PROROCY MNIEJSI

Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofiniasz, Aggeusz,
Zachariasz, Malachiasz.

W Biblii hebrajskiej księgi tych proroków były razem połączone, może ze względów
liturgicznych. Rękopisy z Qumran i Masadu potwierdzały tę opinię.
Nazwę prorocy mniejsi użył pierwszy św. Augustyn. Zdaniem św. Hieronima słowo
„mniejsi” nie oznacza mniejszej wartości tych ksiąg, ale ich objętość.

Czas powstania zbioru ksiąg proroków mniejszych.

Pierwsza wyraźna wzmianka o zbiorze 12 proroków pochodzi z ok. 200 r. BC (Syr 49,10).
Zdaniem egzegetów połączenie tych ksiąg dokonało się wcześniej. Według 2 Mch 2,13 zbioru
dokonał Nechemiasz. Być może już przed niewolą babilońską istniał niekompletny zbiór
proroków mniejszych, po niewoli zaś dołączono pisma późniejszych proroków mniejszych.
Hipotetycznie przyjmujemy, że z okresu izraelskiego, do zburzenia Samarii w 722r.,
pochodzą utwory Amosa i Ozeasza; z okresu judzkiego, do zburzenia Jerozolimy 587 r.,
pochodzą dzieła Nahuma i Habakuka oraz Sofroniasza. Pozostałe utwory pochodzą z czasów
po niewoli babilońskiej. Trudno ustalić czas powstania Joela, Abdiasza i Donasza, księgi te
nie zawierają bowiem żadnych danych historycznych.

Cały ten zbiór mógł już istnieć pod koniec IV w. BC, nie później jednak niż w II w.BC.
Tekst księgi proroków mniejszych zachował się w licznych przekładach, m.in. w greckim
(LXX), aramejskim (Targumy), łaciński przekład z IV w. – św. Hieronima.

1
 K S I Ę GA O Z E A S Z A

Werset pierwszy zawiera dane historyczne, jakoby prorok działał w czasach 4 królów
judzkich: Ozjasza, Jotama, Achaza i Ezechiasza oraz za czasów króla izraelskiego Jerobama
II. Historycy dopatruję się jednak nieścisłości, gdyż Jerobam II nie był współczesny
Achazowii Ezechiaszowi, zmarł wcześniej. Ozeasz był zapewne świadkiem wojny
syroefraimskiej w 734 r. (Oz 5,8-6,6). Natomiast nie wiadomo czy dożył upadku Samarii, bo
nie ma wyraźnych wzmianek w Księdze. Na podstawie tych i innych danych, egzegeci sądzą,
że Ozeasz działał w latach 750–725 r. BC. Prorok pochodził z Królestwa Północnego (Oz
1,2), czyli Izraelskiego.
Księgę cechuje piękny język, pełen porównań i przenośni. Prorok nie należał do stanu
kapłańskiego, był członkiem zrzeszenia proroków. Księga zawiera niewiele danych
bibliograficznych, można sądzić jednak, że prorok pochodził ze wsi, pracował na roli (Oz 9,2;
13,3)

Treść Ozeasza

Pierwsze 3 rozdziały to opis przeżyć osobistych i dzieje symbolicznego małżeństwa z

niewiastą cudzołożną imienia – Gomar. Niewiasta zrodziła troje dzieci, którym nadał Ozeasz
symboliczne imiona.
Rozdział 2 – traktuje o wypowiedzi Boga pod adresem Izraela;
Rozdział 4,1 – 9,9 – tekst zawiera mowy na temat przewinień, grzechów i kary za nie,
chodzi o bałwochwalstwo i wykroczenia polityczne. Ozeasz stwierdza ogólny upadek, potępia
szerzące się niegodziwości;
Rozdział 5,1 – 7 – krytyka kapłanów;
Rozdział 9,10–14,10 – zawieraj mowy i poematy. Prorok piętnuje dawne przewinienia
Izraela, są nimi odstępstwo od jedynego Boga, pójście za innymi bogami, szczególnie za
Baalem (Lb 25).
Ozeasz przypomina w rozdziale 9,15–17 dawne odstępstwo w Gilgal. Upomina lud za jego
ciągłą nieprawość i grozi surową karą (Oz 13,12-14,1);
Przy końcu Księgi 14, 2-9 jest wezwanie do powrotu do Pana i nawrócenia;
Tekst 14, 10 jest to swoiste podsumowanie całej Księgi.

Teologia Ozeasza

Określenia Boga
Ozeasz w swym dziele poświęca wiele miejsca Bogu. Na określenie Boga używa
kilkadziesiąt razy :
- Jahwe (ok. 45x)
- Elohim (ok. 26x)
Tylko Bóg może być przedmiotem kultu ze strony narodu, bo z nim Pan Bóg zawarł
przymierze. Bóg przedstawiony jest jako wybawiciel o grożących niebezpieczeństw (Oz 12,
14-15). Ozeasz traktuje o Bogu, który objawił się w historii wybranego narodu. Prorok używa
tu takich określeń, jak: Jahwe jest twoim Bogiem (Oz 12,10), Jahwe jest waszym Bogiem (Oz
3,5;7,10), co wskazuje na bliskość i więź. Jahwe nie tylko objawił się Narodowi, ale jest jego
sędzią (Oz 4,1;12,3). Wyrazem zagniewania Bożego ze względu na niewdzięcznych
Izraelitów są surowe kary, łącznie z pozbawieniem ojczyzny, wolności, możliwości
oddawania czci w miejscu świętym. Ponad to Ozeasz przedstawia Boga jako nieskończoną
świętość. Bóg przeciwstawiony jest człowiekowi, sprawcy grzechu (Oz 11,9).Bóg gniewa się
 antropopatyzm – przeniesienie uczuć autorów na Boga.

2
 Jahwe jest ściśle związany ze swoim narodem. Prorok rzadko posługuje się terminem
„przymierze” (hebr.berit, gr.diateke), raczej używa alegorycznego sposobu ukazania tego
związku za pomocą obrazu małżeństwa. Jahwe jest mężem Izraela, a Izrael małżonką Jahwe..
Jahwe wybrał sobie Izraela jeszcze w niewoli egipskiej (Oz 9,10;11,1). I jako bogaty
małżonek obdarzył swą żonę niezliczonymi darami (Oz 10,1). Po krótkim okresie wierności
(Oz 2,17;6,5), małżonka weszła na drogę zdrady i niewdzięczności (Oz 4,7;6,7). Ozeasz
przypomina Izraelowi szereg win i zbrodni przeciwko Dekalogowi (Oz 4,2), fałsz i kłamstwo
(Oz 7,1), cudzołóstwo, kradzież, wojny bratobójcze z winy królów (Oz 5,10). Prorok karci
Izraelitów za nierząd sakralny (Oz 4,13-14) i ubóstwianie cielców w Samarii i Betel. Jahwe
został zdradzony przez małżonkę, której udzielił wiele darów, którą ukochał, stąd jest pełen
goryczy. W całym dziele można zauważyć duży ładunek uczuciowy, począwszy od miłości aż
do groźb i gniewu. Dopiero pod koniec Księgi pojawiają się akcenty pojednania i nadziei.
Przymierze i warunki jego utrzymania
Przymierze jest wynikiem łaski Bożej. Wyboru dokonał sam Pan, bez jakiejkolwiek zasługi
ze strony narodu. Gdy Izrael zaczął błądzić, Bóg czynił wysiłki, aby go odwieść ze złej drogi
(Oz 2,8). Środkiem zapobiegawczym przeciwko złemu postępowaniu zdaniem proroka ma
być kara. Jahwe postanawia pozbawić Naród wybrany wolności politycznej Tekst Oz 11,1-4
wskazuje jednak na miłosierdzie i miłość Bożą (por. Rz 9,25). Bóg jest łaskawy i przychodzi
człowiekowi z pomocą. Przymierze zostało zerwane, bo zabrakło podstawowych wartości
etycznych, są nimi poznanie Boga (Oz 4,1), rozumiane w sensie etycznym, miłość i
życzliwość wobec Pana, sprawiedliwość (Oz 2,21;10,12), na mocy której naród powinien
okazywać posłuszeństwo przykazaniom i wierność wobec jedynego, prawdziwego Boga.
Pomimo ludzkich grzechów Bóg przeprowadzi swój plan zbawczy. Zerwana więź z Bogiem
zostanie przywrócona. Wzajemne kontakty z braćmi będą nacechowane miłością (Oz 2,1-3).
Kiedy ma to nastąpić Ozeasz nie podaje. Ale jest pewne, że Naród kiedyś „ponownie” pozna
Boga, już nie wróci do kultu Baala. Nastąpią nowe zaślubiny, tym razem trwałe i wieczne.
Między ludźmi zapanuje zgoda i pokój. Obfitość urodzajów będzie dowodem szczególnego
błogosławieństwa i łaski. Wtedy Pan, wprawdzie ukarze Izraelitów, pozbawiając ich królów i
kapłanów, ale potem nawrócą się i pod wodzą Dawida będą szukać Pana. Nastąpi to za dni
ostatcznych (Oz 3,4-5). Po licznych doświadczeniach czeka Izraelitów radosne życie, radosna
przyszłość (Oz 14,5-9). Ozeasz zapowiada zatem, w dalekiej perspektywie, szczęśliwą
przyszłość. Wtedy nastanie nowe przymierze oraz wieczne zaślubiny Jahwe z Narodem
Wybranym. I w tym nowym przymierzy zapanuje sprawiedliwość, miłość i poznanie Pana.

KSĘGA JOELA

Joel – hebr. – „Jahwe jest Bogiem”. Jest imieniem własny, które występuje dość często w
Starym Testamencie. Imiona miały charakter teoforyczny, czyli coś zawierały w sobie. Na
podstawie księgi nie wiemy nic o osobie, życiu i działalności proroka. Prawdopodobnie
pochodził z Judei, a być może mieszkał w samej Jerozolimie (Jl 2,1;2,9). Nic nie wskazuje na
to, że był kapłanem. Trudno ustalić czas napisania księgi, gdyż brak jest aluzji do wypadków
historycznych czy wydarzeń religijnych. Z dużym prawdopodobieństwem można wskazać na
lata 450 do roku 100 r BC, kiedy to pamiętano klęski i upokorzenia niewoli oraz odnowa
religii się dokonywała.

Główne idee dzieła:

1. Kult Boży
Prorocy zwalczali przed niewola bałwochwalstwo i oczyszczali kult Jednego Boga z obcych
naleciałości. Księga Joela nie zawiera podobnych tendencji, kultowi nie zagraża żadne

3
 niebezpieczeństwo bałwochwalstwa. Przed niewolą prorocy zwalczali wszelkie zewnętrzne
formy pozbawione ducha. Natomiast Joel ujmuje kult od strony pozytywnej. Ponad to, przed
niewola kultem, sprawą przewodzenia narodowi zajmowały się różne stany na przemian –
królowie, kapłani, prorocy. Za czasów Joela poszczególne funkcje są wyraźnie oddzielone.
Kultem zajmują się kapłani, natomiast kierowaniem narodu tzw. starcy. Joel wzywa kapłanów
do służby ołtarza (Jl 1,13-14;2,16-17)

2. Dzień Jahwe ( Dzień Pański)

Dzień Jahwe – wyrażenie to występuje również u innych proroków. Przed niewolą oznacza
przede wszystkim groźbę pod adresem Izraela za odstępstwo od Pana (Am 5,18). Na drugim
planie Dnia Pańskiego jawią się poganie, dla których ów dzień stanie się karą bądź źródłem
błogosławieństw. Po 586r. Dzień Pański jest korzystny dla Izraela, a groźby sąskierowne do
narodów pogańskich. Według Joela Dzień Pański będzie karą dla ciemięzców, a ocaleniem
dla tych, którzy wzywają imienia Pańskiego(Jl 3,5).

Treść Księgi Joela

Można podzielić na dwie części :

1,1 – 2,27 – o klęsce szarańczy w kraju
Prorok zachęca do pokuty i modlitwy. Odpowiedzią Pana na modlitwę jest ustanie plagi
szarańczy. U końca księgo pojawia się wezwanie do radości (Jl2,21-22) i zapowiedź Nowego
Przymierza (Jl2,23-27).
3,1 – 4,21 – przedstawienie czasów ostatecznych, sądu i wybawienia
Prorok zapowiada Dzień Pański, ocalenie i błogosławieństwo, które stanie się udziałem Judy.
Nowy Testament wiele razy cytuje Joela ( Rz 10,13;Ap 9,2; Ap14,14-18; Dz 2,17-21 – por. Jl
3,1-5.

Teologia Joela

Prorok wiele miejsca poświęca Bogu. Według Joela Jahwe jest Bogiem jest
Wszechmogącym (Jl 1,15), który jest najwyższym sędzią wobec Izraela (Jl 2,2) i innych
narodów (Jl 4,2). Chociaż Bóg jest sędzią to okazuje swoje miłosierdzie (Jl 2,18-19). Joel
ukazuje Boga jako miłosiernego Ojca, który wiernie spełnia obietnice (Jl 3,1-5), mimo
niewierności ludu. Pan nie jest głuchy na modlitwę, ale przebacza. Bóg jest wspomożycielem
uciśnionych i za wyrządzone krzywdy będzie karał (Jl 4,3-8). Bóg Joela jest źródłem radości
(Jl2, 41). Jest wiele określeń na radość
Inny temat teologiczny rozwinięty w księdze to modlitwa i pokuta. Joel akcentuje
szczególnie problem modlitwy przebłagalnej. Pokuta polega na umartwianiu, poście i
odwróceniu się od zła (Jl 1,12-14). W pokucie za grzech powinien brać udział cały naród i
wszyscy jego mieszkańcy. Główną rolę w powszechnym przebłaganiu Boga powinni odegrać
kapłani, którzy w Świątyni przed Świętym Przybytkiem mieli przepraszać Boga za winy
swoje i narodu.
Kolejnym tematem jest relacja Jahwe względem Izraela. W świetle proroctwa Joela naród
jest własnością Pana (segula Jahwe). Naród określany jest jako Synowie Syjonu (Jl 2,23).
Prorok nie nazywa relacji Boga do narodu przymierzem, ale z treści wynika, że naród ściśle
do Boga należy.
Postawę Joela wobec innych narodów cechuje pewna nieprzychylność. Wszystko, co złe
pochodzi od pogan, którzy są źródłem smutku i motywem zachęcającym do pokuty (Jl 2,17).
W perspektywie eschatologicznej zapowiada pełną sprawiedliwość, narody zostaną skazane
na zagładę.

4
 W księdze można znaleźć niewyraźne zarysowane elementy mesjańskie. Losy Judy i
Jerozolimy zostaną przemienione (Jl 4,1). Jerozolima stanie się świętością nietykalną (Jl
4,17). Kraj cały spotka doczesne błogosławieństwo (Jl 4,18). Osoba Mesjasza nie została w
ogóle uwzględniona. Prorok stoi na stanowisku, że Jahwe w dalszym ciągu będzie panował z
Syjonu (Jl 4,16-17). Stąd też można powiedzieć, że idea mesjańska w księdze Joela jest mało
wyraźna i występują tylko pewne aluzje o charakterze mesjańskim.

KSIĘGAAMOSA

Tytuł księgi wskazuje, że Amos pochodził z miejscowości Tekoa i działał za czasów

Ozjasza – króla Judy i Jerobama II – króla izraelskiego. Początek jego wystąpień, zdaniem
egzegetów, przypada na rok ok. 760 r. i jest najstarszym prorokiem, który naucza terenie
Królestwa Izraelskiego. Był hodowcą zwierząt, nie należał do zgromadzenia prorockiego, a
był powołany przez Pana (Am 7,15). Z samej księgi Nie wiemy wiele o jego życiu poza
wzmianką biograficzną o konflikcie z kapłanem z Betel – Amazjaszem (Am 7,10-16). Trudno
ustalić jak długo trwała prorocka działalność Amosa. Prawdopodobnie niezbyt długo, do ok.
746 r. Amos był człowiekiem wykształconym, o czym świadczy język i styl dzieła.
Księgę Amosa można podzielić na 3 części:

1. zapowiedź sądu nad Judą, Izraelem i sąsiednimi narodami (rozdziały 1-2)

Rozdział 1,1 – krótki wstęp, po którym następuje szereg przemówień przeciwko

Aramejczykom, Filistynom, Ammonitom, Moabitom, Damaszkowi, Gazie, Tyrowi, Fenicji,
Edomowi, Judzie i Izraelowi. Pan zapowiada sąd nad tymi narodami.
Schemat mów :
 groźby
 wskazanie winy
 wyrok
 zapowiedź kary.

2. zarzuty i groźby przeciwko Izraelowi ( rozdz. 3-6) i napiętnowanie jego występków

W mowie przeciwko Izraelowi prorok piętnuje sprawowanie obcego kultu (Am 3,13-15) oraz
przestępstwa przeciwko miłości bliźniego i zasadom sprawiedliwości społecznej.

3. wizje proroka ( rozdziały 7-9)

Opis wizji, jakie Pan ukazał prorokowi, jako zapowiedź kar, którymi zostanie ukarany lud:
szarańcza, susza, ogień, upadek świątyni.

W zakończeniu księgi jest mowa o odbudowaniu zniszczonego domu Dawida (Am 9,11-
12) oraz nadejście ery niezwykłej obfitości, czasów nadzwyczajnych urodzajów (Am 9,13-
15).
Tekst księgi Amosa w niektórych miejscach został znacznie zniekształcony. Widoczne są
poprawki, wtórne recenzje czy też redakcje. Istnieje szereg problemów natury redakcyjnej.
Najważniejszy problem stanowi autorstwo księgi. Już same mowy prorockie wskazują na
odmienność styl i języka odnośnie do całej księgi. Zmiana przemawiania z pierwszej osoby
na osobę trzecią, itp. Większość egzegetów jednak nie kwestionuje autorstwa Amora,
rozumianego w sensie ogólnym. Prorok mógł posłużyć się uczniem lub ktoś inny mógł zebrać
mowy w całość. Trzeba pamiętać, że księga została bardzo wcześnie napisana i późniejsze

5
kilkakrotne redakcje mogły być przyczyną odejścia od oryginału. Na ogół przyjmuje się, że
księga Amosa została spisana po powrocie proroka do ojczystej Judei i po zakończeniu jego
działalności w Samarii.

Teologia Księgi Amosa

Amos rozwija naukę o Bogu. Bóg przedstawiony jest jako Stwórca i Pan Wszechrzeczy
(Am 2,14-16;4,5-13;6,8;8,8-9), wie On wszystko, i jest wszędzie obecny. Wszystkie narody
Mu podlegają. Jest sprawiedliwy bez względu na osoby.
Prorok podkreśla znaczenie przymierza. Pan wybrał Izraela jako swój lud, który ma
świadczyć o Jego dobroci i sprawiedliwości (Am 3,1-2). Przywilej, który otrzymał Izrael jest
jednocześnie motywem surowego sądu. Miłosierdzie Boże jest jednak wyższe od Jego
sprawiedliwości. Dlatego w zakończeniu księgi, Amos kreśli wizję czasów pomyślnych, które
nastąpią po sądzie Bożym. Zapowiada odrodzenie Izraela i ukazuje nadzieje mesjańskie.
Wtedy ocaleje reszta sprawiedliwych (Am 9,8-10) i nastąpi odrodzenie wokół potomka
dawidowego (Am 9,11-12). Amos sprowadza obraz przyszłego szczęścia i pomyślności do
nadziei mesjańskich. Rozwija ideę sprawiedliwości w odniesieniu do kultu. Prorok krytykuje
praktyki religijne sprawowane jedynie w sposób zewnętrzny, bez wewnętrznego
zaangażowania. Taka postawa sprzeciwia się sprawiedliwości Bożej. Amos występuje
przeciwko tym, którzy składając ofiary Bogu popełniali jednocześnie przestępstwa moralne,
wśród nich pijaństwo, ucisk ubogich, bałwochwalstwo. Wzywa Naród do wiernego
zachowania Prawa, Dekalogu oraz spełnienia warunków Przymierza.
Amos głosząc monoteizm i uniwersalizm przyczynia się jednocześnie do utrwalenia idei
mesjańskiej.

KSIĘGA ABDIASZA

Jest najmniejszą księgą ST liczącą zaledwie 21 wierszy, nosi tytuł „Widzenie Abdiasza”.
W księdze tej zawarte są groźby przeciwko Edomowi i zapowiedź triumfu Izraela. Edom
spotka kara Boża za wrogie ustosunkowanie się do Judy. Edomici, zdaniem proroka,
pomagali wrogom Izraela i z nimi spustoszyli Jerozolimę. Za to Pan sprowadzi zagładę na
Edom. Obce narody, pod wpływem Jahwe, wyrządzą Edomowi to samo zło, które najeźdźcy,
przy współudziale Edomitów, wyrządzili Judzie i Jerozolimie. Naród Wybrany ocaleje,
podbije Edom i narody sąsiednie i utworzy Królestwo Jahwe.
Treść księgi pokazuje jej ciągłość:
 Prolog (wprowadzenie) Ab 1
 Ogłoszenie wyroku Ab 2-4
 Opis jego realizacji Ab 5-7
 Zagłada Edomu Ab 8-10
 Umotywowanie kary Bożej Ab 10-15
 Związana z wyrokiem obietnica ocalenia i triumfu Izraela jako zadośćuczynienie za
doznane krzywdy Ab 16-21.

Księga Abdiasza nastręcza wiele problemów dotyczących redakcji i czasu powstania

dzieła. Skrajni egzegeci twierdzą, że księga Abdiasza powstała z luźnych wypowiedzi
przeciwko Edomowi z różnych czasów. Inni uważają, że księga powstała z dwóch
niezależnych od siebie przemówień Abdiasza. Większość jednak egzegetów opowiada się za
jednością utworu.

6
 Prowadzone są dyskusje odnośnie czasu powstania. Opinie są podzielone, sięgają V w.
BC. Wydaje się jednak, że utwór powstał ok. 587 r. BC. Wskazywałyby na to wypadki
związane ze zburzeniem Jerozolimy przez Babilończyków, których wspierali Edomici (Ab
11-14).
O autorze księgi nic nie wiemy, brak tu danych biograficznych.

Poglądy religijne proroka Abdiasza

Tylko pozornie wydaje się, że księga jest przepojona wyłącznie uczuciem zemsty i nienawiści
w obliczu doznanych krzywd. Tymczasem spotykamy tu główne idee Starego Testamentu:
monoteizm, ideę wybrania i ideę mesjańską. Nieznany bliżej autor wyraża swoją głęboką
wiarę w Boga. Jahwe jest Jedynym Bogiem, który rozciąga swoją władzę nie tylko nad
Izraelem, ale też nad innymi narodami. Pan Bóg powołuje narody świata do wypełnienia swej
woli. Od Boga zależy los i pomyślność narodu. Bóg dokona ostatecznego rozrachunku ze
wszystkimi narodami. W Dniu Jahwe (Jon Jahwe) dopełni się sprawiedliwość na zasadzie
starotestamentalnego prawa odwetu. Narody pogańskie zostaną ukarane nie tyle za brak
poznania Pana, ile za ich występki. Zasadami sprawiedliwości kieruje się Pan również w
odniesieniu do Narodu Wybranego. Pomimo podkreślenia sprawiedliwości Boga Izrael cieszy
się szczególnymi względami u Jahwe. Prorok nie wspomina wprawdzie o wybraniu i
Przymierzu ani o obietnicach mesjańskich, ale podkreśla uprzywilejowaną pozycję narodu
wybranego. Świadectwem szczególnego upodobania Izraela są słowa z wersetu 16, w którym
Syjon został nazwany „Góra Moją Świętą”. Abdiasz ukazuje, że Jahwe roztacza nad Izraelem
swą przemożną opiekę. Jest obrońcą i „mścicielem” wobec innych narodów, które krzywdzą
Izrael. On sam będzie karał Edomitów. Jako wynagrodzenie za doznane krzywdy Izrael
otrzyma uczestnictwo w ostatecznym zwycięstwie Boga w Dniu Pańskim. Wówczas Syjon
będzie ośrodkiem ocalenia i świętości w Królestwie Bożym. Ta przepowiednia zbawienia
wskazuje na ideę mesjańską zarysowaną wprawdzie niewyraźnie w księdze, ale obecną.
Prorok kreśli obraz, wizję mesjańskiego Syjonu, kiedy to nastanie pełna sprawiedliwość i
czasy pomyślne dla Izraela.

KSIĘGA JONASZA

Ryba – symbol
Treść księgi wyróżnia się spośród innych utworów prorockich, nie ma w niej zbioru mów,
opisów czynności symbolicznych, przepowiedni. Jedynie w Jon 3,4b jest mowa o zburzeniu
w przyszłości miasta Niniwy. Faktycznie przepowiednia ta nie została spełniona. Księga
Jonasza przekazuje opis działalności proroka Jonasza a zasadzie tylko o określonej misja
względem pogańskiego miasta Niniwy. Zgodnie ze swoją funkcją, prorok ma wypełnić wolę
Pana. Księga kładzie nacisk na opis przeżyć proroka w związku z wypełnieniem Bożej woli.
Nie jest to więc dzieło, które traktuje o proroku, o jego czynach w sposób globalny.
Przedstawia raczej jeden z wycinków jego działalności, gdzie przede wszystkim chodzi o
nakreślenie sylwetki duchowej proroka.
Prorok Jonasz otrzymuje od Boga polecenie udania się do Niniwy i przekazania
mieszkańcom, że w najbliższej przyszłości, z powodu ich grzechów miasto zostanie
zniszczone. Jednak Jonasz nie chce podjąć się misji, usiłuje uciec od Boga. W Jaffie wsiada
na statek do Tarszisz. Pan Bóg zsyła jednak sztorm, który w przekonaniu żeglarzy statku jest
wynikiem zagniewania bogów. Gdy niebezpieczeństwo wzrasta i grozi zatonięcie, robią
losowanie, by dowiedzieć się, kto jest przyczyną całego nieszczęścia. Los pada na Jonasza.
Na własną prośbę Jonasz został wrzucony do wody i morze się uspokoiło. Jonasz został

7
połknięty przez wielką rybę, w której wnętrzu wypowiada psalm dziękczynny, a po trzech
dniach zostaje cały i zdrowy wyrzucony na brzeg morski. Na ponowne polecenie Boga prorok
udaje się do Niniwy i przepowiada zagładę miasta. Słowa donasza sprawiły, że mieszkańcy
się przestraszyli i postanowili się nawrócić. Król Niniwy nakazał pokutę (Jon 3,1-9)
rozciągniętą nawet na zwierzęta. Gdy Bóg zobaczył prawdziwe nawrócenie Niniwy, ulitował
się nie zsyłając na nich kary.

Autor i czas powstania Księgi Jonasza

Ustalenie autorstwa Księgi Donasza natrafiło na poważne trudności. Według 2 Krl 14,25
prorok Jonasz działał, nauczał w VIII w. Jednak kryteria wewnętrzne księgi nie pozwalają na
to datowanie. Obecnie uważa się, że Księga powstała znacznie później. Przemawiają za tym
argumenty filozoficzne, historyczne, teologiczne. Księga Jonasza zawiera liczne aramaizmy,
charakterystyczne dla okresu późniejszego. Ponad to, gdyby przyjąć, że księga powstała w
VIII w., to Niniwa musiałaby wcześniej istnieć, a historycy temu zaprzeczają. Myśl o
powszechnym zbawieniu, zawarta w Jon, wskazuje na zależność od Jeremiasza i Ezechiela,
którzy również działali w okresie późniejszym. na podstawie tych i innych danych, większość
egzegetów uważa, że księga powstała po niewoli babilońskiej w wieku V lub IV, nie później
jednak niż ok. roku 200, gdyż księgę tę znają późniejsze dzieła – Syr 49,10; Tb 10,4. Na ogół
przyjmuje się jednolitość księgi i jednoosobowe autorstwo. Tylko fragment Jon 2,3-10
wydaje się być zaczerpnięty z różnych Psalmów.

Rodzaj literacki Jonasza

Istnieją tu różne opinie, można je zebrać w dwie grupy:
1. Księga Jonasza zawiera zasadzie jeden niewielki epizod historyczny. Za tym
przemawiają argumenty takie jak:
- przekonanie tradycji żydowskiej, która zaliczała księgę Jonasza do zbioru Ksiąg
prorockich. Niektóre greckie kodeksy nawiązują do Jonasza. Historie Jonasza zna nawet Józef
Flawiusz. Chrystus w rozmowie z Żydami powołuje się na wypadki z życia Jonasza Mt
12,39-42; Mt 16,4
- opisy z księgi Jonasza w wielu przypadkach znajdują potwierdzenie w dokumentach
pozabiblijnych, np. odkrycia archeologiczne dokonane na miejscu Niniwy ukazują, że było to
rzeczywiście duże miasto
- król Niniwy, który wydaje dekret pokutny ma swoje pararele w kronikach asyryjskich.
Zwolennicy tej historycznej koncepcji twierdzą, że w opowiadaniu o Jonaszu fakty są
rzeczywiste, a ich ocena dokonana jest pod kątem religijnym, że uwzględnia nadzwyczajną
interwencję Bożą.

2. Ta koncepcja traktuje Księgę Jonasza jako opowiadanie dowolne posiadające

jednak jakieś podłoże historyczne.
Niektórzy egzegeci księgę Jonasza traktują jako alegorię inni jako parabolę, a nawet za
fikcję literacką. Argumenty przemawiające za nie historycznością faktów zawarty w księdze:
- w czasach po niewoli, autorzy biblijni nie piszą historii. Celem dzieła jest pouczenie
moralne. W czterech rozdziałach nagromadzono zbyt wiele wypadków cudownych,
nieprawdopodobnych. Np., trudno sobie wyobrazić proroka hebrajskiego, który nawróciłby
całą potęgę asyryjską, a jednocześnie ten fakt nie miałby być odnotowany w kronikach
asyryjskich
- opowiadanie jest ułożone wg schematu, w którym brak szeregu szczegółów, jakie
powinna mieć historia. Księga historyczna powinna zawierać szczegóły dotyczące życia
Donasza, życia mieszkańców Niniwy, itp.. Sam fakt, że Chrystus Pan posłużył się wzmianką
o Jonaszu, nie musi jednak stanowić dowodu historycznego charakteru. Jonasz był typem

8
Chrystusa, a pokutujący w Niniwie stają się oskarżycielami grzesznych Izraelitów. Pismo św.
używa takiego sposobu opisu, w którym osoby i wydarzenia fikcyjne przedstawia się jako
rzeczywiste. W sumie przeważa opinia, że ks. Jonasza należy traktować jako opowieść, której
celem jest pouczenie o powszechnej, zbawczej woli Bożej. Księga Jonasza nie jest biografią,
lecz fikcją dydaktyczną.

Teologia księgi Jonasza

W rozwoju myśli teologicznej Izraela, księga Jonasza zajmuje ważne miejsce. Podejmuje
bowiem, naświetla i usiłuje rozwiązać trudny dla doktryny ST problem zbawienia pogan.
Zapowiadane przez proroków kary nie nadchodziły na ciemiężycieli. Dlatego środowisku
izraelskim zaczęto zadawać pytania, dlaczego Bóg nie karze pogan i jakie ma wobec nich
zamiary? Odpowiedź na te pytania można znaleźć w księdze Jonasza. Pan Bóg jest miłosierny
dla wszystkich ludzi, a więc również wobec pogan. Poganie, którzy nawrócą się, jak
mieszkańcy Niniwy, będą lepsi niż pyszni, zarozumiali członkowie wybranego ludu. Poganie
chcąc skorzystać z miłosierdzia Bożego muszą jednak spełnić pewne warunki: pokuta i
całkowite nawrócenie.
W głoszeniu miłosierdzia Bożego autor natchniony wyznacza szczególne zadania
narodowi izraelskiemu. Jahwe jest Bogiem, który pragnie zbawienia wszystkich narodów i ze
swej istoty jest Bogiem miłosierdzia.
Księga Jonasza zawiera sens dosłowny, ale też i typiczny (przenośny), który koncentruje
się na tzw. Znaku Jonasza, który w NT otrzymują niewierni faryzeusze. Istnieje problem, w
jakim znaczeniu i dla kogo prorok Jonasza był znakiem, a także, w jaki sposób Jonasz będzie
znakiem dla faryzeuszy. Teksty ewangelistów powołują się na dwa fakty z opowiadania o
Jonaszu:
- pobyt proroka we wnętrzu ryby – można go odnieść do Chrystusa złożonego w grobie;
- pokuta mieszkańców Niniwy – w opisie ewangelistów łączy się z wizją sądu ostatecznego.
Mieszkańcy Niniwy będą na sądzie dodatkowymi oskarżycielami grzeszników. Oni bowiem,
pod wpływem głoszonej nauki przez Jonasza, czynili pokutę. Tak jak Jonasz uratowany w
cudowny sposób w imieniu Boga ogłasza wyrok na grzeszną Niniwę, a przez to był znakiem z
nieba, tak Chrystus pokonawszy śmierć ogłosi kiedyś wyrok na niewiernych Izraelitów i
będzie to zapowiadanym obecnie znakiem Jonasza. Wyrok ogłoszony przez Jonasza przyniósł
grzesznemu miastu wybawienie, wyrok zapowiadany przez Chrystusa przyniesie niektórym
potępienie. Księga Jonasza zawiera zatem również prawdy natury eschatologicznej.

KSIĘGA MICHEASZA

Niewiele wiemy o osobie Micheasza, poza wzmianką u Jer 26,18. W innych księgach
ST nie ma informacji o proroku. Imię Micheasz, hebr. Mika znaczy, „Któż jest jak Jahwe?”,
było powszechnie znane w Izraelu. Pismo św. podaje kilkanaście osób, które nosiło to imię.
Micheasz pochodził z miejscowości Moreszet, i gdyby przyjąć wstęp księgi za autentyczny,
działał, nauczał za czasów Jotama, Achaza i Ezechiasza, królów judzkich (Mi 1,1). Były to
czasy wzrostu potęgi Asyrii, która podbiła północne Królestwo Izraela, a także zagroziła
Judzie. W 701 r. wojska asyryjskie oblegały Jerozolimę, ale jej nie zdobyły. Potęga Asyrii
wywierała jednak nadal wpływ na sytuację polityczną. Te i inne wydarzenia, współczesne
prorokowi, znalazły swe odbicie w Księdze.
Micheasz prawdopodobnie osobiście nauczał w Jerozolimie, chociaż pochodził,
podobnie jak Amos, ze wsi. Wypowiedzi Micheasza wykazują pewne podobieństwo do nauki
Izajasza. Podobnie jak Izajasz piętnował nadużycia społeczne w Samarii i w Jerozolimie.

9
Występował przeciwko bogaczom, kapłanom, fałszywym prorokom, przeciwko uleganiu
wpływom pogańskiego kultu.

Treść Micheasza
Tytuł księgi Mi 1,1 podaje przedmiot proroctwa, podkreśla charakter religijny dzieła. Podaje
też pochodzenie i czas działalności proroka. Przedmiotem proroctwa jest Samaria (stolica
Królestwa Północnego) i Jerozolima (stolica Królestwa Południowego – Judzkiego).

Księgę można podzielić na trzy części:

I – rozdz. 1-3 sąd nad Izraelem – prorok zapowiada sąd Boży nad Izraelem i Judą.
Następnie ogłasza wyrok na Samarię i miasta w Szefeli. Potem jest mowa o niemoralności
magnatów, kasty rządzącej i proroków. Pod koniec I części pojawia się zapowiedź zburzenia
Jerozolimy i świątyni.
II – rozdz. 4-5  nadzieje mesjańskie - ma miejsce przepowiadanie o powszechnym
panowaniu Jahwe na Syjonie, a następnie o powrocie Izraelitów z niewoli i przywróceniu
władzy Syjonowi. Dalej są dwa epizody o nieszczęściach narodowych i uwolnieniu od nich
przez Mesjasza. W końcu ukazany jest triumf Króla Mesjańskiego.
III –rozdz. 6-7  droga do zbawienia, ku zbawieniu – Micheasz wskazuje narodowi
drogę do zbawienia przez pokutę i modlitwę. W tym celu przedstawia najpierw
dobrodziejstwa i zbawcze dzieła Pana względem Izraela, poucza o istocie prawdziwej
religijności, następnie przestrzega przed występkami obrażającymi Boga i przed straszną za
nie karą. Ubolewa nad powszechnym upadkiem moralności, a w końcu zachęca do ufnosci i
modlitwy.
Słownictwo i styl Mi odpowiadają środowisku wiejskiemu, w jakim wychował się
prorok. Język jest prosty, bezpośredni, żywy. Księga stanowi poezję w sensie biblijnym.
Cechuje ją paralelizm i rytm.
Autorstwo księgi Micheasza
Do połowy XIX wieku autentyczność księgi Mi nie była kwestionowana. Dopiero pierwsi
egzegeci protestanccy zaczęli podważać jedność księgi. Twierdzili, że prorok Micheasz
napisał tylko pierwsze 3 rozdziały, pozostałe natomiast, miałby napisać inny autor, żyjący po
Micheaszu, ponieważ zdradzają inny styl, język. Brak w nich porządku logicznego.
Współczesna egzegeza wypowiada się jednak ostrożnie na temat autorstwa poszczególnych
części księgi Micheasza. Nie ma wystarczającej racji, by odrzucić jakąkolwiek część księgi. Z
drugiej strony, jest jednak prawdopodobne, że jakiś redaktor połączył dwa lub trzy zbiory
wypowiedzi Micheasza i ułożył z nich aktualną księgę. Wiążą je w całość myśli mesjańskie i
eschatologiczne, które świadczą o autentyczności zawartych w nich wypowiedzi. Można
przyjąć, że księga jest dziełem Micheasza, działającego w VIII w. BC. Jednakże trudno jest
ustalić dokładnie, co prorok sam spisał.

Teologia księgi Micheasza

Micheasz, podobnie jak inni prorocy, głosi monoteizm. Podkreśla, że Bóg jest jeden, i
Jego władza rozciąga się nad wszystkimi narodami. W sposób szczególny podkreśla
sprawiedliwość Bożą, wyrażająca się w karze niewiernych oraz w miłosierdziu. Bóg lituje się
nad słabym człowiekiem, przychodzi mu z pomocą. Królestwo Judzkie, zdaniem proroka,
musiało upaść ze względu na popełnione grzechy, ale kiedyś nastąpi pełne odrodzenie.
Micheasz rozwija myśl mesjańską i eschatologiczną zarazem, zwłaszcza w tekście Mi 5,7-8.
Doktryna mesjańska Micheasza wykazuje podobieństwo do idei głoszonych przez Izajasza.
Micheasz podkreśla dawidowe pochodzenie Mesjasza, przyszłego władcy izraelskiego, pod
którego rządami nastąpi kiedyś powszechny pokój. Dwa teksty Micheasza znalazły się w NT:
Mi 7,6 u Mt 10,36 i Łk 12,52; por. Mi 5,1 i Mt 2,6; J 7,42.

10
KSIĘGA NAHUMA
W żadnej księdze nie ma wzmianki o tym proroku. Imię proroka, hebr. Nachum, znaczy
„Jahwe jest pełen pocieszenia”. Św. Hieronim przetłumaczył to imię jako Pocieszyciel. Imię
Nahum odpowiada posłannictwu, jakie prorok miał od Boga, a mianowicie miał pocieszyć
swój naród, zapowiadając upadek potęgi asyryjskiej. Nie wiadomo skąd Nahum pochodził.
Strony rodzinne proroka nie są bliżej znane. W Na 1,1 wspomina o miejscowości Elkosz, ale
egzegeci mają poważne problemy z lokalizacją tego miasta. Bardziej dokładne dane przynosi
księga co do czasu działalności proroka i powstania proroctwa. Nahum (Na 3,8-10) wspomina
o upadku miasta Noamonu (???) czyli dzisiejszych Teb. W przybliżeniu można przyjąć, że
prorok nauczał w VII w. BC.

Treść księgi Nahuma

Przedmiotem proroctwa jest Niniwa, stolica imperium asyryjskiego. To grzeszne miasto
pogańskie spotka kara Boża. Sam Jahwe będzie karał ciemiężycieli narodu wybranego. Asyria
całkowicie upadnie. Prorok wskazuje na przyczyny, które spowodują upadek Niniwy, a tym
samym całej potęgi asyryjskiej:
1. Pycha mieszkańców Niniwy, występujących przeciwko Bogu (Na 1,11);
2. Bałwochwalstwo;
3. Grzechy indywidualne;
4. Grzechy społeczne;
5. Grzechy polityczne;
Upadek Niniwy jest nieodwołalny, ponieważ wyrok wydał sam Bóg Zastępów (Na 2,14; 3,5).
Z tego wydarzenia narody i poszczególni ludzie powinni wyciągnąć dla siebie odpowiednie
wnioski, że Bóg jest najlepszym obrońcą (Na 1,7).

Trzy części księgi Nahuma:

I. Na 1,2-8: Ma formę psalmu alfabetycznego, przedstawia za pomocą obrazów
zaczerpniętych z przyrody potęgę Boga, Jego sprawiedliwość, dobroć, opiekę nad
tymi, którzy pokładają w Nim nadzieję.
II. Na 1,9-2,3: Zawiera zwroty prorockie, traktujące o karze, jaka spotka Niniwę.
Ludność Niniwy będzie zniszczona ogniem za bałwochwalstwo i deprawację.
Wszelki ślad zaginie po Niniwie. Wolność uzyska Judea (Na 2,1).
III. Na 2,4-3,9: Podaje różne szczegóły z oblężenia i zdobycia Niniwy oraz przyczyny
zniszczenia miasta. Z woli Bożej nadciąga pogromca Niniwy, z olbrzymią, doskonale
wyćwiczoną armią. Następnie ma miejsce opis obrony Niniwy i klęski jej
mieszkańców.

Problemy literackie księgi Nahuma

Księga ma charakter poetycki. Świadczy o tym forma utworu, a także jego styl, obrazowy,
żywy, pełen przypowieści i porównań zaczerpniętych z życia codziennego. Księga ta zawiera
wiele gróźb, upomnień, pociech, pieśni, a nawet satyry (Na 2,11-14). Np. Niniwa jest jaskinią
lwów.
Autentyczność księgi nie budziła nigdy większych zastrzeżeń. Jedynie co do wstępnego
hymnu, Na 1,2-11, niektórzy uczeni mieli wątpliwości. Fakt, że hymn ten obejmuje tylko
część alfabetu nie sprzeciwia się autentyczności. Być może Nahum wykorzystał część innego
utworu, włączył do swego dzieła. Uczeni protestanccy proroctwo Nahuma traktowali jako
wyraz kultu z czasów po upadku Niniwy. Jakkolwiek proroctwo to mogło mieć związek z

11
kultem, choćby przez fakt czytania Pisma Świętego na zgromadzeniach liturgicznych, to
jednak nie ma większych podstaw by twierdzić, ma jedyne i wyłączne swe źródło w kulcie.
Tekst hebrajski księgi zachował się dość dobrze. Po II Wojnie Światowej, w Qumran,
znaleziono komentarz do tego dzieła.

Znaczenie teologiczne księgi Nahuma

Nahum naucza o powszechnym panowaniu Boga. Bogu podlegają wszyscy, obce także
narody, Pan posługuje się nimi, by zbawić Izraela. Jahwe jest wierny swojemu narodowi.
Ukarze grzeszną Niniwę za wszelkie jej grzechy. Wyraża się przez to sprawiedliwość Boża.
Nowy Testament nigdzie wyraźnie nie cytuje Nahuma. Może dlatego, że prorok ograniczał
się tylko do jednego tematu i zostawił po sobie bardzo krótką księgę liczącą tylko 3 rozdziały.

KSIĘGA HABAKUKA
Podobnie jak księga Nahuma, jest nieduża, ma 3 rozdziały. O życiu autora, czasie i
okolicznościach powstania dzieła nie ma żadnych innych wiadomości oprócz tych, jakie daje
analiza treści tekstu księgi. Oprócz legend brak jest wskazówek biograficznych. Analiza
tekstu księgi naprowadza na wniosek, że Habakuk był pod wielkim wpływem liturgii, być
może w samej świątyni w Jerozolimie, miał swe objawienia.
Księga stanowi zbiór perykop o charakterze liturgicznym. Aluzje do wydarzeń
historycznych, jakie jawią się szczególnie w dwóch pierwszych rozdziałach, gdzie w
dramatycznym dialogu z Bogiem prorok omawia aktualne zagadnienia, nie są przesądzające o
tożsamości wydarzeń historycznych. Autor przedstawia wewnętrzny zanik ładu moralnego,
sprawiedliwości, a najazd Chaldejczyków jako karę Bożą za niewierność narodu.
Na podstawie treści księgo można stwierdzić, że prorok Habakuk nauczał przy koncu VII
w. BC. Utwór jego skierowany jest przeciwko Asyrii i jej władzy. Musiał powstać przed
zdobyciem Niniwy w 612 r. BC. Niektórzy egzegecie twierdzą, że prorok nauczał między
rokiem 625 a 611 BC. Natomiast księga została napisana później, ok. r. 600. Na ogół
przyjmuje się, że Habakuk głosił swoje nauki w tym samym czasie co prorok Nahum.
Natomiast trudno jest dokładnie zdefiniować datę napisania księgi.

Treść księgi Habakuka

Księgę można podzielić na dwie części:
- pierwsza – rozdziały 1 – 2
- druga – rozdział 3
Ha 1,1 – po tytule pojawia się skarga ze względu na panowanie niegodziwych. Skarga ma
formę lamentacji  Ha 1,2-4. Następuje później odpowiedź Boga – sąd Boży nad
przestępcami  Ha 1,5-11. Sąd Boży jest wykonany przez Chaldejczyków, przynosi on nowy
niepokój. Habakuk stawia pytanie Bogu: czy Pan Bóg w swojej sprawiedliwości może
posługiwać się takim niegodnym narzędziem? Odpowiedź Boga  Ha 2,2-4  ludzie
sprawiedliwi będą ocaleni dzięki opiece Boga. Natomiast zginie ten, kto jest ducha
nieprawego.
Następnie jest opis upadku – 5 złorzeczeń. Wizja spełnienia przepowiedni w formie psalmu –
Bóg sam rozprawia się z przeciwnikami  Ha 3,1-11

Węzłowym zagadnieniem księgi jest problem odpłaty Bożej, rozważanej w odniesieniu do

Izraela i narodów obcych. Bóg nie może pozwolić na triumf najeźdźcy oddającemu się
bałwochwalstwu. Jakkolwiek jest on w ręku Boga narzędziem kary dla Izraela, to przecież
Izrael jest narodem sprawiedliwym. Punktem kulminacyjnym jest stwierdzenie w teologii

12
sprawiedliwości u Habakuka, że zginie ten, kto jest ducha nieprawego, a sprawiedliwy żyć
będzie dzięki swej wierności.

Teologia księgi Habakuka

Na pierwsze miejsce wysuwa się pojęcie Boga, który jest najwyższym i jedynym Panem
Narodu. Jahwe to Bóg przymierza, który nadaje Torę. Niezachowanie Prawa Bożego jest
przyczyną nieszczęść narodowych. Pomimo niezachowania Prawa przez Izrael, Bóg pozostaje
wierny przymierzu i choć karze, to ostatecznie nie opuści swego ludu. Jest wierny swoim
obietnicom. Bóg Izraela jest Panem całego świata i wszystkich narodów. Przyjdzie kiedyś
czas, że chwała Jego napełni ziemię całą, ale już teraz w Jego ręku spoczywają rządy świata.
Prorok podkreśla wiekuistość Boga (Ha 1,12), jego nieograniczoną wszechmoc. On jest
stwórcą świata, Panem natury i wszystkich ludzi. W swej sprawiedliwości nie może tolerować
zbrodni i grzechu, ale dla swego ludu okaże miłosierdzie. W opisie teofanii, Bóg
przedstawiony jest w sposób antropomorficzny, w postaci olbrzyma, który kroczy po górach i
pagórkach, spiesząc na pomoc swemu ludowi. Następnie siada na rydwan wojenny i
uzbrojony w łuk i włócznie wyrusza do walki z wrogiem. Jest to wspaniałe przedstawienie
potęgi i majestatu Boga.
Habakuk głosi świętość Boga, Jego opatrzność nad światem. Człowiek ma włączyć się w
plany Boga, odpowiadając postawą pełną ufności i wiary. Wiara jest nie tylko aktem rozumu,
uznającego Boga za najwyższego Pana i przyznającego Mu prawo do rządów nad światem.
Chodzi tu o wiarę, która ma odzwierciedlenie w życiu,czyli postępowanie według nakazów
prawa Bożego.
Nauka teologiczna Habakuka odnalazła swe odbicie w pisach Nowego Testamentu, a
zwłaszcza u św. Pawła. Rz 1,17; ga 3,11; Hbr 10,38 por. z Ha 2,4. Dz 13, 41 i Ha 1,5.

KSIĘGA SOFONIASZA
Sofoniasz – hebr Sefanjah – Jahwe ochroni – a więc Sofoniasz to człowiek, którego Bóg
ochroni.
Tytuł księgi zawiera krótkie informacje o autorze i epoce proroka. Jest wzmianka o
Ezechiaszu, ale być może chodzi o króla, który żył w latach 728-629 BC. Jednak nie ma
więcej informacji, które pozwoliłyby na identyfikację postaci i ustalenie związku z Dawidem.
Sofoniasz żył w Jerozolimie, stolicy Królestwa Judzkiego. Nawiązywał do Syjonu i
Jeruzalem  So 3,1;3,4. Działał za czasów Jozjasza, przed reformą religijną 622 r. BC. Był to
czas wzrostu potęgi Medów, Persów, Scytów i upadku Asyrii i Niniwy (So 2,1-8). Wyrazem
zgubnych wpływów obcych na Izraelitów są stroje (So 1,5-9).

Adresaci księgi Sofoniasza

Adresatami dzieła są poszczególne stany: kapłani, prorocy, książęta, sędziowie, tzw.
Reszta, lud pokorny i wierny Bogu.
Trudno ustalić czas i miejsce powstania księgi. Mając jednak na uwadze fakt, że orędzie
Sofoniasza zakłada zależność Królestwa Judzkiego od Asyrii i brak jest wzmianki o jej
upadku, to księga musiała powstać przed 622 r. BC, ale nie później niż w 612 r.
Autentyczność księgi nie budzi wątpliwości. Zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie byli
przekonani o jej autentyczności. Jedynie szczegóły są przedmiotem dyskusji.
W księdze Sofoniasza jest zróżnicowane słownictwo, warstwy pisma, wielowątkowości
myśli wprowadzające we wstępie i epilogu w czasy po niewoli babilońskiej, co wskazuje na
późniejszą redakcję.
W księdze nie brak upomnień prorockich, przemówień, mów, przepowiedni, psalmów,
porównań, dosadnych przewidzeń i plastycznych obrazów (So 1,12-3,1-3). W sposobie

13
 wyrażania dominuje prostota, jasność myśli. Na uwagę zasługuje rytmika, ironia i metafora.
Tekst hebrajski został dobrze zachowany.

Układ treści księgi Sofoniasza

Układ księgi jest przejrzysty. Oprócz tytułu (So 1,1), księga zawiera dwie grupy mów
prorockich:
1. So 1,2-2,5  Sąd Boży
2. So 3,1-20  napomnienia i obietnice
W So 1,2-2,5 pojawia się zapowiedź ogólnej zagłady, sąd nad Judeą. Autor natchniony
zwraca uwagę na niezwykłość sądu Pańskiego. Zapowiada prorok sąd nad Filistynami,
Moabitami, Egipcjanami, Asyryjczykami (So 2,4-7).
W So 3,1-20 prorok napomina grzesznych mieszkańców Jerozolimy, wskazuje na
możliwość oczyszczenia. Treścią tutaj zawartych mów jest nawrócenie narodów i pomyślność
Izraela.

Teologia księgi Sofoniasza

Teologiczna myśl Sofoniasza koncentruje się na dwóch tematach:
 Sądu Bożego
 Nadziei zbawienia
Prorok zapowiada karzący sąd Pański. Sąd Boży spowoduje zagładę, zniszczenie
mieszkańców ziemi, także Judy z Jerozolimą. Straszny kataklizm o charakterze kosmicznym
będzie karą za grzechy Izraela: bałwochwalstwa, kłamstwa, niesprawiedliwe sądy, łamanie
Prawa, brak bojaźni Bożej.
Narody pogańskie – eksterminacja i wyniszczenie moralno – duchowe.
Nadzieja jest ratunkiem nawrócenia za złej drogi. Zapowiedziany sąd będzie miał charakter
oczyszczający. Narodzi się nowy lud, który będzie wierny Panu. Pomyślne zapowiedzi
zbawcze są źródłem wielkiej radości. W tekście So 3,14 są różne słowa hebrajskie na
określenie szczęścia i wesela w czasach mesjańskich.
W późniejszych tekstach mesjańskich występują paralele: u Jr, Ez, Jl; w NT – So 3,1-4 z
Mt 13, 41.

K S I Ę G A A GG E U S Z A

Aggeusz jest jako 10 w kolejności proroków mniejszych, współczesny prorokowi

Zachariaszowi. Aggeusz nauczał w Jerozolimie w drugim roku rządów króla perskiego
Dariusza I (520 rok). Nie mamy bliższych danych o osobie Aggeusza poza tym, że był
prorokiem (Ag 1,1).

Księga Ag liczy dwa rozdziały, składa się z 4 mów (przemówień).

 I mowa – Ag 1,1-11 – prorok wzywa namiestnika judejskiej prowincji, księcia Zorobabela, i

arcykapłana Jozuego do odbudowy świątyni. Po tej mowie następuje opis rozpoczęcia prac
przy świątyni (Ag 1,12-15);
 II mowa – Ag 2,1-9 – skierowana do Zorobabela, Jozuego i ludu. Aggeusz pociesza ich, że
odbudowana świątynia będzie jeszcze okazalsza od poprzedniej.
 III mowa – Ag 2,10-19 – prorok zwraca uwagę ludowi, że dotychczasowe ofiary były
nieczyste, wymawia obojętność wobec budowy świątyni

14
 IV mowa – Ag 2,20-23 – zawiera obietnicę dla Zorobabela, że Pan obdarzy go godnością
królewską

Księga Aggeusza napisana jest w 3. osobie, ma charakter zwięzły, skrótowy i zawiera ścisłe
dane historyczne. Niektórzy egzegeci na podstawie tych danych wysnuli wniosek, że księga
została napisana przez jakiegoś innego autora niż Aggeusz. Mógł on (Ag) wybrać
odpowiednią formę przekazu, by zwracać się do ludu. Wydaje się jednak, że księga została
napisana przez proroka Ag. Język jest prosty, arameizmy i zwroty występują z potocznego
języka.

Teologia Księgi Aggeusza

Prorok Aggeusz akcentuje uniwersalizm w odniesieniu do Pana Boga. Tylko Jahwe jest
Bogiem i Panem Izraela. Bóg kieruje zjawiskami przyrody. Narody pogańskie (Ag 2,7) są
posłuszne Jego nakazom.
Występuje idea mesjańska – odbudowa świątyni utrwali dynastię Dawida, z której
wyjdzie Mesjasz. Natomiast Zorobabel odegra ważną rolę.

KSIĘGA ZACHARIASZA

Zachariasz był współczesny Aggeuszowi, nauczał w czasach odbudowy świątyni

jerozolimskiej.
Pierwszy werset księgi wskazuje na powołanie prorockie. Tekst Nehemiasza 12,16
świadczy o kapłańskim pochodzeniu proroka Zachariasza. Zachariasz występował publicznie
2 lata ( 520-518). Brak bliższych danych biograficznych.
Celem działalności proroka było zwrócenie ludowi uwagi na niebezpieczeństwo
powierzchownej religii formalizm. Zachariasz występował przeciw niesprawiedliwości
społecznej, obronie uciśnionych. Zachęcał do odbudowy świątyni przemiany życia swoich
rodaków.

Księgę Zachariasza można podzielić na dwie części:

1. Rozdziały 1-8 zwana Proto – Zachariaszem
2. Rozdziały 9-14 zwana Deutero –Zachariaszem

Teologia (doktryna) Proto – Zachariasza

Prorocy mniejsi i Zachariasz kontynuują naukę swoich poprzedników – proroków

większych( Iz, Jr, Ez, Dn). Nie chodzi o zwykłe naśladownictwo czy zależność literacką, ale
raczej o teologiczny kierunek myślenia swoich poprzedników.
Proto – Zachariasz opiera się na fakcie, że losy ludzkości, zwłaszcza Izraela, podlegają
Opatrzności Bożej. Przez swe przepowiednie prorok chciał dodać ludowi, narodowi otuchy,
nadziei i ufności. Prorok chce wskazać wspaniałe plany Opatrzności Bożej. Opatrzność Boża
dokonała cudownych wydarzeń: uwolnienie zniewoli babilońskiej, odbudowa świątyni. Te
fakty są drogą ku innym wielkim wydarzeniom. U kresu dziejów nastąpi triumf zbawionych
w epoce mesjańskiej.
Podobnie jak prorocy okresu sprzed niewoli Proto-Zachariasz dość silnie podkreśla
przymiot transcendencji Boga ( Bóg różny od świata).
Horyzont proroka nie zamyka się obrębie świątyni Jerozolimy, do której będą zmierzać
liczne ludy.

15
 Prorok nazywa Boga Jahwe – Panem Zastępów, Panem Wojska. Jahwe jest
zwierzchnikiem nad zastępami ziemskimi, jest Panem nieba i ziemi, jest wszechmocny.
Symboliczna wizja 4 rogów –ukazała Pana Zastępów jako zwierzchnika wszystkich ludów.
Róg –symbol mocy, potęgi. 7 oczu dozorujących ziemię ( Za 4,10) symbolizuje Bożą wiedzę,
czujną opatrzność. Liczne zastępy duchów niebiańskich, pośredników między Bogiem a
prorokiem podkreślają transcendencję Boga.

Świątynia

Proto – Zachariasz jako kapłan podkreślał znaczenie świątyni w oddawaniu czci Bogu,
akcentował kult, wiążące się z nim odrodzenie narodu. Księga Zachariasza jest przesiąknięta
miłością do świątyni, dlatego można przyrównać go do Ezechiela. Proto – Zachariasz
wielokrotnie nawiązuje do świątyni jako kultu akcentuje miłosierdzie Boga (Za 1,15). Proto –
Zachariasz podkreśla rolę, Zorobabela gdy idzie o odbudowę świątyni. Zorobabel był to
świecki gubernator, kierował on i miał doprowadzić do końca budowę świątyni (Za 4,9).
Egzegeci stwierdzają, że Zachariasz niejako wyolbrzymia rolę, Zorobabela w swojej księdze,
gdy idzie o odbudowę świątyni. Wyolbrzymia znaczenie odbudowy samej świątyni. Prorok
mówi o stałej obecności Boga wśród ludu w świątyni (Za 2,9;2,16-17) Proto- Zachariasz
mówi na temat kultu liturgicznego w świątyni, zaangażowanie ludu w świątyni. Zaznacza, że
sam Pan będzie czuwał nad świętym miastem oraz świątynią. Nawiązuje do tradycji praojców
– Wj 14,19-20. Zdaniem Zachariasza sam Pan będzie chwałą świątyni (kabot). Chwała Boża
przybiera charakter materialny. Jerozolima otrzyma nowe imię: Miasto Wierności, Góra
Święta ( por., Iz 56,7; Iz 57, 13)

Kult

Proto – Zachariasz wielokrotnie mówi liturgii i kulcie. Nawiązuje do składanych ofiar (Za
7,2). Prorok niemów nic wprost o świętach, uroczystościach poza proroctwem ogólnej natury,
że uroczystości liturgiczne będą coraz liczniejsze przyszłości, a dni postu w czas radości i
chwały się zmienią. Zewnętrznym przejawem życia religijnego, o jakim wspomina prorok,
jest post, przestrzegany w określonych dniach. Prorok wskazuje na różne formy postu (np. 10
miesiąc, 4miesiąc – Za 8,19). Post sam w sobie nie ma sensu, jeśli nie ożywia go autentyczne
życie religijne.

Życie religijne

Traktując o zewnętrznym życiu religijnym prorok nawiązuje do nauki swoich

poprzedników. Obecność Boga w świątyni domaga się moralnej czystości kapłaństwa, ludu
Bożego, całej ziemi. Prorok wzywa do nawrócenia (Za 1,4-6). Nawołuje do wewnętrznej
doskonałości. Od Boga zależy wszelka inicjatywa w przemianie wewnętrznej.
Za 3,1-10 – symboliczna aluzja trzeciej wizji jest poświęcona idei oczyszczenia. Gdy chodzi o
czystość nie ma tu rytuałów jak w kapłaństwie. Zwraca się uwagę na czystość wewnętrzną.
Proto – Zachariasz traktuje o winie, grzechu, pobożności (Za 5,8). Niektóre teksry Proto-
Zachariasza przypominają naukę NT, np. Ef 4,22;Rz 6,2. Teksty dotyczące śmierci grzechu.
Podobnie jak św. Paweł Proto – Zachariasz domaga się autentycznej świętości, która
przemieni kraj w ziemię Świętą  Adama ziemię. Ha kadesz święty. Autor biblijny
akcentuje sprawę świętości. Ziemia święta to wyłącznie własność Pana (Za 2,16). Ziemię
Świętą po raz pierwszy nazywa Palestine.

16
 Zapowiadając przyszłą świątynię Jerozolimską w czasach eschatologicznych Proto –
Zachariasz zapowiada, że stanie się ona centrum zainteresowania wszystkich narodów.
Pojawia się tutaj idea uniwersalizmu zbawienia.

Arcykapłan i Książe

Księga Proto – Zachariasza podaje szczegóły dotyczące hierarchii kapłaństwa. Opisuje

kolegium kapłanów (Za 7,2), które składa się z przewodniczących poszczególnych klas
społecznych, utworzonych prawdopodobnie według podziału jaki powstał zaraz po niewoli.
Na czoło tego kolegium wysuwa się arcykapłan.
Obraz kapłanów zasiadających przed Jozuem (Za 3,8). Jest pierwszym znakiem powstawania
posiedzeń Sanhedrynu. Kapłaństwo u Proto-Zachariasza nabiera szczególnego znaczenia.
Jozue stoi przed sądem Boga jako reprezentant narodu, dźwiga on grzechy narodu.
Kapłaństwo mato nowe znaczenie. Księga przedstawia czas bardziej duchowy
kapłaństwa nie tylko rytualizm. Kapłaństwo Proto –Zachariasza łączy się z nadziejami
mesjańskimi. Nawiązuje do Tradycji (Za 3,8).

Nauka o aniołach –angelologia

Za 1-8 wymienia cały szereg postaci duchów niebiańskich, które nie są nazwane wprost
aniołami. Niekiedy traktuje o mężu, który jest synonimem anioła Pańskiego. Prorok wyobraża
sobie Boga jako potężnego wschodniego monarchę, który z głębi swojego pałacu, nie
pokazując się poddanym, za pośrednictwem różnych dostojników wydaje rozkazy, rządzi
całym światem. Anioł Jahwe pełni funkcję najwyższego dostojnika. Jemu podlegają
aniołowie (Za 1,8;2,7;3,4). Inną postacią niebiańską występującą w wizjach proroka
Zachariasza jest Anioł-tłumacz, (Za 7,16;8,16), który interpretuje słowa Boga, udziela
wyjaśnień. Dwór niebiańskich duchów miał podkreślać majestat, wszechmoc, wszechwiedzę
transcendencję Boga. Poza Aniołem-tłumaczem Zachariasz wymienia szereg innych aniołów
stojących na usługach czujnej Opatrzności Bożej.
W czwartej wizji pojawia się postać szatana (Za 3,1-7). Pełni on rolę oskarżyciela przed
sędzią. Nazwa szatan występuje 26 razy w ST, w tym 2 razy u Zachariasza. Oznacza
przeciwnika w ogóle, prześladowcę, oskarżyciela, zwłaszcza w przewodzie sądowym –
chodzi o złe nastawienie, a nie zwykłą funkcję. Kiedy występuje z rodzajnikiem określonym
można rozumieć to, że autor mówi o kimś znajomym, znanym.

Mesjanizm

Wizje Zachariasza zawierają program odnowy narodowej i nadzieje mesjańskie. Prorok

zapowiada czasy, gdy zniknie grzech na świecie, świątynia zostanie odbudowana. Pan
zgromadzi swój lud żyjący w rozproszeniu (Za 8,7) ze wszystkich krain wschodu i zachodu.
Nie będzie już więcej głodu i nędzy, niepewności wojen. Dostatkowi materialnemu
towarzyszyć będą dobra duchowe. Nastąpi odrodzenie Jerozolimy (Za 8,3) w prawdzie i w
świętości oraz odnowienie przymierza między Jahwe i ludem. Lud wybrany nie pozostanie
osamotniony. Życie ludu Bożego cechować będzie wysoki poziom moralny, bo obowiązywać
będą zasady przymierza (Za 8,16). W Jerozolimie liczne narody będą szukać prawdziwego
Boga, aby Mu złożyć ofiary (Za 8,22). Poznają bowiem, że tu zdobędą Jego „poznanie” (hebr.
jada) (Za 8,23).
Wyroczniom Zachariasza nie jest obca postać Mesjasza (Za 3,8; Za 6,12). Niektórzy
egzegeci sądzili, że Mesjaszem miałby być Zorobabel, ale większość uczonych uważa, że
chodzi tu o rzeczywistego Mesjasza. Proto-Zachariasz przypisuje mu tytuł królewski,

17
mesjański, aby wyrazić rzeczywistość przyszłego potomka Dawida. Prawdziwy król, Mesjasz,
zrealizuje zapowiedzi ST, zjednoczy w swej osobie władzę królewską i mesjańską. Obraz
Mesjasza proroka Zachariasza jest niekompletny, a z drugiej strony Mesjasz Zachariasza
posiada rysy zgodne z sylwetką tych proroctw, które wyraźnie skupiają w Mesjaszu godność
króla i kapłana.
Za 6,11-12 – Zachariasz dostrzegł w Jozuem typ przyszłego Mesjasza, a w wydarzeniach
jego okresu początek tych znaków, jakie będą towarzyszyć przyjściu Królestwa Bożego.
Tekst Za 6,15 zawiera zapowiedź przybycia pogan z daleka. Będą oni wraz z
Judejczykami, pracować przy budowie świątyni. To wskazuje, że chodzi tu o czasy
eschatologiczne, przyszłe, mesjańskie odległe wydarzeniom teraźniejszym.

Deutero Zachariasz (9 – 14)

U niego jest mniejsza różnorodność tematyczna. Nie ma wzmianki o aniołach. Pojawia się
tu transcendencja Boga, ale ten atrybut nie jest rozwinięty. Pan Bóg jest ukazany jako Pan
całego świata, Bóg opatrzności, ukazany jako Ktoś, kto kieruje losami świata. Poganie
poniosą straszliwą klęskę, a ci którzy ocaleję z pogromu staną się czcicielami jedynego Boga.
Wzmianki na temat kultu i świątyni są nieliczne. Autor wprawdzie nawiązuje do
odbudowy świątyni Zorobabela, ale w mniejszym stopniu traktuje o życiu religijnym. Płynęło
ono zwykłym trybem. Nie ma wzmianki o arcykapłanach czy kapłanach. Pomimo tego,
kapłaństwo zyskuje na znaczeniu, profetyzm zaczyna powoli zanikać.
Autor biblijny traktuje na temat grzechu, bałwochwalstwa, kładzie nacisk na oczyszczenie
wewnętrzne. Grzech przekreśla nadziej Izraela, prowadzi do katastrofy. Sporo uwago
poświęca nawróceniu. Zbawienie może się dokonać tylko przez wiarę.
Cechą charakterystyczną doktryny Deutero-Zachariasza są obietnice mesjańskie i
eschatologiczne. Odrodzenie narodowe i wspaniała przyszłość mesjańska nastąpi po długich
walkach, poganie oblegną Jerozolimę (Za 13,3), nastaną dni trwogi (Za 12,4), nastąpi Dzień
Pański. Stanowią one istotny element posłannictwa proroka. Wyrocznie Zachariasza 9-14
dorzucają kilka szczególnych rysów do obrazów postaci Mesjasza. W wersie Za 9,9-10
przedstawiono Go jako Króla Pokoju, pokornego i zwycięskiego, wjeżdżającego na osiołku,
zwierzęciu, którym, zwyczajem wschodu, w czasach pokoju posługiwali się zamożni, jak i
ubodzy (Sdz 5,10;12,4). Przywołując tym samym na pamięć obraz Króla Pokoju (Iz 9,5; Iz
11,1-9 i Mi 5,1-14). Kojarzy się z Mt 21,5.
Za 12,10 – „spoglądać będą na mnie, którego przebodli” – można tę wyrocznię rozumieć
w kontekście Pieśni o Słudze Jahwe. Charakter pokojowy Królestwa Mesjańskiego podkreśla
zapowiadane zniszczenie narzędzi wojny (Za 9,10), nawiązujące do innych proroctw
mesjańskich (Oz 1,7).

KSIĘGAMALACHIASZA

Ostatni w kanonie 12 proroków. Hebrajskie imię autora „Maleahi” prawdopodobnie

oznacza „posłaniec Jahwe” lub „posłańcem jest Jahwe”. Nic nie wiemy o pochodzeniu ani o
okolicznościach powołania tego proroka.
Miejscem jego działalności była Jerozolima, główny ośrodek życia zawodowego,
społecznego i religijnego Judei. Na ogół przyjmuje się, że Malachiasz nauczał, działał w
okresie perskim. Już po odbudowie świątyni, a więc w czasach Aggeusza i Zachariasza.

Treść Księgi Malachiasza

18
 Księga liczy trzy rozdziały. Werset pierwszy stanowi wprowadzenie. Następnie jest mowa
na temat miłości (heset) Boga względem Izraela.
Heset Boga  łaska, życzliwość, miłość
Pan Bóg zapewnia Izraelowi swoją opiekę. Kapłani, zdaniem proroka, są opieszali w
sprawach kultu, składają tylko materialne ofiary. Malachiasz zapowiada tylko jedną, czystą
ofiarę.
W Ml 2,10-16 prorok gani Judejczyków za rozwody i za lekkomyślne zwieranie małżeństw z
cudzoziemcami.
Dalej pojawia się zapowiedź Sądu Pańskiego. Bóg sam przyjdzie na Sąd by odpłacić
wszystkim za ich czyny.
Przy końcu księgi Malachiasz akcentuje sprawiedliwość Bożą. Ludzie sprawiedliwi,
prawdziwie pobożni otrzymają nagrodę w dniu Sądu Jahwe, a grzeszników,
niesprawiedliwych i bezbożnych spotka kara i zagłada.
Księga Malachiasza jest utworem jednolitym, krótkim. Autentyczności dzieła w zasadzie
nigdy nie kwestionowano. Większość egzegetów uważa, że powstała w pierwszej połowie V
w. BC za czasów Ezdrasza i Nehemiasza. Świadczą o tym fragmenty mówiące o istnieniu
świątyni, w której sprawuje się normalny kult ofiarniczy (Ml 1,10; Ml 2,11; Ml 3,10).
Niektórzy egzegeci uściślają rok powstania Księgi między 515 a 458 r. BC.

Nauka teologiczna Księgi Malachiasza

Malachiasz w swej księdze wyraża wielką cześć względem Boga, którego królestwo
obejmuje cały świat. Prorok podkreśla sprawę etycznych wymagań wobec małżeństwa,
wierności oraz religijne tego uzasadnienie. Ml 1,5 akcentuje monoteizm.
Jednym z głównych występków Izraelitów jest według Malachiasza nie oddawanie czci
Bogu i lekceważenie ofiar. Przypomina on motywy, które powinny zachęcać Naród Wybrany
do prawdziwej pobożności: są nimi idea wybrania Izraela, jego przymierza z Panem oraz
wzniosłość i potęga Jahwe, który jest Panem i sędzią całego świata.
Prorok zapowiada, że nadejdą czasy mesjańskie, gdy na całym świecie zostanie złozona
ofiara czysta (Ml 1,11). Ml traktuje na temat sprawiedliwości Bożej i odpowiedzialności
indywidualnej człowieka. Pan Bóg nie zapomina o nikim i we właściwym czasie okaże
sprawiedliwość. Malachiasz podobnie jak Zachariasz zapowiada Mesjasza, którego nazywa
Panem i Aniołem Przymiera. Mesjasz oczyści wszystkich lewitów, aby mogli mieć udział w
dobrach mesjańskich (Ml 3,4).
Kanoniczność księgi Malachiasza jest potwierdzona przez cytowanie jej w ST i w NT:
Syr 48,10; Mt 11,10; Mk 1,2; Łk 1,17; Rz 9,13.

19