıvı Azot
Buzluk bölmesi Sıvı haldeki hava ısıtılırsa önce azot
gaz hale geçer.
Devirdaim
pompası

MADDENİN HALLERİ
2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
4 KATILAR
KATILAR
• Bir maddenin katı hali, sıvı ve gaz halinden daha düşük • Katıların özellikleri atom, iyon veya molekülleri bir
enerjilidir. arada tutan kuvvetlere bağlıdır.
• Katı hal maddenin en düzenli halidir. • Katılar, amorf veya kristal yapıda olabilir.
Amorf Katılar Kristal Katılar
• Amorf katılarda tanecikler, düzensiz bir şekilde gelişigüzel istif- • Kristal katılar, düzenli bir geometrik yapıya
lenmiştir. sahiptir.
• Mum, lastik, plastik, tereyağı, cam amorf katılara örnek olarak • Belirli ve keskin birer erime noktaları var-
verilebilir. dır.
• Kristal katılarla, amorf katılar arasında gözlenen en önemli fark, • Kristal bir katıyı oluşturan taneciklerin be-
kristal katıların belli bir sıcaklıkta erimesi, amorf katıların ise lirli bir düzene göre üç boyutta tekrarlan-
belli sıcaklık aralığında yumuşayarak akıcılık kazanmasıdır. ması sonucu oluşan yapıya kristal örgüsü
• Amorf katıların yumuşamaya başladığı sıcaklığa camsı geçiş sı- denir.
caklığı denir. • Kristal örgüyü tanımlayan en küçük parça-
Kristal SiO2 Amorf SiO2 Kristal SiO2 Amorf SiO2
(kuvars) (cam) ya birim hücre denir.
(kuvars) (cam)
Si O Si O
KRİSTALİ OLUŞTURAN
KRİSTAL TÜRÜ ETKİLEŞİM TÜRLERİ ÖRNEKLER
TANECİK TÜRLERİ
İyonik kristal Anyon ve katyonlar İyonik bağ NaCI, KNO3, CaCO3
Kovalent (ağ örgülü) kristal Ametal atomları Kovalent bağ C(elmas), C(grafit), SiO2
Van der Waals etkileşimleri ve I2, S8, P4, C6H12O6,

Moleküler kristal Moleküller C11H22O11
hidrojen bağları
Metalik kristal Metal atomları Metalik bağ Na, Mg, Al, Fe, Ag, Zn

ORBİTAL YAYINLARI
KRİSTAL TÜRLERİ
İyonik Kristaller Kovalent (Ağ örgülü) Kristaller

• İyonik kristaller, artı ve eksi yüklü iyonların bir • Kovalent katılar, atomların kovalent bağlarla bir-
araya gelmesi ile oluşurlar. birlerine güçlü bir şekilde bağlanmaları sonucun-
• NaCI, CaCO3, CaO, KNO3 ve CsCI gibi iyonik bile- da oluşur.
şikler iyonik kristallerden oluşur.
• Her iyon zıt yüklü olan iyonlar tarafından sarıl- • Grafit, elmas, SiC ve SiO2 (kuvartz), B4C (bor kar-
mıştır. bür) örnek olarak verilebilir.
• İyonik kristallerin erime ve kaynama noktaları • Bu tür kristaller çok sert ve erime noktaları çok
çok yüksektir.
yüksektir.
• İyonik kristaller katı halde elektriği iletmez. Eritil-
diklerinde veya suda çözündüklerinde ise iyonla- • Kovalent kristallerin en önemli örnekleri karbo-
rın hareketi sonucunda elektrik akımını iletir. nun iki allotropu olan elmas ve grafitir.
NaCI Elmas
Moleküler Kristaller Metalik Kristaller

• Moleküler kristallerde örgü noktalarını molekül- • Metalik kristallerin her örgü noktasında metal
ler oluşturur. katyonları belirli bir düzene göre sıralanmıştır.
• Bu moleküller, London kuvvetleri, dipol-dipol ve • Tüm katyonlar kristal yapı boyunca elektron bu-
hidrojen bağları gibi moleküller arası kuvvetlerle lutlarıyla çevrilmiş olarak bulunur.
bir arada tutulurlar.
• Na, K, Mg, Fe, Cu gibi tüm metaller metalik kristal
• İyot (I2), kuru buz (katı CO2), buz (katı H2O), çay yapıdadır.
şekeri (C12H22O11) örnek olarak verilebilir.
• Metalik kristaller metalik bağlar sayesinde oluşur.
• Moleküler kristaller, zayıf etkileşimler olan mo-
leküller arası kuvvetlerle bir arada tutulduğu için • Metallerin yoğunlukları ve erime noktaları genellik-
iyonik kristallere göre erime noktaları daha dü- le çok yüksektir.
şüktür. • Katı halde elektriği iletirler.
CO2 Fe

MADDENİN HALLERİ
3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
4 SIVILAR
VİSKOZİTE
• Bir sıvının akmaya karşı gösterdiği dirence viskozite de-
nir. Viskozitenin tersi ise akıcılıktır. O CH2 CH CH2
• Moleküller arası çekim kuvvetlerinin artması viskoziteyi H H OH OH OH
arttırır. Su Gliserin
• Molekül kütlesi büyük sıvıların viskozitesi de büyüktür.
• Molekül şekli viskoziteyi etkiler. Doğrusal moleküllerden • Gliserinde suya göre daha fazla sayıda hidrojen bağı ya-
oluşan sıvılarda tabakaların birbirinin yanından kayması pabilen -OH grupları vardır. Gliserinde moleküller arası
zor olacağından viskoziteleri yüksek olur. çekim kuvvetleri daha fazladır. Gliserin suya göre çok
• Sıcaklık yükseldikçe taneciklerin kinetik enerjileri ve ha- daha yavaş akan, daha viskoz bir sıvıdır.
reketleri arttığından viskozite düşer. • Bal ve zeytinyağı suya göre daha viskoz sıvılardır.
NEM
• İçerisinde su buharı bulunmayan havaya kuru hava de- Nem oranı arttıkça vücuttan buharlaşma yavaşlar, terleme
nir. ile vücut soğumakta zorlanır. Vücut soğumak için, daha
• Havada bulunan su buharına nem adı verilir. fazla enerji harcar. Bu durumda hissedilen sıcaklık daha
yüksek olur.
• Yaz aylarında su daha fazla buharlaştığı için hava daha nem-
lidir. Bağıl nem: Havadaki su buharının kısmi basıncının, aynı
sıcaklıktaki suyun denge buhar basıncına oranıdır. Bağıl
Gerçek sıcaklık: Termometrenin ölçtüğü sıcaklıktır.
nem belli bir sıcaklıkta havanın taşıyabileceği nem miktarı-
Hissedilen sıcaklık: İnsan vücudunun hissettiği sıcaklıktır. nın yüzde kaçını taşıdığını belirtir.

ORBİTAL YAYINLARI
BUHARLAŞMA VE DENGE BUHAR BASINCI
• Herhangi bir sıcaklıkta, kapalı bir kapta bulunan sıvı yü- Her sıvının belli bir sıcaklıkta, belirli bir buhar basıncı vardır.
zeyindeki yüksek enerjili moleküllerin sıvı fazdan ayrıla- Sıvının buhar basıncı;
rak gaz fazına geçmesine buharlaşma denir.
a. Sıvının cinsine bağlıdır. Tanecikler arası çekim kuvvetleri
• Gaz fazına geçen moleküllerin de sıvının yüzeyine çar- zayıf olan sıvıların aynı sıcaklıkta buhar basınçları (uçu-
parak sıvıya geri dönmelerine yoğuşma denir. culukları) yüksektir.
• Buharlaşma ve yoğuşma olayları eşzamanlı olarak ger- b. Sıvının sıcaklığına bağlıdır. Sıvıların buhar basınçları sı-
çekleşir. Buharlaşma hızı yoğunlaşma hızına eşit olduğu caklıkla doğru orantılı olarak artar.
anda bir denge kurulur. Kurulan bu dengeye sıvı – buhar
c. Sıvının saflığına bağlıdır. Sıvı içinde uçucu olmayan katı
dengesi denir.
bir madde çözülürse buhar basıncı azalır. Saf suyun için-
Denge H2O(g) de tuz (şeker) çözünürse buhar basıncı azalır.
buhar P
basıncı Sıvının buhar basıncı;
H2O(s) - Sıvının hacmine, kütlesine,
- Kabın şekline,
• Sıvısı ile dengede bulunan buharın yaptığı basınca den- - Sıvının yüzey alanına,
ge buhar basıncı ya da buhar basıncı denir.
- Sıvı üzerine etki eden dış basınca bağlı değildir.
KAYNAMA VE KAYNAMA NOKTASI

Bir sıvının buhar basıncının açık hava basıncına eşit oldu- Bir sıvının kaynama noktası;
ğu anda gerçekleşen olaya kaynama, o andaki sıcaklığa da a. Açık hava basıncına bağlıdır. Sıvı üzerindeki dış basınç
kaynama noktası denir. arttıkça, sıvının kaynama noktası artar. Deniz seviyesin-
den yükseklere çıkıldıkça dış basınç azalır, sıvının kayna-
Kaynama Noktası;
ma noktası da düşer.
• Sıvı miktarına,
• Sıvının yüzey alanına, b. Sıvının türüne yani sıvıyı oluşturan tanecikler arasındaki
çekim kuvvetine bağlıdır. Tanecikler arası çekim kuvveti
• Sıvının konulduğu kabın şekli ve hacmine,
arttıkça, kaynama noktası artar.
• Isıtıcı kaynağının şiddetine bağlı değildir.
c. Sıvının saflığına bağlıdır. Sıvıda uçucu olmayan bir katı
Aynı ortamda kaynayan sıvıların buhar basınçları eşittir. bir madde çözündüğünde sıvının kaynama noktası artar.

MADDENİN HALLERİ
4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
4 GAZLAR - HAL DEĞİŞİM GRAFİKLERİ
GAZLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ

• Maddenin gaz hali, en yüksek enerjili ve en düzensiz ha-
lidir.
• Sıvı ve katılardan çok daha düşük yoğunluğa sahiptirler.
İdeal piston
• Gaz tanecikleri çok hızlı hareket eder ve aralarında büyük
boşluklar bulunur.
• Bulundukları kabın hacmini ve şeklini alırlar. Sabit basınçlı (Pistonlu) kap Sabit hacimli kap
• Gazın mol sayısı arttığında, • Gazın mol sayısı arttığında,
• Gazlar sürekli hareket halinde oldukları için bulundukları
• Sıcaklık arttığında, • Sıcaklık arttığında,
kabı tamamen doldururlar. • Piston yukarı hareket eder, - hacim değişmez,
• Birden fazla türde gaz, aynı kaba konulduğunda tamamen - hacim artar, - gaz basıncı artar.
kabı doldurur ve homojen olarak karışırlar. - gaz basıncı değişmez.
GAZLARI NİTELEYEN DÖRT ÖZELLİK

a. Basınç (P) b. Hacim (V)
• Gazların kabın iç yüzeyine çarparak birim yüzeye uy- • Bir cismin uzayda kapladığı yere hacim denir.
guladıkları dik kuvvete basınç denir.
• Katı ve sıvıların belirli hacimleri vardır. Gazlar bulun-
Kuvvet
Basınç = duğu kabı doldurur. Bu nedenle gazların hacmi, bu-
Alan
lunduğu kapalı kabın hacmine eşittir.
• Sabit sıcaklıkta bir gazın basıncı birim hacimdeki ta- • Gazlarla ilgili hesaplamalarda hacim birimi olarak lit-
necik sayısı ile doğru orantılıdır. re (L) kullanılır.
• Gazlar bulundukları kabın her noktasına aynı basıncı
uygular.
• Gaz basıncının birimi atmosfer (atm)'dir.
Basınç birimleri arasındaki ilişki
1 atm = 76 cmHg = 760 mmHg
• Kapalı kaplardaki gaz basıncı manometre ile, açık
hava basıncı ise barometre ile ölçülür.
d. Miktar (n)
c. Sıcaklık (T) • Gazlar tanecikli yapıdadır.

• Gaz taneciklerinin sayısı, mol sayısı ile ifade edilir.
• Sıcaklık, maddeyi oluşturan taneciklerin ortalama ki-
netik enerjilerinin göstergesidir. • Gazlar ile ilgili hesaplamalarda miktar olarak mol sa-
• Sıcaklık termometre ile ölçülür. yısı kullanılır.
Sıcaklık birimleri Celcius (oC) ve Kelvin (K) dir. • Mol latince büyük yığın anlamına gelir. Küçük madde-
• Gazlar ile ilgili hesaplamalarda sıcaklık birimi olarak lerin oluşturduğu büyük yığınları tanımlamaya yarar.
Kelvin (K) kullanılır. Kelvin cinsinden sıcaklığa mutlak • 6,02.1023 sayısına Avogadro sayısı denir, NA ile sem-
sıcaklık denir. bolize edilir.
Sıcaklık birimleri arasındaki ilişki Mol sayısı-tanecik sayısı arasındaki ilişki
T(K) = t(oC) + 273 1 mol tanecik = 6,02.1023 tanedir.

ORBİTAL YAYINLARI
HAL DEĞİŞİM GRAFİKLERİ
Saf bir katının ısıtılması

Bölge Fiziksel Hal Potansiyel Enerji Kinetik Enerji
Sıcaklık (oC)
I Katı Değişmez Artar
v
T2 ıv II Katı-Sıvı Artar Değişmez
III
II III Sıvı Değişmez Artar
T1 Zaman
I t1 t2 t3 t4
ısı IV Sıvı-Buhar Artar Değişmez
T1: Erime sıcaklığı
T2: Kaynama sıcaklığı V Gaz Değişmez Artar
Saf bir katının ısıtılmasına ait sıcaklık-zaman grafiği
Saf bir katı sabit basınç altında ısıtıldığında; III Bölgesinde,

I Bölgesinde, • T2 sıcaklığına kadar sıvının sıcaklığı artar.
• T1 sıcaklığına kadar katının sıcaklığı artar. • t3 anında kaynama noktasında yalnızca sıvı bulunur.
• Verilen ısı sıvının sıcaklığını arttırmakta kullanılır.
• t1 anında erime noktasında yalnızca katı bulunur.
• Verilen ısı katının sıcaklığını arttırmakta kullanılır. IV Bölgesinde,
• Sıvı kaynayarak gaza dönüşür.
II Bölgesinde, • Kaynama tamamlanana kadar sıcaklık sabit kalır.
• Katı eriyerek sıvıya dönüşür. • t3-t4 arasında madde sıvı-gaz karışımı halinde bulunur.
• Erime tamamlanana kadar sıcaklık sabit kalır. • t4 anında yalnızca gaz bulunur.
• t1-t2 arasında madde katı-sıvı karışımı halinde bulunur. • Verilen ısı sıvının kaynaması için kullanılır.
• t2 anında yalnızca sıvı bulunur. IV Bölgesinde,

• Verilen ısı katının erimesi için kullanılır. • t4 anından sonra verilen ısı gazın sıcaklığını arttırır.
Saf bir gazın soğutulması

Bölge Fiziksel Hal Potansiyel Enerji Kinetik Enerji
Sıcaklık (oC)
T2: Yoğunlaşma sıcaklığı
T1: Donma sıcaklığı I Gaz Değişmez Azalır
T2 I
II Gaz-Sıvı Azalır Değişmez
II
III III Sıvı Değişmez Azalır
T1
ıv v
IV Sıvı-Katı Azalır Değişmez
Zaman
t1 t2 t3 t4 ısı
V Katı Değişmez Azalır
Saf bir gazın soğutulmasına ait sıcaklık-zaman grafiği

DOĞA VE KİMYA
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
5 SU VE HAYAT - ÇEVRE KİMYASI
SU VE HAYAT
• Yaşamsal olaylar sulu ortamlarda gerçekleşir. • İnsan vücudunun % 60-70'i sudur.
• Suyun; besinlerin sindirimi, emilimi, taşınması, vücut • Doğal su kaynaklarının %97'si tuzlu su, %3'ü ise buzullar
ısısının denetimi, sistemlerin düzenli çalışması gibi gö- ve tatlı su kaynaklarıdır.
revleri vardır.
Su Döngüsü Sert Sular Su arıtımı basamakları
Doğadaki su döngüsü sırasın- İçinde fazla miktarda Ca2+ ve Mg2+ iyonları bu- 1. Süzme
da, sıcaklık değişimine bağlı lunduran sulara sert sular denir. 2. Nemlendirme ve ön arıtma
olarak katı, sıvı ve gaz haller Ca2+ ve Mg2+ iyonlarının bikarbonat (HCO3- tuz- 3. Havalandırma
arasında çok sayıda geçişler larından kaynaklanan sertlik geçici sertliktir.
4. Kuagülasyon (pıhtılaşma)
olur. Bu geçişler sayesinde Geçici sertlik, kaynatma sonucunda giderilebilir.
(Fe2SO4 ve AI2(SO4)3
çeşitli sebeplerden dolayı kir- Kimyasal yöntemlerle giderilebilen sertliğe ise
kullanılır)
lenmiş olan su tekrar saflaşır. kalıcı sertlik denir. Bu suları yumuşatmak için
Ayrıca suyun doğal çevrede sönmüş kireç veya şap ekleyerek çöktürme iş- 5. Kireç giderme
dolaşımı sağlanır. lemi veya iyon değiştirici reçineler kullanılır. 6. Klorlama
Kar ve
buzullar
Yağmur 1
2
3
Göl Yeraltı
suları
5
4
Deniz ve
Okyanus

ORBİTAL YAYINLARI
ÇEVRE KİMYASI
Çevre kirliliğinin başlıca sebepleri • Yangınlar
• Evsel atıklar • Kazalar
• Fabrika ve sanayi tesislerinden kaynaklanan atıklar • Savaşlarda, askeri amaçlı tatbikatlarda, nükleer dene-
• Enerji santralleri melerde kullanılan silahlar
• Tarım ilaçları ve gübreler • Soğutucu ve sprey gazları
• Taşıtlardan kaynaklanan egzoz gazları • Ağır metaller
a. Hava Kirliliği
Fabrika bacalarından, araçların egzozlarından, petrol ve Sera Etkisi

kömür kaynaklı yakıtların yanmasından açığa çıkan aşağı- CO2 ve CH4 gazları zehirli olmasalar da dolaylı kirleticiler
daki gazlar doğrudan havayı kirletirler. olarak nitelendirilirler. Bu gazlar, güneşten gelip yer yü-
zeyinden yansıyan kızıl ötesi ışınları soğurarak atmosfer
dışına çıkmasını engeller. Bu nedenle atmosferin olması
Azot oksitler NO, NO2, N2O5 gerekenden daha fazla ısınmasına yol açarlar. Küresel
Kükürt oksitler SO2, SO3 ısınmaya yol açan bu olaya sera etkisi denir.
Karbon oksitler CO2, CO • Karbondioksit (CO2) ve metan (CH4) gazlarının yanı sıra
diazotmonoksit (N2O) ve kloroflorokarbon (CFC) gibi
• Kömür, odunun ve ağır petrol ürünlerinin yanmasından gazlar da sera etkisine yol açar.
oluşan zift zerreleri, tozlar, duman ve diğer maddeler
• Bu tür gazların atmosferdeki oranlarının yükselmesi
de önemli atmosfer kirleticileridir.
uzun vadede tehlikelidir.
• Zehirli gaz olmasa da soğutucu akışkan olarak kulla-
nılan kloroflorokarbonlar (CFC) ozon tabakasına zarar Güneş
verirler.
Sera gazları
• Atmosfere salınan tüm kirletici maddelerin tutulması

için filtreleme sistemleri veya başka arıtım tesisleri kul-
lanılmalıdır.
Asit yağmurları Atmosfer
NO2, N2O5, SO2, SO3 gibi gazlar havadaki su buharında çö-

zünerek H2SO4 ve HNO3 gibi asitlere dönüşürler.
Bu su buharının yoğunlaşması ile de asit yağmurları oluşur.
Sera Etkisi
b. Su ve Toprak Kirliliği
Su ve toprak kirliğine yol açan başlıca kirleticiler şunlardır. • Organik sıvılar

• Plastikler gibi polimerik malzemeler • Ağır metaller
• Petrol ve petrol ürünleri • Piller
• Deterjanlar • Endüstriyel atıklar
Toprak kirliliğine yol açan tüm etkiler, aynı zamanda yer altı sularını da etkilediği için su kirliliğine de yol açar.

KİMYANIN TEMEL KANUNLARI VE KİMYASAL HESAPLAMALAR
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 KİMYANIN TEMEL KANUNLARI
Kütlenin Korunumu yasası
• Bir kimyasal tepkimede, tepkimeye giren maddelerin Kütlenin Korunumu Kanunu 1774'te Antoine Laurent Lavo-
kütleleri toplamı, oluşan ürünlerin kütleleri toplamına isier tarafından ortaya konulmuştur. Yaptığı deneylerde, bir
eşittir. miktar kalay ve hava içeren bir cam balonun ağzını kapata-
• Bir kimyasal tepkimede madde yoktan var olmaz, var rak tartmıştır. Sonra bu kapalı cam balonu ısıtmış ve kalayın
olan madde de yok olmaz. beyaz bir toza dönüştüğünü görmüştür. Kabı tekrar tarttı-
• Kimyasal tepkimelerde toplam kütle korunur. ğında kütlenin değişmediğini gözlemlemiştir.
Kütle
Sn(k) Isı SnO2(k)

O2(g) 150 SnO2
118
32 Sn
O2
Sn(k) + O2(g) SnO2(k)
Zaman
118 g 32 g 150 g
Tepkimeye giren kalay ve oksijen elementlerinin kütlelerinin toplamı,

Kalay(IV) oksit bileşiğinin kütlesine eşittir.

1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
sabit oranlar yasası
• Bir bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri arasında Sabit oranlar kanunu 1799 yılında Joseph Proust tarafından
değişmeyen sabit bir oran vardır. Buna elementlerin ortaya atılmıştır. Yaptığı deneylerde, hep aynı miktar bakırı,
kütlece birleşme oranları denir. sülfürik asitte çözüp sodyum hidroksit ile çöktürdüğünde
• Bir bileşiği oluşturan elementler sabit bir kütle oranında daima aynı kütlede ürün elde ettiğini belirtmiştir.
birleşirler.
• Bir bileşiği oluşturan elementlerin kütlece yüzdeleri sabit-
tir.
• Bir bileşiği oluşturan elementlerin atom sayıları arasın- Mg'un O'in MgO'in Mg kütlece
da da sayıca birleşme oranı vardır. kütlesi kütlesi kütlesi O
• Elementlerin kütlece birleşme oranları ile sayıca birleş- birleşme oranı
me oranları farklıdır. 3g 2g 5g 3
2
3
6g 4g 10 g
2
CO2 bileşiğinde
Elementlerin Elementlerin 3
kütlece birleşme oranı sayıca birleşme oranı 9g 6g 15 g
2
mC 3 nC 1
= = 3
mO 8 nO 2 24 g 16 g 40 g
2
Karbondioksit
Kullanılan magnezyum ve oksijen miktarına göre oluşan

C 1
= = MgO kütlesi değişir, ancak Mg kütlece birleşme oranı de-
O 2 O
ğişmez.
3
MgO bileşiğinde Mg'un kütlesinin O'nin kütlesine oranı dir.
2
Mg’nin kütlesi (g) MgO bileşiğinin kütlesi (g)
9 15
6 10
3 5
O’nun kütlesi (g) Mg’un kütlesi (g)

2 4 6 3 6 9
Elementler sabit oran dışındaki miktarlarda tepkimeye girdiklerinde maddelerden bir tanesi biter, bir tanesinden bir miktar
artar. Örneğin 3 er gram Mg ve O kullanılırsa, 3 g Mg ile 2 g O tepkimeye girer ve 1 g O artar.

1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
katlı oranlar yasası
• İki element arasında birden fazla bileşik oluşabiliyorsa, Bileşikler arasında katlı oran aranabilme şartları
elementlerden birinin miktarları eşitken diğer elemen- • Bileşiklerin aynı tür elementler arasında oluşması gere-
tin miktarları arasında tam sayılarla ifade edilen bir oran kir. Örneğin CH4 ile CO2 arasında katlı oran aranmaz.
vardır. • Bileşikler iki türden fazla element içermemelidir. Örne-
• CO ve CO2 bileşiklerinde aynı miktarda karbon ile birle- ğin, H2SO4 ile H2SO3 arasında katlı oran aranmaz.
şen oksijenlerin miktarları arasında 1 katlı oranı vardır. • Bileşiklerin basit formülleri aynı olmamalıdır. Örneğin
2 N2O4 ile NO2 arasında katlı oran aranmaz.
• Elementlerin kütlece ve sayıca miktarları arasındaki katlı
oran aynı sonucu verir. Örneğin CO ve CO2 bileşiklerinde
1
karbon sayıları eşitken oksijen sayıları arasındaki oran
2 Kimyasal değişimler ile ilgili Kütlenin Korunumu Kanunu ve
dir.
Sabit Oranlar Kanunundan yararlanan John Dalton 1803-
1808 tarihleri arasında bir atom kuramı geliştirdi. Ardından
1840 yılında Dalton bu atom kuramıyla, Katlı Oranlar Kanu-
nu’nu açıklamıştır.
Bileşiğin Elementlerin Oksijenler arasındaki

formülü kütleleri katlı oran
CO 12 g C 16 g O • Bir elementin katlı oranı bulunurken diğer element
16 1
= miktarları eşit değilse öncelikle bunlar eşitlenir. Örneğin
CO2 12 g C 32 g O 32 2
NO2 ve N2O5'de oksijenler arasındaki katlı oranı bulmak
için önce NO2 bileşiği 2 ile genişletilerek azot atom
sayıları eşitlenir.
Karbonmonoksit
N2O4
N2O5
4
oksijenler arasındaki katlı oran tir.
5
Karbonmonoksitteki oksijenin X
Karbondioksit Karbondioksitteki oksijene oranı • Bir element için katlı oran ise diğer element için katlı
Y
Y
oran tir. Yukarıdaki örnekte oksijenler arasındaki katlı
1 X
= 4
2 oran iken aynı miktarda oksijen ile birleşen azotlar
5
5
arasındaki katlı oran 4 tür.
Dalton atom teorisine göre kimyanın temel kanunlarının • Dalton atom teorisine göre, bir elementin tüm atomları
açıklanması kütlece aynıdır. Bu nedenle bileşiği oluşturan elementle-
• Dalton Atom Teorisi’ne göre kimyasal değişmelerde rin yüzde bileşimi tek bir değer olmalıdır. Yani bileşikler
atomların sayıları ve türleri değişmez, atomlar yeniden oluşurken elementler sabit oranlar kanununa uymalıdır.
düzenlenerek farklı maddeleri oluşturur. Buna göre kim- • Dalton, Katlı Oranlar Kanunu’nu kendi atom kuramıyla
yasal değişimlerde kütle korunur. 1840’ta açıklamıştır.

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 MOL KAVRAMI
mol TANECİK SAYISI İLİŞKİSİ
Mol latince büyük yığın anlamına gelir. Küçük maddelerin 6,02x1023 sayısı Avogadro sayısı olarak bilinir.
oluşturduğu büyük yığınları tanımlamaya yarar.
Mol, çok küçük tanecikler için kullanılan bir grup ismidir. Avogadro sayısı kısaca NA veya NO ile gösterilir.
1 düzine = 12 tane
1 mol tanecik her zaman 6,02x1023 tanedir.
1 deste = 10 tane
1 mol = 6,02x1023 tane
Mol Sayısı - Tanecik Sayısı İlişkisi

Tanecik sayısı ile mol sayısı arasındaki matematiksel ilişki aşa-
1 mol Fe elementi 6,02 x 1023 tane Fe atomundan ğıdaki gibidir.
2 mol He elementi 12,04 x 1023 tane He atomundan N
n=
NA
1 mol H2O bileşiği 6,02 x 1023 tane H2O molekülünden
Tanecik sayısı
3 mol O2 elementi 18,06 x 1023 tane O2 molekülünden oluşur. n = Mol sayısı =
Avogadro sayısı
1 atom-gram Na 1 mol Na atomu 1 molekül CO2 = 1 tane CO2 molekülü demektir.

1 molekül-gram CO2 1 mol CO2 molekülü
1 mol CO2 = 6,02 x 1023 tane CO2 molekülü anlamına gelir.
1 formül-gram NaCl 1 mol NaCl bileşiği
1 iyon-gram NO3- 1 mol NO3- iyonu 1 atom hidrojen = 1 tane hidrojen (H) atomu demektir.
Atom sayısı
N
n=
NA
Tanecik sayısı Mol sayısı
Molekül sayısı

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 MOL KAVRAMI
mol - KÜTLE İLİŞKİSİ
Mol Sayısı - Kütle İlişkisi

Herhangi bir elementin 1 mol atomunun gram türünden küt- Kütle ile mol sayısı arasındaki matematiksel ilişki aşağıdaki
lesine o elementin mol kütlesi (atom kütlesi, MA) denir. gibidir.
Elementlerin atom kütleleri soru sonunda bilgi olarak verile-
ceği için ezberlenmesine gerek yoktur. m
n=
MA
He: 4 g/mol Kütle (g)

n = Mol sayısı =
Mol kütlesi
1 mol He elementi 4 gram
2 mol He elementi 8 gram Herhangi bir bileşiği oluşturan elementlerin atom kütleleri
toplamına o bileşiğin mol kütlesi denir.
0,2 mol He elementi 0,8 gram
1 mol H2O bileşiği = 2x1 + 16 = 18 gramdır. (H: 1, O: 16 g/
mol)
m
n=
MA
Mol sayısı Kütle
1 mol CaCO3 bileşiği
1 mol Ca 1 mol C 3 mol O
40 g 12 g 48 g
Toplam 100 g

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 MOL KAVRAMI
BAĞIL ATOM kütleSİ VE akb
Bağıl Atom Kütlesi

1 tane 12C izotopunun kütlesinin 1/12’sine 1 atomik kütle bi-
rimi (1 akb) denir. akb, gram ya da kg gibi bir kütle birimidir.
Ancak g ve kg a göre çok küçük bir değere sahiptir.
1 g = 6,02x1023 akb'dir.
12
Bir elementin kütlesi, C izotopu ile karşılaştırılarak belir-
lenmiştir. Elementlerin akb türünden kütlelerine bağıl atom 1 akb aynı zamanda 1 tane protonun kütlesine eşit kabul edi-
kütlesi denir. lir.
103 kat 103 kat 6,02x1023 kat

Ton Kg g akb
1 ton = 1000 kg 1 kg = 1000 g 1 g = 6,02 x1023 akb
Bir tane atom çok küçük olduğu için küçük bir kütle birimi olan akb ile ifade edilmiştir.
(C: 12) (H2O: 18)

1 mol C 12 gram 1 mol H2O 18 gram
1 tane C 12 akb 1 tane H2O 18 akb
Akb
m
n=
MA
Mol sayısı Kütle 1 g = 6,02 x 1023 akb
Gram

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 MOL KAVRAMI
mol - HACİM İLİŞKİSİ
Mol Sayısı - Hacim İlişkisi

Normal koşullarda (0 oC, 1 atm) 1 mol gaz 22,4 litre hacim NK'daki gazların hacimleri ile mol sayısı arasındaki matema-
kaplar. Gazın türü, hangi atomlardan oluştuğu önemli değil- tiksel ilişki aşağıdaki gibidir.
dir.
V
n=
NK da 1 mol He gazı 22,4 L 22,4
NK da 2 mol He gazı 44,8 L
Hacim (L)
NK da 1 mol CO2 gazı 22,4 L n = Mol sayısı =
NK da 0,5 mol CO2 gazı 11,2 L
22,4
NO2
Avogadro Yasası: Aynı şartlar altında, tanecik sayıları eşit olan gazlar eşit hacim kaplar.
Atom sayısı Akb
N m
n= n=
NA MA
Tanecik sayısı Mol sayısı Kütle
Molekül sayısı n=
V Gram
22,4
Hacim
NK'da Gazlar

3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 KİMYASAL TEPKİMELER VE DENKLEMLER
Kİmyasal Denklemler ve Denkleştİrİlmesİ

• Kimyasal bir tepkime; bir veya birkaç saf maddenin belli Kimyasal Tepkime Denklemi
koşullarda kimyasal değişime uğraması sonucunda başka • Tepkime oku, tepkimenin yönünü gösterir. Okun solundaki
madde veya maddelere dönüşmesidir. maddeler girenler, sağındakiler ise ürünler olarak nitelendiri-
• Kimyasal tepkimelere bir enerji eşlik eder. lir.
• Girenlerin ve ürünlerin fiziksel halleri parantez içine yazılır.
Gaz için (g) sıvı için (s) ve katı için (k), suda çözünmüş
Kimyasal tepkimeler de aşağıdaki özellikler değişmez.
maddeler içinde (suda) veya (aq) ifadeleri kullanılır.
• Toplam atom sayısı ve cinsi • Tepkimenin yürümesi için gerekli olan sıcaklık, basınç ve
• Toplam tanecik sayısı (proton, nötron, elektron) katalizör ok üzerinde belirtilerek gösterilebilir.
• Çekirdek kararlılıkları Na(k) + H2O(sıvı) NaOH(suda) + 1 H2(g)

2
• Toplam kütle (Kütle değişimi önemsizdir.)
Girenler Ürünler
• Toplam elektriksel yük
• Toplam enerji Basit Tepkimelerin Denkleştirilmesi
• Denklemdeki bileşiklerden en çok atom içerenin katsayısı
1 kabul edilir. Diğer element ve bileşiklerin katsayıları da
Kimyasal tepkimelerde aşağıdaki özellikler değişebilir. buna göre bulunur.
• Atom hacmi veya çapı • Tek atomlu elementlerin (Cu, Fe, Hg, Ag….) ya da bileşikle-
• Atomların elektron sayıları ve dizilişleri rin (H2O, AlCl3, KNO3 ...) katsayıları kesirli sayı olamaz.
• Cl2, Br2, O2, N2, O3, P4, S6 gibi moleküllü yapıya sahip
• Toplam potansiyel enerji
elementlerin önüne kesirli sayılar ( 1 , 3 , 5 ...) gelebilir.
• Maddelerin fiziksel ve kimyasal özellikleri 2 2 2
• Toplam mol sayısı, molekül sayısı, hacim • Denkleştirme sırasında elementler en sona bırakılır.
Kİmyasal Tepkİme Türlerİ
Sentez Tepkimeleri Ayrışma (Bozunma, Analiz) Tepkimeleri
İki veya daha fazla madde bir araya gelerek, yeni bileşik • Bir bileşiğin kendinden daha basit maddelere ayrıldığı
oluştururlar. Bu tür tepkimeler için genel tepkime denk- tepkimelere ayrışma (analiz) tepkimeleri denir.
lemi aşağıdaki gibidir:
• Sentez tepkimelerinin tersi analiz tepkimesidir.
A+B AB • Genel tepkime denklemi aşağıdaki gibidir: A ve B mad-

deleri element ya da bileşik olabilir.
A ve B maddeleri element veya bileşik olabilir.

AB A+B
3
2Fe(k) + O2(g) Fe2O3(k)
2
3 2KCIO3(k) 2KCI(k) + 3O2(g)
KCl(k) + O2(g) KClO3(k)
2
2NaHCO3(k) Na2CO3(k) + H2O(g) + CO2(g)
CaO(k) + SO3(g) CaSO4(k)
CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g)
C(k) + O2(g) CO2(g)

ORBİTAL YAYINLARI
Yanma Tepkimeleri Asit - Baz Tepkimeleri
• Bir maddenin oksijen (O2) ile verdiği tepkimeye yanma tepkimesi • Arrhenius’a göre; suda çözündüğünde orta-
denir. ma H+ iyonu veren maddeler asit, OH- iyonu
• Yanan madde element (metal, ametal) yada bileşik olabilir. veren maddeler bazdır.
• Metallerin yanma tepkimesi genelde yavaş gerçekleşir (aktif me- • Asitlerin sulu çözeltisiyle, bazların sulu çö-
taller hariç). Açık havada bırakılan demir (Fe) metalinin paslanması zeltisi karıştırıldığında asitten gelen H+ iyonu
(oksitlenmesi, korozyonu), yavaş gerçekleşen bir yanma tepkimesi- ile bazdan gelen OH- iyonu tepkime vermek-
dir. tedir.
3 • Asit-baz tepkimeleri genel olarak aşağıdaki
Metal : 2Fe(k) + O (g) Fe2O3(k)
2 2 şekilde ifade edilir.
Ametal : C(k) + O2(g) CO2(g) Asit + Baz Tuz + Su
Bileşik : CH4(g) + 2O2(g) CO2(g) + 2H2O(g)
2HCI + Ca(OH)2 CaCI2 + 2H2O
Bir yanma tepkimesinin gerçekleşmesi için; Asit Baz Tuz Su
1. Oksijen
HNO3 + NaOH NaNO3 + H2O
2. Yanacak madde
3. Belirli bir tutuşma sıcaklığı Asit Baz Tuz Su
gereklidir. Bu üç şart sağlandığında yanma tepkimesi başlar. H3PO4 + 3NaOH Na3PO4 + 3H2O
• Azot gazının yanması hariç bütün yanma tepkimeleri ekzotermiktir. Asit Baz Tuz Su
Çözünme - Çökelme Tepkimeleri
• Suda iyi çözünen iki farklı tuzun sulu çözeltileri karıştı- Çökelme tepkimesi veren iyonları daha net görmek için
rıldığında çözeltideki iyonlar tepkimeye girerek suda az tepkime denklemi aşağıdaki şekilde de yazılabilir.
çözünen yeni bir tuz oluşturabilir. Bu tür tepkimelere
çözünme-çökelme tepkimeleri denir.
Ag+ + NO3- + Na+ + CI- AgCI(katı) + Na+ + NO3-
• Katı AgNO3 ve NaCI tuzları suda iyi çözünür.
AgNO3(k) + su Ag+ (suda) + NO3- (suda) Çöken iyonların yer aldığı net iyon denklemi aşağıdaki gi-
(Çözünme Tepkimesi) bidir.
Ag+(suda) + CI–(suda) AgCl(k)
+ -
NaCl(k) + su Na (suda) + CI (suda)
(Çözünme Tepkimesi)
Net iyon denkleminde yer almayan Na+ ve NO3- iyonları
• AgNO3 ile NaCI’nin sulu çözeltileri karıştırıldığında Ag+ ile seyirci iyonlardır.
CI- iyonları tepkime vererek suda az çözünen AgCI tuzunu
oluştururlar. 2KI(suda) + Pb(NO3)2(suda) PbI2(k) + 2KNO3(suda)
AgNO3(suda) + NaCI(suda) AgCI(k) + NaNO3(suda)

(Çökelme Tepkimesi) CaCI2(suda) + Na2CO3(suda) CaCO3(k) + 2NaCI(suda)
BaCI2(suda) + Na2SO4(suda) BaSO4(k) + 2NaCI(suda)

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
6 KİMYASAL TEPKİMELERDE HESAPLAMALAR
denklemli miktar geçişleri
• Tepkimede yer alan maddelerden yalnızca birinin miktarı • Denklem katsayıları kullanılarak istenen maddenin mol
verilirse, denklem katsayıları kullanılarak miktar geçişleri sayısı bulunur.
yapılır. • Bulunan mol sayısı istenen birime çevrilir.
• Verilen madde miktarları mol sayısına çevrilir.
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

N2'nin Katsayılar ile orantılı geçiş
NH3'ün N2'nin Katsayılar ile orantılı geçiş
NH3'ün
mol sayısı mol sayısı mol sayısı mol sayısı
Verilen İstenen İstenen Verilen

• Hacim • Hacim • Hacim • Hacim
• Kütle • Kütle • Kütle • Kütle
• Tanecik sayısı • Tanecik sayısı • Tanecik sayısı • Tanecik sayısı
Çözüm:
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

2 mol 4 mol
2 mol N2'den 4 mol NH3 oluşur.
N2 NH3
Örnek
56 gram N2 nin yeterince H2 ile; m 56 g
n=
= = 2 mol m = n x MA = 4 mol x 17 g/mol
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) MA 28 g/mol m = 68 g NH3
denklemine göre tepkimeye girdiğinde en fazla kaç gram NH3

elde edilir? (H: 1, N: 14 g/mol)
56 g N2 68 g NH3
oluşur.
En fazla 68 g NH3 elde edilebilir.

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
artan madde problemleri
• Tepkimeye giren birden fazla maddenin miktarı verilir ve

oluşan ürün ve artan madde miktarları sorulur.
• Verilen madde miktarları mol sayılarına çevrilir.
• Mol sayıları denklem katsayılarına bölünür.
• Küçük olan oran mol oranları ile çarpılarak harcanan ve

oluşan maddelerin mol sayıları bulunur.
• Tepkimeye girenlerden biri tükenir, diğerinden bir miktar

artar.
• Tükenen madde sınırlayıcı bileşendir.
Çözüm: Mol oranları ve başlangıç molleri tepkime denkleminin

altına yazılır.
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

Mol oranları: 1 mol 3 mol 2 mol
6 kat 2 kat
Örnek Başlangıç molleri: 6 mol 6 mol -
6 mol N2 ve 6 mol H2 nin tepkimesinden en fazla kaç mol Küçük oran (2 kat) kullanılır.
NH3 elde edilir? Hangi maddeden kaç mol artar? Sınırla-
yıcı bileşen hangisidir?
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Mol oranları: 1 mol 3 mol 2 mol
2 kat 2 kat 2 kat
Başlangıç molleri: 6 mol 6 mol -
Değişim: -2 mol -6 mol +4 mol
Son: 4 mol N2 artar - 4 mol NH3 oluşur.
4 mol N2 artar.
4 mol NH3 oluşur.
H2 tükenir, sınırlayıcı bileşendir.

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
saflık problemleri
• Tepkimeye giren maddenin içerisinde farklı maddeler • Bir maddenin saflık yüzdesi aşağıdaki formül ile bulunur.
(safsızlıklar) bulunabilir.
• Saflık yüzdesi verilerek oluşabilecek ürün miktarı sorulabi- Saf maddenin kütlesi
Saflık Yüzdesi (%) = x 100
lir ya da karışımın kütlesi ve oluşan ürün miktarı verilerek Saf olmayan karışımın
maddenin saflık yüzdesi sorulabilir. toplam kütlesi
Saflık yüzdesi verilerek Karışımın kütlesi ve oluşan ürün verilerek

oluşan madde miktarı soruluyorsa saflık yüzdesi soruluyorsa
CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g) CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g)

Saf maddenin Katsayılar ile orantılı geçiş
Ürünün Saf maddenin Katsayılar ile orantılı geçiş
Ürünün
mol sayısı mol sayısı mol sayısı mol sayısı
Saf maddenin Saf maddenin

kütlesi kütlesi
Ürün miktarı
Ürün miktarı
Saf maddenin kütlesi • Hacim
Saflık Yüzdesi (%) = x 100 • Hacim
Saf olmayan karışımın • Kütle Saf maddenin kütlesi
toplam kütlesi Saflık Yüzdesi (%) = x 100 • Kütle
• Tanecik sayısı Saf olmayan karışımın
toplam kütlesi • Tanecik sayısı
Verilen
• Hacim • Kütle • Tanecik sayısı Karışımın kütlesi
Çözüm:
1,5 mol saf 1,5 mol CO2
1,5 mol CaCO3'ten 1,5 mol CO2 oluşur.
CaCO3 oluşur.
Örnek m 150 g
=
n= = 1, 5 mol CaCO3 m = n . MA
MA 100 g/mol
200 gram kütlece % 75 saflıktaki CaCO3 örneği ısıtıldığında en m = 1,5 . 44
fazla kaç gram CO2 gazı oluşabilir? m = 66 g CO2
150 g saf
(CO2: 44, CaCO3: 100 g/mol) CaCO3
Saf CaCO3 kütlesi

75 = x 100 66 gram
200 g
150 gram saf CaCO3 vardır. CO2 gazı oluşur.
200 g CaCO3 Örneği

En fazla 66 gram CO2 gazı oluşabilir.

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
verim ve YÜZDE problemleri
• Tepkimeye giren maddelerden en az biri tükenmişse • Bir tepkimenin % verimi aşağıdaki formülle bulunur.
tepkime %100 verimle gerçekleşmiş demektir.
Gerçekte oluşan miktar
• Tepkimeye giren maddelerden tükenen yoksa tepkime % Verim = x 100
%100 verimle gerçekleşmemiştir. Teorik olarak oluşması
beklenen miktar
Başlangıçta alınan madde miktarı ve oluşan Başlangıçta alınan madde miktarı ve tepkime verimi
ürün miktarı verilmiş "Tepkime verimi" soruluyorsa verilmiş "oluşması gereken ürün miktarı" soruluyorsa
CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g) CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g)

Maddenin Katsayılar ile orantılı geçiş
Mol Maddenin Mol
Katsayılar ile orantılı geçiş
mol sayısı sayısı mol sayısı sayısı
Maddenin Maddenin Oluşan ürün

Teorik olarak tepkimeye giren miktarı
verilen miktarı oluşması gereken miktarı
ürün miktarı
% Verim
% Verim
Gerçekte Maddenin
oluşan ürün verilen miktarı
miktarı
Çözüm:

0,5 mol 0,5 mol CaCO3'ten 0,5 mol CO2 oluşur.
0,5 mol
saf CaCO3 CO2 oluşur.
Örnek
m = n . MA
50 gram saf CaCO3 katısının ısıtılması sonucunda 5,5 gram CO2 m 50 g m = 0,5 . 44
=
n= = 0, 5 mol CaCO3
gazı oluşmaktadır. Buna göre tepkime % kaç verimle gerçekleş- MA 100 g/mol m = 22 g CO2
miştir? (CO2: 44, CaCO3: 100 g/mol) oluşması beklenir.
50 gram saf
CaCO3
Teorik olarak 22 gram
CO2 oluşması beklenir.
5,5 gram oluştu
% Verim = x 100
22 gram oluşması
bekleniyordu
Gerçekte 5,5 g CO2
% Verim = % 25 verimle gerçekleşmiştir.
oluştuğu verilmiştir.

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
mol kütlesi (ma) bulma problemleri
Soruda bilinmeyen maddenin mol kütlesi (MA'sı) soruldu- Örnek

ğunda, verilenler yardımıyla o maddeye ait bir mol sayısı (n)
ve kütle (m) değeri bulunur. Mol sayısı ve kütlesi kullanıla- XO + 2HCI XCI2 + H2O
rak, Denklemine göre 16 gram XO'nun yeterli miktardaki HCI
m ile tepkimesinden 7,2 gram H2O oluşmaktadır. Buna göre,
n= X elementinin mol kütlesi kaç gram/mol'dür? (H: 1, O: 16
MA
g/mol)
formülü yardımıyla MA belirlenir.
Çözüm:
XO + 2HCI XCI2 + H2O XO + 2HCI XCI2 + H2O
Molekül kütlesi
Mol 0,4 mol H2O için 0,4 mol XO
bilinmeyenin Katsayılar ile orantılı geçiş 0,4 mol 0,4 mol H2O
sayısı harcanmalıdır.
mol sayısı XO
Molekül kütlesi 7, 2 g
n=
bilinmeyenin 16 gram 18 g/mol
kütlesi XO n = 0, 4 mol H2O
Kütlesi bilinen
m madde
n= MA 16 g
XO = 40 g/mol
MA 0, 4 mol =
MA
7,2 gram H2O
X + 16 = 40
X = 24 g/mol
FORMÜL bulma problemleri
Kaba Formül (Basit Formül) Gerçek Formül (Molekül Formülü)

Bir bileşiği oluşturan atomların cinsini ve oranını belirten Bir bileşiği oluşturan atomların cinsini, oranını ve sayısını
formüldür. Kaba formülde molekülü oluşturan atomların belirten formüldür. Molekül formülünde simgelerin altında-
kaçar tane olduğu bilinemez. ki sayılar, bileşiğin bir molekülü içindeki element atomları-
nın gerçek sayılarını gösterir.
XaYb
Bir bileşiğin kaba formülünün bulunabilmesi için bileşiği

X'in mol sayısı Y'in mol sayısı oluşturan atomların ayrı ayrı mol sayıları bulunur ve bu
bulunur, X'in bulunur, Y'in sayılar en küçük tam sayılar haline getirilir.
altına yazılır. altına yazılır.
Şayet bileşiğin gerçek (molekül) formülü isteniyorsa
kaba kaba formül bulunduktan sonra bileşiğin mol küt-
lesi ya da içerdiği toplam atom sayısı verilmelidir.
Bu sayılar en küçük tam sayıya
çevrilirse basit formül bulunur.

4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
karışım problemleri
bileşenlerden birinin tepkime verdiği karışım problemleri

• Karışımı oluşturan maddelerden bir tanesi tepkimeye maddenin miktarı belirlenir.
giriyorsa, hesaplamalar bu bileşen üzerinden yapılır. • Toplam madde miktarı da kullanılarak tepkime vermeyen
• Tepkime veren maddenin tepkimesi yazılır. maddenin miktarı bulunur.
• Açığa çıkan madde yardımıyla karışımdaki tepkime veren
Tepkimeye giren maddenin miktarı üzerinden açığa

çıkan madde miktarını belirlemek
Örnek
50 gramlık pirinç alaşımı (Cu – Zn) yeterince HCI ile tepkimeye
girdiğinde NK’da 8,96 L hacim kaplayan H2 gazı açığa çıkıyor. Buna
Cu + 2HCI Tepkime vermez
göre alaşımda kaç gram bakır bulunur? (Cu: 64, Zn: 65 g/mol)
Zn + 2HCI ZnCI2 + H2 Çözüm:
Tepkime veren Açığa çıkan Cu + 2HCI Tepkime vermez
maddenin Katsayılar ile orantılı geçiş maddenin
mol sayısı mol sayısı Zn + 2HCI ZnCI2 + H2
0,4 mol
Zn tepkimeye Katsayılar ile orantılı geçiş 0,4 mol
girmiştir. H2
Tepkime verenin Açığa çıkan

kütlesi madde miktarı m = n . MA 8, 96 L
n=
m = 0,4 . 65 22, 4 L/mol
m = 26 g Zn n = 0, 4 mol H2
Toplam
Kütle NK'da 8,96 L
H2
26 g
Tepkime vermeyen
Zn
maddenin kütlesi 50 g - 26 g = 24 g
Cu bulunur.
Toplam
kütle 50 gram
Birden Fazla Bileşenin Tepkimeye Girdiği Karışım Problemleri
• Karışımı oluşturan birden fazla madde tepkimeye giriyor- CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O
sa, her bir bileşenin tepkimesi ayrı ayrı yazılır. x mol 2x mol x mol 2x mol
• Açığa çıkan veya harcanan maddeler yardımıyla karışım-
daki tepkime veren maddelerin miktarı belirlenir.
C2H4 + 3O2 2CO2 + 2H2O
• İki bilinmeyenli denklemler kullanılarak bileşenlerin mik-
y mol 3y mol 2y mol 2y mol
tarları bulunur.
x+y mol 2x+3y mol x+2y mol 2x+2y mol

KARIŞIMLAR
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
7 KARIŞIMLARIN SINIFLANDIRILMASI VE ÇÖZÜNME OLGUSU
KARIŞIMLARIN ÖZELLİKLERİ
İki ya da daha fazla maddenin bir araya gelerek, Karışımların Özellikleri
kendi özelliklerini kaybetmeden oluşturdukları • Homojen veya hetorojen olabilirler.
sisteme karışım denir. • Sabit bir erime, kaynama, donma noktaları ve özkütleleri yoktur.
• Belirli bir sembol ya da formülleri yoktur.
Karışımı oluşturan maddelere bileşen denir. Bile- • Fiziksel yöntemlerle bileşenlerine ayrılırlar.
şenler element veya bileşik olabilir. • Bileşenleri arasında belirli bir kütle oranı yoktur.
KARIŞIMLARIN SINIFLANDIRILMASI
Karışım Türü Homojen Karışım Kolloit Heterojen Karışım
-9
Tanecik Boyutu 10 m'den küçük 10-9 m ile 10-6 m arasında 10-6 m'den büyük
Örnek Tuzlu su, kolonya, hava Süt, jöle, kan Tebeşir tozu-su, zeytinyağı-su
Homojen Karışımlar (Çözeltiler) Kolloitler Heterojen Karışımlar
Bileşimi ve fiziksel özellikleri her nok- Çıplak gözle bakıldığında Her noktasında aynı özelliğe sahip olma-
tasında aynı olan karışımlar homojen homojen gibi veya bulanık yan karışımlardır.
karışımlar olarak adlandırılır. Homo- görünen ancak mikroskop- Süspansiyon
jen karışımların bir diğer adı çözeltidir. la bakıldığında heterojen
Bir katının sıvı içerisinde parçacıklar halin-
Çözeltiyi oluşturan bileşenler çözücü olduğu anlaşılan karışım-
de dağılması ile oluşan heterojen karışım-
ve çözünendir. Genellikle, çözeltide lardır.
lara denir. Tebeşir tozu-su, çamurlu-su,
miktarı çok olan bileşene çözücü, az Kolloitler homojen ve hete- ayran.
olan bileşene ise çözünen denir. Şe- rojen karışımların arasında
Emülsiyon
kerli su çözeltisinde su çözücü, şeker bir karaktere sahiptir.
çözünendir. Bir sıvının başka bir sıvı içinde heterojen
Süt, krema, çalkalanmış
olarak dağılmasıyla oluşan karışımlara
yumurta, sabun köpüğü,
Çözücü Çözünen Çözelti Örnek denir. Zeytinyağı-su, mazot-su, benzin-su,
renkli cam, boya ve kan.
Sıvı Katı Sıvı Şekerli su
mayonez.
Sıvı Sıvı Sıvı Alkollü su, sirke

Aerosol
Sıvı Gaz Sıvı Gazoz
Bir gaz içinde sıvı ya da katının dağılma-
sıyla oluşan heterojen karışımlara denir.
Katı Katı Katı Alaşım
Spreyler ve sis kümesi (sıvı aerosol), vol-
Gaz Sıvı Gaz Nemli hava kanik kirlilik, duman, amonyum klorür bu-
Tyndall konisi
Gaz Gaz Gaz Temiz hava harı (katı aerosol).
Yöntem Homojen karışım (Çözelti) Kolloit Heterojen karışım
Çıplak gözle bakıldığında homojen görünür Çıplak gözle bakıldığında hetero-

Gözlem Çıplak gözle bakıldığında homojendir.
ancak mikroskopla bakıldığında heterojendir. jendir.
Bekletildiğinde kendiliğinden
Çökme eğilimi Bekletildiğinde çökme olmaz. Santrifüj yöntemi ile çökme olur.
çökme olur.
Işık geçirmek Işık belli bir açıyla kırılır. Işık bir koni oluşturur (Tyndall konisi) Işık gelişigüzel saçılır

ORBİTAL YAYINLARI
ÇÖZÜNME OLGUSU
İki ya da fazla sayıda maddenin birbiri içerisinde homo- İyonik Çözünme:

jen olarak dağılmasına çözünme denir. Çözünen madde iyonlarına ayrılıyorsa, iyonik çözünme
Çözünme olayı üç basamakta gerçekleşir. gerçekleşir. Asitler, bazlar ve tuzlar suda iyonlarına ayrı-
1. Çözücü moleküllerinin birbirinden ayrılması larak çözünürler.
2. Çözünen taneciklerin birbirinden ayrılması HI(suda) H+(suda) + I–(suda)
3. Çözücü ile çözünen tanecikleri arasındaki etkileşimler. KOH(suda) K+(suda) + OH–(suda)
NaCI(suda) Na+(suda) + CI–(suda)
Basamak 1 Basamak 2 Sodyum klorür (NaCI) suda, Na+ ve CI– iyonlarına ayrılarak
çözülür. Oluşan Na+ iyonları suyun kısmen negatif yüklü
Isı alarak Isı alarak –
Çözücü gerçekleşir gerçekleşir Çözünen olan oksijen kısmı tarafından sarılır. Aynı zamanda CI iyon-
ları da su moleküllerinin kısmen pozitif yüklü olan hidrojen
Basamak 3 Gerçekleşirken
ısı verir kısmı tarafından sarılır. Bu şekilde iyonların su molekülleri
tarafından sarılmasına hidratlaşma (hidratasyon) denir.
Çözelti
NaCI kristali
Moleküler Çözünme
Çözünen madde çözücü içerisinde moleküler olarak da-
ğılıyorsa, moleküler çözünme gerçekleşir.
Çözeltide iyonlar bulunmadığı için bu tür çözeltiler elekt- Na+ ve CI- iyonlarının su molekülleri tarafından sarılması, hidratlaşması
riği iletmezler. İyonlar hidratlaştığı zaman enerji açığa çıkar. Bu enerjiye
hidratlaşma enerjisi denir. Açığa çıkan enerji (hidratlaş-
C6H12O6(k) + su C6H12O6(suda) ma enerjisi) iyonları birbirinden ayırmak için gerekli olan
C2H5OH(s) + su C2H5OH(suda) enerjiden büyükse çözünme gerçekleşir.
Bu olay su yerine başka bir çözücü tarafından gerçekleş-
tirilirse solvatasyon olarak adlandırılır.
ZAYIF ETKİLEŞİMLER VE ÇÖZÜNME
Çözücü ve çözünen tanecikleri arasındaki etkileşimler aşa- Polar maddeler polar çözücülerde, apolar maddeler apolar
ğıdaki gibi özetlenebilir. çözücülerde iyi çözünürler. Yani "Benzer, benzeri çözer".
• Polar moleküller su içerisinde çözünürken dipol-dipol
Çözünen Çözücü Etkileşim türü
etkileşimleri geçerlidir.
İnd. dipol-ind. dipol • Bileşiğin yapısında F, O veya N atomu varsa bu tür bileşikler
Apolar (I2) Apolar (CCI4)
etkileşimleri (London) suyla hidrojen bağları oluşturarak çözünür. C2H5OH (etil
Polar (HBr) Polar (H2O) Dipol-dipol etkileşimleri alkol), CH3OH (metil alkol), Glikoz (C6H12O6), NH3 (amon-
İyon (NaCl) Polar (H2O) İyon-dipol etkileşimleri yak), (CH3)2O (dimetil eter) ve CH3COOH (asetik asit) gibi
bileşikler suyla hidrojen bağı oluşturarak çözünürler.

KARIŞIMLAR
2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
7 ÇÖZELTİLER VE DERİŞİMLERİ
ÇÖZELTİLERDE DERİŞİM
Derişim, bir çözeltinin içerdiği çözünen madde miktarının

ölçüsüdür. Çözücü ve çözünenin oranını ifade eder. 0,1 g Şeker 1 g Şeker 1 g Şeker 10 g Şeker
Seyreltik Çözelti – Derişik Çözelti

İki çözelti karşılaştırıldığında; aynı koşullarda eşit miktarda
100 mL 100 mL 100 mL 100 mL
çözücü içerisinde çözünen madde miktarı fazla olan çözel- Su Su Su Su
Seyreltik Çözelti Derişik Çözelti Seyreltik Çözelti Derişik Çözelti

tilere derişik, az olan çözeltilere seyreltik çözelti denir.
Ancak bu nitel bir tanımlamadır. Yani derişikliğin veya sey-

reltikliğin sınırı belli değildir.
1 g Şeker ile hazırlanan çözelti, 0,1 g şeker ile hazırlanan
Çözelti kütlesi = Çözücü kütlesi + Çözünen kütlesi çözeltiye göre derişiktir. Ancak aynı çözelti 10 g şeker ile
Çözelti hacmi ≠ Çözücü hacmi + Çözünen hacmi hazırlanan çözeltiye göre seyreltiktir.
DERİŞİM BİRİMLERİ
a. Kütlece % Derişim b. Hacimce % derişim
100 gram çözeltide çözünen maddenin gram cinsinden 100 mL çözeltide çözünmüş sıvının mL cinsinden hac-
kütlesidir. midir.
mçözünen Sıvı-sıvı çözeltiler için kullanılan bir derişim türüdür.
Kütlece % derişim = x 100
mçözelti Vçözünen
Hacimce % derişim = x 100
Vçözelti
5 g şeker 95 g suda çözülürse, oluşan 100 gram çözelti
kütlece %5 oranında şeker içerir. 5 mL alkol üzerine su eklenerek hacmi 100 mL ye tamam-
lanırsa, oluşan çözelti hacimce % 5 oranında alkol içerir.
c. Milyonda bir kışım (ppm)

Çok seyreltik çözeltilerde, derişim birimi olarak "ppm" kul-
lanılır.
ppm milyonda bir kısım anlamına (ppm İngilizce parts per
million kelimelerinin kısaltması) gelen derişim birimidir.
mçözünen
ppm derişim = x 106
mçözelti
Çok seyreltik çözeltilerde çözücünün kütlesi ile çözelti-

nin yaklaşık olarak aynıdır. Dolayısıyla, sulu çözeltilerde 1
ppm'lik derişim aynı zamanda çözeltinin her 1 L'sinde 1 mg
çözünen madde olduğu anlamına gelir.

KARIŞIMLAR
3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
7 KOLİGATİF ÖZELLİKLER
KOLİGATİF ÖZELLİKLER
Çözünenin türüne bağlı olmayıp sadece çözünenin tanecik Koligatif özelliklerin sayısal değerini belirlemek için çözü-
derişimine bağlı olan özelliklere koligatif özellikler denir. nenin ne olduğunu değil, sadece derişimini bilmek gerekir.
Çözeltilerin
Koligatif Özellikleri
Kaynama noktası Osmotik

yükselmesi basınç
Donma noktası
düşmesi
Kaynama Noktası Yükselmesi (Ebüliyoskopi)

Sıvıda uçucu olmayan katı bir madde çözündüğünde sıvı- 2 Noktasında çözelti doymuştur. Buharlaşan çözücü ile
nın kaynama noktası artar. orantılı bir şekilde çözünmüş olan katı çöker. Bu durum-
Kaynama noktasında ki artış, çözünen katı miktarı ile doğ- da çözelti derişimi sabittir. Kaynama noktası da artık sabit
ru orantılıdır. kalır.
Saf su 1 atm dış basınç altında 100 oC’de kaynamaktadır.
Saf suyun içerisinde uçucu olmayan katı bir madde çözün- Sıcaklık (oC)
düğünde suyun kaynama noktası 1 atm dış basınçta 100 Dış Basınç 1 atm
oC’nin üzerine çıkar ve kaynarken sıcaklık sabit kalmaz Çözelti (Tuzlu su)
2
(yükselmeye devam eder). 1
100+x
1 Noktasında çözelti (su + uçucu olmayan katı) kaynama- 100 Saf Çözücü (Su)
ya başlar. Çözelti doymamıştır. Çözeltinin buhar basıncı dış
basınca eşittir. Yalnız sıcaklık yükselmeye devam eder. Bu- Zaman
har basıncı sabittir.
Saf su ve tuzlu suyun ısıtılmasına ait sıcaklık zaman grafikleri

ORBİTAL YAYINLARI
KOLİGATİF ÖZELLİKLER
Donma Noktası Alçalması (Kriyoskopi)

1 atm basınç altındaki saf suyun donma noktası 0 0C'dir. Sıcaklık (oC)
Saf suyun içerisinde tuz, şeker ya da alkol gibi bir madde Dış Basınç 1 atm
çözündüğünde suyun donma noktası 0 0C'nin altına düşer.
Donma noktasındaki azalma içerisinde çözünmüş madde 0 Zaman
miktarı ile doğru orantılıdır. -t
Saf Su
Kışın arabaların radyatörlerine antifriz (etilen glikol) konul- Tuzlu Su
ması, buzlu yollara tuz atılması bu duruma örnek verile- Saf su ve tuzlu suyun soğutulmasına ait sıcaklık zaman grafikleri
bilir.
Osmotik Basınç
Osmoz olayı, çözünen taneciklerin geçemediği yarı geçir- Ters Osmoz
gen bir zardan çözücü moleküllerinin kendiliğinden geç- Derişik çözeltinin olduğu tarafa osmotik basınçtan daha
mesi olayıdır. fazla basınç uygulanırsa su moleküllerinin geçiş yönü de-
Yarı geçirgen zarın iki tarafında farklı derişimdeki çözeltiler ğişir. Bu olaya ters osmoz denir.
yer aldığında, çözücü daha seyreltik çözeltiden (daha fazla Ters osmoz ile;
çözücü içerir) daha derişik çözeltiye (daha az çözücü içerir) • deniz suyundan içme suyu elde edilebilir.
kendiliğinden geçer. • atık sular arıtılabilir.
Osmotik basınç ise, osmoz sırasında daha seyreltik çözelti- • sert suların sertliği giderilebilir.
den, çözücü akışını durdurmak için gereken basınçtır.
Osmotik Basınç BASINÇ
SAF SU
OSMOZ SAF SU ÇÖZELTİ TERS

OSMOZ
i i
eçiş eçiş
Çözünen Su g Çözünen Su g
Tanecikler Tanecikler
YARI GEÇİRGEN YARI GEÇİRGEN

ZAR ZAR
TERS
ÇÖZELTİ OSMOZ SAF SU ÇÖZELTİ OSMOZ SAF SU

KARIŞIMLAR
4
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
7 KARIŞIMLARI AYIRMA VE SAFLAŞTIRMA YÖNTEMLERİ
ELEKTRİKlenme İLE AYIRMA

Cam, ebonit veya plastik çubuk sürtünme ile elektriklene- Elektriklenmiş
cam çubuk
bilir. Sürtünme ile elektriklenmiş olan bu maddeler küçük
kağıt parçaları, karabiber gibi bazı hafif maddeleri çekebi-
lirler. Karabiber – tuz karışımı bu yöntemle birbirinden ay- Karabiber
rılabilir.
Karabiber-tuz Tuz
MIKNATIS İLE AYIRMA

Demir (Fe), kobalt (Co) ve nikel (Ni) metalleri mıknatıs ta- Mıknatıs
rafından çekilir. Karışımdaki maddelerden biri mıknatıstan
etkilenirken, diğeri etkilenmiyorsa bunların birbirinden ay-
rılması için mıknatıs kullanılabilir. Nikel tozu – kum karışımı Nikel tozu
mıknatıslanma ile ayrılabilir. Mıknatıs nikel tozunu çeker ve
karışımdan ayrılmasını sağlar.
Nikel Tozu - Kum Kum
ÖZKÜTLE FARKI İLE AYIRMA

a. Aktarma (Dekantasyon) d. Pıhtılaştırma (Koagülasyon)
Süspansiyon şeklindeki katı – sıvı heterojen karışımlar ayrı- Su içerisinde asılı kalmış olan kolloitlerin çeşitli kimyasallar yar-
lırken kullanılan bir yöntemdir. dımıyla çökebilir hale getirilmesi işlemine koagülasyon denir.
Pıhtılaştırıcı, kolloit Çökelek dibe çökerken
Suda çözünmeyen ve yoğunluğu sudan büyük olan bir katı Pıhtılaştırıcı
(Elektrolit)
taneleri bağlayıp kolloidal tanecikleri
çökelek oluşturulur birlikte sürükler
suya eklenirse, katı dibe çöker. Çökme tamamlandıktan
sonra üstte kalan sıvının dikkatlice başka bir kaba aktarıl-
masına, aktarma (dekantasyon) denir. Zeytinden zeytinya- Safsızlıklar
ğı eldesi sırasında zeytinyağı ile zeytinin posası birbirinden

ayrılırken bu yöntem kullanılır. Kollotin çökmesini sağlayan maddeye koagülant denir. Ko-
agülasyon için en sık kullanılan koagülant maddeler; şap
b. Yüzdürme (Flotasyon)
[KAl(SO4)2.12H2O], demir (III) sülfat [Fe2(SO4)3] ve demir
Sıvıda asılı kalan katı partiküllerin su yüzeyine çıkarılma- (III) klorür (FeCl3) 'dür.
sına yüzdürme denir. Kükürt içeren bakır, kurşun ve çinko
Koagülasyon yöntemi içme suları veya atık sulardaki;
cevherlerinin ayrılmasında yüzdürme işlemi kullanılır.
• Anyonik ve organik bileşiklerin giderilmesi
c. Ayırma Hunisi İle Ayırma • Renk ve bulanıklık giderilmesi
Sıvı–sıvı heterojen karışımları ayır- • Tad ve koku oluşturan maddelerin giderilmesi
mak için ayırma hunisi kullanılabilir. • Suyun sertliğinin giderilmesi.
Sıvıların birbiri içinde çözünmemesi Zeytin yağı • Alg ve zararlı mikroorganizma türlerinin giderilmesi için
ve özkütlelerinin birbirinden farklı Su kullanılır.
olması gerekir. e. Santrifüjleme
Bu işlemde özkütlesi büyük olan sıvı Bir sıvıda asılı kalmış taneciklerin çöktürülmesi için kullanı-
önce ayrılır. lan bir yöntemdir. Santrifüj cihazı merkez kaç kuvveti yar-
Örnek; Zeytinyağı – su karışımı bu dımıyla küçük partiküllerin çökmesini sağlar. Kolloitler bu
yöntemle birbirinden ayrılabilir. yöntemle saflaştırılabilir.

ORBİTAL YAYINLARI
TANECİK BOYUTU FARKI İLE AYIRMA
a. Süzme (Filtreleme) b. Diyaliz
Kan Pompası
Katı-sıvı heterojen karışımların ay- Özellikle kolloidal karı- Antikoagulant
rılmasında süzme yöntemi kullanılır. şımların ayrıştırılmasında
Kirli Diyaliz Sıvısı
Tebeşir tozu-su karışımı süzgeç kağıdı kullanılan bir yöntemdir.
yardımıyla süzülür, tebeşir tozu ve su Diyaliz zarı, yarı geçir-
birbirinden ayrılır. gen bir zar olup üre gibi Diyaliz filitresi
Süzme işlemi katı-gaz heterojen karışım- küçük moleküller zardan

Temiz Diyaliz Sıvısı
ların ayrılmasında da kullanılabilir. Araba- geçerek kandan ayrılır.
larda kullanılan gaz filtresi, tozlu havalar- Kan proteinleri zardan
da takılan gaz maskeleri örnek verilebilir. geçemez ve kanda kalır. Hastaya Verilen Hastadan Alınan
Uçuculuk Farkı ile Ayırma

a. Buharlaştırma c. Ayrımsal Damıtma (Destilasyon)
Sıvı-katı homojen karışımlar (çözeltiler) için kullanılan fiziksel Kaynama noktaları birbirinden farklı olan sıvı – sıvı homojen karı-
bir ayırma yöntemidir. Örneğin, tuzlu sulardaki tuz, buharlaş- şımların birbirinden ayrılmasına, ayrımsal damıtma denir.
tırma yöntemiyle sudan ayrılabilir. Ham petrolün damıtılması ayrımsal damıtmaya örnek verilebilir.
b. Basit Damıtma (Destilasyon) Ayrımsal damıtma işleminde sıvıların kaynama noktaları ara-
Bir sıvının, önce buharlaştırılıp sonra tekrar yoğunlaştırarak sındaki fark ne kadar büyük olursa ayırma işlemi o kadar ba-
saflaştırılması işlemine denir. Katı-sıvı homojen karışımları şarılı olur. Ayrımsal damıtmada kaynama noktası küçük olan
birbirinden ayırmak için kullanılır. Tuzlu su, damıtma ile tuz ve sıvı, karışımdan önce ayrılır.
suya ayrıştırılabilir. Termometre
Su çıkışı
Termometre
Soğutucu
Su çıkışı Ayırma
kolonu
Tuzlu su Soğutucu Su
girişi
Damıtma
balonu Toplama
Su girişi kabı
Mantolu
ısıtıcı
Ayrımsal damıtma işleminde, basit damıtmaya ek olarak bir

Saf su ayırma kolonu kullanılar.
ÇÖZÜNÜRLÜK Farkı ile Ayırma

a. Kristallendirme b. Ekstraksiyon (Özütleme, Çekme)
Çözünürlüğü sıcaklıkla doğru orantılı olan katıların saflaştırılma- Katı yada sıvı fazda bulunan bileşenlerin, uygun bir çözücüde çö-
sında kullanılan bir saflaştırma yöntemidir. Şeker pancarından
elde edilen şekerin saflaştırılması (kristalize şeker) örnek verilebi- zünürlüklerinin farklı olmasından faydalanarak sıvı faza alınması-
lir. Çözünürlükleri birbirinden farklı iki katıyı ayırmak için ayrımsal dır. Bitkilerden ya da çiçeklerden güzel kokulu bileşenlerin eldesi,
kristallendirme işlemi uygulanır. çayın demlenmesi özütleme işlemine örnek verilebilir.

ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
8 ASİTLERİN VE BAZLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ
ASİTLER
Arrhenius'a göre; suda çözündüğünde ortama H+ iyonu • Suda tamamen iyonlaşan asitlere, kuvvetli asitler denir.
veren maddelere asit denir. H+ iyonları su çerisinde H3O+ HCI, HI, HNO3, HCIO4 örnek olarak verilebilir.
(hidronyum) şeklinde bulunur. • Suda kısmen iyonlaşan asitlere, zayıf asitler denir. HF,
H3PO4, CH3COOH, HCN örnek olarak verilebilir.
HCI(g) + H2O(s) H+(suda) + CI-(suda)
• Kuvvetli asitlerin iyonlaşma denklemi tek yönlü ok ile yazı-
HCI(suda) + H2O(s) H3O+(suda) + CI-(suda) lırken, zayıf asitlerinki çift yönlü ok ile yazılır.
H2SO4(suda) + H2O(s) H3O+(suda) + HSO4– (suda) • Kuvvetli asitlerin sulu çözeltileri elektrik akımını iyi iletir,
zayıf asitlerin sulu çözeltileri elektrik akımını az iletir.
CH3COOH(suda) + H2O(s) CH3COO-(suda) + H3O+(suda)
• Soy metaller (Cu, Hg, Ag, Pt, Au) hariç diğer metallerle
Asitlerin Genel Özellikleri tepkimelerinden tuz ve H2 gazı oluşur.
• Tatları ekşidir. Örneğin; sirke asetik asit, limon sitrik asit • Bazlarla tepkimeye girerek tuz oluştururlar.
içerdiği için ekşidir. • Karbonatlı bileşikler ile tepkimeye girerek tuz, su ve CO2
• 25 0C'deki sulu çözeltilerinin pH değerleri 7’den küçüktür. gazı açığa çıkarırlar
• İndikatör (ayıraç) özelliğindeki maddelerin rengini değiş-
tirirler. Örneğin; mavi turnusol kağıdının rengini kırmızıya
çevirirler.
• Asitler suda iyonlaşarak çözünürler.
HİDROKLORİK ASİT
Kuvvetli Asitler
Hidrojen iyonları Klorür iyonları Formülü Adı
HCIO4 Perklorik asit
HI Hidroiyodik asit
HBr Hidrobromik asit
HCI Hidroklorik asit
Su
H2SO4 Sülfürik asit
HNO3 Nitrik asit
Asit
Yapısında H içermeyen asitler

CO2, SO2, N2O3, N2O5 gibi oksijence zengin ametal oksitler • Bu gazların su ile verdiği iki basamaklı tepkimeler şöyledir.
suda çözündüklerinde asidik özellik gösterirler, H+ iyonu oluş- CO2 + H2O H2CO3 H+ + HCO3-
tururlar. SO2 + H2O H2SO3 H+ + HSO3-
N2O3 + H2O 2HNO2 2H+ + 2NO2-
NH3 + H2O NH4OH NH4+ + OH-

ORBİTAL YAYINLARI
BAZLAR
Arrhenius'a göre; suda çözündüğünde ortama OH– (hidrok- • Amfoter metallerle (AI, Zn, Sn, Pb, Cr) tepkime vererek tuz
sit) iyonu veren maddelere baz denir. ve H2 gazı oluştururlar.
• Asitlerle tepkimeye girerek tuz oluştururlar.
NaOH(suda) Na+(suda) + OH−(suda)
Ba(OH)2(suda) Ba2+(suda) + 2OH−(suda)
Piyasa adı Sistematik adı
NH3(g) + H2O NH4+ (suda) + OH−(suda
Tuz ruhu HCI (Hidroklorik asit)
Bazların Genel Özellikleri
Potas-kostik KOH (Potasyum hidroksit)
• Tatları acıdır ve cilde kayganlık hissi verirler.
• Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. Sud-kostik NaOH (Sodyum hidroksit)
• 25 0C'deki sulu çözeltilerinin pH değerleri 7’den büyüktür.
• İndikatör özelliğindeki maddelerin rengini değiştirirler. Ör- Zaç yağı H2SO4 (Sülfürik asit)
neğin; kırmızı turnusol kağıdının rengini maviye çevirirler. Sönmüş kireç Ca(OH)2 (Kalsiyum hidroksit)
• Suda tamamen iyonlaşan bazlara kuvvetli bazlar denir. 1A
grubu metal hidroksitlerinin tamamı kuvvetli bazdır. LiOH, Sirke ruhu CH3COOH (Asetik asit)
NaOH, KOH gibi. Kezzap HNO3 (Nitrik asit)
• Suda tamamen iyonlaşamayan bazlara zayıf bazlar denir.
AgOH, NH3, Fe(OH)3 gibi.
SODYUM HİDROKSİT
Kuvvetli Bazlar
Formülü Adı
Hidroksit iyonları Sodyum iyonları NaOH Sodyum hidroksit
KOH Potasyum hidroksit
LiOH Lityum hidroksit
Mg(OH)2 Magnezyum hidroksit
Ca(OH)2 Kalsiyum hidroksit
Su
Ba(OH)2 Baryum hidroksit
Baz
Yapısında OH içermeyen bazlar

Sönmemiş kireç (CaO, kalsiyum oksit), amonyak (NH3) gibi Bu maddelerinsu ile verdiği iki basamaklı tepkimeler şöy-
bileşikler de suda çözündüklerinde bazik özellik gösterirler, ledir.
OH- iyonu verirler. CaO + H2O Ca(OH)2 Ca2+ + 2OH-
NH3 + H2O NH4OH NH4+ + OH-

1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
8 ASİTLERİN VE BAZLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ
İNDİKATÖRLER (BELİRTEÇLER)
• Asidik ve bazik ortamda farklı renk veren maddelerdir. Bu Doğal İndikatör Asit Rengi Baz Rengi
sayede bir maddenin asit mi yoksa baz mı olduğunu anla-
makta kullanılırlar. Kırmızı lahana suyu Mor-Kırmızı Sarı-Yeşil
• Turnusol, metil oranj, fenolftalein sıkça kullanılan asit-baz Gül yaprağı Açık Pembe Sarı
indikatörleridir. Maydanoz Açık Yeşil Yeşil
• İndikatörler doğal yollarla bitkilerden de elde edilebilir. Çay demi Turuncu-Sarı Koyu Kırmızı
Doğal indikatörlere örnek olarak üzüm suyu, çay, kırmızı
lahana suyu, şalgam, nar verilebilir.
Düşük pH Değişim Yüksek

İndikatör
pH Aralığı pH
Timol mavisi Kırmızı 1,2 - 2,8 Sarı
Bromfenol mavisi Sarı 3,0 - 4,6 Mor
Metal oranj Turuncu 3,1 - 4,4 Sarı
Metil kırmızısı Kırmızı 4,2 - 6,3 Sarı
Turnusol Kırmızı 5,0 - 8,0
Bromtimol mavisi Sarı 6,0 - 7,6 Mavi
Fenolftalein Renksiz 8,2 - 10,0 Pembe
Alizarin sarısı Sarı 10,1 - 12,0 Kırmızı
ASİTLİK - BAZLIK KUVVETLERİ
Kuvvetli asit ve bazlar Zayıf Asit ve Bazlar
Suda yüzde yüz iyonlaşırlar. Suda kısmen iyonlaşırlar.
Sulu çözeltileri elektrik akımını iyi iletir. Sulu çözeltileri elektrik akımını iyi iletmez.
Suda iyonlaşma denklemleri tek yönlü okla gösterilir. Suda iyonlaşma denklemleri çift yönlü okla gösterilir.
HCI(suda) H+(suda)+CI-(suda) HF(suda) H+(suda) + F-(suda)

ORBİTAL YAYINLARI
SUYUN İYONLAŞMASI ve pH KAVRAMI
Saf suyun az da olsa iyonlaştığı bilinmektedir.

pH cetveli
H2O(s) H+(suda) + OH-(suda) Asidik Nötr Bazik
• Saf suda H+ iyonları ile OH– iyonları eşit sayıda bulu-

nur. Bu nedenle saf su nötrdür.
• Tüm sulu çözeltilerde, H+ veya OH– iyonları çözünen

maddeden gelebileceği gibi suyun iyonlaşmasından
da gelir.
• Asidik çözeltilerde H+ yanında sudan gelen OH– de bu- [H3O+] (mol/L) pH

lunur. Bazik çözeltilerde ise OH– yanında sudan gelen
H+ da bulunur.
Asidik 14
Bazik
• Nötr çözeltilerde 25 °C'de pH 7'dir. Nötr
• Maddelerin asit, baz ya da nötr olduğunu belirtmek 10-7
Nötr 7 Asidik
için pH ölçeği kullanılır. Bazik
• Seyreltik çözeltilerde pH, 0 ile 14 arasında değerler
10-7 [OH-] (mol/L) 7 14 pOH
alır.
25°C'da H3O+ ve OH- 25°C'da pH'a karşılık pOH
pH = 7 ise nötr pH < 7 ise asidik pH > 7 ise bazik
İyon derişimlerinin değişim grafiği değişim grafiği
Suyun Ayrışma Denklemi

pH cetveli
Nötr
Asidik Bazik
Mide Domates İdrar Saf Kan El Çamaşır

asidi suyu su sabunu suyu

2
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
8 ASİTLERİN VE BAZLARIN TEPKİMELERİ
nötralleşme tepkimeleri
• Asit ve bazların tepkimeye girerek özelliklerini kaybettiği • Asitten gelen H+ iyonlarının mol sayısı OH- iyonlarının mol
tepkimelere nötralleşme denir. sayısına eşit olduğunda tam nötrleşme olur.
HCI + NaOH NaCI + H2O nH+ = nOH- ⇒ Çözelti nötrdür. pH = 7'dir.
H2SO4 + Ca(OH)2 CaSO4 + 2H2O nH+ > nOH- ⇒ Çözelti asidiktir. pH < 7 'dir.
Asit Baz Tuz Su nH+ < nOH- ⇒ Çözelti baziktir. pH > 7 'dir.
• Nötralleşmenin temelinde asitten gelen H+ iyonu ile
HCI + NaOH NaCI + H2O
bazdan gelen OH- iyonunun birleşerek H2O oluşturmaları
vardır. Net iyon denklemi aşağıdaki gibidir. 1 mol 1 mol
H+ + OH- H2O H2SO4 + 2KOH K2SO4 + 2H2O
1 mol 2 mol
ASİT VE BAZLARIN METALLERLE tepkimeleri
METALLER
Çok Aktif Metaller Amfoter Metaller Soy Metaller

Li Zn
NO2
Sr Al
H2(g)
Ba Pb Cu
H2(g) H2(g)
Ca Sn Hg HNO3
Cr H2SO4
Na Ag
K Be Au
• Suyla tepkime verir. • Suyla tepkime vermez. Pt SO2
• Asitlerle tepkime verir. • Asitlerle tepkime verir.
H2 gazı açığa çıkar. • Bazlarla tepkime verir. • Yarı soy metaller (Cu, Hg ve Ag)
• Bazlarla tepkime vermez. H2 gazı açığa çıkar. yalnızca oksijen içeren kuvvetli yük-
seltgen asitler ile tepkime verir.
• Tam soy metaller (Au ve Pt) yalnızca
kral suyu ile tepkime verir.
Na + H2O NaOH + 1/2H2(g)
Na + HCI NaCI + 1/2H2(g)
Cu + 2H2SO4 (derişik) CuSO4 + SO2(g) + 2H2O
Cu + 4HNO3 (derişik) Cu(NO3)2 + 2NO2(g) + 2H2O
Zn + 2HCI ZnCI2 + H2(g) 3Cu + 8HNO3 (seyreltik) 3Cu(NO3)2 + 2NO(g) + 4H2O
Zn + 2NaOH Na2ZnO2 + H2(g) Cu + H2SO4 (seyreltik) tepkime vermez.
Pt + 2HNO3 + 4HCI H2PtCI4 + 2NO2 +2H2O
Au + 3HNO3 + 4HCI → HAuCI4 + 3NO2 + 3H2O

ORBİTAL YAYINLARI
ASİTLERİN AŞINDIRMA ETKİLERİ
• Asitler aktif metallerle tepkime verdiği için bu metallerden ve betonun temel yapısını oluşturan SiO2 bileşiğine etki
yapılmış olan kapları aşındırır. eder ve bu maddeleri aşındırır.
• Karbonat (CO32-) iyonu içeren Na2CO3, CaCO3, NaHCO3 gibi
tuzlar asitlerle tepkimeye girerek CO2 gazı açığa çıkarırlar. 6HF +SiO2 H2SiF6 + 2H2O
CaCO3(k) + 2HCI (suda) CaCI2 + H2O + CO2 Bu nedenle HF polietilen gibi plastik kaplarda saklanır.
NaHCO3(k) + HCI(suda) NaCl(suda) + CO2(g) +
H2O(s) Nem Çekici (Higroskopik) Maddeler
Yüksek saflıktaki H2SO4, H3PO4 ve CH3COOH gibi asitler ile
Mutfak tezgahı gibi mermerden (CaCO3) yapılmış yüzeylere NaOH ve CaO gibi bazlar nem çekici yani su tutucu etkiye
limon veya sirke döküldüğünde aşındığı gözlenir. sahiptir. Bu maddelerin nem çekme ve suda çözünme olay-
• Hidroflorik asit (HF) dışındaki tüm asitler cam şişelerde ları ısı açığa çıkaran olaylardır. Bu nedenle bu maddeler cilt-
saklanır. HF ise camın, porselenin, seramik malzemelerin te şiddetli yanıklara yol açabilir, göze zarar verebilir.
HAYATIMIZDA ASİT VE BAZLAR

Günlük hayatta kullanılan pek çok maddenin içersinde asit- Asit Yağmurları
ler ve bazlar bulunmaktadır. pH değeri 5 in altında olan yağmurlara asit yağmuru denir.
Sirke ve meyvelerin pek çoğu doğal organik asitler içermek- Atmosferde biriken SO2, SO3 ve NO2 gibi oksitler (gazlar)
tedir. Temizlikte kullanılan tuz ruhu (HCI) asidik, çamaşır asidik özellik (asidik gazlar) gösterirler. denir. Bu gazlar ha-
suyu (NaCIO) bazik özellik göstermektedir. vadaki oksijen ve yağmur suyuyla etkileşerek sülfüröz asit,
Çamaşır suyu, çamaşırların beyazlatılmasında, mutfak, ban- sülfürik asit ve nitrik aside dönüşürler.
yo ve tuvalet temizliğinde hijyen amacıyla kullanılan kimya- SO2 + H2O H2SO3
sal bir maddedir. Çamaşır suyu aynı zamanda su arıtımında
SO3 + H2O H2SO4
da kullanılır. Çamaşır suyundaki etken maddenin formülü
NaCIO, kimyasal adı ise sodyum hipoklorittir. NO2 + H2O HNO3
Tuz ruhu ile çamaşır suyu karıştırıldığında zehirli bir gaz olan
klor (CI2) gazı açığa çıkar. Klor gazı insan sağlığı için çok za- Asit yağmurları tarım alanlarına, ormanlara, hayvanlara ve
rarlıdır hatta öldürücü olabilir. Bu nedenle tuz ruhu ve ça- insanlara zarar vermektedir. Metalden ve mermerden yapı-
maşır suyu bir arada kullanılmamalıdır. lan binalarda korozyona neden olur.
Asit yağmurlarını azaltmak için fosil yakıtları yerine güneş
NaCIO + 2HCI CI2 (g) + H2O + NaCI ve rüzgar enerjisi, nükleer enerji, jeotermal enerji gibi se-
çenekleri tercih etmek, ağaç dikmek, elektrikli otomobil
kullanmak, fabrika bacalarına filtre takarak asit yağmurla-
rına neden olan gazlarının atmosfere salınımını engellemek
gerekir.
Asit ve bazlar; zehirli (toksik), aşındırıcı (korozif), veya patla- Ancak insan sağlığı ve çevre için zararlıdır. Fazla kullanılması
yıcı özellikte olabilir. Bu nedenle asit ve bazların olduğu am- durumunda metalden yapılmış mutfak ve banyo malzeme-
balajlarda sahip olduğu özellikleri simgeleyen tehlike uyarı lerinin (çaydanlık, musluk vb), atık su borularının aşınma-
işaretleri bulunmalıdır. sına neden olur. Kireç çözücü olarak, tuz ruhu yerine sirke
Tuz ruhunun temizleyici ve kireç çözücü özelliği vardır. tercih edilmelidir.

3
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
8 TUZLAR
TUZLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ
Katyon ve anyonların elektrostatik çekim kuvvetiyle (iyonik • Katı halde elektrik akımını iletmezler. Sulu çözeltileri ve
bağla) bir arada bulunduğu bileşiklere denir. Asitlerin anyo- erimiş halleri elektrik akımını iletir.
nu ile bazların katyonu bir araya gelerek tuzları oluşturur. • İyonlar arasındaki çekim kuvvetleri çok büyüktür. Bu ne-
denle erime ve kaynama noktaları çok yüksektir.
Tuzların genel özellikleri aşağıdaki gibidir.
• Sert ve kırılgan yapıdadırlar.
• Elektron alışverişi sonucunda meydana gelen anyon ve • Kristal yapıdadırlar.
katyonlardan oluşurlar.
TUZLARIN SINIFLANDIRILMASI
a. Asidik Tuz b. Bazik Tuz

Kuvvetli bir asit ile zayıf bir bazın tepkimesinden oluşan Kuvvetli bazların zayıf asitlerle tepkimesinde oluşan tuz-
tuzlardır. lardır.
HCI(g) + NH3(g) NH4CI(k) HCN + KOH KCN + H2O
NH4Cl asidik bir tuzdur. KCN bazik bir tuzdur.
Asidik tuzlar, bazlar ile tepkime verirler. Asitlerle tepkime verirler.
Asidik tuzlar, suda iyonlaşarak çözünürler. Suda iyonlaşarak çözünürler.
Suda oluşan iyonlardan, zayıf bazdan gelen katyon, su ile Suda oluşan iyonlardan, zayıf asitten gelen anyon, su ile
etkileşir ve H3O+ iyonu açığa çıkar. Bu nedenle sulu çözel- etkileşir ve OH– iyonu açığa çıkar. Bu nedenle sulu çözel-
tileri asidik özellik gösterir. tileri bazik özellik gösterir.
KCN(suda) K+(suda) + CN–(suda)
NH4+ + H2O NH3 + H3O+ CN–(suda) +H2O(s) HCN(suda) + OH–(suda)
Asidik tuzun sulu çözeltisinde pH < 7’dir. Bazik tuzların sulu çözeltisinde pH > 7’dir.
Asidik Tuzlar Bazik Tuzlar

Tuzun Formülü Tuzun Adı Tuzun formülü Tuzun adı
NH4CI Amonyum klorür NaCN Sodyum siyanür
NaHSO4 Sodyum bisülfat Na2CO3 Sodyum karbonat
Al2(SO4)3 Alüminyum sülfat CH3COONa Sodyum asetat
FeCI3 Demir (III) klorür Na2S Sodyum sülfür
c. Nötr Tuz
Kuvvetli asitlerle kuvvetli bazların tepkimesinden oluşan tuz- Nötral Tuzlar
lardır.
Tuzun formülü Tuzun adı
HCI + KOH KCI + H2O
NaCI Sodyum klorür
KCI nötr bir tuzdur. Asit veya bazlarla tepkime vermez.
KCI Potasyum klorür
Nötr tuzların sulu çözeltisinde pH = 7’dir.
NaNO3 Sodyum nitrat
Suda iyonlaşarak çözünürler.
KNO3 Potasyum nitrat
KCI(suda) K+(suda) +CI–(suda)

ORBİTAL YAYINLARI
YAYGIN TUZLAR
Sodyum Klorür (NaCI) Sodyum Karbonat (Na2CO3)

Özel adı: Yemek tuzu (Sofra tuzu) Bazik özellik gösterir, suda çözünür. Nem çekicidir, 1 mol
Nötr bir tuzdur, suda iyi çözünür. Canlı sağlığı açısın- Na2CO3 10 mol kristal su içerir. Ticari adı çamaşır sodası-
dan oldukça önemlidir. İnsanlarda vücudun elektrolit
dır. Susuz sodyum karbonata soda külü de denir.
dengesini sağlar, serumlarda kullanılan izotonik çözelti
% 0,9’luk NaCl çözeltisidir.
Çamaşır sodasının kullanım alanları;
• Temizlik sektörü
Sofra tuzunun kullanım alanları;
• Cam üretimi
• Kışın yollardaki buzlanmayı önlemek için • Sert suların yumuşatılması
• Tekstil endüstrisinde • Tekstil boya banyolarında
• Kâğıt üretiminde • Diş macunu ve ilaç üretiminde
• NaOH ve NaOCl elde etmek için • Hazır gıda üretiminde pH ayarlamak için
• Gıda endüstrisinde
Sodyum Bikarbonat (NaHCO3) Kalsiyum Sülfat (CaSO4)

Halk arasında yemek sodası olarak bilinir. Amfoter özel- Halk arasında alçı taşı olarak bilinir. Suda çok az çözünür
lik gösteren bir tuzdur ve suda çözünür. Anti asit olarak ve çözeltisi çok hafif baziktir. CaSO4, alçı üretiminde ve
sağlık sektöründe, kabartma tozu olarak gıda sektöründe sülfatlı çimento üretiminde kullanılır.
kullanılır.
Potasyum Nitrat (KNO3) Amonyum Nitrat (NH4NO3)

Nötr bir tuzdur. Halk arasında güherçile olarak bilinir. Asidik bir tuzdur, suda iyi çözünür. Amonyum nitrat, suni
Barut, patlayıcı, potasyumlu suni gübre üretiminde kul- gübre ve patlayıcı olarak kullanılmaktadır.
lanılır.
Kalsiyum Karbonat (CaCO3) Amonyum Klorür (NH4CI)

Kireç taşının ve mermerin ana bileşenidir. Sudaki çözü- Halk arasında nişadır olarak bilinir. Asidik bir tuzdur, suda
nürlüğü çok azdır. iyi çözünür. Amonyum klorür, suni gübre üretiminde ve
Kireç ve çimento üretiminde, çinko karbon pillerinde elektrolit olarak kullanılır.
beyaz yağlı boya üretiminde,
porselen-seramik endüstrisinde kullanılır.

KİMYA HER YERDE
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
9 KİMYA HER YERDE
TEMİZLİK MALZEMELERİ
Sabunlar ve Deterjanlar
Yüzey aktif maddeler: Sabun ve deterjanların ana maddesi yüzey aktif maddelerdir. Sabun
molekülü
Yüzey aktif maddeler,
• Suyun yüzey gerilimini düşürerek köpük oluşmasını sağlar.
• Suyu seven (hidrofilik) bir iyonik kısım ve suyu sevmeyen (hidrofobik) bir hidrokarbon kısım-
dan oluşurlar.
• Hidrofob uçlar kirleri sararken, hidrofilik uçlar Kir
suya yönelir. Bu şekilde kolloidal boyutlarda mi-
seller oluşturarak kirlerin uzaklaşmasını sağlarlar. Hidrofob Kuyruk Hidrofil Uç
Sabun
molekülü
Misel
Sabunlar Deterjanlar
O
C ONa SO3Na
Hidrofob Hidrofil kısım Hidrofob Hidrofil kısım
(Apolar) (Polar) (Apolar) (Polar)
Kuyruk kısım Baş kısım Kuyruk kısım Baş kısım
• Yağ asitlerinin sodyum (Na) veya potasyum (K) tuzlarıdır. • Aktif maddeleri birer petrol türevi olan sodyum lauril
• Na tuzları katı sabun, K tuzları ise jel sabunlardır (Arap benzen sülfonat veya sodyum lauril sülfattır.
sabunları). • Yüzey aktif maddelerin yanı sıra, köpük düzenleyici,
• Doğal kaynaklardan üretilirler. Ham maddeleri bitkisel ağartıcı, parfüm gibi yardımcı maddeler içerirler.
ve hayvansal yağlar ile soda ve sudkostik gibi bazlardır. • Sentetik petrol kaynaklı kimyasal maddelerden üretilir-
• Doğada çabuk parçalanırlar, biyobozunur maddelerdir. ler.
Çevre kirliliğine yol açmazlar. • Doğada çok zor parçalanırlar, biyobozunur değillerdir.
• Cilde zararı deterjanlara göre azdır. Çevre kirliliğine yol açarlar.
• Sert sularda köpürmezler. • Cildi tahriş eder ve alerjiye yol açarlar.
• Temizleme etkileri deterjanlara göre azdır ve kıyafetleri • Sert sularda köpürürler.
yıpratırlar. • Temizleme etkileri çok iyidir ve kıyafetleri yıpratmazlar.
Hijyen amacıyla kullanılan temizlik malzemeleri
Çamaşır Suyu Kireç Kaymağı

• Çamaşır suyunun etken maddesi sodyum hipoklorit- • Kireç kaymağı kalsiyum hipoklorit (Ca(OCI)2) ve kalsi-
tir (NaOCl). yum klorür (CaCI2) karışımından oluşur.
• Ağartma, beyazlatma ve mikroptan arındırma ama- • Mikropları öldürmek amacıyla kullanılan bir dezenfek-
cıyla kullanılır. tandır.
• Çamaşır suyu, aşındırıcı ve zararlı bir temizlik mad-
desidir.

ORBİTAL YAYINLARI
POLİMERLER
Polimer: Çok sayıda küçük molekülün birleşerek büyük mole- Mer: Polimerde birbirini tekrar eden birimlere mer adı ve-
küller oluşturulmasına polimerleşme, ürüne de polimer denir. rilir. Mer sayısı iki olduğunda dimer, üç olduğunda trimer
Monomer: Polimeri oluşturan en küçük temel birimdir. Poli- adını alır.
merleşme sırasında monomerlerde bazı yapısal değişiklikler
olur.
Polimerin Adı Polimerin Yapısı Özellikleri Kullanım alanları
- Neme karşı dayanıklıdır. - Naylon poşetler

- Esnektir. - Çocuk oyuncakları
Polietilen (PE) [ CH2 CH2 ]n
- Mekaniksel direnci zayıftır. - Ayakkabı tabanları
- Kimyasallara karşı dayanıklıdır.
- Esnektir. - Kapı ve pencere profilleri

CH2 CH - Kolay işlenebilir. - Cephe kaplamaları
Polivinil klorür
- Düşük maliyetlidir. - Borular
(PVC) CI n - Kimyasallara karşı dayanıklıdır. - Elektrik kabloları
- Yer kaplamaları
- UV ışınlarına dirençlidir. - Yumurta ve meyve ambalajları

CH2 CH - Mekaniksel direnci iyidir. - Plastik köpükler
Polistiren (PS) - Kolay işlenebilir. -Tek kullanımlık tabak, çatal, kaşık, bıçak
n - Düşük maliyetlidir.
- Asit, baz ve tuzlara karşı dayanıklıdır.
- Kaplandığı yüzeylere yapışmazlık - Mutfak gereçlerinin iç yüzey kaplamaları

özelliği kazandırır. - Su tesisatlarının boru bağlantıları için
Politetrafloro-
[ CF2 CF2 ] n - Hidrofob olduğu için suyu çekmez. (bant olarak)
eten (Teflon)
- Kimyasal tepkimeye girme eğilimi - Uçak ve bilgisayarlarda kullanılan kablo-
yoktur. ların kaplanmasında
O O - Kolay işlenebilir. - Atılabilir içecek şişeleri

Polietilente-
C COCH2CH2O - Düşük maliyetlidir. - Plastik filmler
raftalat (PET)
- Tamamen geri dönüştürülebilir. - Mikrodalga ambalajları yapımında kullanılır.
CH3 - Üstün esneklik ve emici özelliğe - Taşıtların lastikleri

HC C sahiptir. - Ameliyat eldivenleri
Kauçuk
- İyi bir elektrik yalıtkanıdır. - Silgiler
CH2 H2C
n - Suya dayanıklıdır. - Ambalaj lastikleri
O - Isıyı iletmezler, yanmazlar. - Ateşe dayanıklı giysi

H
- Çok sağlam ve dayanıklıdırlar. - Kurşun geçirmez giysi
N - Naylondan daha sert bir yapıya - Askeri amaçlı zırhlı araç gövdesi
Kevlar sahiptirler. - Uçak kanadı
O
N - Aynı boyutlardaki çelik liflerinden - Gemi halatı, paraşüt ve dağcılık ipleri,
beş kat daha dayanıklıdır. - Fren balatası
H
n

KİMYA HER YERDE
1
ORBİTAL YAYINLARI
ÜNİTE
9 KİMYA HER YERDE
POLİMERLER
Plastik Malzemelerin Olumlu ve Olumsuz Yönleri
Avantajları Dezavantajları
• Esnek, hafif ve dayanıklıdırlar. • Çevre kirliliğine yol açarlar.

• Kolay şekil alırlar. • Doğada parçalanarak zararsız hale gelmeleri çok uzun yıllar
• Ahşap yerine kullanılmaları ormanların yok edil- sürer.
mesini büyük ölçüde önlemiştir. • Geri dönüşümlü olanlar, ilk kullanımdan kalan kirlilikler taşır.
• Kimyasal etkilere karşı dayanıklıdırlar. • Kanserojen etki gösterebilirler.
• Maliyetleri düşüktür. • Sulardaki canlılara zarar verir hatta ölümlerine neden olurlar.
• Isıyı, elektriği ve sesi iletmezler.
KOZMETİKLER
Kozmetikler, insan vücudunun deri, tırnak, dişler ve saç gibi kısımlarına uygulanan, temizlik, koku verme, koruma ve görü-
nümü değiştirmek gibi amaçlarla kullanılan maddelerdir.
Deriye Saça Diş ve Ağız Boşluğuna Kozmetik ürünlerinin
Uygulananlar Uygulananlar Uygulananlar başlıca bileşenleri
Kremler Şampuanlar Diş macunları Boyalar, Nemlendiriciler,
Losyonlar Saç boyaları Ağız suları Parfümler, Antimikrobiyal
Jöleler ürünler
İLAÇLAR
• İlaçlar hastalıkların tedavisini ya da hastalıklardan korunmayı sağlar.

• Etken madde ve yardımcı maddeler olmak üzere iki kısımdan oluşur.
Etken madde Yardımcı maddeler
Canlılarda fizyolojik etki gösteren bir veya birkaç Fizyolojik etkisi olmayan dolgu maddeleri, koruyucu
kimyasal madde karışımıdır. İlacın iyileştirme etkisi- maddeler, renklendiriciler ve tatlandırıcılar gibi kim-
ne sahip olan ana bileşenidir. yasal maddelerdir.
katı yarı katı sıvı

formda formda formda
Doktor tavsiyesi olmadan yanlış ve ge-
tablet krem (su bazlı) şurup reksiz ilaç kullanımı insan sağlığını olum-
kapsül merhem (yağ damla suz etkileyebileceği gibi ülke ekonomisi-
draje kapsül bazlı) steril ampül ne ve çevreye de zarar verir.

ORBİTAL YAYINLARI
HAZIR GIDALAR
Besinlerin bozunmasını geciktirmek için, doğal besinlere

E Kodları
birtakım fiziksel ve kimyasal işlemler uygulanarak bunların
ambalajlanması sonucunda hazır gıdalar elde edilir. Renklendiriciler E100 - E199
• Hazır gıdaların raf ömürleri uzundur.
Koruyucular E200 - E207
• Hazır gıdaların yapımında; pişirme, dinlendirme, ferman-
tasyon ve pastörizasyon gibi işlemler kullanılır. Antioksidanlar E300-E321
• Konserveler, marmelatlar, reçeller, pekmezler, turşular,
Emülgatörler ve stabilizatörler E322 - E578
bisküviler, şekerlemeler, çikolatalar, dondurulmuş gıdalar ve
işlenmiş sütler hazır gıdalara örnek olarak verilebilir. Tatlandırıcılar E620-E637
Hazır gıdalarda kullanılan katkı maddeleri Geniş amaçlılar E900 - E927
Benzoik asit, sodyum

Koruyucu ve antioksidanlar E kodları (EC Code) her bir gıda katkı maddesi için Avrupa Birli-
benzoat, tartarik asit
ği tarafından belirlenen Uluslararası kod numaralarıdır.
Tartrazin, eritrosin,
Renklendiriciler • Hazır gıdaların ambalajlarında E kodları bulunmalıdır.
indigotin
• Gıda katkı maddelerinin türüne göre E kodları farklı rakam-
Aspartam, lar alır.
Tatlandırıcılar
monosodyum glutamat
• E kodları katkı maddesinin adını ve işlevini ifade eder.
Emülgatörler ve stabilizatörler Lesitin, delektin
YAĞLAR
• Yapılarında karbon, hidrojen ve oksijen bulunan organik • Margarinler, bitkisel kaynaklı sıvı yağların kimyasal
bileşiklerdir. yöntemlerle doyurulması sonucunda elde edilen, doğal
• Yağlar (trigliserit), gliserin ve yağ asitleri olmak üzere iki olmayan bir yağ türüdür.
kısımdan oluşurlar.
O Yağlar
H2C O Katı Yağlar Sıvı Yağlar

O
Tereyağı Zeytin yağı
HC O Ayçiçek yağı
O Margarin
Kuyruk yağı Mısırözü yağı
H2C O Fındık Yağı
Yağ
(Trigliserit)
• Tereyağı hayvansal kaynaklı, doğal bir katı yağdır.
• Sıvı yağlar bitkisel kaynaklıdır.

Orbital Yayinlari Tyt Kimya Ozetleri291

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Orbital Yayinlari Tyt Kimya Ozetleri291

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORBİTAL YAYINLARI

HAMDİ ÖZKAN SERKAN YAVUZ

ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ SEÇİMİ İLE SİSTEME GİRİŞ YAPARAK DİJİTAL

Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığının 2019-2020 eğitim öğretim yılında uygulayacağı

Hazırladığımız bu kitabın; Temel Yeterlilik Testinde başarılı olmanızda büyük katkı

Kitabımızla ilgili değerli görüş ve önerilerinizi aşağıdaki mail adreslerine gönde-

Temel Yeterlilik Testine hazırlanırken yanınızda olmak istedik. Katkıda bulunabilir-

Dr. Hamdi ÖZKAN Dr. Serkan YAVUZ

TYTi_Kimya_Soru_Bankasi(On_sayfalar).indd 2 17.07.2019 01:24:15

2. BÖLÜM KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ........................................ 10

2. BÖLÜM MOL KAVRAMI........................................................162

4. BÖLÜM PERİYODİK ÖZELLİKLERİN DEĞİŞME EĞİLİMLERİ........ 58

3. ÜNİTE – KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER VE ÇÖZÜNME OLGUSU......................................... 208

2. BÖLÜM GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER 1 - İYONİK BAĞ....................... 76 3. BÖLÜM KOLİGATİF ÖZELLİKLER.............................................226

3. BÖLÜM GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER 2 - KOVALENT BAĞ.................. 84 4. BÖLÜM KARIŞIMLARI AYIRMA

TYTi_Kimya_Soru_Bankasi(On_sayfalar).indd 3 17.07.2019 01:24:15

SİMYANIN KİMYA BİLİMİNE KATKILARI

• Mürekkep • Barut • Cam • Seramik

ANTİK ÇAĞDA ELEMENT KAVRAMI

ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI 2

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 2 17.07.2019 00:34:36

Kuru Soğuk Teorik temellere dayalı deneysel çalışmalar

Analitik Kimya Anorganik Kimya Fizikokimya

Biyokimya Organik Kimya Polimer Kimyası

KİMYACILARIN ÇALIŞMA ALANLARI

İlaç Boya Petrokimya

Gübreler Arıtma Tekstil

3 ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 3 17.07.2019 00:34:36

Elementlerin Genel Özellikleri Elementlerin Sınıflandırılması

• Saf maddelerdir. • Tek atomlu (monoatomik) elementler; K, Na, Au,

ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI 10

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 10 17.07.2019 00:34:39

a. İyonik Bileşikler b. Kovalent Bileşikler

BİLEŞİK FORMÜLÜ YAYGIN (GELENEKSEL) ADI SİSTEMATİK ADI

Ca(OH)2 Sönmüş kireç Kalsiyum hidroksit

11 ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 11 17.07.2019 00:34:40

Kimyasal Maddelerin Etkileri

Kimyasal Maddelerde Kullanılan Güvenlik İşaretleri

Zehirli ve Tahriş Edici Madde Yanıcı Madde

Alınması Gereken Önlem Alınması Gereken Önlem Alınması Gereken Önlem

Zehirli (Toksik) Madde Korozif ve Aşındırıcı Kanserojen Madde

Radyo Aktif Madde

ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI 18

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 18 17.07.2019 00:34:42

Beher (Beherglas) Erlen (Erlenmayer) Dereceli silindir (mezür)

Cam Balon Pipet Spatül

Balon Joje Büret Ayırma Hunisi

19 ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 19 17.07.2019 00:34:44

DALTON ATOM MODELİ

1803 yılında John Dalton deneysel sonuçlara dayanan ilk

Dalton atom modeline göre;

THOMSON ATOM MODELİ

1897 yılında Thomson'ın elektronları keşfi ile birlikte ato-

Thomson atom modeline göre;

ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI 28

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 28 17.07.2019 00:34:49

Rutherford Atom Modeli

Alfa Işın Rutherford atom modelinin hatalı ve eksik yönleri

BOHR ATOM MODELİ

29 ORBİTAL YAYINLARI TYT KİMYA SORU BANKASI

TYT_Konu_Oz_Kimya_Sor_Ban(1-146).indd 29 17.07.2019 00:34:50