You are on page 1of 80

Universidad nacional

“Santiago Antúnez de Mayolo”


Facultad Ciencias Sociales, Educación y de la
Comunicación

CUADERNO DE TRABAJO
DE QUECHUA AVANZADO
KIMA KAQ QICHWA YACHAKUY

Rolando Roca Zarzoza


UNASAM
Ciudad universitaria de Shancayán
Willapaakuynin
Yachakuqkuna:
Qamkunapaqmi kay uryana maytuta makiykikunaman
churara-muu, kaywanmi imanaw qichwa shimichaw qillqana
kanqanta, imanaw parlankanqanta llapantsik yanapanakur yacha-
kushun. Niykurmi kay maytuwan kaayiitapis, qichwachaw wiyay-
tapis yachakushun.
Kay qillqa maytuwanqa hapallaykikunapis, manaqa yachakuq
mayiykikunawanpis yanapanakushpa uryayaanaykipaq uryakuna-
ta, tapukuykunata churamushqa kaa. Tsaynaw yanapanakur rurar-
qa rasllam imayka ruraytapis yachakushun, mana yachayanqayki
patsanam nuqa, yachatsikuqniykikuna, imachawpis yanapayashqa-
yki. Tsaynaw karmi qamkuna nuqapita yachakuyanki, nuqapis
qamkunapitam imayka yachakushaq.
Kay qillqashqa maytuchaw ruraykunaqa anti markantsikku-
napa kawakuyninkunatam, imanaw unay kaway kashqankunatam
riqitsikamur churamushqa kaa. Niykur kikin alli shimiykichaw ri-
mayaanaykipaq, qillqayaanaykipaq. Kay maytupa rurinchaw imay-
ka niraq siqikunatam, niykunatam Ministerio de Educaciónpa,
Shumaq Kaway 1, 2 5, 6 maytunkunapitam wakin akramushqa kaa,
niykurnam wakinkaqnam kikiipa rurashqakuna kayan.
Kay qillqashqa maytuwanqa pukllankim, harawinkim, ha-
muyta ruraytam yachakunki, qallu kiputam pashtatsinki, imayka
niraq niykunatam qillqanki, ñawintsanki, kaayitapis yachakunkim,
llimpinkim, siqinkim, qutsunkim, tsaynawllam imayka munanqayki
yachayniykikunapis wiñanqa.
Kay qillqashqa maytutaqa qichwantsik yachakunapaqmi, alli.
Kay maytum kay shimichaw parlayta, yarpayta, qillqayta, yachatsi-
maashun. Tsaymi, kay yachaykunata alli shunquntsikwan chaski-
kushun.
Mag. Rolando Roca Zarzoza - 2016

1|Página
shuti: hara tipiy/tiwshiy Siqikuna ñawintsay, kay patsachaw rimaykuna ruray
hatun parlay: huqta
runakuna
chakrachaw tsaki
hatata tipiyan.
ichik parlaykuna:
kay wamra panqata
qatan/huytun. tsaypita
mama Kallmi harata
tipin. tsaynawlla tayta
Lucho kustalman
harkunata hitan hina
warmi wamra
itsuqninchaw sharan.
Tayta Maxshi clavuwan
harata tiwshin niykur
mama Isabel panqata
uusiwan ruqun.
ushay parlay: 1 2
tsaynawlli runakuna
anti marlachaw
uryakuyan. Hutikuna Hutikuna Huti tikratsiq Rimanakuna

________________ ________________ ________________ _______________


runa, allqu, mama, tayta, wamra, runku- huk, ishkay, uryay, tipiy, tiwshiy,
________________
kustal, ________________
panqa, hara, chakra, awkin, ________________
hukkaq, ishkaykaq
_______________
apay, huytuy,
________________ ________________ ________________
puka, yana, suqu, _______________
katay, yapay, hitay,
________________ ________________ ________________
musqu, qarwa... _______________
ruquy, aylluy
________________ ________________ llapan. wakin.
________________ _______________
________________ atskaq, atsakaq.
________________ katay-/ qatay
_______________
________________
ichik, hatun.
________________ ________________ ________________
shumaq, tsaki, _______________

Tapuykuna yaskiy
 ¿Ishkan siqichaw Imatataq ruraykaayan?
_______________________________________________________
 ¿Huk siqichaw imanawtaq harata aylluykaayan?
_______________________________________________________
 ¿Ishkay siqichaw Imanawtaq harata aylluykaayan?
_______________________________________________________
 ¿Markaykichaw tsaynawku harata aylluyan?
_______________________________________________________
 ¿Markaykichaw imay killataq harata aylluyan?
_______________________________________________________
 Ishkan siqita rikay, niykur niy imanaw kaqankunata kanqankunata
ishkay, _______________________________________________________
ishkan, kiman, chuskun, pitsqan, huqtan,

2|Página
Kay patsachaw siqikunata rikaykur rimaykunata qillqashun

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_

Hara arkuy
Anti marka runakunapaqqa llullu killachawqa manash ima ruraypis
allitsu, tsaynawmi paykuna yarpaayan. Tsaymi kaptinshi hatun killachawraq
imaykatapis rurayan: mikuykunata muruyan, uryayan, wanun wiñayan, allayan.
Tayta Macelinum hara aylluypaq kaynaw willakun: Harata arkuntsik,
mana rapran shikwananpaq, kuchi pishtaq quyllur yarqamunqan patsam,
manaraq intipis achaamunqan patsa. Arkur usharirnam, tsay arkushqapita
warmipis, ullqupis, ichikpis, rukupis, harata tipintsik. Tsay tipiychawmi wakinqa
hatusaq harapa rapranta tamalpaq, umiitapaq hipiyan. Wakinnam
panqayuqllata harata haqiyan, wayunkata rurayaananpaq.
Tipir usharirnam ashnuwan, manaqa kataypapis llapan harata wayichaw
akrayaananpaq apayan. Tsaychawnam tsutsuqapaq, shirinpupaq, llushtupaq,
kamtsapaq, tantapaq, harinapaq kaqkunata akrayan; wakinqa wallpapa
mikunanpaq, kuchipa mikunanpaq churayanmi. Tsaynawmi wakin hinantin
markakunachaw rurayan.
Hutikuna Rimanakuna Sufiihukuna
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
_ _
Tapuykuna yaskiy

 ¿Imaninantaq hara arkuy?


_______________________________________________________
 Anti markakuna hatun killachaw ¿Imatash rurayan?
_______________________________________________________
 ¿Imanintaq tayta Marcelino hara arkuypaq?
_______________________________________________________
 ¿Imaninantaq tipiy? ¿Imawanraq tipintsik?
_______________________________________________________
 Tipir usharir wayichaw ¿Imatataq harawan rurayan?
___________________________________________________________

3|Página
Sufiihukunawan rimaykunata kay patsachaw qillqashun

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_
Hutikunawan kay patsachaw rimaykunata pluralchaw qillqashun

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_

Rimanakunawan rimaykunata kay patsachaw qillqashun

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_

Kay patsachaw
Rimaynin
Rimana Tipi-i Nuqa harata tipii.
hutinchaw Hukllaqllapaq Tipi-nki Qam chakrachaw tipinki.
Tipi-n Magda wayiykichaw tipin.
Tipi-ya-a Nuqakuna tipiyaa.
Tipiy Atskaqpaq Tipi-ya- nki Qamkuna alli tipiyanki.
Tipi-ya-n Paniykikuna tipiyan.
Tipi-ntsik Nuqantsik harata tipintsik.

Kay patsachaw
Rimaynin
Rimana
hutinchaw Hukllaqllapaq

________ Atskaqpaq

4|Página
Siqikuna ñawintsay, shamuq patsachaw rimaykuna rurashun

Tapukuykunata yaskishun
ima niraq
harakuna
kanqan

May
imanaw
Hara markakuna-
muruna
mikuy chaw
kanqan
muruyanqan

ima
mikuykuna
rurana
kanqan

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

5|Página
¿Imakunataq siqichaw kan?

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

¿Imatataq rurayan?

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Siqita rikaarir shamuq patsachaw rimaykunata qillqashun

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
___________________
Qichwa gramaatika

Shamuq patsachaw
Rimaynin
Rimana Ishku -shaq Nuqa harata ishkushaq.
hutinchaw Hukllaqllapaq Ishku -nki Qam chakrachaw ishkunki.
Ishku -nqa Magda wayiykichaw ishkunqa.
Ishku –yaa - shaq Nuqakuna ishkuyaashaq.
Ishkuy Atskaqpaq Ishku -ya- nki Qamkuna alli ishkuyanki.
Ishku -ya-nqa Paniykikuna ishkuyanqa.
Ishku –shun Nuqantsik harata ishkushun.

Shamuq patsachaw
Rimaynin
Rimana
hutinchaw Hukllaqllapaq

________ Atskaqpaq

6|Página
Kay siqikunawan shamuq patsachaw rimaykunata qillqashun, tsay
rimaykunapa huti tumatsiqninkuna kapuyaatsun

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________
_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

__________________________________________

Qichwantsikchaw qillqayta yarpaashun


Qichwa shimipa yuriyninqa ñawpa qullanan nunakunapitam shamun.
Tsay witsanpitam kanankama may tsay hatun suyukunachaw parlayan: Perú-
chaw, Ecuadorchaw, Boliviachaw, Argentinachaw, Colombiachaw, Brasilchaw,
Chilechawpis. Kay shimitaqa 7 000 000–pita, 8 000 000–yaq nunakunash
hinantin hatun suyukunachaw parlayan.
Yachaq amawta Gustavo Solíswan, Ruth Shadypaq kay shimitaqa ñaw-
pataqa Karal niyanqan unay marka runakunash parlayarqan. Kay markakuna-
chawshi qullanan witsan, huk mana riqishqa shimikunawan tallukar yuririnqan.
Qichwantsikwan rimanapaqqa atska leykunam washaamantsik. Kanmi
tsay Resolución Ministerial N° 1218 – 85 – ED, nishqanyaq, tsaychawmi niman-
tsik imanaw achawayata iñishinapaq kaqta. Tsay achawaya panalfabetupitam
Ancash markapaq qichwanpaq kay achawayata akrayashqa: 17 kunsunantiku-
nata: ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, t, w, y, ts, sh, Niykurnam huqta bukalkunata
a, i, u aa, ii, uu.

7|Página
Siqikuna ñawintsay, unay patsachaw rimaykuna rurashun
Unay chakra runakunaqa imatapis
muruyaananpaq, waatayaananpaqpis
apu hirkataraqshi kukawan, washku-
wan, aswawan mishkiwan, kachiwan-
pis mañakuyarqan. Tsaynawmi unay-
kunapaq kay markachaw willakuyan.

Tsay Patsa Mama mañakuytaqa kay-


nawshi mañakuyarqan: chakrankuna-
pa umanman aywaykurshi kay tsim-
pa, wak tsimpa – ¡Tayta apukuna,
yanapaykallaayaamay! Kaychawmi
kukallaykikuna, washkuykikuna–, nir qapariyaq. Qamkunapis chaqcha-
paarillaayay. Kay wata mikuyniikuna shumaq wachaykuyaatsun,
ashmallaakuna alli alli miraykuyaatsun.

Hutikuna Rimanakuna Sufiihukuna


______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
_ _

Churashqayki hutikunawan unay patsachaw rimaykunata qillqashun:

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Churashqayki rimanakunawan unay patsachaw rimaykunata qillqashun:

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Churashqayki sufiihukunawan unay patsachaw rimaykunata qillqashun

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

8|Página
Siqipaq tapukuykuna yaskiy

 Tsay siqichaw ¿Imatataq ruraykaayan?


_______________________________________________________
 Tsay nunakuna ¿Imatataq makinkunachaw katsiyan
_______________________________________________________
 ¿Imaraq mashtaraykan? ¿Imapaqraq?
_______________________________________________________
 ¿Imanaw latsapayuqtaq nunakuna kaykaayan?
_______________________________________________________
 ¿Shallqachaw Imakunataq rikakuyan?
_______________________________________________________
Niy kaayishqapaq tapukuykuna
yaskiy
 ¿Imataq apu hirkakuna mañakuy?
_______________________________________________________
 ¿Imanirraq unay nunakuna hirka apukunata mañakuyaq?
_______________________________________________________
 ¿Imapaqshi apukunata mañakuyaq?
_______________________________________________________
 ¿Imakunatash apunkunata qarayaq?
_______________________________________________________
 ¿Ima nirshi apukunata mañakuyaq?
_______________________________________________________
 ¿Musyankiku kanan witsanpis apukunata mañakuyanraku?
¿Imanawraq mañakuyan?
_______________________________________________________

Qichwa gramaatika

Atska niraqmi unay patsachaw rimaykuna ruray, kanmi unay mana


yarpashqa patsachaw ruranapaq, tsaychawqa –rqa sufiihutam iñishintsik.
Niykurmi unay tsayllaraq yarpashqa patsachaw ruranapaqpis, kaychaw-
nam –rqu sufiihuta. Huknam willakuychaw unay patsapaq ruranapaqpis.
Kaychawqa ñawpa ishkanllapaqmi rimaykunata qillqashun. Maa rikaa-
shun:

9|Página
Unay mana yarpashqa patsachaw ruranapaq

Unay mana yarpashqa patsachaw


Rimaynin
Rimana Qara–rqa–a Nuqa wallpata mikurqaa.
hutinchaw Hukllaqllapaq Qara–rqa– yki Qamshi allaapa tushurqayki.
Qara–rqa–n Magdam kuyamarqan.
Qara–ya–rqa–a Nuqakuna Limaqpa aywayarqaa
Qaray Atskaqpaq Qara–ya–rqa–yki Qamkunash pukllayarqayki.
Qara–ya–rqa–n Susanam allaapa kuyamarqan
Qara–rqa–ntsik Nuqantsikmi shumaq qutsurqantsik

Unay mana yarpashqa patsachaw


Rimaynin
Rimana
hutinchaw Hukllaqllapaq

________ Atskaqpaq

Kay siqikunawan unay mana yarpashqa patsachaw rimaykunata qillqashun

Hutikuna Rimanakuna Huti tikratsikwan huti


______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
_ _
Rimay huti tikratsikwan qillqay

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__

10 | P á g i n a
Unay tsayllaraq yarpashqa patsachaw ruranapaq

Unay mana yarpashqa patsachaw


Rimaynin
Rimana Qara–rqu–u Nuqa wallpata mikurquu.
hutinchaw Hukllaqllapaq Qara–rqu– yki /-nki Qamshi allaapa tushurquyki.
Qara–rqu–n Magdam kuyamarqun.
Qara–ya–rqu–u Nuqakuna Limaqpa aywayarquu.
Qaray Atskaqpaq Qara–ya–rqu–yki /-nki Qamkunash pukllayarqunki.
Qara–ya–rqu–n Susanam allaapa kuyamarqun.
Qara–rqu–ntsik Nuqantsik shumaq qutsurquntsik.

Unay mana yarpashqa patsachaw


Rimaynin
Rimana
hutinchaw Hukllaqllapaq

________ Atskaqpaq

Siqikunawan unay tsayllaraq yarpashqa patsachaw rimaykunata qillqashun

Hutikuna Rimanakuna Huti tikratsikwan huti


______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
_ _
Huti tikratsikwan rimaykunata qillqashun
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__
11 | P á g i n a
Kachakunapaq rimaykuna qillqay

Mañum Llikapa tsurin. Paykunam Huaraz mirkaaduchaw rantiku-


yan. Rantikuyaananpaq ushaariptinnam taytan wamranta Limapa
kachan. Limachaw kaykaptinna imakunata rantipakamunanpaq
silularwan qayan. Kaynaw nin:
“Kima chunka allpaka chumpakunata, qanchis tsukuta, huqta
chunka utku kamisata apamuy. Ama pantaluta, tukumanta, wa-
chukuta apamuytsu, kaychaw kanraqmi”
Tsaynam, Mañu qillay mana tinkuptin taytanta qayan: “Taytay,
wawqiiwan pitsqa pachak qillayta apatsimuy, pay apamutsun.
Ama Malliqa apamutsuntsu, payqa manam munanqatsu”, nin.

Mushuq shimikuna

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Kay niypita riqirkur kachakuna rimaykunata churashun

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Kachakuna rimanakunata ashishun

Tapukuy yaskiy

 ¿Pitaq mañupa yayan?


_______________________________________________________
 ¿Paykuna Imatataq rurayan?
_______________________________________________________
 ¿Imanirtaq Limapa Mañu aywan?
_______________________________________________________
 ¿Imataraq Limapita apamunqa?

12 | P á g i n a
Kima tapukuyta qillqashun, niykur yaskishun
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Qichwa gramátika

Kachanakunapaq
Rimaynin
Rimana ----- -----
hutinchaw Hukllaqllapaq Apamu- y Hatun rumita apamuy
Apamu-tsun Tantata apamutsun
----- -----
Apamuy Atskaqpaq Apayaamu-y Qillayta shumaq apayaamuy
Apayaamu-tsun Quñuq yakuta apayaamutsun

Siqikunata rikaykur kachanakunapaq rimaykunata qillqashun

Hutikuna
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_
Shipashta rantipakamuq kachashun, tsaypaq kay sufiihukunata iñishi-shun: -
y, -tsun.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

13 | P á g i n a
Mana ruranapaq kachakuykuna rimaykuna
Kachanakunapaq
Ama Ama Rimaynin

Hukllaqllapaq
----- -----
Rimana Apamu- y-tsu (Ama) hatun rumita apamuytsu.
Hutin- (AMA) Apamu-tsun-tsu -TSU Ama tantata apamutsuntsu.
chaw

----- -----
Atskaqpaq

Apamuy (AMA) Apayaamu-y- tsu -TSU Ama qillayta apayaamuytsu.


Apayaamu-tsun-tsu Yakuta apayaamutsuntsu.

Kachakuyta yachakushun

Kanan mana ruranapaq kachakuykuna rimaykuna qillqashun, tsaypaq kay sufii-


hukunata iñishishun: - y, -tsun.

Ama Limapa warayqa aywaytsu


________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Katitawan Vilmata raymipa aywar mana imatapis rurayaananpaq willapaashun:

Ama llutallaqa piwanpis upyayaytsu


________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Kay rimanakunawan kachakuy rimaykunata rurashun:

 (Maqaytsu):_____________________________________________
 (Aywatsuntsu):___________________________________________
 (Rikaayay):______________________________________________
 (Qarayaatsuntsu):_________________________________________

14 | P á g i n a
Kay siqikunawan mana ruranapaq kachakuykuna rimaykunata qillqashun

Ama kaychaw rikachakuytsu.


_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________

1 2 3

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_

15 | P á g i n a
Waatay ashmantsikkuna

Hutinkuna

______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
__

Ruranqankuna

______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
__
Imanaw waqanqankunawan rimaykunata qillqashun:

 Kay yana ashmun haachin haachin nir hatun pampachaw waqan.


 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
Imanaw kayanqanpaq, maychaw yachayanqanpaq, imata mikuyanqanpaq:

 Paabuqa atska riprayuqmi, ishkay chakim, nunakunam waatayan, qiwatam yachan.


 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________
 ___________________________________________________________

16 | P á g i n a
Markantsikchaw wakin waatay ashmakunapa hutinta churashun:

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Markantsikchaw ashmakunapaq huk niyta qillqashun:

Markaachaw waatay ashmakuna


_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_

Kananna huk niyta ñawinstsaashun:

Allquwan mishi
Allquwan mishiqa waatana ashmakunam kayan, ishkanmi aytsata,
tulluta mikuyan, ishkanpam chupankuna, ishkay rinrinkuna, chusku
chakinkuna kayaapun. Kay ashmakunaqa wayichawmi yachayan. Imayka
rikuqmi kayan: yana, yuraq, ayawma, mullu mullu, suqu, pukas.
Allquqa manam wakin ashmakunata mikunanpaq tsarintsu, payqa
waataqnin qaranqan mikuyllatam mikun: kashkita, apita, pichuta, aytsata,
tullukunata. Mishinam ukushta, ichishaq pishqukunata tsarin, niykurpis
payqa wayichaw mikuytapis mikunmi: ichiklla kashkita, apita, lichita,
imayka siktakunata.
Allqukunaqa wayitam taapakuyan, ashmakuna mitsiychaw
yanapakuyan. Mishikunanam ukushpita wahakuyan. Tsaynaw karqa
ishkan ashmakuna manam tsaynawllatsu kayan; waqayanpis huk niraqmi:
mishiqa ñawraranmi, allqukunanam waqyayan. Ishkanpis kuyay Ashman
kayan.

17 | P á g i n a
Uqrakashqa chipsha
Willakuq: Huk hunaqshi, huk wallpa chipinkunawan mikuyta ashir
purikaanaq. Tsaychawshi hukninkaq chipin uqrakaanaq.
Wallpaqa allaapa waqar kanaq: - ¡Turiq! ¡Turiq! ¡Turiq!-,
nir maytsaychaw tapupakur ashinaq. Tsaynawta rikar-
nash urqun paatu nishqa:
Paatu: ¡Waq! ¡Waq! ¿Imatataq waqar purinki, mama wallpa?
Wallpa: Huknin chipiimi uqrakashqa, ¡Ay! ¡Ay! ¿Maychawtaq
kaykan?
Paatu: ¿Imanawtaq chipiyki kashqa?
Wallpa: Chipiiqa pukam, yayannaw qala kunkam kashqa.
Paatu: ¡Ah!, tsaynaw chipiqa taqay mayu patakchawmi yakuta
upyaykarqan.
Wallpa : ¡Paaylla, tayta! ¡Itsa tariratsillaamankiman!
Willakuq: Nishpa mama wallpaqa raslla llapan chipikunawan
uqrakashqa wawan ashiq aywayashqa. Mayu hacha-
kunachaw ¡Chiyak! ¡Chiyak! Nishpa mantsakashqa chipiqa
kaykaanaq.

Kanan –shi / –sh, niykur –mi / –m sufiihukuna imapaq willakuyanqanta qillqa-


shun. Tsaypitana tsay sufiihukunata iñishir rimaykunata rurashun:

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Rimaykuna

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__

Kananna wakinkaq yanatsashqa sufiihukunata imapaq willakuyanqanta qill-


qashun, niykur tsay sufiihukunata iñishir rimaykunata rurashun:
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

18 | P á g i n a
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Rimaykuna

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Mamawan wawan waatay ashmankunapaq, tsay sufiihukunata iñishishun:

___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________

Mamakuna wamrakunapaq parlayaamutsun:

___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________

Tapukunapaq shimi iñishishqata churashun:


________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________

19 | P á g i n a
Perú suyu markantsikchaw tushukuna

Chala markachaw tushukuna

__________________________
Yunqamarka __________________________
__________________________

Anti markachaw tushukuna

__________________________
__________________________
__________________________

Antimarka Yunqa markachaw tushukuna

Chalamarka __________________________
__________________________
__________________________

Huk chala tushupaq imanaw tushuna kanqanta qillqashun


_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___

Huk anti marka tushupaq imanaw tushuna kanqanta qillqashun

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___

Huk anti marka tushupaq imanaw tushuna kanqanta qillqashun

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___

¿Markaykichaw ima tushukunatataq raymikunachaw tushuyan?


________________________________________________________________
________________________________________________________________

20 | P á g i n a
Chala markakunachaw muruyanqan mikuykuna

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Chala markakunachaw waatay, haapa ashmakuna

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Anti markakunachaw muruyanqan mikuykuna

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Anti markakunachaw waatay, haapa ashmakuna

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Yunqa markakunachaw muruyanqan mikuykuna

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Yunqa markakunachaw waatay, haapa ashmakuna

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Perú markantsikchaw imayka niraq ashmakuna kanqanpaq niyta qillqashun


Perúnintsichaw ashmakuna
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________

21 | P á g i n a
Parlaypa nishun:
 ¿Imatataq runakuna ruraykaayan?
 ¿Imakunataq, aykataq kan?
 ¿Ima ashmakunataq kan?

22 | P á g i n a
Kay siqikunachaw imakuna kanqanta qillqashun, parlashun

Huk siqipaq uryay

 ¿Imakunataq kan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
 ¿Imatataq ruraykaayan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Ishkay siqipaq uryay
 ¿Maychawtaq kaykaayan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
 ¿Imatataq ruraykaayan?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

Mushuq shimikuna

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

23 | P á g i n a
Siqita rikaarir huk niyta qillqashun

Imakuna kanqan
______________
______________
______________
______________
______________
______________
______________
______________
_
Urasiyunta kay patsachaw qillqashun
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________

Imakuna kay patsachaw kanqankunata churashubn

Shallqachaw kanqan

24 | P á g i n a
Siqikunapaq parlashun

Siqipaq urasiyunkunata qillqashun


_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

Siqipaq urasiyunkunata qillqashun


_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

Siqipaq urasiyunkunata qillqashun


_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

Mushuq shimikuna yachakunqantsikkuna

_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________

25 | P á g i n a
Rimanakuy niykuna

Yayawan parlay
Shusha: Tayta, ¿Imapaqtaq papata qishuyan?
Tayta: Papa mana tsakinanpaqmi.
Mallku: ¿Tsayllapaqku, tayta?
Tayta: Mallaqay patsa mikunapaqmi.
Miki: Mana kuru mikunanpaqpisku, tayta?
Tayta: Awmi, awmi, tsaypaqpis allim ari.

Tapukuykuna

 ¿Pikunataq parlayan?
___________________________________________________________________________
 ¿Ayka wamrakunataq kayan?
___________________________________________________________________________
 ¿Ayka ullqu? ¿Ayka warmi?
___________________________________________________________________________
 ¿Imay witsantaq markaykichaw papa kantsu?
___________________________________________________________________________

26 | P á g i n a
Papa qishuy

Mama Llushash wata wata qullqanman allakushqan papata


qishuq. Kay watanash chuqaywan qishyar rukukaq willkanllata
rurananpaq kachanaq, tsayshi ishmuñaawan, mulliwan, iwkaliptuwan
shumaq qishupunaq. Tsaychawshi papanqa mushkuraakurraq puñur
kakuq.
Huk hunaqnash ichikshaq willkankuna watukaq charnin, chura-
kushqa papanta chipik qarshur ushar haqiykapuyaanaq. Tsayshi mana
allitsar, qunqarnin tsaynawlla haririnaq.
Huk killanash papa hurqaq qullqanman yaykunaq, tsayshi pa-
pantaqa llimpu tsakishqata, wakin ismushqata, kuru ushashqata tari-
naq; wakin wakinllash mikunapaq alli kanaq.

Willakuypita kaayinqantsikwan rimanakuy niyta qillqashun

Papa qishuy

Mushuq shimikunawan urasiyunkunata qillqashun

_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________

27 | P á g i n a
Yachatsikuqwan yachakuqkuna

Kay siqichaw huk yachatsikuqwan yachakuqkuna kaykaayan. Huk


rimanakuy niyta qillqarishun

Uryakuna:

 Huk markachaw imanaw kawayanqanpaq tapukushun.


 Huk qishyaq warmita qishyaq kanqanpaq tapushun.
 Huk markachaw maychaw oficinakuna kanqanpaq, pikuna
autoridadninkuna kanqanpaq tapukushun.

28 | P á g i n a
___________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

___________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

___________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

29 | P á g i n a
Tapukunapaq shimikuna

Tapukuna shimikuna
¿Pi? ¿Piwan?
¿Imay? ¿Pichaw?
¿Mayqan? ¿Maypa? /-taq/
¿Ayka? ¿Imapaq?
¿Aykaq? ¿Maypita?

Kanan urasiyunkunata qillqashun


 ¿Pi-taq yayayki?
 ¿Maychaw-taq yachanki?
 ¿Maypita-taq kanki?
Kay tapunakuna shimikunawan urasiyunkunata qillqashun.

___________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

Hukniraq tapukunapaq sufiihu kanmi, kaywanqa: ‘Awmi’ / ‘Manam’ /


‘Awshi’ / ‘Manashi’ / ‘Awchi’ ‘Manachi’ nirllam yaskina. Kaynaw:

Lushiwan Kamu
LLushi: Llushi, ¿Taytayki kawanku?
Kamu: Awmi / Manam
LLushi: Ñañayki, ¿Chuulunta kuyankush?
Kamu: Awshi / Manash / Manachi.

Uryakuna:

Tapuna shimikunawan, -ku sifiihuwan huk rimanakuy niyta rurashun:

30 | P á g i n a
Hamutsikuna qillqay pukllay

¿Imallaqa? ¿Imash?
Qallanan tapukuy
Anchaq, anchaq purii,
sikiichawmi ishkay nawii, Shunqun
ñawiichaw kallpayuqmi kaa
¿Imataq kallaa? Ushanan tapukuy
Tihira
Willakuynin

¿Imallaqa? ¿Imash? ¿Imataqshi? ¿Imataqshi?


Wipi kunkash kanki, Kuchi sinqa,
yana wirpash kanki, piqanchaw shillushqa,
Piymayshi mutsashunki. sinqanwan takakun
¿Imataq? ¿Imataq kallan?
Wishlla Martillu

Imanaw rurana

 Mishi ñawi
 Mishi rinri
 Mishi mikuq
 Paqaspa purin
 Hunaqpa puñun
 Kakashnaw
 Mishi piqa
 Wañuy apamuq
 Wañuyta willakuq
 Waqaptin nunakuna
mantsayan

¿Imallash? ¿Imash?
Wañuytash apamun,
Waqaptin nunakunash mantsayan,
Paqasllapash purin.
¿Imallash kallan?
Tuku

31 | P á g i n a
Tukupaq huk hamuykunata umachaw ninqantsikwan qillqashun

_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
___ ___

Kanan wishllapaq umachawnaw rurashun

________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________

_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
_________________________ _________________________
___ ___

Kay waatay ashmakunapaq hamuyta rurashun

32 | P á g i n a
Markaykichaw niyanqan hamuykunata qillqamuy

33 | P á g i n a
Qallu kipukuna ruray, niy

Mallshi mishki mishki


mikuyta mishkitsikur mikun;
mishki mishki mikuyta mishinaw mishki
mishki mikun.

Lliku Llikata llallin, Tiku tikata sutan,


Llikuna Llikata llallintsu, Timu tikata tiktan,
Llika, Llikuwan llallinakuyan Tiwlluna tikata katan.

Imanaw rurana

 China kuchipa chichin


 Kuchipa chichin
 Kuchipa chuchun
 Kuchipa chuchunta chuchun
 Ichik china lichu
 China kuchii
 China kuchi
 China lichu chichin chuchun chichita

Ichik lichu, china kuchipa chichinta chuchun;


china kuchipa chichinta chichin ichik lichu.

Kay kunsunantiwan qallu kipuyta rurashun: /sh/, /ñ/

34 | P á g i n a
Imapaqpis qallu kipunata qillqashun, niykur nawintsaashun:

Puka puukanawan puukan,


puukan puka puukanawan,
Puukar puukar puka
puukanawan puukan

35 | P á g i n a
Mikuy ruray niykuna

Ristawrantichaw

Shumaq Maki ristawrantichawshi kay mikuy-


Kanan mikuy
kunata mama Shushawan Ñañan rantikuyan: Papa kashki s/ 4.00
papa kashkita, piqan kalduta, haka pichuta, Piqan kaldu 6.50
Haka pichu 8.20
tsuqlluta, lichita, puchiiruta, patsamankata, Kuchi kanka 7.50
tuqush apita, tawri utsuta, imaykakunata. 1 mati kamtsa 0.50
1 Tsuqllu 1.20
1 taasa kafii 1.30
Paykunaqa allaapa allitash aruyan, mana 1 taasa lichi 2.00
1 taasa anís yaku 0.80
allaapa chaniyuqshi rantikuyan, allish qara-
kuyan, tsayshi may tsay markapita saabadu,
duminqukuna mikuq aywayan.

Tapukuykuna

 ¿Aykataq papa kashkipa, haka pichupa, piqan kaldupa chanin?


_______________________________________________________
_______________________________________________________
 Mañush wawqinwan mikuq aywayan, tsayshi 2 taasa kichita, chus-
ku tsuqlluta mañayan ¿Aykaraq tsay llapanchaw?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
 ¿Imanirshi mama Shushawan ñañan alli rantikuyan?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
 ¿Imakunataq papa kashkiman, haka pichuman yaykun? ¿Musyan-
kiku? Mana musyarqa tapukushun.
_______________________________________________________
_______________________________________________________
 ¿Ima mikuykunatataq allaapa yachanki? Niramuy.
_______________________________________________________
_______________________________________________________
 ¿Ima mikuykunatataq yachankitsu?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
36 | P á g i n a
Mikuykunapa hutinta churashun

Kaykunam patsamankaman yaykun

Kuchi aytsa, papa, tsuqllu, aabas, kamuti, wallpa aytsa, umiita, tamal,
uqa, utsu, waaka aytsa, kachi, wakatay, chinchu.

Kaykunam wallpa kalduman yaykun

Kaykunam challwa ankaman yaykun

Kaykunam haka pichuman yaykun

Kaykunawanmi tsuqllu yanuta mikuntsik

37 | P á g i n a
Chakas markachaw shura ruray
Shurata ruranapaqqa huk uchkutam rurantsik. Uchkuta rurarir-
nam, rumita tsay puusupa hawanman churantsik, tsay rimukunash,
harata mana ismutsinanpaq, yakuta shuqun. Tsaynaw rumin chura-
rapurnash, imayka hachawan (iwkaliptu, ishmuñaw) qishun rurantsik,
tsaypita huk ratashta hananman mashtantsik, tsaymanna llapshalla
harata wiñantsik. Tsay harata tsapanapaqna yapay hachakunata iñi-
shintsik. Ushanapaqna yakuwan tsay harata ushmantsik. Huk killam
tsay puusuchaw hara wiqtsir kanan. Huk killataraqmi hara shurayan.

Tapukuykuna

 ¿Imapitataq shurata ruyantsik?


______________________________________________________
 ¿Maychawshi hara shurayaananpaq puñunan?
______________________________________________________
 ¿Ayka killatash shura yarqun?
______________________________________________________
 ¿Imatataq shurapita rurantsik?
______________________________________________________

Tapukuykuna

Niypita huqta huti shimita akrashun niykur urasiyunkunata qillqashun:

1. ________________________________________________________________
2. ________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
4.________________________________________________________________
5.________________________________________________________________
6. _____________________________________________________________________

38 | P á g i n a
Shura aswa
(Huk uyllupaq)
Wanantsik
Huk anqara aqashqa shura
Huk mati triiqu amshita
Huk mati mayllashqa kinwa
Huk mati achis

Ruraynin

1. Huk pirulchaw huk baldi pullanyuqta yakuta puwatsishun.


2. Yaku puwaraykaqmanna shurata, triiqu amshita, kinwata,
achista wiñashun.
3. Llapanta wiñarirna pitsqa chunka minuutunaw puwatsishun.
4. Alli puwariptinan ninapita alaananpaq hurqashun.
5. Tsaypitana llapsha ratashwan huk mankaman shuykushun.
6. Shuyshushqatana uylluman wiñashun, niykur imallawanpis
tsapaashun.
7. Tsaypitana kima hunaq puqunanta shuyaashun, tsaymi alli
puqunqa.

Willapaakuynin:

Aswataqa manam yakunayllapaqtsu upuntsik, munarqa


mishkiwan puwarkatsirpis upushwanmi.

Willapaakuynin

Atska niraqmi imatapis ruranapaq niykunata rurantsik. Hukmanpa


kay sufiihukunatapis iñishishwanmi: -y, -nki, -ntsik. Kanan rikaashun.

1. Alli lukyarir achaq yakunam papata wiña-y


2. Papa alli chaariptinna shipra-nki
3. Yaku puwaykaqmanna paqashqa arusta wiña-ntsik

39 | P á g i n a
Kanan ima mikuypaqpis rurana willakuyninta qillqashun, tsaypaq kay su-
fiihukunata iñishishun.

40 | P á g i n a
Millwa rutuy

Parlakushun

¿Ima killachawtaq
uushata rutuyan?
¿Imanirtaq uushata
rutuyan?
¿Millwanpita
imakunatataq rurayan?

Huti shimikunata churashun Rimana shimikunata churashun

___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________

Tsay shimikunawan hutu tikratsiqkunata iñishir rimaykunata rurashun

_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

Siqitapita huk niyta qillqashun

____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________

41 | P á g i n a
Kay siqikunapaq parlashun, imakuna kanqanta, imata rurayanqanta.

Latsapakunapa hutinkuna
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
______

Niraqkunapa hutinkuna
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
______

Ishkan siqikunata tinkutsir rimaykunata rurashun


___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

42 | P á g i n a
Kachakuy, willapaakuy niykuna

Shumaq kawakuy
1. Yachatsikuqta napakushun.
2. Ama llutalla pukllashuntsu.
3. Ama maqanakushuntsu, kuyanakushun.
4. Ama yachay wayita puqitaashuntsu.
5. Imatapis mañanakushun.
6. Yachatsikuq nimanqantsikta wiyakushun.
7. Ama ashanakushuntsu, hutintsikpa qaya-
nakushun.
8. Mana qayaykachashpa parlashun.
9. Manam allitsu suwapaanakuyqa
10. Llapantsik huk yawar mayinawlla
kawakushun

Kay willapaakuyman kimata yapashun

_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

¿Imakunapaqtaq kay siqikuna willapaamantsik?

43 | P á g i n a
Yachay wayichaw shumaq kaway siqikunata rikaarir imapaq
willamanqantsikta, ima kanqanpaq rimaykunata churarishun

_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________

44 | P á g i n a
Willapaakuykuna

Qishyakushqata willapay
1. Kima kuti hunaqpa kay pastillata upunki.

_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________

Mana rakcha kay


1. Quya quya shaarikur armakuy.

________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
_

Alli kawanapaq mikuy


1. Ama allaapa wirakunata mikuytsu.

________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________

45 | P á g i n a
Siqichaw imakuna kanqanta, imata rurayanqanta nishun

Hutikuna huti tikratsik

________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________

46 | P á g i n a
Tapukuykuna
 ¿Imatataq chakrachaw ruraykaayan?
_____________________________________________________
 ¿Ima ashmakunataq kan? ¿Aykataq kayan?
_____________________________________________________
 ¿Imataraq kanan hunaq mikuyanqa?
_____________________________________________________
 ¿Imakunataq wayi waqtanachaw kan?
_____________________________________________________
Pitsqa ruraykunata huti tikratsiqkunata iñishir siqichaw kanqanta
rikaarir qillqashun:

1. Imayka rikaq, ichishaq papakuna patsachaw hitaraykaayan

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Musyashun:
Ruraykuna A M
Chakra markakunachawqa warmikuna yanapakuyanmi.
Siqichaw huk ashnu shikrata chaqnaraykan.
Ichishaq wamrakuna papawan pukllayan.
Wayi nawpanchaw ishkay pishqukuna kaykaayan.
Huk warmin wamranta chichiykan X

Papakunapa hutinkuna riqishun

Yuraq papa, llumtsuy waqatsik papa, isku puru papa…


________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________

47 | P á g i n a
Rikaanapaq niykuna

Paria marka
Paria markaqa Huarazchawmi kaykan, distriitu Independin-
ciapa rurinchaw. Kay ichik markaqa hatun hirka San Cristobalpa
chakinchawmi taykan. Pariachawqa yachay wayipis kanmi, San
Cristobal Pariapiq nishqanmi, kaypa hawanllachawmi posta
médicapis kaykan; plaasanqa yachay wayipa umanchawram. Kay
markachaw nunakunaqa puwaq hunaq, octubre killam mama
Santa Rosapa hutinchaw raymita rurayan; tsaychawmi banda-
wan, corrida de toros nishqanta allaapa sumatsiyan; niykurpis
plaasachaw Shaqsha tushuqkuna, Cusqueñita tushuqkuna, Yana
nuna tushuqkuna (negritos) allaapam qatswaykuyan.
Kay markachawqa imaykatam rantikuyaananpaq, qatupa
apayaananpaq muruyan, wakinmi papata, allwita, triiquta, hara-
ta, achista, tawrita, kinwata muruyan; wakinkunanam imayka
niraq ashmakunata waatayan: kuchita, uushata, kuñishta,
wallpata. Uma hirkankunachaw haapa ashmakunapis kanshi,
kuntur, lluytsu, atuq, añas, pitsak, imaykakuna

Kaayiy tapukuykuna
 ¿Maychawtaq Paria marka kaykan?
_______________________________________________________
 ¿Imankunash kay markapa kapun?
_______________________________________________________
 ¿Imay killash hatun rayminkuna?
_______________________________________________________
 ¿Ima tushukunatash tushuyan?
_______________________________________________________
 ¿Ima ashmakunatash waatayan?
_______________________________________________________
 ¿Ima mikuykunatash muruyan?
_______________________________________________________

48 | P á g i n a
Siqikunata rikaashun, niyta rurashun

Kay siqita alli rikapaykur rikanqaykiwan niyta qillqamuy:

______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

49 | P á g i n a
Tinkuutsiypa rikanqantsik niy

Hukkaq siqi
 Shusha warmi wayinchaw yakuta baldiman qimaykan.
 Huk ichik yana mankawan tullpachaw arukuykan.
 Kay warmipa huk manka, huk yaku achaatsikuna kapun.
 Kay warmi llanqita shukuran.
 Warmipa ruripan ayawma rikuq, tsukun yuraqnaw, chumpan
qamlas quumi, bluusanan qamlas ankas.
 Kay warmi kunkuchaw hamaraykan, nawpanchawna huk haku
mashtaraykan.
 Yantawan, tullpachaw arukun.

Ishkaykaq siqi
 Katalinam hatun pirulwan aswata ruraykan, mankata qawiykan.
 Tullpachaw yantawan aswata ruraykaayan.
 Warmipa nawpanchawna quwan uylluman aswata wiñaykan.
 Tayta Pedro warminta aswata ruraychaw yanapan.
 Warmipa musqu rikuq tsukun, quwanpana yana.
 Ishkan warmi ullqu llanqita shukuraayan
 Warmipa anqas niraq ruripan, chumpanna kulli niraq.
 Ullqukaqpa pantalun yana anqas, chumpanan qumi.
Mushuq shimikuna

50 | P á g i n a
Wayichaw arukuykuna
Ishkan siqichaw warmikuna yantawan arukuyan. Shusham
papata wamrankunapaq yanukuykan, Katalinanam quwanwan ray-
mipaq aswata ruraykaayan.
Kimanmi llanqita shukuraayan, kimanpam millwa tsukunkuna
kayaapun. Mama shushapam ayawma rikuq ruripan, qamlas quumi
chumpan, qamlas ankas bluusan. Mama katalinapanam anqas niraq
ruripan, chumpannam kulli. Tayta Pedropanam pantalunnin yana
anqas, chumpanan quumi.

Kananna qamkuna kay siqikunata rikaayanqayki niyta rurayaamunki

Hutikuna Huti tumatsikkuna Rimaykuna

___________________ ___________________ ___________________


___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________
___________________ ___________________ ___________________

51 | P á g i n a
Hukkaq siqi

_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

Hukkaq siqi

_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________
_____________________________________________________

52 | P á g i n a
Nuna mayintsikpaq rikanqantsik niy

Yanasaapa Violetam hutin. Payqa Caraz marchawmi ya-


chan, tsaychawmi uryan. Violetaqa yachatsikuqshi, imaykatash
wamrankunata yachatsin, yupayta, qillqayta, maytu ñawintsay-ta,
qutsuyta, harawiyta, pukllaytapis; tsaynaw kaptinshi llapan
allaapa kuyayan.
Payqa ichikllallan shipashmi, manam uyutsu, wila wilam
purin; yana qushru hatun aqtsam, ipchi yana ñawim, ichik llanu
wirpam. Ñawinqa quyllurwanmi shumaq kayninwan tinkun, wir-
pannash puka waytanaw pukaraakun. Allaapa shumaqmi payqa.
Payqash maytukunata allaapa ñawintsan: willakuykunata,
harawikunata, aranwaykunata, unay willakuykunata imayka niraq
niykunata. Violetaqash ichikninpita piluutawan allaapa pukllan;
pukllanshi bulita, baskitta, tenista, imaykata.
Manam payqa rasqa piñankuntsu, imaypis asikunllam, kushi
kushi imatapis ruran. Payqa imayka niraq ashmakunatam wayin-
chaw waatan. Waatan huk mishita, kima pichis allquta, pitsqa
qaqchuta, chunka kuñishta, huk lluytsuta.
Mikuy arukuytapis allaapash yachaykun, imaykatash ruran.
Allaapa patsamankata, haka pichuta, papa kashkita, wallpa kaldu-
ta, kuchi kankata, kuchi ankata, piqan kalduta yachan.

Hutikuna Huti tumatsikkuna Rimaykuna

____________________ ____________________ ____________________


____________________ ____________________ ____________________
____________________ ____________________ ____________________
____________________ ____________________ ____________________

Tsay shimikunawan tallur ruraykunata qillqashun:

Qushru yana mishiimi kuchi kankata allaapa mikun.


____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________

53 | P á g i n a
Tapukuykuna yaskiy

 Violeta yachatsikuq kayninwan ¿Imakunatash yachatsikun?


_______________________________________________________
 ¿Ima shunqush payqa?
_______________________________________________________
 ¿Ima ashakunatash waatan?
_______________________________________________________

Rikanqantsik niy qillqay

Rikanqantsik
imanaw
kanqan

Imanaw
Yachanqankuna, Runapaq aqtsankuna,
kuyanqankuna, rikanqantsik piqan, sinqan,
ruranqankuna niy pachan, makin,
imaykanpis

Ima shunqu
kanqan,
kuyapaakuq,
llakipaakuq,
piñaq.

Kay siqiwan yanapakurkur yanasaykipaq rikanqanyki niyta qillqarallaamuy

Yanasallaa
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

54 | P á g i n a
Ashmapaq rikanqantsik niy ruray

ima rikuq
ima tsikan kanqan:
kanqan yana. mullu,
wachakas

Kay ashmakunapaq rikanqantsik niyta qillqashun:

Hutikuna tikratsik shimikuna iñishinqaykita kayman churamuy:

55 | P á g i n a
Pashku kuchi

Kuchiipa Pashkum hutin. Kuchitaqa wayichawmi ashmantsik, pay-


pa takshallam, chakcham rinrinkuna; wakinpaqa hatun laapam ka-
yaapun. Llapan kuchim hatun sinqa kayan, tsay sinqanwanmi mi-
kuyta ashir, patsata uqshiyan; chupanqa manam allaapa hatuntsu,
willquranmi, chusku chakiyuqmi, sillunpis ishkayman pakishqanaw-
mi rikakun.
Kuchikunaqa tukuy laayam kayan, wakinna 30 kiilullan kayan, kanmi
200 kiilu lasaqpis.

Yapapushun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Tapukuykuna:
 ¿Aykayaqtaq china kuchi wachan?
_______________________________________________________
 ¿Ima rikuqtaq kuchikuna kayan?
_______________________________________________________
 ¿Chawa aytsanpita imakunatataq rurayan?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
 ¿Aytsanpita ima mikuykunatataq rurayan?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
 Llapan kuchipaq parlanqanta ichikllachaw nirishun:
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

56 | P á g i n a
Willakuy niykuna

Pumapis wañunmi
Nunakunash huk llullu pumata tsariykuyaanaq, tsayshi
wayinkunachaw unay waatarkurninnash hallqapa qarquriyaanaq.
Nunakunawan kawaykarninpis manash kallpanta huqranaqtsu;
pumanawshi yarpaanaq, puma kallpash kanaq. Puma shunqu karshi
imaypis pumamayinkunaman yarparlla nunakunawan kawakunaq.
Tsaynaw nuna wayipita aywakurshi unay yawar mayinkunaman
chaariptinnash kikinmayinkuna imaykata tapupaayaanaq:
– ¿Imatataq nunakunawan yachakamurqunki, shay?, niyashqa.
– Ñam, ñam, ñam, nirlla yaskirinaq pumaqa.
– ¿Imaaaaa…?, nirLlapan qayaraayaanaq.
– ¡Paykunaqa wanutsikuyanmi!, willakushqa.
– ¿Imanaww?, nir huk awkis puma piñashqa.
– Awmi, awmi, nishpa piqanta kuyutsishqa.
– ¡Manam, shay! Pumakunaqa manam imaypis wañuyantsu.
Nuqantsikqa wañuyta riqintsiktsu, nishqa hukna.
Tsayna wakinkaq pumakuna niyashqa: - ¡Kaymi wañuyta
apaykaamun! ¡Kaymi wañuyta apaykaamun!-. Tsaychawna hukninkunana
pintiykur kunkapita qaptsuriyaanaq, tsay qaptsuyanqanpitsash kukanpita
pillchichirraq yawar patsaman shutuykunaq. Llapanshi mantsakar
rikarayaanaq.
Tsay hipayninchawshi pumaqa waataqnin nunakuna parlashqanta
yarpaarinaq: “Pumakunaqa yarpaayan mana wañukuq kayanqantam,
paykunapis wañuyta riqiyanmi, wañuqllapaqmi nuqantsiknawpis kayan".
Pumamayinta ichikpa ichikpa hipar wañuqta rikarninshi, wakinkaq
niyaq: “Kaynawmi wañuywan qishyaqkunaqa ushakaayan. Kayqa
qallayashqa tikrarirninmi llapantsikta muyamaashun”, nirnir hipaykaqta
haqirir rahu witsanpa qishpiyaanaq.

Mana yachanqantsik shimikunata yarpaanapaq churashun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

57 | P á g i n a
Tsay shimikunawan yarpaanapaq rimaykunata qillqashun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Kaayinqantsikpaq tapukuy
 ¿Imapaqtaq kay qillqashqa willakun?
______________________________________________________
 ¿Pikunapaqtaq kay willakuychaw parlan?
______________________________________________________
 ¿Imanirshi puma mayinkuna wañutsiyaanaq?
______________________________________________________
 Wañuy hipayninchaw ¿Imapaqtaq yarpan?
______________________________________________________
 Wakinkaq pumakuna ¿Imatash allaapa mantsayaq?
______________________________________________________
Kay siqichaw kaayinqantsikta patsaatsishun:

Yachatsikuynin maychaw kanqan


______________________ ______________________
______________________ ______________________
______________________ ______________________
______________________
_____________________

imapaq willkunqan
pikuna kayanqan
________________________
_______________________
________________________
_______________________
________________________
_______________________
________________________
_______________________

58 | P á g i n a
Willakuychaw shimita kaayitsikushun
shimikuna Ninan
Llullu puma Tsayllaraq yurishqa puma. Ichik puma.
Wayi
Puma shunqu
Wañuy
Qaptsuy

Willakuyta Ichikllachaw qillqashun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Qichwa gramaatika yachakushun


Shimi watsin Unay willakuy sufiihu
Rika-y Rikaanaq kaa
Hapaqllapaq Rika-y Rikaanaq kanki
(Hukllayllapaq) Rika-y Rikaanaq
Rika-y Rikaayaanaq kaa
Atskaqpaq Rika-y Rikaayaanaq kanki
(Maytsikaqpaq) Rika-y Rikaayaanaq
Rika-y Rikaanaq kantsik

Kay siqiwan rimaykunata rurashun:

Tayta Mañush triiquta yawyanaq.


________________________________

________________________________

________________________________

________________________________

________________________________

________________________________

59 | P á g i n a
Atuqwan ukush
Huk hunaqshi atuq pasaypa yakunashqa yakuta lapyar mayu kuchun-
chaw kaykaanaq. Tsay hunaqqash imatapis mikushqatsu kanaq, tsaki, kachi-
tashqa qaratsallatash yawashqa kanaq.
Tsaynaw kaykaptinshi wayi waqtanpa ukushta ayqiraykaqta rikash-
qa, kananmi yawakuynii kanqa, nir kushirishqa.
– Suwakunqaykipita yarqamunqaykitam rikarquu. Nuqatam kay wayi-
ta taapaq churayaamashqa. Pipis suwakuqta taririqa mikunki, niyaa-
mashqam, nir kunkapita tsarirkushqa.
– ¡Ama! ¡Ama! Mikumaanaykipaqqa mishki apiiraq mukurkamushaq.
Nuqakunaqa allaapa puchqu kayaa, nir llullatsishnaq ukushqa.
Tsaynash ukushqa hapallan wayi rurinpa yaykutsishqa:
– Taqaychawmi mishki api kan, nishqa.
– Raslla upukarkamuy, allaapam mallaqaykuu, nishqa.
– Kanan kay mishki apita yawarillay, nir huk wishlla apin apapushqa.
– ¡Achallaw! ¡Imanaw mishkim kaykullan!; nishpa, sinqantapis laqwash-
qa. ¿Maypitataq apamurqunki? ¡Pushamay! ¡Pushamay! Nishqa.
Tsaynash ukushqa wayiman yaykatsihqa, niykur api mankata rikaa-
tsishqa. Atuqqa pasaypa mallaqashqa mankaman piqanta yakaykushqa,
apitaqa huklla usharishqa. Piqanta hurqayta munaptinnash yarqunaqnatsu.
Mana shuutayta atinarnash ukushta yanapananpaq qayashqa:
– ¡Huk shukshuu makyamay!, nishqa.
– Kaa, nir uqshata aptatsishqa.
– ¡Hatun rumita apamuy!
– Kay alli tsaray, nir hakapa mullkanllata tsaraatsishqa.
– ¿Maychawtaq maray? ¡Apamay!, nishqa
Ukushqa wayiyuq nuna puñukashqata maakuykur piqanta yatatsihqa.
Tsayna nunapa piqanman, llapan kallpanwan mankataqa ushakaariqpaq
tsaqtaykushqa.
Nunaqa riyaramur atuqtaqa shukshuwan maqar qatikachashqa,
ukushna asikachar uchkupita watiqarashqa.

Mana yachanqantsik shimikunata yarpaanapaq churashun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

60 | P á g i n a
Tsay shimikunawan yarpaanapaq rimaykunata qillqashun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Ichikllachaw kaayinqaykita qillqaramuy:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Kay siqichaw kaayinqantsikta patsaatsishun:

Yachatsikuynin maychaw kanqan

_________________ _________________
_________________ _________________
_________________ _________________
_________________ _________________
_________________ _________________
___ __

pikuna kayanqan imapaq willkunqan

___________________ ___________________
___________________ ___________________
___________________ ___________________
___________________ ___________________
_________ _________

Kaayiynin tapukuy:
 ¿Maychawshi atuq kaykaanaq? ¿Imatash ruraykaanaq?
________________________________________________________
 ¿Maychawshi ukush kaykaanaq?
________________________________________________________
 ¿Imakunatash ukush atuqta tsaraatsin?
________________________________________________________
61 | P á g i n a
Kay siqikunata rikapaarir huk willakuyta qillqashun

Willakuy niy
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________

____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
62 | P á g i n a
Kima lichukuna

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

63 | P á g i n a
Pukllay pacha allqullaa

Shimi hutikuna, ruraykuna riqiy


_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_

Shimi hutikuna, ruraykuna riqiy


_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
__
64 | P á g i n a
Gluubukunawan siqi willakuykuna

Yaskikuykuna

1. ¿Pikunapaqtaq kay willakuy rimayan?


__________________________________________________________
2. ¿May patsakunachawtaq kay willakuy rurakan?
__________________________________________________________
3. ¿Imatataq pani, turi yarpaayan?
__________________________________________________________
4. ¿Pani turi Imakunatash riqiyan? ¿Maykunamantaq chaayan?
__________________________________________________________
5. Kay siqiwan huk willakuyta qillqarallaamuy

____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________

65 | P á g i n a
Kaayitsikuq willakuypa kaqninkuna

Tapunakuy

- ¿Imataq hutiyki?

- Nuqaqa Ishtim kaa

- ¿Qampaqa imataq?

- Nuqapqa Magdam hutii

- ¿Maychawtaq yachanki?

-…

Yaskiq Willakuyninkun Tapukuq


a siqi gluubukuna
Tapunakuychaw, willakukunachaw

Siqikuna

Kay siqiqa runa rimashqan


qillqanapaqmi.
Kay siqiqa nuna yarpachakushqanta
qillqanapaqmi.
Kay siqiqa runa qaparishqanta
qillqanapaqmi.
Kay siqiwanqa ichikllapa, mana hinchipa
parlaqta willakunanpaqmi
……………………………………… Kaayinapaq willapakunanpaq iñishiyan.
………………………………………
..

Kay siqikunapaq rimay gluubukuna churapushun, niykur yarpaynikunata


Pikuna kanqanta churashun

______________________
______________________
______________________
_
Imata rurayanqanta churashun

______________________
______________________
______________________
_ 66 | P á g i n a
Kananna willakuynin niyta qillqashun:

____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________

Pikuna kanqanta churashun

______________________
______________________

Imata rurayanqanta churashun

______________________
______________________
______________________
__
Kananna willakuynin niyta qillqashun:

____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________

Rimayninkuna churashun

________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
__
67 | P á g i n a
Harawikuna harawiy, qillqay

Mamallay, mama

Inti wanurillaptin,
Patsa tsakaariptin,
Mamallaapaq yarpaarillaa.
Hanan patsapis shullya ñuqñuykim.
Ñawillaapis utinnataq shuyaraptii.
¡Mamallay, ñawiyki tillapyarkallaamutsun!

Mamay, ¿Imanirtaq karuchaw kakullanki?


Muspayniillachaw makiita yataramanki.
Wayra allpapis ñawillaata tsaparkamunnam,
Tsaynawpis rikaariitam munarillaa.
¡Mamallay, maypitapis qishpirallaamuy!

¿Maychawtaq kaykaallanki wayllushqa mamallaa?


Ichikllapapis urkullaata mutsarallaamuy.
¡Mamallay, mama! ¿Imanirtaq karuchaw kakullanki?
Muspayniichawmi mutsarallaamanki,
shunqullaapis hapallanmi hipakuykaallan.

Ankanaw hinchi kanaatam munanki.


Shukukuychaw waytanaw hinchi kanaatam munanki.
May hipayniichawpis kallpaa quykallaamay.
Imaypis nawpaachawmi kaykaamunki.
¡Mamallay, mama, ñawillayki tillapyarkallaamutsun!

Mamallay, ¿Imanirtaq karuchaw kakullanki?


Muspayniillachawmi waqurallaamanki.
Mamallay, ¿imanirtaq qishpirallaamunkitsu?
Shuyaykallaamay, kanannam qamman aywallaa,
millqayniykichawmi shuutariytam munarillaa.
Rolando Roca Z.

Tapukuykuna yaskiy

 ¿Imanirraq ‘Mamallay, mama’ nin?


________________________________________________________________________________
 Kay harawichaw ¿Pitaq parlan? ¿Huk shipashku? ¿Huk rukuku? ¿Huk
llullu wamraku? ¿Imanirtaq tsaynaw kanqanta musyantsik?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
68 | P á g i n a
 ¿Imanirmi? ‘¡Mamallay, ñawiyki tillapyarkallaamutsun!’ atska kuti nin?
________________________________________________________________________________
 ¿Imanaw kanatash munan? ¿Imaninantaq tsayqa?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 ¿Imaninantaq kay yarpay?: ‘… kanannam qamman aywallaa, millqay-
niykichawmi shuutariytam munarillaa’
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Mushuq shimikuna

________________________________________________________
________________________________________________________

Imaninantaq kayan

Shimikuna Imaninan
Inti Aktsik, achay, kaway qukuq quyllur. Unayqa tayta apush
kanaq, tsayshi nunakuna waylluyaq.

Qichwa gramaatika

Sufiihu –llaa / - lla: kayqa kuyay shimipa parlanaparmi, imatapis alli shunquwan
mañakunapaqmi iñishintsik.
Kaynaw: ‘llapan shunqullaawanmi kuyaykullaayaa’
Sufiihu –mu: Kay sufiihuqa willamantsik imapis wakpita kayman shamunan-
paqmi. Imapis huk patsapita yarqunqanpita kutimunantam willakun.
Kaynaw: ¡Mamay! ¡Kutikallaamuy, mamay!
Sufiihu –y: Kay sufiihunam wakikaqchawqa iñishintsik imatapis alli, shumaq
shunquwan, kuyay shimiwan willakunapaqmi manaqa mañakunapaq.
Kaynaw: Taytay, mamay ama quqayaamaytsu.
Sufiihu – ri: kayqa willakamun ima ruraypis ichikllachaw, raslla rurakaananpaq
kaqtam.
Kaynaw: Limaqpa aywariytam munarillaa.

69 | P á g i n a
Yachakushqantsik sufiihukunawan ishkayyan rimaykunata qillqashun:

_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

Huk harawita qillqashun

70 | P á g i n a
PAQARISHA MARKACHAW AYAPA
WILLAKUYNINKUNA
Rolando Roca Zarzoza
Qallanan

Paqarisha (Pacarisca) marka nunakunapaq manam ima kawaypis


ushakantsu; paykunapaqqa hukman tikrariyllash, tsay ‘wanushqa’ ayaqash
wak patsapa kawaqllash aywakun; tsaynaw karqa tsay ‘wanushqaqa’
kawaykanllaraqshi. Tsaynaw kawaq aya karninshi imapaqpis willakun; mus-
yanshi, yarpayyuqshi, shiminllash pashtantsuqa. Kawaq aya karshi ñawin-
wan, lasayninwan, shillunwan, sapranwan, ima, imanaw, imay imapis kanan-
paq kaqta willakun. Tsaynawmi kay marka runakuna ayapa qaranchaw ka-
waypaq ñawintsayta yachakuyashqa. Kanan imayka niraq willakuyta rikaa-
shun:
1. Huknillan nawin kichashqa aya
Kay markachawqa allaapam ayata mantsayan. Mantsayan, ayapa ñawin
kicharaqtam, kichararqash imatapis willakun. Alli aya karqash ishkan ñawin
wichqashqa kanman. Alli wañukuyqash ishkan ñawi wichqay. Alli wichqa-
shqa karllash wak patsapa mana mantsatsikushpa aywakuyan, manaqash kay
patsachaw pantakushqa mantsatsikur purin.
Tsaymi kay marka runakuna ayapa ñawin kicharaqpaq kaynaw
willakuyan: “Ama ayamanqa ñawin kicharaykaptin witipuytsu, ama ichik-
llapapis qaqllanta rikaykuytsu, ama qiwsiyllapapis ñawintaqa rikaytsu, tsay
ayaqa yanaqintam ashiykan, yanaqinpaqtaq akraykushunkiman”. Paqarisha-
kunapaqqa kaynaw huknillan ñawin kicharaqqash kaykunata willakun:
 Pipis, ayapa yawar mayinshi, yanasanshi, marka mayinshi wañu-
kunqa.
 Yanaqintash ashiykan, manash hapallanllaqa aywakuyta munantsu.
Tsay willakuykunata musyarmi Paqarisha nunakuna, mana pitapis ya-
naqinpaq akrananpaq ayapa ñawinta saslla wichqapuyan manaqa imawanpis
tsapaapuyan. Niykurmi mana pitapis apakunanpaq waraypa risapaayan, hu-
tinchaw qutsuyan, biilan churapuyan. Kaytam Aya shuqay niyan. Tsaynaw
rurayaptinraqshi ankupaakur kikinlla yanaqinnaq kushishqa aywakun.
Wakinkunanam hukllaylla ayapa ñawi kicharaqpaq kaymanpana willa-
kuyan: “Kay ayaqa allaapa hutsallikushqa karmi pampatsaayaananta ashiy-
kan”. Ñawinwanshi manaraq wak patsapa aywakur pampatsaayaananta
munan, tsayshi pipis paywan kaway patsachaw ahashqa karnin ayanta
pampatsaq aywanan. Alli pampatsashqa kaptinraqshi hupayninpis kushishqa
aywakunqa, manaqash waqar, mantsatsikur kay kawaychaw kakunqa.
2. Ishkan ñawin kichashqa aya
Ayaqash ishkan ñawinta wichqantsu imanpis pishiptin, imatapis ma-
ñakuyta munar, pitapis pampatsaananta mañakuyta munar. Ayaqash ishkan

71 | P á g i n a
ñawinta kicharaatsin kay patsachaw kawaynin pishishqa kaptin, manaraq alli
kawar wañukushqa karnin. Kay wañuqkunaqa illaqpita wañukuqkunam
kayan.
Wakinkunanam willakuyan ishkan ñawi kicharaptinqash yanaqinta
ashir kaykan. Yanqinqash yawar mayinlla kanan, hukqa mana. Tsaynaw mana
pitapis yanaqinpaq akrananpaq yawar mayinkuna manaraq alaptin imayka-
nawpis raslla wichqapuyan, mana wichqakaptinqa huk yana ratashwanshi
piqanta, ñawinta wankupuyan.
Rikanqantsinawpis kay willakuykunachaw nimantsik imanaw aya
mana wañunqanpaq, kay yarpaychawqa kawaq ayakunam kan. Kay witsan
markachawqa ayaqa kawaykanraqshi, huk niraq kawayllatash kawaykan
mana parlar, mana purir, mana mikur, mana mallaqar; tsay llapantaqa uhu
patsachawnash ruranqa: rimanqa, purinqa, mikunqa, pukllanqa, mallaqanqa,
uryanqa, imaykata kay patsachawnaw ruranqannawlla.
3. Sapraakunqan aya
Paqarishakunaqa kawaq runapa qaranchawshi wañuyta riqiyan. Pipis
wañuqpaq karqash – warmipis, ullqupis – qaqllachaw sapraakuyan, ichishaq
mana rikayllapa saprakunash unayllatayan yuripakuyan. Tsayta musyarshi
piy qishyaptapis qaqllachaw riqiyannash kachakaanan, wañukunan kaqtapis.
¿Imanawmi paqarishakuna qaqllachaw wañuy kanqanta riqiyan? Qaran-
tsikqash kawayllachaw willakun, tsaytash yawar mayintsikkuna riqiyaanan,
niykur hampiyaamaanantsik. Mana tsaynaw kaptinqash allaapa qallayashqa
ayantsik kay patsapita aywakunqa: –“Musyaykar hampiyaamashqatsu”–
nirnin. ¿Imanaw-taq musyayan huk aya qallayashqa kanqantaqa? Qallayash-
qa kanqantaqa ayapa ñawinchawshi rikaayan, ñawinshi willchirarraq waqa-
naraykan kaykan. Tsaynawshi willakuyan.
Kanan rikaarishun imanaw, 1990 wata kinranpa huk wañushqa warmi-
paq huk chakwan kaynaw willakamunqanta:
“Nuqaqa Yanamachaw 29 hunaq, agosto killachaw paywan tinkurqaa. Allaw
payqa allaapa shumaq llututu qaqllam kaykarqan. Tsaypitanam huk killata
tinkuyarqaa, tsaymi qaqllan-chaw shapraakushqata rikarqaa, payqa
wañuykunqachi ima, nirqaa. Manam ichikllapapis yarparqaatsu pay wañu-
kunanpaq kaqtaqa, itsachi tsayta musyarqa ima hapiwanpis salvayan-manchi
karqan”.
Imanawmi kay willakuy yarpaychaw Anti patsa runakunapaq tsaynaw-
llaqa manash pipis wañukunmantsu. Paykunapaqqash, kay patsa runakuna-
paq, atska kaway naani kan. Kay naaniqash manash hukllayllatsu; tsayshi
shallqapa willakuyninta riqirqa wañuypita qishpishwanshi, ratakushwanshi.
Wañuyqa manash tsaynawllatsu chaamun, munashqaqa hukpis rantintsikshi
wañunman (rantinpaakuy, nuqantsikpa hutintsikchaw wañuq: huk haka, huk
wallpa, huk tuku imayka niraq ranya ashmakuna). Kay yarpaychawqa kikin-

72 | P á g i n a
tsikshi kawayta rurantsik, manash kultuura occidentalchawnawtsu huk-
llaylla wañuy patsa wañuy naani kan: huk destino niyanqan.
4. Ayapa shillun wiñay
Kay markachaw kawaqkunam niyan, ‘ayapaqa shillunqa wiñanmi’. Tsay-
shi manaraq kaahanman wiñarnin makin, chakin shilluta rutupuyan. Mana
rutupuyaptinqash shillunkuna allaapa wiñarnin kuruman tikrakuyan; tsay-
naw karshi supay rikuq kayan, tsaynaw tikrashqata Diosnintsik manash
chaskintsu, tsayshi hupaynin waqar, mantsatsikur hinantin patsachaw shu-
qayta ashir purin.
Kay marka runakunapaqqa shillun wiñaywanshi aya yawar mayin-
kunata imatapis willayta munan; willanmanshi mana paypaq waqayaa-
nanpaq, shumaqlla kawakuyaananpaq, manaqa shillu kalduta allaapa llakikuq
yawar mayinkuna upuyaanantash munan, tsayshi saslla allaapa wiñaykun.
Tsay shillu rutushqata aylluykurshi wallpa kalduman, ima kashkimanpis
manaqa ceféchaw, ima yakuchawpis alli puwarkatsir allaapa llakikuq kaq
yawar mayinkunata, mana maakutsiyllapa uputsiyan; tsayshi aya shillu
kalduwan shunqunkuna rumiyaayan, llakirninpis waqayannatsu. Tsaynawshi
raslla qunqakaayanpis.
5. Aya pamparanqan pukukay

Musyanqantsiknawpis aya pampayqa apu mallkita uhu patsaman chu-


raymi; tsaymi mana lluta patsallachawtsu uchkuta rurayaanan, alli chukru,
tsaki patsash kanan. Pampaywanqa ayatash wak patsaman huk kawaynin ka-
nanpaq kachantsik. Tsayshi alli kushishqa kay patsapita aywakunanpaqqa
imaykan kaahanman churapuyan: mikuynin, aswan, kukan, matin, mankan,
qatan, latsapan, imayka arukunan, imayka yachanqan siktakunata.

Ayaqa mallki apush. Mallki apu kaptinshi supay aytsanpaq pampashqa


kaykaptin suwanman –tsaynawmi yarpaayan– ¿Imanawmi musyayan supay
suwashqantaqa? Pamparanqan patsash uchkukashqa (pukukashqa) waraa-
mun, patsa rurinllapash infiernuman rakchakuna apakuyashqa. Mananash
tsay aya, aya hamanchaw pamparannatsu.

¿Imanirtaq supay ayata apakunman? Kay tapuypaq Paqarisha-kunapa


kima yaskiyninkuna kayaapun: 1) Patsata uchkuykaayaptin supay yaykushqa
kaptin, tsayqa supaytawan pampayashqa; 2) Pampayanqan patsaman agua
benditata mana wiñayashqa kaptin, supayqash agua benditata allaapa
mantsan; 3) Allaapa hutsasapa tsay aya kasha kaptin, tsayshi supay ayapa
shunqunchaw aywashqa.

73 | P á g i n a
Kaayiy tapukuykuna

 ¿Imapaqtaq kay willakuy parlan?


________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 Paqarishakunapaq ¿Imanirshi aya huk ñawin kicharan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 ¿Imanirshi ayapa ñawin kicharan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 Ayapa ñawin kicharaptin ¿Imanishi tsay marka runakuna allaapa
mantsayan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 ¿Imanirshi ayata shillun rutushqata pampayaanan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 ¿Imanirshi ayapa shillun wiñan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 ¿Imanirshi shillu yakuta rurayan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 ¿Imanishi ayapa pampakaanan pukukan?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 Kay willakuychaw kay yarpay: “Paqarisha marka nunakunapaq manam
ima kawaypis ushakantsu; paykunapaqqa hukman tikrariyllash, tsay
‘wanushqa’ ayaqash wak patsapa kawaqllash aywakun; tsaynaw karqa
tsay ‘wanushqaqa’ kawaykanllaraqshi”, imaninantaq:
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
 Kanan ichikllachaw llapan nawintsanqantsikta rurarishun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

74 | P á g i n a
Huk siqiwan kaayitsikushun kay niy willamanqantsikta churashun:

Kay niypita kay shimikunata ashir churashun:

Hutikuna Rimanakuna Huti tikratsikwan huti


______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
______________________ _____________________ ______________________
_ _

Qichwa gramaatika

Sufiihu –pis: Kayqa willakun imatapis yapapunapaq.


Kaynaw: ‘Mallipis, Deliapis raymipa aywayashqam’.
Sufiihu –pa: Willakun imapis imata katsinqanpaq, imanpis kapunqanpaq.
Kaynaw: Magdapa ñawinta allaapa kuyaa.
Niykurmi willakun huk patsapita wak patsaman aywananta: Hananpa,
hawanpa, chawpinpa.
Kaynaw: Katim chakrapa purin (hanapa).

75 | P á g i n a
- Challwam yakupa qishpin. (ririnpa)
- Tsay yana mishim wayii hananpa qishpishqa. (hanapa)
- Tsay allqum naani chawpinpa aywan (chawpi)
Kay sufiihuqa willakunmi imanaw ichikllapa, raslla ruranakuna kanqanpaq:
Kaynaw: Chiinam allaapa rikapaaman.
Shimita huk advebioman tikratsin:
Kaynaw: Allinpam aywashaq.
- Tsay chushchum ichikpa, ichikpa mikun.

Tsay suhiihukunawan rimaykunata qillqashun. Ishkayyan rimaykuna huk


sufiihupaq katsun.

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Kananna kay sifiihukunapaq ima ninqankunata churashun:

Sufiihu –tsi:

Sufiihu –paq:

Sufiihu –pita:

Sufiihu –naw:

Tsay sufiihukunawan ishkayyan rimaykunata qillqashun:


_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

76 | P á g i n a
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

Sufiihu –tsi imanaw kunhuqana kanqan:


Kay patsachaw
Rimaynin
Rimana Pukllatsii Wamraata pukllatsii.
hutinchaw Hukllaqllapaq Pukllatsinki Ñañaata shumaq pukllatsinki.
Pukllatsin Soledadshi chuulunta waqatsin.
Pukllatsiyaa Llulluta apita mikutsiyaa.
Pukllay Atskaqpaq Pukllatsiyanki Qamkunash kutata puritsiyanki.
Pukllatsiyan Paykunash taytanta rantitsiyan.
Pukllatsintsik Nuqantsik qillqayta yachatsintsik.

Kananna huti tikratsikkunata iñishir rimaykunata qillqashun:

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Shamuq patsachaw
Rimaynin
Rimana Hukllaqllapaq Pukllatsishaq Wamraata pukllatsishaq.
hutinchaw Pukllatsinki Ñañaata shumaq pukllatsinki.
Pukllatsinqa Soledadshi chuulunta waqatsinqa.
Pukllatsiyaashaq Llulluta apita mikutsiyaashaq
Pukllay Atskaqpaq Pukllatsiyanki Qamkunash kutata puritsiyanki.
Pukllatsiyanqa Paykunash taytanta rantitsiyanqa
Pukllatsinshun Nuqantsik qillqayta yachatsinshun.

Kananna huti tikratsikkunata iñishir rimaykunata qillqashun

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

77 | P á g i n a
Kanan unay patsachaw rurashun:
Unay patsachaw
Rimaynin
Rimana Hukllaqllapaq
hutinchaw

_______ Atskaqpaq

Kananna huti tikratsikkunata iñishir rimaykunata qillqashun

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Markaykichaw imanaw nunata pampakuyanqanpaq manaqa pitsqakuypaq


willakaramuy

Mallaqaa-
riinam!!!!

78 | P á g i n a
Wañuy patsachaw mamallaata rikaarillaa,
Puñuynillachawnash watukamanqa,
Karullapitash rikaykaallamanki,
Karullapitash asipaallaamanki.
¿Imanir, mamay?
Mamay, ¡shimillata uqurkatsillaamuy!
¡Yakunaallaami!

Mamallay, karullapitam watukaramanki,


Shunqullaallachawmi tillapyanki
Muspaynillachawmi apakamanki
¿Imanir, mamay?
Mamallay, ¡shullpapaarallaamay!
¡Pununaariinam!

Mamay, apukunash qayatsiyaashurqunki


¡Qishpikamuy! ¡Qishpikamuy!
Manam paykunaqa wanayaashunkitsu.
¿Imanirtaq wiyamankitsu, mamay?
¡Chachak makallakarkallaamay!

79 | P á g i n a

You might also like