Professional Documents
Culture Documents
Quechua Avanzado
Quechua Avanzado
CUADERNO DE TRABAJO
DE QUECHUA AVANZADO
KIMA KAQ QICHWA YACHAKUY
1|Página
shuti: hara tipiy/tiwshiy Siqikuna ñawintsay, kay patsachaw rimaykuna ruray
hatun parlay: huqta
runakuna
chakrachaw tsaki
hatata tipiyan.
ichik parlaykuna:
kay wamra panqata
qatan/huytun. tsaypita
mama Kallmi harata
tipin. tsaynawlla tayta
Lucho kustalman
harkunata hitan hina
warmi wamra
itsuqninchaw sharan.
Tayta Maxshi clavuwan
harata tiwshin niykur
mama Isabel panqata
uusiwan ruqun.
ushay parlay: 1 2
tsaynawlli runakuna
anti marlachaw
uryakuyan. Hutikuna Hutikuna Huti tikratsiq Rimanakuna
Tapuykuna yaskiy
¿Ishkan siqichaw Imatataq ruraykaayan?
_______________________________________________________
¿Huk siqichaw imanawtaq harata aylluykaayan?
_______________________________________________________
¿Ishkay siqichaw Imanawtaq harata aylluykaayan?
_______________________________________________________
¿Markaykichaw tsaynawku harata aylluyan?
_______________________________________________________
¿Markaykichaw imay killataq harata aylluyan?
_______________________________________________________
Ishkan siqita rikay, niykur niy imanaw kaqankunata kanqankunata
ishkay, _______________________________________________________
ishkan, kiman, chuskun, pitsqan, huqtan,
2|Página
Kay patsachaw siqikunata rikaykur rimaykunata qillqashun
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_
Hara arkuy
Anti marka runakunapaqqa llullu killachawqa manash ima ruraypis
allitsu, tsaynawmi paykuna yarpaayan. Tsaymi kaptinshi hatun killachawraq
imaykatapis rurayan: mikuykunata muruyan, uryayan, wanun wiñayan, allayan.
Tayta Macelinum hara aylluypaq kaynaw willakun: Harata arkuntsik,
mana rapran shikwananpaq, kuchi pishtaq quyllur yarqamunqan patsam,
manaraq intipis achaamunqan patsa. Arkur usharirnam, tsay arkushqapita
warmipis, ullqupis, ichikpis, rukupis, harata tipintsik. Tsay tipiychawmi wakinqa
hatusaq harapa rapranta tamalpaq, umiitapaq hipiyan. Wakinnam
panqayuqllata harata haqiyan, wayunkata rurayaananpaq.
Tipir usharirnam ashnuwan, manaqa kataypapis llapan harata wayichaw
akrayaananpaq apayan. Tsaychawnam tsutsuqapaq, shirinpupaq, llushtupaq,
kamtsapaq, tantapaq, harinapaq kaqkunata akrayan; wakinqa wallpapa
mikunanpaq, kuchipa mikunanpaq churayanmi. Tsaynawmi wakin hinantin
markakunachaw rurayan.
Hutikuna Rimanakuna Sufiihukuna
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
_ _
Tapuykuna yaskiy
3|Página
Sufiihukunawan rimaykunata kay patsachaw qillqashun
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_
Hutikunawan kay patsachaw rimaykunata pluralchaw qillqashun
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
Kay patsachaw
Rimaynin
Rimana Tipi-i Nuqa harata tipii.
hutinchaw Hukllaqllapaq Tipi-nki Qam chakrachaw tipinki.
Tipi-n Magda wayiykichaw tipin.
Tipi-ya-a Nuqakuna tipiyaa.
Tipiy Atskaqpaq Tipi-ya- nki Qamkuna alli tipiyanki.
Tipi-ya-n Paniykikuna tipiyan.
Tipi-ntsik Nuqantsik harata tipintsik.
Kay patsachaw
Rimaynin
Rimana
hutinchaw Hukllaqllapaq
________ Atskaqpaq
4|Página
Siqikuna ñawintsay, shamuq patsachaw rimaykuna rurashun
Tapukuykunata yaskishun
ima niraq
harakuna
kanqan
May
imanaw
Hara markakuna-
muruna
mikuy chaw
kanqan
muruyanqan
ima
mikuykuna
rurana
kanqan
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
5|Página
¿Imakunataq siqichaw kan?
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
¿Imatataq rurayan?
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
___________________
Qichwa gramaatika
Shamuq patsachaw
Rimaynin
Rimana Ishku -shaq Nuqa harata ishkushaq.
hutinchaw Hukllaqllapaq Ishku -nki Qam chakrachaw ishkunki.
Ishku -nqa Magda wayiykichaw ishkunqa.
Ishku –yaa - shaq Nuqakuna ishkuyaashaq.
Ishkuy Atskaqpaq Ishku -ya- nki Qamkuna alli ishkuyanki.
Ishku -ya-nqa Paniykikuna ishkuyanqa.
Ishku –shun Nuqantsik harata ishkushun.
Shamuq patsachaw
Rimaynin
Rimana
hutinchaw Hukllaqllapaq
________ Atskaqpaq
6|Página
Kay siqikunawan shamuq patsachaw rimaykunata qillqashun, tsay
rimaykunapa huti tumatsiqninkuna kapuyaatsun
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
__________________________________________
7|Página
Siqikuna ñawintsay, unay patsachaw rimaykuna rurashun
Unay chakra runakunaqa imatapis
muruyaananpaq, waatayaananpaqpis
apu hirkataraqshi kukawan, washku-
wan, aswawan mishkiwan, kachiwan-
pis mañakuyarqan. Tsaynawmi unay-
kunapaq kay markachaw willakuyan.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
8|Página
Siqipaq tapukuykuna yaskiy
Qichwa gramaatika
9|Página
Unay mana yarpashqa patsachaw ruranapaq
________ Atskaqpaq
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__
10 | P á g i n a
Unay tsayllaraq yarpashqa patsachaw ruranapaq
________ Atskaqpaq
Mushuq shimikuna
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Tapukuy yaskiy
12 | P á g i n a
Kima tapukuyta qillqashun, niykur yaskishun
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Qichwa gramátika
Kachanakunapaq
Rimaynin
Rimana ----- -----
hutinchaw Hukllaqllapaq Apamu- y Hatun rumita apamuy
Apamu-tsun Tantata apamutsun
----- -----
Apamuy Atskaqpaq Apayaamu-y Qillayta shumaq apayaamuy
Apayaamu-tsun Quñuq yakuta apayaamutsun
Hutikuna
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
Shipashta rantipakamuq kachashun, tsaypaq kay sufiihukunata iñishi-shun: -
y, -tsun.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
13 | P á g i n a
Mana ruranapaq kachakuykuna rimaykuna
Kachanakunapaq
Ama Ama Rimaynin
Hukllaqllapaq
----- -----
Rimana Apamu- y-tsu (Ama) hatun rumita apamuytsu.
Hutin- (AMA) Apamu-tsun-tsu -TSU Ama tantata apamutsuntsu.
chaw
----- -----
Atskaqpaq
Kachakuyta yachakushun
(Maqaytsu):_____________________________________________
(Aywatsuntsu):___________________________________________
(Rikaayay):______________________________________________
(Qarayaatsuntsu):_________________________________________
14 | P á g i n a
Kay siqikunawan mana ruranapaq kachakuykuna rimaykunata qillqashun
1 2 3
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
15 | P á g i n a
Waatay ashmantsikkuna
Hutinkuna
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
__
Ruranqankuna
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
__
Imanaw waqanqankunawan rimaykunata qillqashun:
16 | P á g i n a
Markantsikchaw wakin waatay ashmakunapa hutinta churashun:
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Allquwan mishi
Allquwan mishiqa waatana ashmakunam kayan, ishkanmi aytsata,
tulluta mikuyan, ishkanpam chupankuna, ishkay rinrinkuna, chusku
chakinkuna kayaapun. Kay ashmakunaqa wayichawmi yachayan. Imayka
rikuqmi kayan: yana, yuraq, ayawma, mullu mullu, suqu, pukas.
Allquqa manam wakin ashmakunata mikunanpaq tsarintsu, payqa
waataqnin qaranqan mikuyllatam mikun: kashkita, apita, pichuta, aytsata,
tullukunata. Mishinam ukushta, ichishaq pishqukunata tsarin, niykurpis
payqa wayichaw mikuytapis mikunmi: ichiklla kashkita, apita, lichita,
imayka siktakunata.
Allqukunaqa wayitam taapakuyan, ashmakuna mitsiychaw
yanapakuyan. Mishikunanam ukushpita wahakuyan. Tsaynaw karqa
ishkan ashmakuna manam tsaynawllatsu kayan; waqayanpis huk niraqmi:
mishiqa ñawraranmi, allqukunanam waqyayan. Ishkanpis kuyay Ashman
kayan.
17 | P á g i n a
Uqrakashqa chipsha
Willakuq: Huk hunaqshi, huk wallpa chipinkunawan mikuyta ashir
purikaanaq. Tsaychawshi hukninkaq chipin uqrakaanaq.
Wallpaqa allaapa waqar kanaq: - ¡Turiq! ¡Turiq! ¡Turiq!-,
nir maytsaychaw tapupakur ashinaq. Tsaynawta rikar-
nash urqun paatu nishqa:
Paatu: ¡Waq! ¡Waq! ¿Imatataq waqar purinki, mama wallpa?
Wallpa: Huknin chipiimi uqrakashqa, ¡Ay! ¡Ay! ¿Maychawtaq
kaykan?
Paatu: ¿Imanawtaq chipiyki kashqa?
Wallpa: Chipiiqa pukam, yayannaw qala kunkam kashqa.
Paatu: ¡Ah!, tsaynaw chipiqa taqay mayu patakchawmi yakuta
upyaykarqan.
Wallpa : ¡Paaylla, tayta! ¡Itsa tariratsillaamankiman!
Willakuq: Nishpa mama wallpaqa raslla llapan chipikunawan
uqrakashqa wawan ashiq aywayashqa. Mayu hacha-
kunachaw ¡Chiyak! ¡Chiyak! Nishpa mantsakashqa chipiqa
kaykaanaq.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Rimaykuna
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__
18 | P á g i n a
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Rimaykuna
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
19 | P á g i n a
Perú suyu markantsikchaw tushukuna
__________________________
Yunqamarka __________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
Chalamarka __________________________
__________________________
__________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___
20 | P á g i n a
Chala markakunachaw muruyanqan mikuykuna
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
21 | P á g i n a
Parlaypa nishun:
¿Imatataq runakuna ruraykaayan?
¿Imakunataq, aykataq kan?
¿Ima ashmakunataq kan?
22 | P á g i n a
Kay siqikunachaw imakuna kanqanta qillqashun, parlashun
¿Imakunataq kan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
¿Imatataq ruraykaayan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Ishkay siqipaq uryay
¿Maychawtaq kaykaayan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
¿Imatataq ruraykaayan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Mushuq shimikuna
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
23 | P á g i n a
Siqita rikaarir huk niyta qillqashun
Imakuna kanqan
______________
______________
______________
______________
______________
______________
______________
______________
_
Urasiyunta kay patsachaw qillqashun
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Shallqachaw kanqan
24 | P á g i n a
Siqikunapaq parlashun
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
25 | P á g i n a
Rimanakuy niykuna
Yayawan parlay
Shusha: Tayta, ¿Imapaqtaq papata qishuyan?
Tayta: Papa mana tsakinanpaqmi.
Mallku: ¿Tsayllapaqku, tayta?
Tayta: Mallaqay patsa mikunapaqmi.
Miki: Mana kuru mikunanpaqpisku, tayta?
Tayta: Awmi, awmi, tsaypaqpis allim ari.
Tapukuykuna
¿Pikunataq parlayan?
___________________________________________________________________________
¿Ayka wamrakunataq kayan?
___________________________________________________________________________
¿Ayka ullqu? ¿Ayka warmi?
___________________________________________________________________________
¿Imay witsantaq markaykichaw papa kantsu?
___________________________________________________________________________
26 | P á g i n a
Papa qishuy
Papa qishuy
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
27 | P á g i n a
Yachatsikuqwan yachakuqkuna
Uryakuna:
28 | P á g i n a
___________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
___________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
___________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
29 | P á g i n a
Tapukunapaq shimikuna
Tapukuna shimikuna
¿Pi? ¿Piwan?
¿Imay? ¿Pichaw?
¿Mayqan? ¿Maypa? /-taq/
¿Ayka? ¿Imapaq?
¿Aykaq? ¿Maypita?
___________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Lushiwan Kamu
LLushi: Llushi, ¿Taytayki kawanku?
Kamu: Awmi / Manam
LLushi: Ñañayki, ¿Chuulunta kuyankush?
Kamu: Awshi / Manash / Manachi.
Uryakuna:
30 | P á g i n a
Hamutsikuna qillqay pukllay
¿Imallaqa? ¿Imash?
Qallanan tapukuy
Anchaq, anchaq purii,
sikiichawmi ishkay nawii, Shunqun
ñawiichaw kallpayuqmi kaa
¿Imataq kallaa? Ushanan tapukuy
Tihira
Willakuynin
Imanaw rurana
Mishi ñawi
Mishi rinri
Mishi mikuq
Paqaspa purin
Hunaqpa puñun
Kakashnaw
Mishi piqa
Wañuy apamuq
Wañuyta willakuq
Waqaptin nunakuna
mantsayan
¿Imallash? ¿Imash?
Wañuytash apamun,
Waqaptin nunakunash mantsayan,
Paqasllapash purin.
¿Imallash kallan?
Tuku
31 | P á g i n a
Tukupaq huk hamuykunata umachaw ninqantsikwan qillqashun
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
___ ___
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
___ ___
32 | P á g i n a
Markaykichaw niyanqan hamuykunata qillqamuy
33 | P á g i n a
Qallu kipukuna ruray, niy
Imanaw rurana
34 | P á g i n a
Imapaqpis qallu kipunata qillqashun, niykur nawintsaashun:
35 | P á g i n a
Mikuy ruray niykuna
Ristawrantichaw
Tapukuykuna
Kuchi aytsa, papa, tsuqllu, aabas, kamuti, wallpa aytsa, umiita, tamal,
uqa, utsu, waaka aytsa, kachi, wakatay, chinchu.
37 | P á g i n a
Chakas markachaw shura ruray
Shurata ruranapaqqa huk uchkutam rurantsik. Uchkuta rurarir-
nam, rumita tsay puusupa hawanman churantsik, tsay rimukunash,
harata mana ismutsinanpaq, yakuta shuqun. Tsaynaw rumin chura-
rapurnash, imayka hachawan (iwkaliptu, ishmuñaw) qishun rurantsik,
tsaypita huk ratashta hananman mashtantsik, tsaymanna llapshalla
harata wiñantsik. Tsay harata tsapanapaqna yapay hachakunata iñi-
shintsik. Ushanapaqna yakuwan tsay harata ushmantsik. Huk killam
tsay puusuchaw hara wiqtsir kanan. Huk killataraqmi hara shurayan.
Tapukuykuna
Tapukuykuna
1. ________________________________________________________________
2. ________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
4.________________________________________________________________
5.________________________________________________________________
6. _____________________________________________________________________
38 | P á g i n a
Shura aswa
(Huk uyllupaq)
Wanantsik
Huk anqara aqashqa shura
Huk mati triiqu amshita
Huk mati mayllashqa kinwa
Huk mati achis
Ruraynin
Willapaakuynin:
Willapaakuynin
39 | P á g i n a
Kanan ima mikuypaqpis rurana willakuyninta qillqashun, tsaypaq kay su-
fiihukunata iñishishun.
40 | P á g i n a
Millwa rutuy
Parlakushun
¿Ima killachawtaq
uushata rutuyan?
¿Imanirtaq uushata
rutuyan?
¿Millwanpita
imakunatataq rurayan?
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
41 | P á g i n a
Kay siqikunapaq parlashun, imakuna kanqanta, imata rurayanqanta.
Latsapakunapa hutinkuna
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
______
Niraqkunapa hutinkuna
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
______
42 | P á g i n a
Kachakuy, willapaakuy niykuna
Shumaq kawakuy
1. Yachatsikuqta napakushun.
2. Ama llutalla pukllashuntsu.
3. Ama maqanakushuntsu, kuyanakushun.
4. Ama yachay wayita puqitaashuntsu.
5. Imatapis mañanakushun.
6. Yachatsikuq nimanqantsikta wiyakushun.
7. Ama ashanakushuntsu, hutintsikpa qaya-
nakushun.
8. Mana qayaykachashpa parlashun.
9. Manam allitsu suwapaanakuyqa
10. Llapantsik huk yawar mayinawlla
kawakushun
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
43 | P á g i n a
Yachay wayichaw shumaq kaway siqikunata rikaarir imapaq
willamanqantsikta, ima kanqanpaq rimaykunata churarishun
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
44 | P á g i n a
Willapaakuykuna
Qishyakushqata willapay
1. Kima kuti hunaqpa kay pastillata upunki.
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
_
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
45 | P á g i n a
Siqichaw imakuna kanqanta, imata rurayanqanta nishun
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
46 | P á g i n a
Tapukuykuna
¿Imatataq chakrachaw ruraykaayan?
_____________________________________________________
¿Ima ashmakunataq kan? ¿Aykataq kayan?
_____________________________________________________
¿Imataraq kanan hunaq mikuyanqa?
_____________________________________________________
¿Imakunataq wayi waqtanachaw kan?
_____________________________________________________
Pitsqa ruraykunata huti tikratsiqkunata iñishir siqichaw kanqanta
rikaarir qillqashun:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Musyashun:
Ruraykuna A M
Chakra markakunachawqa warmikuna yanapakuyanmi.
Siqichaw huk ashnu shikrata chaqnaraykan.
Ichishaq wamrakuna papawan pukllayan.
Wayi nawpanchaw ishkay pishqukuna kaykaayan.
Huk warmin wamranta chichiykan X
47 | P á g i n a
Rikaanapaq niykuna
Paria marka
Paria markaqa Huarazchawmi kaykan, distriitu Independin-
ciapa rurinchaw. Kay ichik markaqa hatun hirka San Cristobalpa
chakinchawmi taykan. Pariachawqa yachay wayipis kanmi, San
Cristobal Pariapiq nishqanmi, kaypa hawanllachawmi posta
médicapis kaykan; plaasanqa yachay wayipa umanchawram. Kay
markachaw nunakunaqa puwaq hunaq, octubre killam mama
Santa Rosapa hutinchaw raymita rurayan; tsaychawmi banda-
wan, corrida de toros nishqanta allaapa sumatsiyan; niykurpis
plaasachaw Shaqsha tushuqkuna, Cusqueñita tushuqkuna, Yana
nuna tushuqkuna (negritos) allaapam qatswaykuyan.
Kay markachawqa imaykatam rantikuyaananpaq, qatupa
apayaananpaq muruyan, wakinmi papata, allwita, triiquta, hara-
ta, achista, tawrita, kinwata muruyan; wakinkunanam imayka
niraq ashmakunata waatayan: kuchita, uushata, kuñishta,
wallpata. Uma hirkankunachaw haapa ashmakunapis kanshi,
kuntur, lluytsu, atuq, añas, pitsak, imaykakuna
Kaayiy tapukuykuna
¿Maychawtaq Paria marka kaykan?
_______________________________________________________
¿Imankunash kay markapa kapun?
_______________________________________________________
¿Imay killash hatun rayminkuna?
_______________________________________________________
¿Ima tushukunatash tushuyan?
_______________________________________________________
¿Ima ashmakunatash waatayan?
_______________________________________________________
¿Ima mikuykunatash muruyan?
_______________________________________________________
48 | P á g i n a
Siqikunata rikaashun, niyta rurashun
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
49 | P á g i n a
Tinkuutsiypa rikanqantsik niy
Hukkaq siqi
Shusha warmi wayinchaw yakuta baldiman qimaykan.
Huk ichik yana mankawan tullpachaw arukuykan.
Kay warmipa huk manka, huk yaku achaatsikuna kapun.
Kay warmi llanqita shukuran.
Warmipa ruripan ayawma rikuq, tsukun yuraqnaw, chumpan
qamlas quumi, bluusanan qamlas ankas.
Kay warmi kunkuchaw hamaraykan, nawpanchawna huk haku
mashtaraykan.
Yantawan, tullpachaw arukun.
Ishkaykaq siqi
Katalinam hatun pirulwan aswata ruraykan, mankata qawiykan.
Tullpachaw yantawan aswata ruraykaayan.
Warmipa nawpanchawna quwan uylluman aswata wiñaykan.
Tayta Pedro warminta aswata ruraychaw yanapan.
Warmipa musqu rikuq tsukun, quwanpana yana.
Ishkan warmi ullqu llanqita shukuraayan
Warmipa anqas niraq ruripan, chumpanna kulli niraq.
Ullqukaqpa pantalun yana anqas, chumpanan qumi.
Mushuq shimikuna
50 | P á g i n a
Wayichaw arukuykuna
Ishkan siqichaw warmikuna yantawan arukuyan. Shusham
papata wamrankunapaq yanukuykan, Katalinanam quwanwan ray-
mipaq aswata ruraykaayan.
Kimanmi llanqita shukuraayan, kimanpam millwa tsukunkuna
kayaapun. Mama shushapam ayawma rikuq ruripan, qamlas quumi
chumpan, qamlas ankas bluusan. Mama katalinapanam anqas niraq
ruripan, chumpannam kulli. Tayta Pedropanam pantalunnin yana
anqas, chumpanan quumi.
51 | P á g i n a
Hukkaq siqi
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Hukkaq siqi
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
52 | P á g i n a
Nuna mayintsikpaq rikanqantsik niy
53 | P á g i n a
Tapukuykuna yaskiy
Rikanqantsik
imanaw
kanqan
Imanaw
Yachanqankuna, Runapaq aqtsankuna,
kuyanqankuna, rikanqantsik piqan, sinqan,
ruranqankuna niy pachan, makin,
imaykanpis
Ima shunqu
kanqan,
kuyapaakuq,
llakipaakuq,
piñaq.
Yanasallaa
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
54 | P á g i n a
Ashmapaq rikanqantsik niy ruray
ima rikuq
ima tsikan kanqan:
kanqan yana. mullu,
wachakas
55 | P á g i n a
Pashku kuchi
Yapapushun:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Tapukuykuna:
¿Aykayaqtaq china kuchi wachan?
_______________________________________________________
¿Ima rikuqtaq kuchikuna kayan?
_______________________________________________________
¿Chawa aytsanpita imakunatataq rurayan?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
¿Aytsanpita ima mikuykunatataq rurayan?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Llapan kuchipaq parlanqanta ichikllachaw nirishun:
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
56 | P á g i n a
Willakuy niykuna
Pumapis wañunmi
Nunakunash huk llullu pumata tsariykuyaanaq, tsayshi
wayinkunachaw unay waatarkurninnash hallqapa qarquriyaanaq.
Nunakunawan kawaykarninpis manash kallpanta huqranaqtsu;
pumanawshi yarpaanaq, puma kallpash kanaq. Puma shunqu karshi
imaypis pumamayinkunaman yarparlla nunakunawan kawakunaq.
Tsaynaw nuna wayipita aywakurshi unay yawar mayinkunaman
chaariptinnash kikinmayinkuna imaykata tapupaayaanaq:
– ¿Imatataq nunakunawan yachakamurqunki, shay?, niyashqa.
– Ñam, ñam, ñam, nirlla yaskirinaq pumaqa.
– ¿Imaaaaa…?, nirLlapan qayaraayaanaq.
– ¡Paykunaqa wanutsikuyanmi!, willakushqa.
– ¿Imanaww?, nir huk awkis puma piñashqa.
– Awmi, awmi, nishpa piqanta kuyutsishqa.
– ¡Manam, shay! Pumakunaqa manam imaypis wañuyantsu.
Nuqantsikqa wañuyta riqintsiktsu, nishqa hukna.
Tsayna wakinkaq pumakuna niyashqa: - ¡Kaymi wañuyta
apaykaamun! ¡Kaymi wañuyta apaykaamun!-. Tsaychawna hukninkunana
pintiykur kunkapita qaptsuriyaanaq, tsay qaptsuyanqanpitsash kukanpita
pillchichirraq yawar patsaman shutuykunaq. Llapanshi mantsakar
rikarayaanaq.
Tsay hipayninchawshi pumaqa waataqnin nunakuna parlashqanta
yarpaarinaq: “Pumakunaqa yarpaayan mana wañukuq kayanqantam,
paykunapis wañuyta riqiyanmi, wañuqllapaqmi nuqantsiknawpis kayan".
Pumamayinta ichikpa ichikpa hipar wañuqta rikarninshi, wakinkaq
niyaq: “Kaynawmi wañuywan qishyaqkunaqa ushakaayan. Kayqa
qallayashqa tikrarirninmi llapantsikta muyamaashun”, nirnir hipaykaqta
haqirir rahu witsanpa qishpiyaanaq.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
57 | P á g i n a
Tsay shimikunawan yarpaanapaq rimaykunata qillqashun:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Kaayinqantsikpaq tapukuy
¿Imapaqtaq kay qillqashqa willakun?
______________________________________________________
¿Pikunapaqtaq kay willakuychaw parlan?
______________________________________________________
¿Imanirshi puma mayinkuna wañutsiyaanaq?
______________________________________________________
Wañuy hipayninchaw ¿Imapaqtaq yarpan?
______________________________________________________
Wakinkaq pumakuna ¿Imatash allaapa mantsayaq?
______________________________________________________
Kay siqichaw kaayinqantsikta patsaatsishun:
imapaq willkunqan
pikuna kayanqan
________________________
_______________________
________________________
_______________________
________________________
_______________________
________________________
_______________________
58 | P á g i n a
Willakuychaw shimita kaayitsikushun
shimikuna Ninan
Llullu puma Tsayllaraq yurishqa puma. Ichik puma.
Wayi
Puma shunqu
Wañuy
Qaptsuy
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________
________________________________
________________________________
________________________________
________________________________
59 | P á g i n a
Atuqwan ukush
Huk hunaqshi atuq pasaypa yakunashqa yakuta lapyar mayu kuchun-
chaw kaykaanaq. Tsay hunaqqash imatapis mikushqatsu kanaq, tsaki, kachi-
tashqa qaratsallatash yawashqa kanaq.
Tsaynaw kaykaptinshi wayi waqtanpa ukushta ayqiraykaqta rikash-
qa, kananmi yawakuynii kanqa, nir kushirishqa.
– Suwakunqaykipita yarqamunqaykitam rikarquu. Nuqatam kay wayi-
ta taapaq churayaamashqa. Pipis suwakuqta taririqa mikunki, niyaa-
mashqam, nir kunkapita tsarirkushqa.
– ¡Ama! ¡Ama! Mikumaanaykipaqqa mishki apiiraq mukurkamushaq.
Nuqakunaqa allaapa puchqu kayaa, nir llullatsishnaq ukushqa.
Tsaynash ukushqa hapallan wayi rurinpa yaykutsishqa:
– Taqaychawmi mishki api kan, nishqa.
– Raslla upukarkamuy, allaapam mallaqaykuu, nishqa.
– Kanan kay mishki apita yawarillay, nir huk wishlla apin apapushqa.
– ¡Achallaw! ¡Imanaw mishkim kaykullan!; nishpa, sinqantapis laqwash-
qa. ¿Maypitataq apamurqunki? ¡Pushamay! ¡Pushamay! Nishqa.
Tsaynash ukushqa wayiman yaykatsihqa, niykur api mankata rikaa-
tsishqa. Atuqqa pasaypa mallaqashqa mankaman piqanta yakaykushqa,
apitaqa huklla usharishqa. Piqanta hurqayta munaptinnash yarqunaqnatsu.
Mana shuutayta atinarnash ukushta yanapananpaq qayashqa:
– ¡Huk shukshuu makyamay!, nishqa.
– Kaa, nir uqshata aptatsishqa.
– ¡Hatun rumita apamuy!
– Kay alli tsaray, nir hakapa mullkanllata tsaraatsishqa.
– ¿Maychawtaq maray? ¡Apamay!, nishqa
Ukushqa wayiyuq nuna puñukashqata maakuykur piqanta yatatsihqa.
Tsayna nunapa piqanman, llapan kallpanwan mankataqa ushakaariqpaq
tsaqtaykushqa.
Nunaqa riyaramur atuqtaqa shukshuwan maqar qatikachashqa,
ukushna asikachar uchkupita watiqarashqa.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
60 | P á g i n a
Tsay shimikunawan yarpaanapaq rimaykunata qillqashun:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_________________ _________________
_________________ _________________
_________________ _________________
_________________ _________________
_________________ _________________
___ __
___________________ ___________________
___________________ ___________________
___________________ ___________________
___________________ ___________________
_________ _________
Kaayiynin tapukuy:
¿Maychawshi atuq kaykaanaq? ¿Imatash ruraykaanaq?
________________________________________________________
¿Maychawshi ukush kaykaanaq?
________________________________________________________
¿Imakunatash ukush atuqta tsaraatsin?
________________________________________________________
61 | P á g i n a
Kay siqikunata rikapaarir huk willakuyta qillqashun
Willakuy niy
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
62 | P á g i n a
Kima lichukuna
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
63 | P á g i n a
Pukllay pacha allqullaa
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__
64 | P á g i n a
Gluubukunawan siqi willakuykuna
Yaskikuykuna
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
65 | P á g i n a
Kaayitsikuq willakuypa kaqninkuna
Tapunakuy
- ¿Imataq hutiyki?
- ¿Qampaqa imataq?
- ¿Maychawtaq yachanki?
-…
Siqikuna
______________________
______________________
______________________
_
Imata rurayanqanta churashun
______________________
______________________
______________________
_ 66 | P á g i n a
Kananna willakuynin niyta qillqashun:
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
__
Kananna willakuynin niyta qillqashun:
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Rimayninkuna churashun
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
__
67 | P á g i n a
Harawikuna harawiy, qillqay
Mamallay, mama
Inti wanurillaptin,
Patsa tsakaariptin,
Mamallaapaq yarpaarillaa.
Hanan patsapis shullya ñuqñuykim.
Ñawillaapis utinnataq shuyaraptii.
¡Mamallay, ñawiyki tillapyarkallaamutsun!
Tapukuykuna yaskiy
________________________________________________________
________________________________________________________
Imaninantaq kayan
Shimikuna Imaninan
Inti Aktsik, achay, kaway qukuq quyllur. Unayqa tayta apush
kanaq, tsayshi nunakuna waylluyaq.
Qichwa gramaatika
Sufiihu –llaa / - lla: kayqa kuyay shimipa parlanaparmi, imatapis alli shunquwan
mañakunapaqmi iñishintsik.
Kaynaw: ‘llapan shunqullaawanmi kuyaykullaayaa’
Sufiihu –mu: Kay sufiihuqa willamantsik imapis wakpita kayman shamunan-
paqmi. Imapis huk patsapita yarqunqanpita kutimunantam willakun.
Kaynaw: ¡Mamay! ¡Kutikallaamuy, mamay!
Sufiihu –y: Kay sufiihunam wakikaqchawqa iñishintsik imatapis alli, shumaq
shunquwan, kuyay shimiwan willakunapaqmi manaqa mañakunapaq.
Kaynaw: Taytay, mamay ama quqayaamaytsu.
Sufiihu – ri: kayqa willakamun ima ruraypis ichikllachaw, raslla rurakaananpaq
kaqtam.
Kaynaw: Limaqpa aywariytam munarillaa.
69 | P á g i n a
Yachakushqantsik sufiihukunawan ishkayyan rimaykunata qillqashun:
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
70 | P á g i n a
PAQARISHA MARKACHAW AYAPA
WILLAKUYNINKUNA
Rolando Roca Zarzoza
Qallanan
71 | P á g i n a
ñawinta kicharaatsin kay patsachaw kawaynin pishishqa kaptin, manaraq alli
kawar wañukushqa karnin. Kay wañuqkunaqa illaqpita wañukuqkunam
kayan.
Wakinkunanam willakuyan ishkan ñawi kicharaptinqash yanaqinta
ashir kaykan. Yanqinqash yawar mayinlla kanan, hukqa mana. Tsaynaw mana
pitapis yanaqinpaq akrananpaq yawar mayinkuna manaraq alaptin imayka-
nawpis raslla wichqapuyan, mana wichqakaptinqa huk yana ratashwanshi
piqanta, ñawinta wankupuyan.
Rikanqantsinawpis kay willakuykunachaw nimantsik imanaw aya
mana wañunqanpaq, kay yarpaychawqa kawaq ayakunam kan. Kay witsan
markachawqa ayaqa kawaykanraqshi, huk niraq kawayllatash kawaykan
mana parlar, mana purir, mana mikur, mana mallaqar; tsay llapantaqa uhu
patsachawnash ruranqa: rimanqa, purinqa, mikunqa, pukllanqa, mallaqanqa,
uryanqa, imaykata kay patsachawnaw ruranqannawlla.
3. Sapraakunqan aya
Paqarishakunaqa kawaq runapa qaranchawshi wañuyta riqiyan. Pipis
wañuqpaq karqash – warmipis, ullqupis – qaqllachaw sapraakuyan, ichishaq
mana rikayllapa saprakunash unayllatayan yuripakuyan. Tsayta musyarshi
piy qishyaptapis qaqllachaw riqiyannash kachakaanan, wañukunan kaqtapis.
¿Imanawmi paqarishakuna qaqllachaw wañuy kanqanta riqiyan? Qaran-
tsikqash kawayllachaw willakun, tsaytash yawar mayintsikkuna riqiyaanan,
niykur hampiyaamaanantsik. Mana tsaynaw kaptinqash allaapa qallayashqa
ayantsik kay patsapita aywakunqa: –“Musyaykar hampiyaamashqatsu”–
nirnin. ¿Imanaw-taq musyayan huk aya qallayashqa kanqantaqa? Qallayash-
qa kanqantaqa ayapa ñawinchawshi rikaayan, ñawinshi willchirarraq waqa-
naraykan kaykan. Tsaynawshi willakuyan.
Kanan rikaarishun imanaw, 1990 wata kinranpa huk wañushqa warmi-
paq huk chakwan kaynaw willakamunqanta:
“Nuqaqa Yanamachaw 29 hunaq, agosto killachaw paywan tinkurqaa. Allaw
payqa allaapa shumaq llututu qaqllam kaykarqan. Tsaypitanam huk killata
tinkuyarqaa, tsaymi qaqllan-chaw shapraakushqata rikarqaa, payqa
wañuykunqachi ima, nirqaa. Manam ichikllapapis yarparqaatsu pay wañu-
kunanpaq kaqtaqa, itsachi tsayta musyarqa ima hapiwanpis salvayan-manchi
karqan”.
Imanawmi kay willakuy yarpaychaw Anti patsa runakunapaq tsaynaw-
llaqa manash pipis wañukunmantsu. Paykunapaqqash, kay patsa runakuna-
paq, atska kaway naani kan. Kay naaniqash manash hukllayllatsu; tsayshi
shallqapa willakuyninta riqirqa wañuypita qishpishwanshi, ratakushwanshi.
Wañuyqa manash tsaynawllatsu chaamun, munashqaqa hukpis rantintsikshi
wañunman (rantinpaakuy, nuqantsikpa hutintsikchaw wañuq: huk haka, huk
wallpa, huk tuku imayka niraq ranya ashmakuna). Kay yarpaychawqa kikin-
72 | P á g i n a
tsikshi kawayta rurantsik, manash kultuura occidentalchawnawtsu huk-
llaylla wañuy patsa wañuy naani kan: huk destino niyanqan.
4. Ayapa shillun wiñay
Kay markachaw kawaqkunam niyan, ‘ayapaqa shillunqa wiñanmi’. Tsay-
shi manaraq kaahanman wiñarnin makin, chakin shilluta rutupuyan. Mana
rutupuyaptinqash shillunkuna allaapa wiñarnin kuruman tikrakuyan; tsay-
naw karshi supay rikuq kayan, tsaynaw tikrashqata Diosnintsik manash
chaskintsu, tsayshi hupaynin waqar, mantsatsikur hinantin patsachaw shu-
qayta ashir purin.
Kay marka runakunapaqqa shillun wiñaywanshi aya yawar mayin-
kunata imatapis willayta munan; willanmanshi mana paypaq waqayaa-
nanpaq, shumaqlla kawakuyaananpaq, manaqa shillu kalduta allaapa llakikuq
yawar mayinkuna upuyaanantash munan, tsayshi saslla allaapa wiñaykun.
Tsay shillu rutushqata aylluykurshi wallpa kalduman, ima kashkimanpis
manaqa ceféchaw, ima yakuchawpis alli puwarkatsir allaapa llakikuq kaq
yawar mayinkunata, mana maakutsiyllapa uputsiyan; tsayshi aya shillu
kalduwan shunqunkuna rumiyaayan, llakirninpis waqayannatsu. Tsaynawshi
raslla qunqakaayanpis.
5. Aya pamparanqan pukukay
73 | P á g i n a
Kaayiy tapukuykuna
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
74 | P á g i n a
Huk siqiwan kaayitsikushun kay niy willamanqantsikta churashun:
Qichwa gramaatika
75 | P á g i n a
- Challwam yakupa qishpin. (ririnpa)
- Tsay yana mishim wayii hananpa qishpishqa. (hanapa)
- Tsay allqum naani chawpinpa aywan (chawpi)
Kay sufiihuqa willakunmi imanaw ichikllapa, raslla ruranakuna kanqanpaq:
Kaynaw: Chiinam allaapa rikapaaman.
Shimita huk advebioman tikratsin:
Kaynaw: Allinpam aywashaq.
- Tsay chushchum ichikpa, ichikpa mikun.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Sufiihu –tsi:
Sufiihu –paq:
Sufiihu –pita:
Sufiihu –naw:
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
76 | P á g i n a
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Shamuq patsachaw
Rimaynin
Rimana Hukllaqllapaq Pukllatsishaq Wamraata pukllatsishaq.
hutinchaw Pukllatsinki Ñañaata shumaq pukllatsinki.
Pukllatsinqa Soledadshi chuulunta waqatsinqa.
Pukllatsiyaashaq Llulluta apita mikutsiyaashaq
Pukllay Atskaqpaq Pukllatsiyanki Qamkunash kutata puritsiyanki.
Pukllatsiyanqa Paykunash taytanta rantitsiyanqa
Pukllatsinshun Nuqantsik qillqayta yachatsinshun.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
77 | P á g i n a
Kanan unay patsachaw rurashun:
Unay patsachaw
Rimaynin
Rimana Hukllaqllapaq
hutinchaw
_______ Atskaqpaq
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Mallaqaa-
riinam!!!!
78 | P á g i n a
Wañuy patsachaw mamallaata rikaarillaa,
Puñuynillachawnash watukamanqa,
Karullapitash rikaykaallamanki,
Karullapitash asipaallaamanki.
¿Imanir, mamay?
Mamay, ¡shimillata uqurkatsillaamuy!
¡Yakunaallaami!
79 | P á g i n a