23 Elektriksel Alan ve Potansiyel 1

3.
Test 1’in Çözümleri E1

°
30
30°
E2
1. 2d
d

E2 E1
Şekle göre E bileşke elektriksel alan açıortay doğrul-
tusunda hareket ettiğine göre E1 = E2 dir.
| E3 | =E - q1 - q2
k· = k·
2
( 2d ) d2
Şekil incelendiğinde A noktasındaki E elektriksel alanı
oluşturan yük tek başına q3 dür. q1 ve q2 yüklerinin A q1 q2
k· = k·
noktasında oluşturdukları elektriksel alanlar eşit ve zıt 4d 2
d2
yönlüdür. q1
E2 = E1 q2 = 4
q2 q1 Yanıt A dır.
k· = k·
(2)2 (4)2
q2 q1 q1
= & q =4
4 16 2 Yanıt D dir 4. Elektrik alanı vektörel büyüklük olduğundan işlemler
bileşke bulunarak yapılır. Elektrik potansiyeli skaler
büyüklük olduğundan işlemler cebirsel olarak yapılır.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

A(+q) A(+q)

d
d E O B
B
O +1 60° +1
E 60°
d E
E
Şekil I Şekil II

2. Elektrik alanın sorulduğu noktaya +1 konularak vektö-

rel işlem yapılır.
kq
L = E olsun.
(1) d2
(2)
Şekil I ve Şekil II karşılaştırıldığında O noktasındaki
+
bileşke elektrik alanın büyüklüğü değişmemiştir.
(3)
Şekil I de elektrik potansiyeli;
K(+q)
kq
V1 =
d
dir. Şekil II de elektrik potansiyeli;
İletken kürenin tüm yükü dış kabuğunda toplanır. Kü-
2 kq
renin içinde her yerde elektrik alanı sıfırdır. V2 =
d
K noktasındaki +q yüklü cisim hangi yoldan L nokta- olur. Buna göre O noktasındaki elektriksel potansiye-
sına götürülürse götürülsün kuvvet harcanmayacağı lin büyüklüğü artmıştır.
için yapılan iş sıfır olur.
Yanıt A dır.
Yanıt B dir.
 2 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL

5. M
7. Kürelerin dokundurulmadan önceki durumu Şekil I,
dokundurulup ayrıldıktan sonraki durumu Şekil II deki
gibidir.
A A
d
d
α α α α

K L
d

Elektriksel potansiyel enerji skaler bir büyüklük olup, –q –2q – 3q – 3q

yükler işaretiyle birlikte kullanılır. Sistemin elektriksel Şekil I
2
Şekil II
2

potansiyel enerjisi hesaplanırken yüklerin ikişerli ola-

rak potansiyel enerjileri alınır ve bunların cebirsel top- Kürelerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvet;
lamı yapılır. q1 ·q2
F=k
q 2 kq 2 kq 2 d2
E top = k
d
+
d
+
d bağıntısıyla bulunur. Bağıntıya göre, kürelerin birbi-
rine uyguladığı elektriksel kuvvet değişir. Buna bağlı
q2 olarak da a açısı değişir.
E top = 3 k
d
Toplam yük miktarı değişmediği için her iki şekil için
bulunur.
elektrik potansiyeli aynıdır.
Yanıt C dir.
Yanıt B dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

8.

+ –
6. +
L
–
(1)
+ –
+ – R
K (2) E
+ –
+q
+ –
+ (3) – Elektrik alan çizgileri (+) yüklü parçacıktan çıkıp (–)
+
M
– yüklü parçacıkta son bulur. Buna göre P parçacığı
+ –
(–), R parçacığı (+) yüklüdür.

K noktasındaki +q yüklü cisim 1 ve 2 numaralı yol- Elektrik alan çizgi sayısı, parçacığın yük miktarı ile
lardan götürülürken kuvvet harcanmaz. Yani 1 ve 2 doğru orantılı olarak çizilir. R cisminden 8 çizgi çıkar-
numaralı yollarda elektriksel kuvvetlere karşı yapılan ken P cisminde 16 çizgi son bulmaktadır. Buna göre;
iş sıfır olur. +q yüklü cisim M noktasından K noktasına qP - 16
kuvvet harcanarak götürülebilir. Bu nedenle W3 sıfır- q R = 8 = –2 bulunur.
dan farklıdır. Yanıt D dir
Yanıt E dir.
 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL 3

9. 1 br 11.

1 br 2 br

2 br

2 br

q3
2 br = k · .................. (1)
(2 2)2
A cismine düşeyde q1, yatayda q2 yüklü cisimler kuv-
- q2 vet uygulamaktadır. Bileşke kuvvetin hem yatay hem
2 br = k · .................. (2)
(2 2)2 de düşey bileşeni olmalıdır. Bu nedenle bileşke kuvvet
III yönünde olamaz.
(1) ve (2) denklemlerinin eşitliğinden;
q3 Yanıt C dir
q3 = –q2 & q = - 1
2
Yanıt A dır.

10.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

2E

2E
E q2

q1

q
E= k ................ ( 1 )
d2 12.
q1
2E = k· .........( 2 )
( 2d ) 2
- q2 E1 = 2 br
2E = k ............( 3 )
d2 30°

(1) denklemi (2) denkleminde yerine yazılırsa; E2 = 1 br

q q1
2·k· = k· & q1 = 8q
2
d 4d2 q2
k·
(1) denklemi (3) denkleminde yerine yazılırsa; 1 d2 q2 1
2
= - q 1 & q 1 = - 2 bulunur.
q - q2 k·
2· k · = k· d2
2 2
d d
q2 = - 2q Yanıt A dır

bulunur.

Yanıt E dir
 4 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL

Bileşke elektriksel alanın büyüklüğü ise;

Test 2’nin Çözümleri
Enet = 4E – E = 3E

1. bulunur.
K
E

O
L 60° 60°
–q – + +q 4E 4E
O

M 4E

Yanıt C dir

Yük büyüklüğü eşit olduğundan KLOM doğrusunu ke-

sen elektrik alan çizgileri O noktasına göre simetriktir.

Elektriksel alan çizgileri sıklaştıkça E elektrik alan

şiddeti artacağından EL > EM > EK olur.

F = q · E olduğundan K, L ve M noktalarına konulan 3. Yüklü K ve L cisimlerinin Şekil I de birbirine uyguladı-

q yüklü cisme etki eden kuvvetler arasında, ğı coulomb kuvveti F1 olsun.
FL > FM > FK ilişkisi vardır.
+q +2q
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Yanıt D dir. F1
d
F1
K L

Şekil I

Sistem Şekil II deki E elektrik alanı içine alınıyor.

E
+q +2q
qE F1
F1
K d L 2qE

2. Şekil II
–q

Şekil II de K cismine etki eden F1 kuvveti ile qE kuv-

+4q +4q veti birbirine zıt iki kuvvettir.
E
60° 60° • qE < 2F1 ise K cismine etkiyen bileşke kuvvet
O
ilkinden az olur.

• qE = 2F1 ise K cismine etki eden bileşke kuvvet

4E 4E
değişmez.

• qE > 2F1 ise K cismine etki eden bileşke kuvvet

–q yükünün O noktasında oluşturduğu elektriksel artar.
alanın büyüklüğü, Şekil II de L cismine F1 kuvveti ile aynı yönlü 2qE
q kuvveti etki eder. Bu iki kuvvet aynı yönlü olduğundan
E=k dir.
r2 L cismine etki eden bileşke kuvvetin büyüklüğü ke-
+4q yükünün O noktasında oluşturduğu elektriksel sinlikle artar.
alanın büyüklüğü 4E dir.
Yanıt E dir.
 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL 5

4. 2d 6. q1 ve q2 yüklerinin A noktasında oluşturdukları potan-

k siyeller sıfır olarak verilmiştir. Buradan;
Şekil I
–q +4q q2 = 2q alınırsa

q1 = –q alabiliriz.
d
k Yüklerin A da oluşturdukları bileşke elektrik alan IV yö-
Şekil II
nünde olur.
–3q +2q
q
Enet k· = 2E
Şekil I deki yay sistemi için; (2d)2

Fyay = Felektrik
q·4q
k·x1 = k·
( 2d ) 2 2q
q k· =E
k· =F (4d)2 A
d2
q2 = –2q alınırsa
F kadarlık kuvvet yayı x1 = x kadar uzatır. Yayda depo-
1 q1 = q olur.
lanan potansiyel enerji kx 2 = E bulunur.
2
Bu durumda yüklerin A da oluşturdukları bileşke elekt-
Şekil II deki yay sistemi için;
rik alan II yönünde olur.
Fyay = Felektrik
A 2q
2q·3q k·
k·x2 = k· (4d)2
d2
Nihat Bilgin Yayıncılık©

6q
k· = 6F
d2 q
k·
(2d)2 Enet
kadarlık kuvvet yayı x2 = 6x kadar uzatır. Yayda depo-
lanan potansiyel enerji; Yanıt C dir.
1
El = k · ( 6 x ) 2
2
1
El = k · 36 x 2 = 36 E bulunur .
2
Yanıt E dir

7.

5. A noktasının potansiyeli sıfır olarak verilmiştir. Bu du-

rumda q2 = q alındığında q1 = –2q olur.

Yüklerin A noktasında oluşturdukları bileşke elektrik

alan III yönünde olur.
A 2q +1
k· =E
(2d)2

q1 ve q3 yükleri A noktasına konulan +1 yüküne aynı

Enet yönde kuvvet uygular.
q
k· 2 = 2E
d A noktasındaki bileşke elektrik alanı III yönünde olur.

Yanıt C dir. Yanıt C dir.

 6 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL

8. E (–q) yüklü cismin L noktasında durması için elektrik

kuvvetlerinin yaptığı iş;
C
W = - q ·( VL - VK)
4q
W = - q ·(- k - 0)
3d d
4q2
W= k
+q d
A 4d B

Fiziksel olarak yapılan iş; bulunur. O hâlde cismin fırlatıldığı andaki kinetik ener-
jisi de;
W= F . d . cosα
4q2
bağıntısı ile bulunur. Cismin A dan B ye hareketi esna- Ek = k dir.
d
sında; cisme bir kuvvet etki etmediğinden, WAB= 0 dır.
Yanıt D dir.
Bir başka ifadeyle, kuvvetin doğrultusu ile hareketin
doğrultusu arasındaki açı 90° dir. cos90°= 0 olduğun-
dan, WAB= 0 olur.

(+q) yüklü cisim B den C ye elektrik alan doğrultusun-

da, elektrik kuvvetlerinin etkisinde hareket eder. Bu
aralıkta elektrik kuvvetlerinin yaptığı iş;

WBC = F.3d = qE.3d

Nihat Bilgin Yayıncılık©

WBC= 3 qEd bulunur.

Yanıt C dir.

10.
E2 E1,2

9. q1= –2q
E1

d
v0 –q
L
K
d
q1 yükünün L noktasına uzaklığı q2 yükünün L nok-
tasına uzaklığının 2 katıdır. L noktasında elektriksel
q2= –2q
potansiyelin sıfır olabilmesi için q1= 2q2 ve yüklerin zıt
q1 ve q2 yüklerinin çok uzaktaki K noktasında oluştur- olması gerekir. q1(–) ve q2(+) olarak alınırsa;
dukları elektrik potansiyeli sıfırdır (VK= 0). q1 2q2
E1 = k· = k· = 1 birim
q1 ve q2 yüklerinin L noktasında oluşturdukları toplam (6) 2 36
elektrik potansiyeli; q2 q2
E2 = k· = k· = 2 birim
(3) 2 9
- 2q - 2q
VL = k +k
d d bulunur. Buna göre V numaralı vektör doğru Yanıt
4q olur.
VL = - k dir .
d
Yanıt E dir
 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL 7

11. Anahtar açıkken 12.

E E1

a a
T q3 A q2=+4q
E2 + E3
A
mgsina q1=+q
a
mgcosa
mg
q
E1 = k · = 1 br ................................... (1)
Basit sarkaçta ağırlığın ipe dik bileşenine sürücü kuv- d2
vet denir ve hareketin devamlılığını bu sürücü kuvvet 4q q3
sağlar. E2 + E3 = k · + k· = 2 br .......... (2)
2
4d 4d2
Anahtar Kapatılınca (1) denklemi (2) denkleminde yerine yazılırsa;
q q q3
2· ( k )=k +k
a a d 2
d 2
4d2
T

A
q 3 = - 4 q bulunur .

qE O A noktasındaki toplam potansiyel ve +q yükünü top-

mg raktan A noktasına taşımak için yapılan iş;
q 4q 4q q
K anahtarı kapatılınca cisme, mg ile aynı yönlü qE VA = k +k -k =k
d 2d 2d d
kuvveti de etkimeye başlar. Bu, hem sürücü kuvvetin
Nihat Bilgin Yayıncılık©

[(mg + qE)·sina], hem de ipi geren kuvvetin büyüme- q2

W = q · ( VA) = k bulunur .
sine neden olur. d
T = mg·cosa iken Yanıt C dir.

Tl = (mg+qE)·cosa

olur. Bu durum hem denge konumundaki hızın hem

de ip gerilmesinin artmasına neden olur.

K anahtarı kapatıldığında AO arasında cisim daha bü-

yük ivmeyle hızlanacaktır. OB arasında ise aynı büyük
ivme ile yavaşlayacaktır. Bu harekette AOB simetrisi
bozulmayacak ve a açısı değişmeyecektir.

Yanıt A dır.
 8 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL

3. A noktasına +1 birimlik yük konulduktan sonra bu

Test 3’ün Çözümleri noktadaki bileşke elektrik alanı bulunur.

4E
1.
q1
1

E3 = E E E1 = E
A(+1)
5 2 A(+1)

3 60° 60°
4 2d 2d
d
q2
30°
A noktasına +1 birimlik deneme yükü konulur. q1 ve q1 = +q q2 = +q q3 = +q
q2 yüklerinin işaretine ve büyüklüğüne bağlı olarak
elektrik alan vektörü 1, 2, 4 ve 5 yönlerinde olabilir. q1 ve q3 yüklerinin A noktasındaki oluşturduğu
Ancak 3 yönünde olamaz. bileşke elektrik alanı E olur. q2 yükünün A noktasında
oluşturduğu elektrik alanı büyüklüğü 4E olur. A nok-
Yanıt C dir.
tasındaki toplam elektrik alanının büyüklüğü 5E olur.

Yanıt E dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

2. +q –q
E 4.
+ – 1

+ –

+ –

+ – +q
v v v
4
+ –
–q +q
+ – 3
1 2 3

2
1 numaralı cisim (–) işaretlidir. Bu cisme etki eden
kuvvet şekilde gösterildiği gibi (+) yüklü levhaya doğ-
1 ve 2 numaralı noktalar eş potansiyel yüzeyde oldu-
rudur.
ğundan elektriksel potansiyelleri eşit olur. Eş potan-
2 numaralı cisim yüksüzdür. siyel yüzeyler yükten uzaklaştıkça yüzey üzerindeki
noktaların potansiyelleri küçülür. Buna göre 1, 2, 3 ve
3 numaralı cisim (+) yüklüdür. Bu cisme etki eden
4 numaralı noktaların elektriksel potansiyelleri arasın-
kuvvet (–) yüklü levhaya doğrudur.
daki ilişki; V4 > V3 > V1 = V2 olur.
Yanıt B dir.
Yanıt E dir.
 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL 9

5. 7. d
+Q +q
Z O K

X +q
d
K Y

M L
I. X ve Y noktaları eş potansiyel yüzey üzerinde
olduğundan elektriksel potansiyelleri eşit olur. Bu +q yükü elektrik alan kuvvetine zıt yönde hareket etti-
nedenle VXY = 0 olup I. öncül doğrudur. riliyorsa elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılmış olunur.
Elektriksel kuvvetlere karşı iş yapıldığında sistemin
II. Z noktasının +q yükünden uzaklığı 2 birimdir.
elektriksel potansiyel enerjisi artar.
Bu noktadaki elektrik potansiyel 10 volt olduğuna
göre VK = 20 volt, VY =
20
volttur. Yukarıdaki tanıma göre K noktasındaki +q yükü O-K
3 arasında bir yere getirildiğinde sistemin elektriksel po-
20 40
VKY = VY – VK = – 20 = – volt olur. tansiyel enerjisi arttığından elektriksel kuvvetlere karşı
3 3
iş yapılmış olunur.
II. öncül yanlıştır.
Yanıt C dir.
III. VKZ = VZ – VK = 10 – 20 = –10 volttur.

III. öncül doğrudur.

Yanıt C dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

8. Elektriksel alan vektörel büyüklük olduğundan işlem-

ler bileşke bulunarak yapılır. İlk durumda O noktası-
na konulan +1 birimlik yüke etki eden kuvvetler Şekil
I deki gibidir.
6. Şekil I ile gösterilen kısımda
–q +q
yalnızca Z küresinin yükü etkili- O(+1)
dir. Elektrik alan çizgileri içe doğru Z
olduğuna göre Z küresi negatif
Şekil I
yüklüdür.

X ve Y küreleri arasındaki boşluk- Cisimler serbest bırakıldıktan sonra herhangi bir anda
Şekil I
ta elektrik alan çizgisi verilmemiş- O noktasındaki bileşke Şekil II deki gibidir.
tir. Bu durumda Y küresi Z küresiyle eşit büyüklükte
pozitif yüklüdür.
O(+1)
Elektrik alan çizgileri X küresinden dışa doğru çizil- A B

miştir. Bu durumda X küresinin yükü pozitiftir.

X –q +q
Y
C
Z
Şekil II Şekil II

Buna göre yüklü cisimlerin hareketiyle E azalır.

Elektriksel potansiyel skaler büyüklüktür. Yük miktarı

ve r yarıçapı sabit olduğundan V değişmez.

Yanıt E dir.
Yanıt E dir.
 10 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL

9. –10q 11. R
+4q
r 2r
X Y
P

+q
N
L M

Küre içinde ve küre yüzeyinde elektriksel potansiyel; K(–q)

q
V = k · r bağıntısı ile bulunur. Şekildeki –q ve +q yüklü cisimler arasındaki elektrik-
Küreler birbirine dokundurulup ayrıldığında, araların- sel potansiyel enerji;
da potansiyelleri eşit oluncaya kadar yük geçişi olur. q·q
Ep = - k dir.
Yük geçişi durduğunda yüklü küreler ortak potansiye- d
le ulaşmış olur. (–) işaretinden dolayı d uzaklığı ile Ep doğru oran-
q toplam tılıdır. Yani –q yükü +q yüküne yaklaştıkça elektriksel
VX = VY = Vortak = k r potansiyel enerjisi azalır.
toplam

(+ 4 q - 10 q ) 2q Yanıt C dir.
VY = k =-k r
3r
Yanıt B dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

12. q1 ve q2 yüklü cisimler arasındaki uzaklık önce büyür.

Zıt işaretli iki yük arasındaki uzaklık dış kuvvet uygu-

lanarak büyüyeceği için sistemin potansiyel enerjisi
artar.
X
10.
–q
r
B r A r r
q2 = –q
q1 = +q

+q r O +q r

K L
Y
r
q2 yüklü cisim X noktasından A noktasına, q1 yük-
lü cisim Y den B ye doğru götürülürken aralarındaki
+q
uzaklık azalır.
Yükün çember üzerindeki hareketi sonucu uzaklık de-
Zıt işaretli yükler arasındaki uzaklık küçülürken elekt-
ğişmediğinden V1 = V2 olur. Buradan;
riksel kuvvetler iş yaptığı için sistemin elektriksel po-
V1 tansiyel enerjisi azalır.
= 1 bulunur.
V2
Yanıt B dir.
Yanıt C dir.
 ELEKTRİKSEL ALAN VE POTANSİYEL 11

13. + + 14. X(+q) Y(–3q)

+ +
+
nötr
d
Pozitif yüklü küre, nötr yüklü küreyi etkiyle elektrikle-
yerek yüklerin gruplara ayrılmasına neden olur. I. Yüklü kürelerin elektriksel yükü zıt işaretlidir. Bu
küreleri serbest bırakırsak kendiliğinden birbirine
Elektriksel alan çizgilerinin yönü (+) dan (–) ye yöne-
yaklaşır .Bu nedenle küreler arasındaki uzaklık
liktir.
azaltılırsa elektriksel potansiyel enerjileri azalır.

+ + – + II. İlk konumda sistemin elektriksel potansiyel ener-

+ + – + q2
+ – + jisi E 1 = - 3 k ·dir. Küreler birbirine dokunduru-
d
lup aynı uzaklığa konulursa elektriksel potansiyel

Yanıt D dir. enerjisi E 2 = k ·

q2
olur. Buna göre ikinci durumda
d
elektriksel potansiyel enerji artar.

III. Zıt işaretle yüklü iki küreyi birbirinden uzaklaştır-

mak için dışarıdan bir kuvvet uygulamak gerekir.
Bu durumda sistemin elektriksel potansiyel enerji-
si artar.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Yanıt E dir.