Professional Documents
Culture Documents
qarTuli universiteti
vaxtang guruli
wigni I
ISBN 978-9941-9534-08
ГРУЗИНСКИЙ УНИВЕР СИТЕТ ИМ. АНДРЕЯ ПЕРВОЗВАННОГО
ПАТРИАРХИИ ГРУЗИИ
ВАХТАНГ ГУРУЛИ
КНИГА I
ISBN 978-9941-9534-08
ТБИЛИСИ 2017
3
ST. ANDREW THE FIRST-CALLED GEORGIAN UNIVERSITY
OF THE PATRIARCHATE OF GEORGIA
VAKHTANG GURULI
BOOK I
ISBN 978-9941-9534-08
4
vaxtang guruli
Sesavali
(periodizacia. istoriografia)
5
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
erTian rkalSi aqcevda saerTo idea _ brZo- da socialuri sistemis Camoyalibebis dasas-
la saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRd- ruli.
genisaTvis. meoTxe.. 1904-1914 wlebi. es periodi unda
meoTxe
sabWoTa (komunisturi) istoriografia yofiliyo rogorc ruseTSi, ise saqarTvelo-
ruseTis da, ra Tqma unda, saqarTvelos axal Si politikuri, ekonomikuri da socialuri
istorias e. w. 1917 wlis oqtombris revolu- sistemis srulyofisa da ganmtkicebis peri-
ciis wina periodiT, ufro zustad, 1917 wlis odi, magram jer ruseT-iaponiis omma (1904-
Teberval-martis revoluciiT amTavrebda. 1905 ww.) Semdeg ki revoluciam (1905-1907 ww.)
sabWoTa istoriografiis kriteriumi CvenT- yovelgvari winsvla Seaferxa da gadauWreli
vis miuRebelia. rogorc 1917 wlis Teberval- winaaRmdegobebi warmoSva.
martis revolucia, ise e. w. 1917 wlis oqtom- mexuTe.. 1914 - 1918 wlebi. esaa pirveli
mexuTe
bris revolucia (sinamdvileSi 1917 wlis 25 msoflio omis wlebi, romelmac yvela winaaR-
oqtombris kontrrevoluciuri saxelmwifo mdegoba ukiduresad gaamwvava, rasac ruseTis
gadatrialeba) saqarTvelos istoriaSi aravi- imperiis ngreva da saqarTvelos saxelmwifoe-
Tar mijnas ar qmnis, axal epoqas, axal peri- brivi damoukideblobis aRdgena mohyva.
ods ar iwyebs.
amrigad, saqarTvelos axali istoria unda 2. qarTuli sazogadoebriv-politikuri
davamTavroT 1918 wlis 26 maisiT. moZraobis dayofa dasebad. saqarTvelos axali
zogierTi mkvlevari saqarTvelos axal istoriis periodizaciaze saubars ver davas-
istorias amTavrebs XIX saukunis dasasru- rulebT, Tu ar SevexeT saqarTvelos axali
liTa da XX saukunis damdegiT, rac, Cveni istoriis, ufro zustad, sazogadoebriv-
azriT, aseve dausabuTebelia. saqarTveloSi politikuri moZraobis erTi monakveTis (XIX
mimdinare politikuri, ekonomikuri da so- saukunis 60-90-iani wlebis) dasebad dayofas.
cialuri procesebi, garkveuli cvlilebebis XIX saukunis 60-90-iani wlebis sazoga-
miuxedavad, saqarTvelos axali istoriis XIX doebriv-politikuri moZraoba giorgi
saukunis dasasruliTa da XX saukunis dam- wereTelma sam dasad dayo egnate ninoSvilis
degiT dasrulebis safuZvels ar iZleva. sa- dakrZalvaze (1894 w.) warmoTqmul sityva-
mive procesi logikur dasasrulamde mxolod Si, romelic Semdeg gazeT `kvalSi~ daibe-
1918 wels mivida. qarTulma erovnulma moZ- Wda. giorgi wereTeli gulisxmobs Semdegs:
raobamac dagvrgvineba xom swored 1918 wels pirvel dass warmoadgenda XIX saukunis 60-
hpova. iani wlebis damdegs samoRvaweo asparezze
saqarTvelos axali istoria (1891-1918 gamosuli Taoba (ilia WavWavaZe, niko niko-
wlebi) erTiani, ganuyofeli periodia, Tumca laZe, akaki wereTeli, giorgi wereTeli, ia-
igi TavisTavad ramdenime qveperiodad iyofa. kob gogebaSvili da sxvebi); meore dass _ XIX
aseTi qveperiodi, Cveni azriT, sul mcire, saukunis 70-iani wlebis Sua xanebidan sapro-
xuTi mainc unda iyos. gramo sakiTxebze uTnxmoebis gamo pirvel
pirveli.. XIX saukunis damdegi _ XIX sau-
pirveli dass gamoyofili moRvaweebis jgufi (niko
kunis 60-iani wlebis damdegi. esaa batonymuri nikolaZe, giorgi wereTeli, sergei mesxi
socialuri da ekonomikuri sistemis arsebo- da sxvebi); mesame dass _ XIX saukunis 90-iani
bis periodi Sesabamisi politikuri procese- wlebis damdegs samoRvaweo asparezze gamosu-
biT. li social-demokratiuli mimdinareoba (noe
meore.. XIX saukunis 60-iani wlebis dam-
meore Jordania, silibistro jiblaZe, isidore ra-
degi _ XIX saukunis 90-iani wlebi. esaa batony- miSvili, filipe maxaraZe, mixa cxakaia, karlo
mobis gauqmebis Semdeg dawyebuli axali so- CxeiZe da sxvebi).
cialuri da ekonomikuri procesebi Tanam- garkveviT unda ganvacxadoT: XIX sauku-
devi politikuri procesebiT _ burJuaziul nis 60-90-iani wlebis sazogadoebriv-politi-
urTierTobaTa dasawyisi. kuri moZraobis sam dasad dayofas aranairi
mesame.. XIX saukunis dasasruli _ XX sau-
mesame safuZveli ar gaaCnia:
kunis damdegi. esaa saqarTveloSi burJuazi- 1. XIX saukunis 60-iani wlebis dam-
ul urTierTobaTa sabolood damkvidrebis degs samoRvaweo asparezze gamosulT (ilia
periodi _ burJuaziuli sazogadoebisaTvis WavWavaZes, niko nikolaZes, giorgi wereTels,
damaxasiaTebeli politikuri, ekonomikuri akaki wereTels, iakob gogebaSvils da sx-
6
vaxtang guruli
7
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
8
vaxtang guruli
Tan erTad, swored erovnulma kosnolida- pirvel rigSi unda movixsenioT piotr but-
ciam ganapiroba. kovi. mas ekuTvnis samtomeuli `masalebi ka-
vkasiis axali istoriisaTvis 1722 wlidan 1803
wlamde~(1869 w.).5 piotr butkovis naSromis
§2. saqarTvelos axali istoriis (1801-1918) is- gverdiT unda movixsenioT nikolai dubrovi-
toriografia nis `giorgi XII, ukanaskneli mefe saqarTvelo-
saqarTvelos axali istoriis (1801-1918) si da misi SeerTeba ruseTTan~ (1867 w.)6, `am-
Seswavlis pirveli cda ekuTvnis daviT ba- ierkavkasia 1803 wlidan 1806 wlamde~(1866 w.)7,
toniSvils.. misi naSromebi: axali istoria~ da
toniSvils eqvstomeuli `kavkasiaSi ruseTis omebisa da
`masalebi saqarTvelos istoriisaTvis. Sekre- mflobelobis istoria“(1871-1888 ww.)8; vasili
bili batoniSvilis daviT giorgis Zisa da mis pottos oTxtomeuli `kavkasiis omi calkeul
Zmebisa. 1744-1840~1 sayuradReboa faqtobrivi narkvevebSi, epizodebSi, legendebsa da bio-
masalis TvalsazrisiT. rogorc istoriuli grafiebSi~(1885-1888 ww.)9 da misive redaqciiT
wyaro, sayuradReboa bagrat batoniSvilis gamocemuli erTtomeuli `kavkasiuri omebis
`axali moTxroba~2 da Teimuraz bagrationis istoriis narkvevi misi dasawyisidan saqarT-
`axali istoria~3. velos SeerTebamde~(1899 w.)10; v. n. ivanenkos
1. ruseTis imperiis istoriografia. saqa- `amierkavkasiis samoqalaqo mmarTveloba saqa-
rTvelos axali istoriis mecnieruli Ses- rTvelos SeerTebidan didi mTavris mixeil
wavla ruseTis imperiis istoriografiam nikolozis Zis mefisnacvlobamde~(1901 w.)11;
daiwyo. rusma istorikosebma Sekribes da 1901-1908 wlebSi vasili pottos redaqciiT
gamoaqveynes didi raodenoba sayuradRebo ganxorcielda oTxtomeulis publikacia `ru-
dokumentebisa da masalebisa. am naSrom- suli mflobelobis ganmtkiceba kavkasiaSi
Tagan upirvelesi mniSvneloba eniWeba aka- (1801-1829 ww)~12. am gamocemis damatebad daibe-
demikos adolf berJes redaqciiT 1866-1904 Wda v. n. ivanenkos zemoT xsenebuli naSromi
wlebSi gamocemul mravaltomeuls `kavka- `kavka- `amierkavkasiis samoqalaqo mmarTveloba saqa-
siis arqeografiuli komisiis mier Sekrebili rTvelos SeerTebidan didi mTavris mixeil
aqtebi~.4 aqtebis Tormettomeulidan, romlis
aqtebi nikolozis Zis mefisnacvlobamde~(1901 w.)13.
gverdTa saerTo raodenoba 24 aTass udris, miuxedavad imisa, rom ruseTis imperiis isto-
pirveli aTi tomi adolf berJes redaqciiT riografiam garkveuli wvlili Seitana saqa-
gamovida, meTerTmete tomi m. d. kobliakovis
redaqciiT, xolo meTormete _ e. d. felici- 5
П. Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа, с
nisa.. aqtebis TormettomeulSi Sesuli masala
nisa 1722 по 1803 год. Часть I-III. С.-Петербург, 1869.
moicavs periods XVIII saukunis miwurulidan 6
Н. Дубровин. Георгий XII, последний царь Грузии и
1862 wlamde. miuxedavad imisa, rom aqtebis присоединение ея к России. С.-Петербург, 1867. Издание
Tormettomeulis pirveli tomis gamosvlidan второе, С.-Петербург, 1897.
7
Н. Дубровин. Закавказье от 1803-1806 года. Санкт-
saukune-naxevarze meti gavida, gamocema dRe-
Петербург, 1866.
sac Seucvlel wignad rCeba saqarTvelos axa- 8
Н. Дубровин. Историявойны и владычества русских на
li istoriis mkvlevarTaTvis. dokumentebisa Кавказе.Tом I-VI. С.-Петербург, 1871-1888.
da masalebis Tavmoyrasa da publikaciasTan 9
В. Потто. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах,
erTad ruseTis imperiis istoriografia легендах и биографиях. Том I-IV. С.-Петербург, 1885-1888.
saqarTvelos axali istoriis gamokvleva- 10
Исторический очерк Кавказских войн от их начала до
sac Seudga. am periodis mkvlevarTa Soris присоединения Грузии. К столетию занатия Тифлиса
русскими войсками 26-го ноября 1799 года. Под редакциею
В. Потто. Тифлис, 1899.
1
daviT batoniSvili. axali istoria. Tbilisi, 1941; 11
В. Н. Иваненко. Гражданское управление Закавказьем. От
masalebi saqarTvelos istoriisaTvis. Sekrebili присоединения Грузии до наместничества Великаго Князя
batoniSvilis daviT giorgis Zisa da mis Zmebisa. Михаила Николаевича. Исторически очерк. Тифлис, 1901.
1744-1840. tfilisi, 1905. 12
Утверждение Русскаго владычества на Кавказе. Под
2
bagrat batoniSvili. axali moTxroba. Tbilisi, редакцией В. Потто. Том I-IV. Тифлись 1901-1906.
1941. 13
Утверждение Русскаго владычества на Кавказе. Под
3
Teimuraz bagrationi. axali istoria. Tbilisi, редакцией В. Потто. Том XII. Гражданское управление
1983. Закавказьем. От присоединения Грузии до наместничества
4
Акты собранные Кавказскою Археографическою Великаго Князя Михаила Николаевича. Исторически очерк
коммиссиею. Том I-XII. Тифлис, 1866-1904. В. Н. Иваненко. Тифлис, 1901.
9
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
rTvelos axali istoriis Seswavlis saqmeSi, svimon avalianma rusul enaze gamosca broSu-
unda aRiniSnos seriozuli naklic: rusi is- ra `narkvevebi amirkavkasiaSi glexTa sakiTx-
torikosebi imperiis kavkasiuri politikis is Sesaxeb.~6 1986 wels simon avalianis oTx-
mexotbeni arian da bevr iseT sakiTxze xuWaven tomeulis damatebad, mexuTe tomad, rusul
Tvals, romlebic cxadad warmoaCens ruseTis enaze gamoica misi naSromi `glexTa sakiTxi
velikoderJavul politikas kavkasiaSi da maT amierkavkasiaSi.~7
Soris, saqarTveloSi. 2. qarTuli istoriografia. saqarT-
rusi istorikosebis gverdiT moR- velos demokratiuli respublikis arsebo-
vaweobdnen da praqtikulad rusul isto- bis periodSi (1918-1921 ww.) Seiqmna zogierTi
riografias miekuTvnebodnen qarTveli isto- saintereso wigni. 1920 wels sargis kakabaZem
rikosebi platon ioseliani da zurab aval- gamosca `saqarTvelos mokle istoria. axali
iSvili. platon ioselians ekuTvnis qarTul saukuneebis epoqa~8. daaxloebiT imave peri-
enaze gamocemuli naSromi `cxovreba mefe odSi momzadda gamosacemad sargis kakaba-
giorgi mecametisa da saqarTvelos ruseTTan Zis mniSvnelovani gamokvleva `saqarTvelos
SeerTeba~(1867 w.)1, xolo zurab avaliSvils istoria. axali saukuneebis epoqa (1500-1810
_ rusul enaze gamocemuli naSromi `saqarT- ww.)~9, romelic cota mogvianebiT, 1922 wels,
velos SeerTeba ruseTTan~ (1901 w.)2. daibeWda. uSualod saqarTvelos axal isto-
ruseTis imperiis istoriografias rias eZRvneba sargis kakabaZis `saqarTvelos
garkveulwilad upasuxa da saqarTvelos ax- istoria. 1783-1921~10, romelic pirvelad 1997
ali istoriis mecnierulad Seswavlis ori- wels, xolo meored 2003 wels gamoica. Zalze
entirebi dasaxa ivane javaxiSvilma rusul mniSvnelovania sargis kakabaZis mier ganxor-
enaze gamoqveynebul naSromSi `politikuri cielebuli dokumentebis publikacia, ro-
da socialuri moZraoba saqarTveloSi XIX melic imereTis samefos gauqmebas eZRvneba.11
saukuneSi~ (1906 w.)3. 1921 wlidan, sabWoTa saqarTveloSi ax-
1907 wels simon esaZem rusul enaze or ali istoriis kvlevis xelmZRvaneloba Tavs
tomad gamosca umniSvnelovanesi gamokvleva ido filipe maxaraZem da rusul enaze ram-
kavkasiis rusuli mmarTvelobis Sesaxeb XIX denime naSromic gamoaqveyna: `saqarTvelo XIX
saukuneSi.4 naSromi emyareba mdidar saar- saukuneSi~(1933 w.), ~revoluciuri moZraobis
qivo masalas. aseve umniSvnelovanes gamokv- istoriis narkvevebi amierkavkasiaSi~(1927 w.),
levas warmoadgens 1912-1920 wlebSi rusul `saqarTveloSi muSaTa da glexTa moZraobis
enaze gamocemuli simon avalianis oTxtomeu- istoriis narkvevebi~ (Tanaavtori giorgi
li `glexTa sakiTxi amierkavkasiaSi,~ romlis xaWapuriZe)(1932 w.)12. am naSromebiT safuZveli
pirveli, meore da mesame tomebi odesaSi daedo saqarTvelos axali istoriis gayal-
gamoica, xolo meoTxe _ TbilisSi.5 1913 wels bebas. filipe maxaraZe imaze metad scodavda
WeSmaritebas, vidre ruseTis imperiis isto-
1
platon ioseliani.
ioseliani cxovreba mefis giorgi XIII-sa. riografia. filipe maxaraZes saqarTvelos ax-
Tfilisi, Cyiz [1867]; platon ioseliani.
ioseliani cxovreba
mefe giorgi mecametisa da saqarTvelos ruseTTan 6
С. Л. Авалиани. Очерки по крестьянскому вопросу в
SeerTeba. zaqaria WiWinaZis gamocema. Tfilisi, Закавказье. Одесса, 1913.
1895; platon ioseliani.
ioseliani cxovreba giorgi mecame- 7
С. Л. Авалиани. Крестьянский вопрос в Закавказье. Том V
tisa. akaki gawerelias Sesavali weriliT, redaq- (дополнительный). Тбилиси, 1986.
8
ciiTa da SeniSvnebiT. tfilisi, 1936; platon iose- s. kakabaZe.
kakabaZe saqarTvelos mokle istoria. axali
liani. cxovreba giorgi mecametisa. Tbilisi, 1978.
liani saukuneebis epoqa. tfilisi, 1920.
2
З. Авалов. Присоединение Грузии к России. С.-Петербург, 9
s. kakabaZe.
kakabaZe saqarTvelos istoria. axali sauku-
1901; З. Авалов. Присоединение Грузии к России. Издание neebis epoqa (1500-1810 ww). tfilisi, 1921.
второе, Тифлис, 1906; Зураб Авалов. Присоединение 10
sargis kakabaZe.
kakabaZe saqarTvelos istoria. 1783-1921.
Грузии к России. Москва, 2011. Tbilisi, 1997 (meore gamocema: Tbilisi, 2003).
3
Ив. Джавахов. Политическое и социальное движение в 11
s. kakabaZe. imereTis samefos gauqmeba (dokumente-
Грузии в XIX в. С.-Петербург, 1906; ivane javaxiSvili.
javaxiSvili bi)._ saqarTvelos ssr Sss saarqivo sammarTvelos
Txzulebani Tormet tomad. tomi XII. Tbilisi, „saistorio moambe“. 9. Tbilisi, 1956, gv.381-512.
1998, gv. 434-458. 12
Ф. Махарадзе. Грузия в XIX столетии. Краткий
4
Семен Эсадзе. Историческая записка об управлении исторически очерк. Тифлис, 1933; Ф. Махарадзе. Очерки
Кавказом. Том I-II. Тифлис, 1907. революционного движения в Закавказьи. Часть I-II. Тифлис,
5
С. Л. Авалиани. Крестьянский вопрос в Закавказье. Том 1927; Ф. Махарадзе, Г. Хачапуридзе. Очерки по истории
I-IV. Одесса _ Тифлис, 1912-1920. рабочего и крестьянского движения в Грузии. Москва, 1932.
10
vaxtang guruli
ali istoriis gayalbebaSi mxari auba giorgi marTalia, ivane javaxiSvils 1906 wlis
xaWapuriZem (peraSkovma),
(peraSkovma), romelmac qarTul Semdeg saqarTvelos axali istoriis Seswavla
enaze gamoaqveyna naSromebi: `glexTa moZ- ar gaugrZelebia, magram mkvlevari gverds
raobani saqarTveloSi XIX saukuneSi~(1932 ver auvlis mis naSroms `ilia WavWavaZe da
w.) da `1905-1907 wlebis revolucia saqarT- saqarTvelos istoria~ .5
veloSi~(1941 w.), xolo 1931 wels rusul da XX saukunis 30-iani wlebis bolos sab-
1932 wels qarTul enaze _ `guriis ajanyeba WoTa kavSiris politikuri xelmZRvanelobis,
1841 wels~.1 filipe maxaraZisa da giorgi uSualod ioseb stalinis, nebis safuZvelze
xaWapuriZis naRvawis fonze saqarTvelos saqarTvelos politikurma xelmZRvanelobam,
axali istoriis obieqturad gaSuqebis mcd- konkretulad, lavrenti beriam, qarTvel is-
eloba gamoikveTa simon xundaZis naSromebSi: torikosebs daavala saqarTvelos istoriis
`socializmis istoriisaTvis saqarTveloSi~ saxelmZRvanelos Seqmna. saxelmZRvanelos
(1927 w.), ~qarTveli inteligenciis profili SeqmnisaTvis samuSaoebs xelmZRvanelobda si-
mecxramete saukuneSi~,(1927 w.), `dimitri mon janaSia. Sedga avtorTa koleqtivi ivane
yifiani~ (1936 w.), `masalebi qarTuli liter- javaxiSvilis, simon janaSias, niko berZeniS-
aturisa da sazogadoebrivi azrovnebis isto- vilisa da giorgi xaWapuriZis SemadgenlobiT.
riisaTvis~ (1949 w.)2. 1940 wels 105 egzemplaris odenobiT gamoi-
XX saukunis 20-30-ian wlebSi ganxor- ca avtorTa koleqtivis mier momzadebuli
cielda dokumentebisa da masalebis iseTi 488-gverdiani naSromi `saqarTvelos
`saqarTvelos istoria.
publikaciebi, romelTac mniSvnelovani roli dromde 6. saxelmZRvane-
uZvelesi xanidan Cven dromde~
Seasrules saqarTvelos axali istoriis Ses- lo uZvelesi droidan XIX saukunis damde-
wavlis saqmeSi. am iSviaT gamonaklisTa So- gamde dawerili iyo ivane javaxiSvilis, simon
ris unda movixsenioT grigol giorgaZisa da janaSiasa da niko berZeniSvilis mier, xolo
giorgi gozaliSvilis publikaciebi. gansa- XIX-XX saukuneebi _giorgi xaWapuriZis mier.
kuTrebiT mniSvnelovania grigol giorgaZis saxelmZRvanelos maketis ganxilvisas aSkara
`sazogadoebrivi urTierToba saqarTveloSi gaxda, rom giorgi xaWapuriZis mier dawerili
baton-ymobis gadavardnidan pirvel revolu- monakveTi imdenad susti iyo, rom misi gamo-
ciamde 1864-1905~ (1928 w,) da `sabuTebi revo- qveyneba ar SeiZleboda. amitom iyo, rom 1943
lucionur moZraobis istoriisaTvis saqarT- wels daibeWda saqarTvelos istoriis sax-
veloSi. 1870-1902~ (1930 w.).3 1935 wels giorgi elmZRvanelos is nawili (uZvelesi droidan
gozaliSvilma gamosca samtomeulad Cafiqre- XIX saukunis damdegamde), romelic ivane ja-
buli publikaciis pirveli tomi `1832 wlis vaxiSvilis, simon janaSiasa da niko berZeniS-
SeTqmuleba~,romlis meore tomi gamovida vilis mier iyo dawerili.7 giorgi xaWapuri-
1970 wels, xolo mesame _ 1976 wels.4 Zem Tavisi gavlena gamoiyena da 1940 welsve
dawunebuli naSromi (maketis bolo nawili)
1
g. xaWapuriZe. glexTa moZraobani saqarTveloSi calke wignad gamosca saTauriT `saqarT-
XIX saukuneSi. tfilisi, 1932; g. xaWapuriZe. 1905- velos XIX da XX saukuneTa istoria~.8 am naS-
1907 wlebis revolucia saqarTveloSi. Tbilisi, romSi Sejamda saqarTvelos axali istoriis
1941; Г. Хачапуридзе. Гурийское востание в 1841 году.
gayalbeba, romelic filipe maxaraZem daiwyo
Тифлис, 1931; g.xaWapuriZe. guriis ajanyeba 1841
da giorgi xaWapuriZem daagvirgvina.
wels. tfilisi, 1932.
2
s. xundaZe. socializmis istoriisaTvis saqarT- saqarTvelos istoriis yvela mkvlevari
veloSi. tomi I-II. tfilisi, 1927; s. xundaZe.
xundaZe qa- didadaa davalebuli paata guguSvilisagan,
guguSvilisagan,
rTveli inteligenciis profili mecxramete sau-
5
kuneSi. tfilisi, 1927; s. xundaZe.
xundaZe dimitri yifiani iv. javaxiSvili. ilia WavWavaZe da saqarTvelos
(monografia), tfilisi, 1936; s.xundaZe
s.xundaZe. masalebi istoria, Tbilisi, 1938.
6
qarTuli literaturisa da sazogadoebrivi az- ivane javaxiSvili, simon janaSia, niko berZeniS-
rovnebis istoriisaTvis~. Tbilisi, 1949. vili, giorgi xaWapuriZe. saqarTvelos istoria.
3
grigol giorgaZe. sazogadoebrivi urTierToba uZvelesi xanidan Cven dromde. Tbilisi, 1940 (xel-
saqarTveloSi baton-ymobis gadavardnidan pirvel naweris uflebiT).
7
revoluciamde 1864-1905. tfilisi, 1928. grigol iv. javaxiSvili, n. berZeniSvili, s. janaSia. saqa-
giorgaZe. sabuTebi revolucionur moZraobis isto- rTvelos istoria. uZvelesi droidan XIX saukunis
riisaTvis saqarTveloSi. 1870-1902. tfilisi, 1930. damdegamde. s. janaSias redaqciiT. Tbilisi, 1943.
4 8
giorgi gozaliSvili.
gozaliSvili 1832 wlis SeTqmuleba. giorgi xaWapuriZe.
xaWapuriZe saqarTvelos XIX da XX sauku-
tomi I-III, Tbilisi, 1935-1976. neTa istoria. Tbilisi, 1940.
11
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
12
vaxtang guruli
13
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
donduas, mamia dumbaZis, iuri kaWaravas, giorgi wlebis miwurulisa da 90-iani wlebis dam-
meliqiSvilis, SoTa mesxiasa da prokofi ratia- degidan dRemde gamoqveynda mravali naSromi,
nis avtorobiT 1958 wels gamocemul `saqarT- romelTa nawili saqarTvelos axali istorio-
velos istoriis~ saxelmZRvaneloSi, romelic grafiis miRwevad unda CaiTvalos. miuxedavad
saSualo skolis VII-X klasebisaTvis iyo gan- warmatebebisa, aSkaraa, rom saqarTvelos axa-
kuTvnili.1 saxelmZRvanelos pirveli nawili li istoriis (1801-1918) srulyofili Seswav-
(uZvelesi droidan XVIII saukunis bolomde), lisagan jer kidev Sors varT. saqarTvelos,
romlis avtorebi arian niko berZeniSvili, ruseTisa da evropis qveynebis arqivebSi dac-
varlam dondua, giorgi meliqiSvili da SoTa uli dokumentebisa da masalebis didi nawili
mesxia, dawerilia ivane javaxiSvilis skolis isev elodeba mkvlevars.
miRwevebze dayrdnobiT, xolo meore nawili, winamdebare naSromi emyareba qarTul,
1801-1918 wlebis istoria, arsebiTad gayal- rusul da sxva ucxo enebze gamoqveynebul
bebulia. igive iTqmis prokofi ratianis, abel wyaroebsa da samecniero gamokvlevebs. am sa-
kikviZis, iuri kaWaravasa da akaki surgulaZis mecniero literaturis nawili, ZiriTadad qa-
avtorobiT 1962 wels gamocemul `saqarT- rTul da rusul enaze arsebuli, Cven zemoT
velos istoriaze~ (t. II).2 kidev ufro mZimea mimovixileT. garda am avtorebisa, naSromSi
suraTi 1960 wels iuri kaWaravas, nikoloz asaxva hpova qarTvel istorikosTa naRvawma,
maxaraZis, nikoloz sturuasa da akaki sur- romelTa Soris pirvel rigSi unda movixse-
gulaZis `saqarTvelos istoriisa~ (t. III)3 da nioT: valerian maWaraZe, givi Jordania, varlam
1968 wels gamocemul luka cixisTavis, ilia donaZe, irakli anTelava, mixeil gocaZe, pro-
maxaraZisa da mixeil cercvaZis `saqarTvelos kofi ratiani, dermiSa gogolaZe, giorgi paiWa-
istoriis~4 saxelmZRvaneloebSi. samwuxaroa, Ze, grigol margiani, trifon xundaZe, iason xu-
rom nayalbevi istoria rusul enazec icemo- ciSvili, abesalom ioviZe, guram SaraZe, gior-
da. 1968 wels rusulad daibeWda iuri kaWara- gi SaraZe, ioseb bocvaZe, nodar tabiZe, giorgi
vas, nikoloz maxaraZis, nikoloz sturuas, ZiZaria, petre vaWriZe, oTar Jordania, zurab
akaki surgulaZis, cecilia kalandaZis, miron papaskiri, abel surgulaZe, jemal gamaxaria,
qoCiaSvilis, mayvala narTmelaZisa da sandro manana xomeriki, merab kezevaZe, akaki gelaSvi-
CxartiSvilis `saqarTvelos istoria~.5 li, mixeil rexviaSvili, dimitri SveliZe, SoTa
vadaWkoria, guram marxulia, giorgi mWedl-
iZe, malxaz sioriZe, goderZi vaWriZe, jemal
*** karaliZe, sulxan kupraSvili, gela saiTiZe,
beJan xorava, avTandil sonRulaSvili, omar
XX saukunis 80-iani wlebis Sua xanebi- gogiaSvili, oTar janeliZe, gvanca burduli,
dan sabWoTa politikuri reJimis Sesustebisa maka kvaracxelia, dodo beriZe, daviT malazo-
da sabWoTa kavSiris ngrevis pirobebSi qa- nia, Tamaz jologua, levan tyeSelaSvili.
rTvel istorikosebs saqarTvelos axali is- ruseTis imperiisa da sabWoTa istorio-
toriis obieqturad kvlevis SesaZlebloba grafiaSi gansakuTrebiT tendenciurad iyo
miecaT. viTareba kidev ufro xelsayreli warmodgenili XIX saukunis pirveli mesamedis
gaxda saqarTvelos damoukideblobis aRdge- erovnuli moZraobis istoria. erovnuli moZ-
nis Semdeg (1990-1991 ww.). XX saukunis 80-iani raobis obieqturi istoriis Seqmnis mizniT
didi muSaoba gaswies da soliduri mono-
1
n. berZeniSvili, v. dondua, m. dumbaZe, i. kaWarava, grafiebi gamoaqveynes manana xomerikma6 da
g. meliqiSvili, S. mesxia, pr. ratiani. saqarTvelos akaki gelaSvilma.7
istoria. Tbilisi, 1958 saqarTvelos axali istoria (1801-1918),
2
pr. ratiani, ab. kikviZe, i. kaWarava, ak. surgulaZe. cxadia, srulyofilad ver warmoCindeba saqa-
saqarTvelos istoria. Tbilisi, 1962.
3 6
i. kaWarava, n. maxaraZe, n. sturua da ak. surgulaZe. manana xomeriki. imereTis samefos gauqmeba,
saqarTvelos istoria. III. Tbilisi, 1960. 1819-1820 wlebis ajanyeba da imereTis bagra-
4
l. cixisTavi, il. maxaraZe, m. cercvaZe. saqarT- tionebi. Tbilisi, 2012; manana xomeriki. 1832 wlis
velos istoria. Tbilisi, 1968. SeTqmulebis monawile beri filadelfos kiknaZe.
5
Ю. Качарава, Н. Махарадзе, Н. Стуруа, А. Сургуладзе, Tbilisi, 1999; manana xomeriki. werilebi. Tbilisi,
Ц. Каландадзе, М. Кочиашвили, М. Натмеладзе, С. 2006.
Чхартишвили. История Грузии. III. Учебное пособие. 7
akaki gelaSvili. kaxeTis 1812 wlis ajanyeba.
Тбилиси, 1968. Tbilisi, 2003.
14
vaxtang guruli
1
mitropoliti anania jafariZe. saqarTvelos sa-
mociqulo eklesiis istoria. Tbilisi, 2009; mit-
ropoliti anania jafariZe. saqarTvelos saekle-
sio krebebi. wigni I.sakanonmdeblo krebebi XII-XX
saukeneebSi. Tbilisi, 2003; mitropoliti anania
jafariZe. saqarTvelos saeklesio krebebi. wigni
III. mimdinare krebebi (XIX-XX saukeneebi). Tbilisi,
2003;
2
sergo vardosaniZe. saqarTvelos marTlmadidebe-
li samociqulo eklesia 1917-1952 wlebSi. Tbili-
si, 2001; sergo vardosaniZe. qarTveli mRvdelm-
Tavrebi (XIX-XX saukuneebSi). Tbilisi, 2010.
15
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
16
vaxtang guruli
Sesaxeb zusti cnobebi ar mogvepoveba. rusu- rusuli wyaroebis mixedviT 75 aTas suls
li wyaros mixedviT, 1800 wels qarTl-kaxeTis udrida, saqarTvelos mTeli mosaxleoba 760
samefoSi daaxloebiT 40.000 komli cxovrob- aTasi unda yofiliyo.
da. Tu CavTvliT, rom TiToeul komlSi oTxi meore kameraluri aRwera yofil qarTl-
suli mainc iricxeboda, samefos mosaxleoba kaxeTis samefoSi 1816-1817 wlebSi, xolo yo-
160.000 suli yofila. meore rusuli wyaros fil imereTis samefoSi _ 1823 wels Catarda.
mixedviT, 1801 wels qarTl-kaxeTis samefo- 1823 wels Catarebuli aRwera pirveli iyo
Si daaxloebiT 35.000 komli cxovrobda, ma- imereTisaTvis, romlis gadasaxadebis gadamx-
Sasadame, samefos mosaxleoba 140.000 suls deli mosaxleoba am droisaTvis 111,7 aTass
Seadgenda. 1802 wels xelisuflebam yofili Seadgenda. maT Soris _ quTaisis okrugSi _
qarTl-kaxeTis teritoriaze mosaxleobis aR- 28,3 aTasi, vakis okrugSi _ 31,1 aTasi, Sorap-
weris Catareba gadawyvita, magram saqme bo- nis okrugSi _ 28,8 aTasi, raWis okrugSi _ 23,5
lomde ver miiyvana. aTasi.
1803-1805 wlebSi Catarda yofili qa- mesame kameraluri aRwera 1831-1832 wleb-
rTl-kaxeTis samefos mosaxleobis pirve- Si Catarda. aRmosavleT saqarTveloSi aRwera
li kameraluri aRwera
aRwera.. kameraluri aRwera ganxorcielda Tbilisis, siRnaRis, duSeTisa
moicavda mxolod gadasaxadebis gadamxdel da goris mazrebSi, mTiuleTis, TuSeTis, fSa-
mosaxleobas. amasTan erTad, mamakacebisagan vis, xevsureTisa da borCalos distanciebSi;
gansxvavebiT, saTanado siebSi qalebis mx- dasavleT saqarTveloSi: Sorapnis, quTaisis,
olod raodenobas miuTiTebdnen, saxelsa da vakisa da raWis okrugebSi; samxreT saqarT-
gvars ar aRniSnavdnen. kameraluri aRwera veloSi: walkis distanciaSi da nawilobriv
ar exeboda privilegirebul wodebebs (Ta- axalcixis olqSi. mesame kameraluri aRweris
vadebs, aznaurebs), ruseTis jars (oficrebs, dros ar aRuricxavT islamis aRmsarebeli qa-
jariskacebs, momsaxure personals) da ucxo lebi, aRwera ar Sexebia samegrelos, guriis,
qveynebis qveSevrdomebs. pirveli kameraluri afxazeTisa da svaneTis samTavroebs, aseve,
aRweris Sedegebi Sejamda 1806 wels. aRwer- Sida qarTlSi mcxovreb osebs, da osmaleTis
is mixedviT, yofili qarTl-kaxeTis samefos SemadgenlobaSi myof aWaras. mesame kamer-
teritoriaze 153,6 aTasi suli cxovrobda, aluri aRweris mixedviT, saqarTveloSi sul
maT Soris, q. TbilisSi _ 5,2 aTasi, Tbilisis 830,8 aTasi suli cxovrobda, (q. TbilisSi 24,2
(lores) mazraSi _ 3,6 aTasi, siRnaRis mazraSi aTasi, Tbilisis mazraSi _ 15,6 aTasi, goris
_ 32 aTasi, goris mazraSi _ 33,4 aTasi, duSe- mazraSi _ 62,5 aTasi, duSeTis mazraSi _ 29,8
Tis (ananuris) mazraSi _ 12,6 aTasi. Telavis aTasi, Telavis mazraSi _ 62,7 aTasi, siRnaRis
mazraSi _ 30,4 aTasi, bambakis distanciaSi _ mazraSi _ 63,7 aTasi, mTiuleTis distanciaSi
5,2 aTasi, borCalos distanciaSi _ 8,6 aTasi, _ 14,3 aTasi, TuSeTis distanciaSi _ 4,8 aTasi,
SamSadilus distanciaSi _ 6 aTasi, yazaxis fSavis distanciaSi _ 4,1 aTasi, xevsureTis
distanciaSi _ 16,6 aTasi, sul _ 153,6 aTasi
aTasi.. distanciaSi _ 3 aTasi, borCalos distanciaSi
pirveli kameraluri aRwera ar Catarebula _ 26 aTasi, walkis distanciaSi _ 5,2 aTasi,
mTiuleTSi, xevsureTSi, fSavsa da TuSeTSi. quTaisis okrugSi _ 41,1 aTasi, Sorapnis ok-
1811 wels, rusuli wyaros mixedviT, qarTl- rugSi _ 41,2 aTasi, vakis okrugSi _ 45,6 aTasi,
kaxeTis yofil samefoSi 144 aTasi suli cxov- raWis okrugSi _ 34,4 aTasi). saqarTvelos da-
robda, imereTis yofil samefoSi _ 276 aTasiaTasi,, narCeni teritoriis mosaxleoba 1832 wlisaT-
samegrelos samTavroSi _ 72 aTasi,
aTasi, afxazeTis vis gamoTvlilia miaxloebiT. am droisaTvis
samTavroSi _ 90 aTasi,
aTasi, guriis samTavroSi _ 92 samTavroebis mosaxleobis raodenoba aseTi
aTasi.. statistikur masalebSi calkea gamoyo-
aTasi unda yofiliyo: samegrelosi _ 123 aTasi,
fili foTis simagris mosaxleoba (2,5 aTasi) afxazeTisa _ 90 aTasi, svaneTisa _25 aTasi,
da soxumis simagris mosaxleoba (3,5 aTasi), guriisa _ 31 aTasi, aWarisa _ 30 aTasi. ax-
aseve, erT dros saqarTvelodan axalcixis alcixis olqis mosaxleoba udrida 35 aTass,
safaSoSi gaqceuli da ukan dabrunebuli mo- Sida qarTlSi cxovrobda 18 aTasi osi.
saxleoba (6.000). saqarTvelos mosaxleobis 1860-1861 wlebSi kameraluri aRwera Cat-
mTeli raodenoba 686 aTass Seadgenda. Tu am arda siRnaRis, Telavis, TianeTis, duSeTis,
monacemebs davumatebT aWaris, samcxe-saaTa- goris, Tbilisisa da ozurgeTis mazrebSi;
bagosa da svaneTis mosaxleobas, romelic, 1864 wels _ quTaisis, Sorapnis, raWis, axal-
17
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
cixis mazrebSi, 1867 wels zugdidis, senakisa kuTvnilebis, aramed mSobliuri enis safuZ-
da leCxumis mazrebSi, 1868 wels _ soxumis velze. rogorc cnobilia, mSobliuri ena da
okrugSi, 1864 wels _ q. TbilisSi. am peri- erovneba zogjer ar emTxveva erTmeneTs. 1801
odSi aRwera ar Catarebula mxolod svaneTis wels saqarTvelos mosaxleobis erovnuli
saboqaulosa da osmaleTis imperiis Semad- Semadgenloba ruseTis samxedro mosamsaxu-
genlobaSi myof aWaraSi. aRweril teritori- reebis (oficrebisa da jariskacebis) da ucxo
aze cxovrobda: qalaq TbilisSi _ 60,1 aTasi, qveynebis qveSevrdomebis gareSe aseT suraTs
siRnaRis mazraSi _ 70,7 aTasi, Telavis maz- iZleoda: qarTveli _ 670 aTasi, (78,82%), so-
raSi _ 48,2 aTasi, TianeTis mazraSi _ 26,5 mexi _ 40 aTasi (4,71%), TaTari da Turqi _ 40
aTasi, duSeTis mazraSi _ 50,2 aTasi, goris aTasi (4,71%), osi _ 31,5 aTasi (3,71%), rusi
mazraSi _ 87,4 aTasi, Tbilisis mazraSi _ 39,2 _ 0(0%), afxazi _ 60 aTasi (7,06%), berZeni _
aTasi, borCalos mazraSi _ 41,6 aTasi, axalqa- 0(0%), ebraeli _ 6,5 aTasi (0,76%), germaneli
laqis mazraSi _ 37,5, axalcixis mazraSi _ _ 0(0%), sxvadasxva erovneba _ 2 aTasi (0,23%).
31,9, Sorapnis mazraSi _ 94,1, quTaisis maz- 1832 wlisaTvis saqarTvelos mosaxleobis
raSi _115,1 aTasi, raWis mazraSi _ 42,5 aTasi, erovnuli Semadgenlobis suraTi Seicvala da
leCxumis mazraSi _ 33,2, zugdidis mazraSi _ igi ase gamoiyureboda: qarTveli _ 702 aTas
85,6 aTasi, senakis mazraSi _ 86,2 aTasi, ozur- i(73,83%), somexi
somexi_
_ 94 aTasi(9,88%), TaTari da
geTis mazraSi _ 42,8 aTasi, soxumis okrugSi Turqi _ 36,3 aTasi (3,81%), osi _ 34,3 aTa-
_ 60,7 aTasi. am droisaTvis, rusuli wyaros si (3,60%), rusi _ 0,5 aTasi (0,05%), afxazi _
mixedviT, osmaleTis SemadgenlobaSi myo- 66 aTasi (6,94%), berZeni _ 7,3 aTasi (0,77%),
fi aWaris mosaxleoba daaxloebiT 30 aTass ebraeli _ 7aTasi (0,74%), germaneli _ 1,8
udrida. aWaris mosaxleobis gaTvaliswinebiT aTasi (0,19%), sxvadasxva erovneba _ 1,8 aTasi
aRweril im teritoriaze, sadac aRwera Cat- (0,19%). 1864 wlisaTvis saqarTvelos mosaxle-
arda, 1 milion 95 aTasi adamiani cxovrobda. obis erovnulma Semadgenlobam aseTi saxe mi-
1873 wlisaTvis imave teritoriaze mosaxleo- iRo: qarTveli _ 955,2 aTasi (73,36%), somexi
bis raodenoba 1 milion 294 aTass
aTass,, xolo 1886 _ 132,9 aTasi (10,20%), TaTari da Turqi 51,3
wels _ 1 milion 638 aTass udrida. aTasi (3,94%), osi _ 48,5 (3,73%), rusi _ 19
ruseTis imperiaSi, maT Soris saqarT- aTasi (1,46%), afxazi _ 66 aTasi (5,07%), ber-
veloSi, yvelaze srulyofilad mosaxleobis Zeni 12,1 aTasi (0,93%), ebraeli _ 6,9 aTasi
aRwera 1897 wels Catarda. am droisaTvis (0,74%), germaneli _ 4 aTasi (0,31%), sxvadasx-
saqarTvelos istoriul teritoriaze 1 mil- va erovnebis _ 3,4 aTasi (0,26%). 1886 wlis mo-
ion 914 aTasi (1.914.000) adamiani cxovrob- nacemebi aseTia: qarTveli _ 1 milion 188 aTas
da. am raodenobaSi ar Sedis rus samxedro 400 (72,08%), somexi _ 177 aTasi (10,74%), Ta-
mosamsaxureTa (oficrebisa da jariskacebis) Tari da Turqi _ 68,8 aTasi (4,17%), osi _ 76
da ucxo qveynebis qveSevrdomTa raodenoba. aTasi (4,61%), rusi _ 46,7 aTasi (2,83%), afxazi
1897 wlisaTvis Tbilisis mosaxleoba 159,6 _ 35 aTasi (2,12%), berZeni _26,4 aTasi (1,60%),
aTass udrida. danarCeni mosaxleoba mazrebis ebraeli _14,7 aTasi (0,89%), germaneli _6,5
mixedviT ase nawildeboda: siRnaRis _ 102,3 aTasi (0,39%), sxvadasxva erovneba _ 9,3 aTasi
aTasi, Telavis _ 66,8 aTasi, TianeTis _ 33 (0,57%). 1897 wlis sayovelTao aRweris mixed-
aTasi, duSeTis _ 67, 7 aTasi, goris _ 191,1 viT, saqarTvelos mosaxleobis erovnuli
aTasi, Tbilisis _ 75 aTasi, borCalos _ 82,5 Semadgenloba aseTi iyo: qarTveli _ 1 mil-
aTasi, axalqalaqis _ 72,7 aTasi, axalcixis _ ion 313 aTas 700 (70,35%), somexi _ 195,3 aTasi
68,8 aTasi, Sorapnis _ 156,6 aTasi, quTaisis (10,46%), TaTari da Turqi _ 81,1 aTasi (4,34%),
_ 221,7 aTasi, raWis _ 60,4 aTasi, leCxumis osi _ 85,1 aTasi (4,56%), rusi _ 76,4 aTasi
_ 47,8 aTasi, zugdidis _ 114,9 aTasi, senakis (4,09%), afxazi 39,6 aTasi (2,12%), berZeni _
_ 115,8 aTasi, ozurgeTis _ 90,3 aTasi, baTu- 34,2 aTasi (1,83%), ebraeli - 17,2 aTasi (0,92%),
mis okrugi (aWara) _ 80 aTasi, soxumis okrugi germaneli _ 7,8 aTasi _ (0,42%), sxvadasxva
(afxazeTi) _ 107,1 aTasi. erovneba _ 17 aTasi (0,915%).
ruseTis imperiis mier Catarebuli kam- ruseTis imperiis mier samxreT kavkasiis
eraluri aRwerebisa da 1897 wlis sayovel- (amierkavkasiis) dapyrobis Semdeg, XIX sauku-
Tao aRweris dros mosaxleobis erovnuli neSi, regionSi SeiniSneba mosaxleobis zrda.
Semadgenloba ganisazRvreboda ara erovnuli qarTvelTa xvedriTi wili izrdeboda ro-
18
vaxtang guruli
19
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
20
vaxtang guruli
cnobebi ar mogvepoveba, radgan kameraluri ricxuli iyo 1.400.900 glexi (mTeli mosaxleo-
aRwerebis dros mxolod gadamxdeli mo- bis 85,51%), xolo 1897 wels _ 1.582.000 (mTeli
saxleoba aRiricxeboda. mecnierebma gamoT- mosaxleobis 82,65%).
vales, rom 1832 wlisaTvis Tavadebisa da azn- mecnierebma gamoTvales, rom 1832 wels
aurebis raodenoba daaxloebiT 55 aTasi unda qarTl-kaxeTis mTeli mosaxleobis raodeno-
yofiliyo. ba Seadgenda 352,7 aTass.
aTass. aqedan glexTa Sida
1886 wlis saojaxo siebis mixedviT, saqa- diferenciacia aseT suraTs qmnida: saxelm-
rTveloSi aRricxuli iyo 25,5 aTasi RvTismsax- wifo _171,6 aTasi, saeklesio _ 45,3 aTasi,
uri,, rac mTeli mosaxleobis 1,56%-s Seadgen-
uri sabatono _ 118,7 aTasi. guria-imereTis mTe-
da. 1897 wlis sayovelTao aRweris mixedviT, li mosaxleobis raodenoba Seadgenda 264,5
samRvdeloebis raodenobam 34 aTass miaRwia, aTass.. aqedan saxelmwifo glexi _ 42,3 aTasi,
aTass
rac mTeli mosaxleobis 1,77%-s udrida. 1886 saeklesio _ 32,4 aTasi, sabatono _ 160,3 aTa-
wlis saojaxo siebSi yvela aRmsareblobis sa- si. samegrelo-svaneTis mTeli mosaxleobis
suliero wodebaa dafiqsirebuli. 1886 wels raodenoba Seadgenda 150,3 aTass
aTass.. aqedan sax-
saqarTvelos marTlmadidebeli samRvdeloe- elmwifo glexi _ 3,5 aTasi, saeklesio _ 20,5
ba 20,3 aTass udrida, somxur-gregorianuli aTasi, sabatono _ 113 aTasi. aWaris mTeli
_ 3,1 aTass, kaTolikuri _ 0,4 aTass, islamuri mosaxleobis raodenoba Seadgenda 30 aTass. aTass.
(sunituri) _ 1,5 aTass, danarCeni (ebrauli, aqedan saxelmwifo glexi _ 28,1 aTasi, saekle-
Siituri, luTeranuli) _ 0,2 aTass. ufro ad- sio _ 0, sabatono _ 0. afxazeTis mTeli mo-
reuli wlebSi saqarTvelos marTmadidebeli saxleobis raodenoba Seadgenda 90 aTass.
aTass. aqe-
samRvdeloebis raodenobis Sesaxeb cnobebi dan saxelmwifo glexi _ 0,5 aTasi, saeklesio
ar mogvepoveba. 1886 wlisa da 1897 wlis mona- _ 0, sabatono _ 81,5 aTasi. samcxe-saaTabagos
cemebze dayrdnobiT mecnierebma gamoTvales, mTeli mosaxleobis raodenoba Seadgenda 63,5
rom 1832 wlisaTvis saqarTveloSi daaxloe- aTass,, aqedan saxelmwifo glexi _ 61,8 aTasi,
aTass
boT 12-16 aTasi marTlmadidebeli RvTismsax- saeklesio _ 0, sabatono _ 0. sul 1832 wels
uri unda yofiliyo. saqarTveloSi iyo: saxelmwifo glexi _ 307,8
sapatio,, anu saxelovani
sapatio saxelovani,, moqalaqeoba ru- aTasi, saeklesio _ 98,2 aTasi, sabatono _
seTis imperiaSi 1785 wlidan dawesda. saqarT- 473,5 aTasi.
veloSi sapatio moqalaqis wodebis SemoRebis 1864 wels qarTl-kaxeTis mTeli mosaxle-
sakiTxi 1809 wels wamoiWra. 1816 wels spe- obis raodenoba Seadgenda 484,2 aTass.
aTass. aqedan
cialurad Seqmnilma komisiam ruseTis im- saxelmwifo glexi _ 264 aTasi, saeklesio _
periis xelisuflebas warudgina Tbilisis 61,5 aTasi, sabatono _135,2 aTasi. guria-imere-
pirvelxarisxovan moqalaqeTa sia, romelSic Tis mTeli mosaxleobis raodenoba Seadgenda
79 ojaxi iyo CamoTvlili. 1861 wels impera- 385,1 aTass.
aTass. aqedan saxelmwifo glexi _ 71,4
toris brZanebiT, am 79 ojaxis wevrTa da STa- aTasi, saeklesio _ 54,7 aTasi, sabatono _ 216
momavalT (daaxloebiT 500 adamians) memkvi- aTasi. samegrelo-svaneTis mTeli mosaxleo-
dreobiT daumtkicda sapatio moqalaqis wo- bis raodenoba Seadgenda 206,4 aTass
aTass.. aqedan
deba. 1886 wels saqarTveloSi aRricxuli iyo saxelmwifo glexi _ 21,67aTasi, saeklesio
6,8 aTasi sapatio moqalaqe,
moqalaqe, mTeli mosaxleo- _ 27,6 aTasi, sabatono _ 138,9 aTasi. aWaris
bis 0,41%, xolo 1897 wels _ 7,1 aTasi sapatio mTeli mosaxleobis raodenoba Seadgenda 42
moqalaqe,, mTeli mosaxleobis 0,37%.
moqalaqe aTass.. aqedan saxelmwifo glexi _ 39,3 aTasi,
aTass
vaWari 1886 wels saqarTveloSi aRricx- saeklesio _ 0, sabatono _ 0. afxazeTis mTeli
uli iyo 4,7 aTasi (mTeli mosaxleobis 0,29%), mosaxleobis raodenoba Seadgenda 90 aTass. aTass.
xolo 1897 wels _ 6,4 aTasi (mTeli mosaxleo- aqedan saxelmwifo glexi _ 1 aTasi, saeklesio
bis 0,34 %). _ 0, sabatono _ 81 aTasi. samcxe-saaTabagos
sakmao didi iyo mdabioTa (meSCanTa) ra- mTeli mosaxleobis raodenoba Seadgenda 94,3
odenoba. 1886 wels aRricxuli iyo 112 aTasi aTass,, aqedan saxelmwifo glexi _ 91,8 aTasi,
aTass
mdabio (mTeli mosaxleobios 6,84%), xolo saeklesio _ 0, sabatono _ 0. sul 1864 wels
1897 wels am cifrma 128,6 aTass (mTeli mo- saqarTveloSi iyo: saxelmwifo glexi _ 489,1
saxleobis 6,72 %) miaRwia. aTasi, saeklesio _ 143,8 aTasi, sabatono _
yvelaze mravalricxovan socialur wo- 571,1 aTasi.
debas warmoadgenda glexoba
glexoba.. 1886 wels aR- saqarTvelos mosaxleobis wodebrivi
21
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
22
vaxtang guruli
§1. qarTl-kaxeTis samefos1 gauqmebis momzadeba xanis memkvidre, iranis Sahi feThi ali ((baba
baba
(1798-1800) xani),, avariis xani omari da sxva daRestneli
xani)
mflobelebi.
1. viTareba qarTl-kaxeTis samefoSi er-
aRa mahmad xanis mier Tbilisis darbevis
ekle II-is gardacvalebis Semdeg.
Semdeg. giorgi XII-is
Semdeg dedaqalaqSi imdenad gausaZlisi md-
gamefeba. 1798 wlis 11 ianvars TelavSi gar-
gomareoba Seiqmna, rom mefe da samefo saxli
daicvala qarTl-kaxeTis mefe erekle II. tax-
TelavSi gadavidnen. avadmyofobam da Sem-
tze avida misi ufrosi vaJi giorgi. giorgi
deg sikvdilma erekle II-s ar daacala taxtis
XII-s
XII-s uaRresad rTul saSinao da sagareo vi-
memkvidreobis Sesaxeb aqtis Secvla, romlis
TarebaSi gamefda. aRa mahmad xanis Semosevis
mixedviTac unda Secvliliyo memkvidreo-
(1795 w.) Sedegad mosaxleobis mniSvnelovani
bis wesi: taxtze mefis gardacvalebis Semdeg
raodenoba an brZolaSi daiRupa, an mterma
unda asuliyo ara mefis ufrosi vaJi, aramed
tyved waiyvana, gaCanagda qveynis ekonomika,
Zmebs Soris ufrosi. erekle II-s Zmebi ar hyav-
daeca qarTuli jaris brZolisunarianoba,
da, amitom misi gardacvalebis Semdeg taxts
jari praqtikulad artileriis gareSe dar-
ufrosi vaJi giorgi daikavebda. taxtis mem-
Ca. samefoSi Seqmnil rTul viTarebas kidev
kvidreobis axali wesi garTulebebs giorgi
ufro amZimebda dapirispireba samefo saxlSi:
XII-is gardacvalebis Semdeg gamoiwvevda: Zve-
darejan dedofali da misi Svilebi: iuloni
iuloni,,
li wesiT, taxtze unda asuliyo mefe giorgi
aleqsandre, vaxtangi da farnavazi samkvdro-
XII-is ufrosi vaJi daviTi
daviTi,, axali wesiT, _ er-
sasicocxlod daupirispirdnen giorgi XII-s
ekle mefis momdevno vaJi iuloniiuloni,, rogorc
da mis ufros vaJs taxtis memkvidre daviTs
daviTs..
ZmebSi ufrosi. cxadia, taxtis memkvidreobis
daZabuli iyo sagareo viTarebac. aRa mahmad
axali wesiT Seuracxyofili darCa erekle me-
xanis mkvlelobam (1797 w.) iranidan momdin-
fis ufrosi vaJi giorgi. mamis sicocxleSi,
are safrTxe ver gaaneitrala. qarTl-kaxeTis
ra Tqma unda, giorgis ukmayofileba aSkarad
samefoze salaSqrod emzadeboda aRa mahmad
ar gamouTqvams, magram naTeli iyo, rom tax-
1
tis memkvidreobis axali wesis miRebis mTavar
XVIII saukunis miwurulisa da XIX saukunis damde-
iniciator darejan dedofals (erekle mefis
gis qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis
urTierTobis amsaxvel oficialur dokumentebSi mesame meuRles, batoniSvil iulonis dedas)
qarTl-kaxeTis samefos nacvlad, iSviaTi gamon- giorgi taxtze daviT batoniSvilis uflebis
aklisis garda, ixmareba saqarTvelos samefo an Selaxvas ar apatiebda.
saqarTvelo. am SemTxvevaSi saqarTvelos samefoSi dedofalma darejanma mefe erekle dai-
an saqarTveloSi ar moiazreboda imereTi, samegre- yolia da giorgi batoniSvili Telavidan
lo, guria, afxazeTi da svaneTi. 1801 wels Seqmnil moicila. formaluri sababi batoniSvilis
saqarTvelos guberniaSi mxolod qarTl-kaxeTis
TbilisSi gagzavnisa dedaqalaqSi mimdinare
samefos teritoria unda Sesuliyo. 1801 wels
aRdgeniTi samuSaoebis xelmZRvaneloba iyo.
saqarTvelos mTavarsardlad daniSnuli general-
leitenant karl kroningis, 1802 wels saqarT- giorgi avlabarSi cxovrobda da energiulad
velos mTavarsardlad daniSnuli general-leit- xelmZRvanelobda qalaqis aRdgenis saqmes.
enant pavel cicianovisa da 1802 wels TbilisSi masTan erTad imyofeboda ufrosi vaJi ba-
daarsebuli saqarTvelos uzenaesi mTavrobis toniSvili daviTi. Tbilisidan giorgi ba-
iurisdiqcia mxolod qarTl-kaxeTis yofili same- toniSvili yazaxSi, sofel sala-oRliSi ga-
fos teritoriaze vrceldeboda. saqarTvelos davida da yazaxis gavleniani TaTrebi Semoi-
mmarTvelic mxolod qarTl-kaxeTis mmarTveli
kriba. TaTrebma batoniSvili didi pativiT
iyo. saqarTvelos samefosa da saqarTvelos gver-
diT rusul oficialur dokumentebSi ixsenieba:
miiRes. samefo karze arsebuli viTarebis Ses-
imereTis samefo (an imereTi
imereTi), samegrelos samTavro axeb cnobebs giorgi batoniSvili regularu-
(an samegrelo
samegrelo), guriis samTavro (an guria
guria), afxaze- lad Rebulobda. jer kidev mefe erekles
Tis samTavro (an afxazeTi
afxazeTi). rodesac saqarTvelos gardacvalebamde dedofalma darejanma ini-
rusuli mmarTvelobis Sesaxebaa saubari, ofi- ciativis xelSi aReba scada da nawilobriv
cialur dokumentebSi aseve erTmaneTis gverdiT moaxerxa kidac. 1798 wlis 5 ianvars darejan
ixsenieba saqarTvelos uzenaesi mTavroba (Seiqmna dedofalma werili gaugzavna ruseTis imper-
1802 w.) da imereTis droebiTi mmarTveloba (Seiqmna
ator pavel I-s. werilidan irkveva, rom 1797
1810 wels).
23
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
erekle II
wels ruseTis imperators qarTl-kaxeTis me- eqvsi Tve avadmyofobda da araTu dezer-
fisaTvis saqarTveloSi myofi ruseTis jari- tirebis Sepyroba, aramed pavel I-is werilsac
dan sxvadasxva dros gaqceuli jariskacebis ver gascnobia. 1797 wels qarTl-kaxeTis same-
Sepyroba da ruseTSi gagzavna uTxovia. dedo- fodan ruseTis jaris gasvlis Semdeg nawili
fali Tavs imarTlebda imiT, rom mefe erekle dezertirebisa SeupyriaT, nawils ki samefos
24
vaxtang guruli
datoveba mouxerxebia. darejan dedofa- risiT yvela ufleba ekuTvnis mas. dae, mefe
li Tavisi da Svilebis saxeliT imperators giorgis meuRle iwodebodes mefis sacoled.~
hpirdeboda, rom dezertir jariskacebs ka- sityvis dasrulebis Semdeg sulxan TumaniS-
vkasiis xazis mTavarsardal ivan gudoviCs ga- vilma ikiTxa, vin iyo aseTi gadawyvetilebis
dascemda. 1798 wlis 5 ianvarsve dezertiri momxre. SekrebilT Soris dumilma daisadgu-
jariskacebis Sesaxeb imave Sinaarsis werili ra. sulxan TumaniSvilma isev kiTxviT mimar-
dedofalma ruseTis dedofal marias da ru- Ta SekrebilT: `ras gvibrZanebT, ra pasuxi mi-
seTis imperiis kancler aleqsandr bezborod- vutanoT Cvens aq gamomgzavnebs?~ dumili arc
kosac gaugzavna. amjerad darRveula. sulxan TumaniSvilma
1798 wlis ianvarSi Telavidan sala-oR- kiTxva isev gaimeora. SekrebilT gamoeyo xar-
liSi Cavida macne da giorgi batoniSvils er- WaSneli mTavarepiskoposi (ColoyaSvilebis
ekle mefis gardacvalebis ambavi Seatyobina. sagvareulodan), romelic adre ufliswul
imave dRes batoniSvilma Tavis erTgulebaze giorgis karis moZRvari iyo. mTavarepiskop-
daafica masTan myofi Tavadebi da aznaurebi. osma SekrebilT ase mimarTa: `me Tqven Soris
mefes pirvelma Sehfica Tavadma ioane bagra- yvelaze mdabali var da amitom ufleba ar
tionma (muxranbatonma),
(muxranbatonma), Semdeg daifica yaza- mqonda pirvels melaparaka. yvelani dumxarT,
xisa da borCalos TaTrebis zeda fenam. gior- amitom SekrebilTa saxeliT me vityvi. mipa-
gis pirvel xanebSi gadawyvetili hqonda nax- suxeT, ras uwodeben aqauri gziris cols?~
evarZmis, aleqsandre batoniSvilis, dapatim- ramdenime adamianma erTad upasuxa: `gziris
reba. erekle mefis avadmyofobis periodSi cols~. aseTi pasuxis Semdeg mTavarepiskop-
giorgisa da aleqsandres urTierToba Zalian osma SekrebilT kiTxviT mimarTa: `amis Sem-
daiZaba. gavrcelda xmebi, TiTqos aleqsan- deg kidev gsurT, mefis cols dedofali ar
dre Tbilisis dakavebas da qarTlis mefed vuwodoT?~ iq myofTa Soris bevrs gaeRima,
Tavis gamocxadebas apirebda. giorgim ale- Tumca sityva aravis dauZravs. sulxan Tu-
qsandre ver Seipyro, radgan am ukanasknelma maniSvilma ganacxada, rom dedofalsa da
duSeTs Seafara Tavi. yazaxisa da borCalos patriarqs SekrebilTa pasuxs gadascemda.
TaTrebis daficebis Semdeg giorgi gorSi TelavSi, sasaxlis win gamarTuli Sekrebis
Sevida da qarTlis Tavadebis nawili da go- Sesaxeb momxreebma moaxsenes giorgi batoniS-
ris mosaxleoba daafica Tavis erTgulebaze. vils. Sekrebis monawileni saTiTaod ga-
mefe erekles gardacvalebis Semdeg giorgi mocxaddnen darejan dedofalTan da giorgi
da aleqsandre batoniSvilebis garda, TiTq- batoniSvilTan (igi jer kidev ar Casuliyo
mis yvelam TelavSi, darejan dedofalTan TelavSi) morCilebisa da erTgulebis gamo-
moiyara Tavi. Telavamde miaRwia xmebma, rom saxatavad. darejan dedofali mixvda, rom
giorgi batoniSvilma yazaxis, SamSadilusa da Seqmnil viTarebaSi umjobesi iqneboda masa
goris mosaxleoba, aseve qarTlis Tavadebis da mis Svilebs batoniSvili giorgi qarTl-
nawili Tavis erTgulebaze daafica. dare- kaxeTis mefed ecnoT. man Seadgina dokumenti,
jan dedofali, misi Svilebi da maTi momxre romelSic aRniSnuli iyo, rom dedofali da
Tavadebi mixvdnen, rom brZola taxtisaTvis misi Svilebi Tanaxmani iyvnen, rom taxtze ba-
wagebuli hqondaT, Tumca erTbaSad danebebas toniSvili giorgi asuliyo. dokuments xels
mainc ar apirebdnen. darejan dedoflis gan- awerdnen dedofali da batoniSvilebi. weri-
kargulebis Tanaxmad, TelavSi, mefis sasax- lobiTi Tanxmobis gagzavnasTan erTad dare-
lis win, Seikribnen batoniSvilebi, Tavadebi jan dedofalma giorgi mamis dakrZalvaze
da sxva didmoxeleni, aseve meufeebi. erekle miiwvia. darejan dedoflis Svilebma giorgis
mefis mdivanma sulxan TumaniSvilma Sekre- sTxoves eklesiebSi wirvisas pirvelad moex-
bilT ase mimarTa: `mTavarepiskoposebo, epis- senebinaT darejan dedofali, xolo Semdeg _
koposebo da Tavadebo! Cven TqvenTan mogvav- mariam dedofali. giorgisagan aseTi pasuxi
lines dedofalma da uwmindesma kaTalikosma, miiRes: TelavSi Camoval da dedoflis yvela
raTa gamogicxadoT, rom Cven Tanaxma varT moTxovnas davakmayofileb, oRond davicav
qarTl-kaxeTis mefed vcnoT batoniSvili yvela tradiciaso. giorgi pirobas sdebda,
giorgi. radgan dedofali darejani, uflis rom mefis dakrZalvaze ganmkargulebeli
nebiT, janmrTeladaa, mas sruli ufleba aqvs iqneboda darejan dedofali, radgan Tavad
ataros dedoflis tituli da am Tvalsaz- samefos saqmeebiT iyo dakavebuli. giorgi
25
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
26
vaxtang guruli
darejan dedofalma meore werili gaugza- aslan orbeliani saswrafod gamoiwvia axal-
vna imperators. dedofali werda: 11 ianvars cixidan. viziti stambolSi ar Sedga.
gardaicvala qarTl-kaxeTis mefe erekle da giorgi XII urTules viTarebaSi avida
amieridan Tqven garda me da Cems Svilebs nu- qarTl-kaxeTis samefos taxtze. aRa mahmad
geSismcemeli da mfarveli aRar gvyavso. am xanis Semosevis (1795 w.) Sedegad, rogorc
Sesavlis Semdeg dedofali pavel I-s mefe er- zemoT aRvniSneT, daiRupa uamravi adamiani,
ekles danabarebs amcnobda: mefes dedoflisa kidev ufro meti tyved iqna wayvanili. Zl-
da SvilebisaTvis adrec mravalgzis uTqvams ieri dartyma miiRo qveynis isedac sustma
da sikvdilis dRes kvlav gaumeorebia, ruse- ekonomikam, dacarielda saxelmwifo xazina,
Tis mfarvelobis qveS iyaviT da erTgulad romlis Sevsebis seriozuli wyaro samefoSi
emsaxureT imperatorso. 10 martsve imave aRar arsebobda. gaRatakebulma mosaxleobam,
Sinaarsis werili darejan dedofalma ruse- romelic kidev ufro mZime mdgomareobaSi
Tis imperiis dedofal mariasac gaugzavna. Caagdo Savma Wirma, gadaxdis unari dakarga.
1798 wlis 14 maiss pavel I-s, xolo 18 maiss uamravi komli marCenalis gareSe darCa, mTe-
dedofal marias darejan dedofalma kvlav li rigi soflebi gaukacrielda. yovelive
gaugzavna werilebi. maTSi sxva, SedarebiT um- zemoT Tqmulma Zlieri dartyma miayena qa-
niSvnelo ambebis gverdiT, gamokveTilia mTa- rTul jars. praqtikulad, qarTl-kaxeTis
vari: darejan dedofali pavel I-sa da dedo- samefo organizebuli samxedro Zalis gareSe
fal marias erTgulebas eficeboda. darCa, jaris gamokvebisa da SeiareRebis sax-
niSandoblivia, rom qarTl-kaxeTis mefe srebi saxelmwifos aRar gaaCnda. samefo kari
giorgi XII-m ruseTis imperator pavel I-s isev TelavSi imyofeboda, radgan Tbilisi
pirveli werili 1798 wlis 30 ivniss gaugza- nangrevebad iyo qceuli. TbilisSi gadmos-
vna. mefe giorgi imperators sTxovda daemt- vlis Semdeg mefe cxovrobda mTel qalaqSi
kicebina igi qarTl-kaxeTis mefed, batoniSvi- gadarCenil erTaderT SenobaSi _ Tavad bebu-
li daviTi _ taxtis memkvidred, rogorc amas Tovis saxlSi. aqve daasrula man sicocxle.
georgievskis traqtati iTvaliswinebda. bune- giorgi XII-s sxva mxrivac mZime memkvidreoba
brivia, rom am saTxovriT, mefe, faqtobrivad, daxvda. erekle II-is mefobis bolo xanebSi,
georgievskis traqtatis erT-erTi muxlis gansakuTrebiT misi avadmyofobis periodSi,
aRsrulebis TxovniT. qarTl-kaxeTis mefes darejan dedofali da batoniSvilebi yovel-
taxtze asvlisTanave unda miemarTa ruseTis gvar zRvars gadavidnen _ saufliswuloebis
imperatorisaTvis. oTxi TviT dagvianebas se- gafarToebis mizniT isini sul axal da axal
riozuli mizezi hqonda. rogorc Cans, giorgi miwebs itacebdnen. usamarTloba gabatonda
XII sagareo-politikuri kursis gadasinjvas yvelgan. giorgi XII-s, romelsac sul ufro
apirebda. 1795 wlis seqtemberSi datriale- da ufro asustebda avadmyofoba, arc fizi-
buli tragediis Semdeg es sulac ar iyo mou- kuri da arc sulieri simtkice aRar yofnida
lodneli. yovel SemTxvevaSi, dadasturebu- win aRdgomoda mzard anarqias. gamefebidan
lia is, rom mefe osmaleTis sulTanTan urT- ramdenime TveSi mefes avadmyofobam imdenad
ierTobis damyarebas cdilobda. Tavadi aslan daria xeli, rom Tavad bebuTovis saxlidan
orbeliani (mefis qvisli) saidumlo misiiT aRar gamodioda. mefis avadmyofoba kidev
stambolSi gaemgzavra. gzad giorgi XII-is ufro did stimuls aZlevda mis mowinaaRm-
elCma axalcixeSi Seiara da faSas stambolSi degeebs, pirvel rigSi _ darejan dedofalsa
gamgzavrebis nebarTva sTxova. sanam axalcix- da batoniSvilebs. aseT viTarebaSi samefos
is faSa stambolidan pasuxs miiRebda, saqarT- marTva-gamgeoba mefis axloblebs, samefo
veloSi dabrunda mefis ufrosi vaJi taxtis saxlis wevrebs, unda ekisraT. samwuxarod,
memkvidre daviTi
daviTi,, romelic jer kidev erekle samefo karze ver Seiqmna is birTvi, romelic
II-is sicocxleSi ruseTSi iyo gagzavnili samx- am umZimes viTarebaSi mefes gverdiT daudge-
edro ganaTlebis misaRebad. batoniSvili ar- boda. mefis Tanamoazreebis nacvlad Tavad
tileristis profesias daeufla da ruseTis bebuTovis saxlSi ufro xSirad Cndebodnen
jarSi msaxurobda. taxtis memkvidrem mefes qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis impe-
sasixarulo ambavi Camoutana: imperatori pav- riis sruluflebiani warmomadgeneli piotr
el I qarTl-kaxeTis samefos mimarT keTilgan- kovalenski,, ruseTis jaris meTauri general-
kovalenski
wyobas iCenso. am ambis SetyobisTanave mefem maiori ivan lazarevi,
lazarevi, lekebisagan daqirave-
27
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
giorgi XII
28
vaxtang guruli
mdgomareobis gauareseba. 1798 wlis ivnisSi ver daakmayofila. miuxedavad amisa, mefe
TbilisSi Camovida iranis elCi da giorgi XII- ruseTTan urTierTobis gagrZelebas apir-
s iranis Sah feThi alis (baba xanis) 1798 wlis ebda. 1798 wlis 11 oqtombers mefe giorgim
5 ivnisis firmani gadasca. baba-xani qarTl- sagangebo sigeliT garsevan WavWavaZes ru-
kaxeTis mefes atyobinebda, rom man iranis seTis saimperatoro karze qarTl-kaxeTis
Sahis gvirgvini daidga da azerbaijanSi Ta- mefis sruluflebiani warmomadgenlis (min-
visi uflebebis ganmtkicebas Seudga. iranis istris) uflebamosileba daudastura. 11
mbrZanebeli giorgi XII-gan erTi Svilis mZev- oqtombersve qarTl-kaxeTis mefem weriliT
lad gagzavnas iTxovda, uaris SemTxvevaSi igi mimarTa ruseTis imperiis kancler aleqsan-
qarTl-kaxeTis samefos ganadgurebiT imuqre- dr bezborodkos
bezborodkos.. werili metad sainteresoa
boda. giorgi XII-m rCevisaTvis peterburgs im TvalsazrisiT, rom giorgi XII yovelgvari
mimarTa, saidanac Semdegi pasuxi miiRo: ira- mikibv-mokibvis gareSe simarTles moaxsenebda
nis Sah feThi alisTan urTierTobaSi 1783 ruseTis imperiis kanclers. mefem mokled,
wlis georgievskis traqtati moeSveliebina magram savsebiT naTlad dauxasiaTa kanclers
da misTvis mZevlis micemaze uaris Tqma imiT qarTl-kaxeTis samefos mZime mdgomareoba.
aexsna, rom qarTl-kaxeTis samefo ruseTis igi werda, rom samefos sami Zlieri mteri
imperiis vasali iyo. ruseTis saimperatoro hyavda: sparsni, osmaloni da daRestnelni
kari iranTan urTierTobis gamwvavebas eride- (lekni). mefe giorgi aleqsandr bezborodkos
boda. xelisufleba, erTi mxriv, giorgi XII-s pirdapir moaxsenebda, rom qarTl-kaxeTis
Sah feThi alisaTvis mZevlis micemaze uaris samefos SeeZlo morigeboda mters, magram
Tqmas urCevda, meore mxriv ki peterburgSi samefo karma es gza ar airCia, jer erTi, imi-
myof iranis elCobisaTvis Zvirfas saCuqrebs tom, rom qristianobas ver uRalatebda da
ar iSurebda. rusi diplomatebi iranis elCo- meorec, rom ruseTis imperiis mfarvelo-
bas arwmunebdnen pavel I-is keTilganwyobaSi. baSi imyofeboda. kidev ufro meti, ruseTis
marTlac, ruseTis imperatori feThi alisaT- saimperatoro karis politikiT ukmayofilo
vis gagzavnil sigelSi iranis mbrZanebels mo- giorgi XII werda: `aras dros mag karzed (ru-
kavSireobisa da megobrobisaken mouwodebda. seTis saimperatoro karze _v.g.) Semwe da
1798 wlis 28 agvistos peterburgSi miiRes CvenTvis mzrunveli ara gvyolia. sanatrels
gadawyvetileba mefe giorgisaTvis erCiaT mama Cvens (erekle mefes _ v.g.) hqonda sasoeba
keTilmezobluri urTierToba daemyarebina dadebuli kniaz potiomkinzed (Tavad grigo-
iranTan, radgan ruseTs am ukanasknelTan mS- ri potiomkinze _ v.g.), magram is Cven gvatyu-
vidoba da megobroba akavSirebda. marTalia, vebda, is mxolod Tavis saxelis gandidebas
giorgi XII darwmunebuli iyo, rom iranis Sahi eZebda da aravis sxvisTvis zrunavda.~ marTa-
feThi ali muqaras swrafad ver aasrulebda, lia, giorgi XII srul simarTles moaxsenebda
magram mefes afiqrebda gavrcelebuli xmebi. ruseTis impeeriis kanclers, magram isic cxa-
am xmebis mixedviT, iranis Sahma erevnis xans di iyo, rom simarTlis mosmena peterburgSi
300 aTasi maneTi da cnobili sagvareuloebi- aravis esiamovneboda. werilis bolos qarTl-
dan Tormeti mZevali mosTxova, Tanac 1799 kaxeTis mefe aRniSnavda, rim didi xania darw-
wlis gazafxulze gogCis tbisaken galaSqre- munebuli iyo aleqsandr bezborodkos `kacT-
biT daemuqra. gogCis tbasTan iranis jaris moyvareobasa~ da `mamulismoyvareobaSi~. mefe
gamoCena, cxadia, saSiSi iyo qarTl-kaxe- kanclers sTxovda, eSuamdgomla ruseTis im-
Tis samefosaTvis. giorgi XII-m Seityo, rom peratorTan, raTa mas mefis saTxovari pun-
yarabaRis xanma ibrahimma iranis Sahs acnoba: qtebi daekmayofilebina. qarTl-kaxeTis mefis
qarTl-kaxeTis mefe da saerTod, saqarTvelo saTxovari ki sul ori punqtisagan Sedgeboda:
iranisagan Tavis dacvas ruseTis meSveobiT 1. qarTl-kaxeTis samefo taxtze giorgi me-
cdilobso. ibrahim xani, erT dros erekle II- fis damtkiceba; 2. taxtis memkvidred daviT
is mokavSire aRa mahmad xanis winaaRmdeg br- batoniSvilis damtkiceba. zemoT aRvniSneT,
ZolaSi, amjerad feThi alis qarTl-kaxeTis rom msgavsi saTxovari giorgi XII-m 1798 wlis
samefoze salaSqrod aqezebda. 30 ivnissac miarTva pavel I-s, magram sam Tveze
4. qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis meti xnis ganmavlobaSi pasuxi ver miiRo.
imperiis urTierTobis ganaxleba
ganaxleba.. peterbur- 1798 wlis oqtomberSi giorgi XII-m vrce-
gidan miRebulma pasuxma, cxadia, giorgi XII li weriliT mimarTa ruseTis imperator pav-
29
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
el I-s. werilis Sinaarsi aseTia: 1. qarTl-kax- sagareo saqmeTa kolegias. notaSi Camoyali-
eTis mefe erTgulebas udasturebda ruseTis bebuli iyo qarTl-kaxeTis mefe giorgi XII-is
imperators da sTxovda mfarveloba gaewia saTxovari, romelic 12 punqtisagan Sedge-
misi qveynisaTvis. ruseTis imperiis mudmivi boda. sagareo saqmeTa kolegiaze garsevan
mfarvelobiT daimedebuli mefe sxva qveyanas WavWavaZis nota 1798 wlis 25 dekembers ganux-
aRar sTxovda mfarvelobas; 2. erekle mefe ilavT imperator pavel I-is favorits, impe-
daxmarebisaTvis uSualod ruseTis impera- riis sagareo politikis praqtikul xelmZ-
tors ki ara, kavkasiis xazis mTavarsardals Rvanels, namdvil saxelmwifo mrCevel graf
mimarTavda, ris gamoc ruseTidan daxmarebis
miReba gviandeboda. urTierTobis aseTma wes-
ma gamoiwvia is, rom aRa mahmad xanis Semos-
evis dros ruseTi qarTl-kaxeTis samefos ver
daexmara. momxdaris gaTvaliswinebiT giorgi
XII pavel I-s sTxovda, neba daerTo piradad
miemarTa misTvis; 3. qarTl-kaxeTis mefe ru-
seTis imperators sTxovda mis mefed, xolo
daviT batoniSvilis taxtis memkvidred damt-
kicebas. giorgi XII aseve iTxovda qarTl-kaxe-
Tis samefoSi mefoba arasdros Sewyvetiliyo
da mis memkvidreebs `saukunod
`saukunod da Seuryev-
lad~~ emefaT; 4. ruseTis imperatorisgan mefe
lad
aseve iTxovda samiaTasian jars zarbaznebiT,
romlis Senaxvis xarjebi ruseTs unda gaeRo.
sainteresoa, rom mefe giorgi ruseTis im-
perators jars sTxovda `ukvdavad
`ukvdavad da sauku-
nod, vidre aRsasrulamde soflisa~;
soflisa~; 5. mefe
ruseTis imperators Seaxsenebda Zvel ambavs:
qarTl-kaxeTis samefoSi ruseTis jaris yof-
nis dros `avs kacebs~ jaris meTaurebTan ena
mihqondaT, ris gamoc qarTvelebsa da rusebs
Soris uTanxmoeba Camovardnila. am mware ga-
mocdilebidan gamomdinare, mefe giorgi ru-
seTis imperators sTxovda, qarTl-kaxeTis
samefoSi gamosagzavni jaris meTaurs ubr-
ZaneT, urTierToba mxolod CemTan hqondeso.
mefe imperators aseve sTxovda, rom ruseTis
jaris meTaurs uari ar eTqva qarTl-kaxeTis
samefos sazRvrebis dacvaze, xolo Tu mezo-
beli qveynis teritoriaze ruseTis jaris aleqsandre batoniSvili
Seyvana aucilebeli gaxdeboda, amis nebarT-
vas mefe sagangebod gamoiTxovda peterbur- fiodor rostopCins notis yvela punqtze
gidan; 6. Tu qarTl-kaxeTis samefos mtris Tavisi azri gamouTqvams. garsevan WavWavaZis
Tavdasxmis saSiSroeba Seeqmneboda, kavkasiis mirTmeuli nota aseTi Sinaarsisaa:
xazis mTavarsardals ufleba unda hqonoda 1. mefe giorgi iTxovda ruseTis jaris
peterburgTan SeuTanxmeblad gamoegzavna erTi korpusis (3.000 oficeri da jariskaci)
saqarTveloSi SvidiaTasiani jari, romlis gamogzavnas, romelic qarTl-kaxeTis same-
Sesanax xarjs mefe gaiRebda. foSi mudmivad unda darCeniliyo. jarisaT-
5. giorgi XII-is saTxovari punqtebi (1798 vis aucilebeli provianti ruseTis jaris
wlis 16 dekembris nota)
nota).. ruseTis saimperato- meTaurs Tavisi xarjiT unda Seesyida imave
ro kari realur daxmarebas ar apirebda. ami- fasebSi, ra fasebiTac sakveb produqts me-
tom iyo, rom 1798 wlis 16 dekembers garse- fis qveSevrdomebi yidulobdnen. Tu mtris
van WavWavaZem nota gadasca ruseTis imperiis Tavdasxmis SemTxvevaSi ruseTi qarTl-kax-
30
vaxtang guruli
eTis samefoSi kidev ufro did jars (7.000 imperatorma wminda anas ordeniT daajildo-
oficersa da jariskacs) gamoagzavnida, misi va. amasTan dakavSirebiT mefes Semdegi saTx-
Senaxvis xarjebs mefe gaiRebda. notis pirvel ovari hqonda: me roca taxtis memkvidre vi-
punqtze fiodor rostopCins aseTi rezo- yavi, ruseTis imperatorma wminda aleqsandr
lucia daudia: ebrZanos general-leitenant nevelis ordeniT damajildovao, iqneb inebos
kiseliovs saqarTveloSi gasagzavnad moamza- imperatorma da taxtis memkvidres wminda
dos egerTa erTi polki. aleqsandr nevelis ordeni uboZoso. mefe
2. qarTl-kaxeTis samefoSi jaris gamog- aseve iTxovda ioane batoniSvilis wminda anas
zavnasTan erTad mefe giorgi iTxovda 1784 ordeniT dajildovebas. notis meSvide punq-
wels ekaterina II-is mier erekle mefisaTvis tze rostopCins aseTi rezolucia daudia: es
naboZebi artileriis im nawilis gamogzavnas, sakiTxi gadawyvetilia kancleris moxsenebis
romelic Crdilo kavkasiaSi iyo CarCenili. pirveli punqtis mixedviT (kancleris romel
notis meore punqts rostopCinis Tanxmobis moxsenebazea saubari, miTiTebuli ar aris _
gamomxatveli rezolucia adevs; v. g.);
3. mefe giorgi iTxovda yarabaRis sax- 8. mefe giorgi iTxovda dedofal
anodan qarTl-kaxeTis samefoSi somexi mel- mariamisaTvis wminda ekaterines ordens.
iqebis gadmosaxlebaSi mxardaWeras. notis notis merve punqtze rostopCins aseTi
mesame punqtze rostopCinis mier dadebu- gadawyvetileba miuRia: aRiZras Suamdgom-
li rezolucia gvauwyebs, rom sakiTxi unda loba misi imperatorobiTi udidebulesobis
gadawyvetiliyo ruseTis imperiis kancleris winaSe;
moxsenebis mesame punqtis Tanaxmad (kancler- 9. mefe giorgi acxadebda, rom ruseTSi
is romel moxsenebazea saubari, miTiTebuli gavrcelebuli xmebi, TiTqos TbilisSi Savi
ar aris _ v. g.); Wiri mZvinvarebda, sinamdviles ar Seeferebo-
4. mefe giorgi iTxovda, rom qarTl- da (mecxre punqtze rostopCins rezolucia
kaxeTis mefis im Tavadebisa da aznaurebis ar daudia);
garda, romlebic moxsenebulni iyvnen geor- 10. mefe iTxovda saqarTvelodan gat-
gievskis traqtatSi, ruseTis saimperatoro anili wminda ninos jvris dabrunebas, ro-
karma Tavadad da aznaurad aravin cnos, Tu melic imxanad ruseTSi iyo daculi. notis
mefis sigeliT ar dasturdeboda maTi wode- meaTe punqtze rostopCins aseTi rezolu-
ba. notis meoTxe punqtze rostopCins aseTi cia daudia: gaarkvieT, sad inaxeba amJamad es
rezolucia daudia: sakiTxi gadawyvetilia jvari da momaxseneT;
kancleris moxsenebis meoTxe punqtis ZaliT 11. mefe giorgis surda gaego, rodis ga-
(kancleris romel moxsenebazea saubari, aqac nixileboda da gadawydeboda notaSi dasmuli
miTiTebuli ar aris _ v. g.); sakiTxebi. notis meTerTmete punqtze ros-
5. mefe giorgi iTxovda urmieli somxebi- topCins konkretuli pasuxi ar gaucia.
sa da sirielebis qarTl-kaxeTis samefoSi 6. ruseTis jaris Semosvla TbilisSi (1799
gadmosaxlebis uflebas. notis mexuTe punq- wlis 26 noemberi). 1799 wlis 18 ianvars garse-
tze rostopCins ase wauweria: gadawydes kan- van WavWavaZem qarTl-kaxeTis samefoSi jaris
cleris moxsenebis Tanaxmad (gaurkvevelia, gagzavnis TxovniT mimarTa ruseTis imperiis
kancleris romeli moxseneba igulisxmeba, _ sagareo saqmeTa kolegias. peterburgSi am-
v. g.); jerad yurad iRes qarTl-kaxeTis mefis Txov-
6. mefe giorgi madlobas uxdida ruseTis na. 1799 wlis 23 Tebervals imperatorma pavel
saimperatoro kars imis gamo, rom ruseTma I-ma xeli moawera reskripts kavkasiis xazis
iranis Sahs mosTxova ar SeWriliyo ruseTis mTavarsardal general-maior afanasi urakov-
vasalis, qarTl-kaxeTis samefos, sazRvreb- isadmi.. reskriptis Tanaxmad, kavkasiis xazis
isadmi
Si. notis meeqvse punqtze rostopCins aseTi mTavarsardals qarTl-kaxeTis samefoSi gas-
rezolucia daudia: es sakiTxi kancleris agzavnad egerTa erTi polki unda moemzade-
moxsenebaSi iyo ganxiluli (kancleris romel bina. jaris gamogzavnasTan erTad peterburg-
moxsenebas gulisxmobs, aqac gaurkvevelia, _ Si miRebuli iqna meore gadawyvetilebac: 1799
v. g.); wlis 18 aprils pavel I-ma xeli moawera si-
7. mefe giorgis cnoba miuRia, rom tax- gels, romlis ZaliTac ruseTis imperatorma
tis memkvidre daviT batoniSvili ruseTis daadastura qarTl-kaxeTis samefos taxtze
31
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
giorgi XII-is asvla, xolo daviT batoniSvili mixedviT miagebdnen imperators. lazarevTan
taxtis memkvidred cno. am proceduras iT- erTad saqarTveloSi gamoemgzavra kovalen-
valiswinebda 1783 wlis georgievskis traqta- skic.
tis mesame muxli. giorgi XII-Tvis pavel I-is 1799 wlis 20 oqtombers egerTa polki,
sigelisa da samefo investiturebis gadacema kazakTa mcirericxovan razmTan da gener-
daevala qarTl-kaxeTis samefos karze ruse- al-maior iakob fon gelvixis saartilerio
Tis imperiis sruluflebian warmomadgenlad batalionidan gamoyofil 4 savele zarba-
(ministrad) daniSnul piotr kovalenskis
kovalenskis.. zanTan erTad ivan lazarevis saerTo meTau-
1799 wlis ivlisis bolos kovalenski kavka- robiT mdinare Tergze gadmovida. gzis ume-
siis xazze (stanica naurSi) Cavida. iq mas tesi nawili polkma noembris TveSi, didTov-
daxvda 1799 wlis martSi general-maior afa- lobaSi, qarbuqsa da yinvaSi gamoiara. gzaze
nasi urakovis nacvlad kavkasiis xazis mTa- Seferxebebis gamo mgzavroba dagegmilze
varsardlad daniSnuli general-leitenanti met xans gagrZelda, amasobaSi jars sursaTi
karl knorringi
knorringi.. ugzoobis gamo kovalenskis gauTavda. generalma lazarevma gankarguleba
gasca provianti adgilobrivi mosaxleobis-
gan SeesyidaT. pirvel xanebSi qarTl-kaxeTis
samefo karma ruseTis jaris sursaTiT moma-
rageba ver uzrunvelyo. mogvianebiT duSeTSi
myofma vaxtang batoniSvilma ruseTis jars
sursaTi da urmebi gaugzavna, rusebma miiRes
80 wyvili xari. gzaze garkveuli manZilis gav-
lis Semdeg jars xvdeboda 50 cxeni. am dax-
marebam ruseTis jaris Tbilisisaken gadaadg-
ileba daaCqara.
1799 wlis 26 noembers, diliT adre,
Tbilisis mosaxleoba avlabris xidiT sofel
kukiisaken gaemarTa, raTa Sexvedrodnen mcx-
eTidan Tbilisisaken daZrul ruseTis jars.
larsidan momavali gza mcxeTasTan aragvs
kveTda, miuyveboda mtkvris marcxena napirs da
avWalis, didubisa da kukiis gavliT TbilisSi
Semodioda. giorgi XII rusul jars qalaqis
gareT Sexvda. Sexvedris momentSi TbilisSi
saartilerio saluti misces, dedaqalaqis
yvela eklesiis samreklodan zarebis reka
karl knoringi gaisma. Tbilisisaken daZrul jars win mefe
giorgi XII, general-maiori ivan lazarevi da
TbilisSi gamomgzavreba, iseve, rogorc eger- qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis impe-
Ta polkis gamogzavna, sakmao xniT Seferxda. riis ministri piotr kovalenski mouZRodnen.
rogorc iqna, qarTulma mxarem kavkasiis xa- ruseTis jari TbilisSi CuRureTisa da avla-
zidan saqarTveloSi momavali gzis (larsi- bris gavliT, avlabrisave xidiT Semovida.
stefanwminda-duSeTis monakveTis) SekeTeba 7. giorgi XII-is koronacia (1799 wlis 12
SeZlo. 1799 wlis 12 oqtombrisaTvis gza moz- dekemberi). ruseTis imperator pavel I-is 1799
dokidan Tbilisamde mzad iyo. 1799 wlis 13 wlis 18 aprilis sigelisa da samefo inves-
oqtombers kavkasiis xazis mTavarsardal- ma titurebis TbilisSi Camotanis Semdeg unda
karl knoringma egerTa polkis meTaur gener- gamarTuliyo giorgi XII-is sazeimo koronacia.
al-maior ivan lazarevs ubrZana 20 oqtombers koronaciamde ramdenime dRiT adre samefo
mdinare Tergze gadasuliyo da Tbilisisaken regaliebi mefis rezidenciaSi gadaitanes.
gaegrZelebina gza. ivan lazarevs nabrZanebi 1799 wlis 5 dekembers rusi oficeri egerTa
hqonda TbilisSi Casvlisas qarTl-kaxeTis polkisagan gamoyofili sapatio yaraulis
mefe giorgi XII-Tvis iseTive samxedro pativi TanxlebiT mefis rezidenciisaken (bebuTo-
miego, rogorsac rusuli samxedro wesdebis vis saxlisaken) gaemarTa. msvlelobas uamravi
32
vaxtang guruli
33
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
34
vaxtang guruli
35
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
abas mirza baqos xanis winaaRmdeg salaSqrod iranis Sahma irwmuna ruseTis dazvervis mier
emzadeboda. swored am dros abas mirzas gavrcelebuli xmebi da ruseTis imperatoris
banakSi gamocxadda aleqsandre batoniSvili.
batoniSvili. mier gagzavnili saCuqrebi didi pompezuro-
ZmasTan, giorgi XII-Tan, dapirispirebuli ba- biT miiRo. sazeimo ceremonialze ar waukiTx-
toniSvilis misvliT abas mirza kmayofili avT pavel I-is mier feThi alisaTvis gagza-
darCa. aleqsandre batoniSvilma abas mirzas vnili sigeli, radgan ruseTis imperatori mas
sTxova, jari qarTl-kaxeTis samefos saz- Sahad ar moixseniebda.
RvarTan, gogCis tbis midamoebSi, ganelagebi- sanam iranis Sahi ruseTTan urTierTo-
na. aq iranis laSqars SeuerTdeboda ganjisa bas arkvevda, abas mirza samxreT-aRmosavleT
da yarabaRis xanebis laSqari da qarTl-kax- kavkasiis damorCilebas cdilobda. 1800 wlis
eTis samefos winaaRmdeg moqmedebaze SeTanx- ivnisSi abas mirzam TbilisSi elCi gamogza-
mdebodnen. 1800 wlis 30 ivliss aleqsandre vna, romelsac giorgi XII-Tvis Sahis firmani
batoniSvili dedas, darejan dedofals,
dedofals, swer- unda gadaeca. abas mirzas elCi TbilisSi 11
da: iranis laSqari erevnis cixesTan idga, am ivniss Camovida. giorgi XII-s ver gadaewyvita,
laSqarTan erTad Svidi dRis Semdeg gogCis rogor mieRo elCi. piotr kovalenskisTan
tbis midamoebSi gamoCndeboda da, Tu uflis TaTbiris Semdeg gadawyda, rom elCi ruseTis
neba iqneboda, RvTismSoblis miZinebis dRi- ministris rezidenciaSi mieRoT. amiT mefe
saTvis aleqsandre iranis laSqriT TbilisSi giorgi ruseTis imperatoris erTgulebas
Semovidoda. TbilisSi gavrcelda xmebi, rom daamtkicebda. elCis miReba 15 ivniss dain-
Sahis sardali suleimani erevanSi misvlis iSna. 14 ivniss elCTan gamocxadda ori mox-
Semdeg giorgi XII-s ruseTis mfarvelobis ele _ erTi qarTl-kaxeTis mefisa, meore _
uaryofas da iranis xelisuflebis uzenae- ruseTis ministrisa, romelTac stumari meo-
sobis aRiarebas mosTxovda. Seqmnil viTare- re dRisaTvis audenciaze miiwvies. darbazSi,
baSi yarabaRis xani ibrahimi da ganjis xani sadac audiencia Sedga, sagangebod Seitanes
javadi qarTl-kaxeTis mefes iranis Sahis mor- imperator pavel I-is suraTi. piotr kovalen-
Cilebisaken mouwodebdnen. miuxedavad imisa, skis garda, audenciaze imyofebodnen egerTa
rom iranidan TbilisSi sagangaSo cnobebi mo- polkis meTauri general-maiori ivan laza-
dioda, abas mirzas warumatebeli laSqroba revi polkis Stabisa da ufrosi oficrebis
giorgi XII-sa da piotr kovalenskis afiqre- TanxlebiT. rezidenciasTan ganlagda egerTa
binebda, rom Sahi qarTl-kaxeTis winaaRmdeg polkis erTi aseuli. misalmebis Semdeg el-
farTomasStabian oms ver daiwyebda. marT- Cma giorgi XII-s gadasca iranis Sahis firmani.
lac, feThi ali varaudobda: qarTl-kaxeTis mefe elCs dahpirda, rom firmans waikiTxavda
samefoSi gamogzavnil ruseTis mcirericxo- da pasuxsac Seatyobinebda. elCma mefes ga-
van jars did safrTxes uqmnida mtrulad gan- nucxada, rom surda, mas pirispir da said-
wyobili xalxebi da qveynebi (muslimuri sa- umlod molaparakeboda. giorgi XII-m elCis
myaro _ v. g.), xolo saSiSroebis SemTxvevaSi survili ar Seiwynara da iqve auwya: ruseTis
ruseTidan damxmare jaris mosvla dagvian- ministris gareSe iranis elCTan saidumlo
deboda, rac qarTl-kaxeTidan ruseTis ja- molaparakebas ar gamarTavda. elCi Seecada
ris gawvevis mizezi unda gamxdariyo. cxadia, gamosavali epova da mefes moaxsena: CemTvis
aseT SemTxvevaSi iranis Sahi radikaluri mo- didi pativia molaparakeba vawarmoo ruseTis
qmedebebisagan dromde Tavs Seikavebda. Sahs ministris TandaswrebiT, oRond im pirobiT,
aseTi azri ganumtkica ruseTis dazvervis Tu molaparakebas kidev sxva vinme ar daes-
mier gavrcelebulma cru xmebma, rom qarTl- wrebao. diplomatisaTvis damaxasiaTebeli
kaxeTis samefoSi Semosuli ruseTis mcir- moqnilobiT iranis elCma giorgi XII-s agrZno-
ericxovani jari mxolod maRali rangis mox- bina, rom iranis Sahi aRSfoTebuli iyo misi
elis, piotr kovalenskis, gamcilebeli razmi politikiT. elCma mefes isic ganucxada, rom
iyo. ruseTis dazverva aseve avrcelebda misi mbrZanebeli gakvirvebuli iyo, ori wlis
xmebs, rom kovalenskis mizani iyo daedgina, ganmavlobaSi qarTl-kaxeTis mefes masTan
damaskodan saiT gaemarTeboda safrangeTis aranairi urTierToba ratom ar hqonia. da
jari. Tu osmaleTis sulTani anatoliaSi bolos, iranis elCma imedi gamoTqva, firmanis
frangebis SeWras win ver aRudgeboda, ru- wakiTxvis Semdeg qarTl-kaxeTis mefe iranis
seTi osmaleTs didi jariT daexmareboda. Sahis survilebsa da moTxovnebs Seasruleb-
36
vaxtang guruli
da. amis Semdeg giorgi XII-m sityviT mimarTa Cilebis Semdeg abas mirza didi laSqriT
elCs: mamaCemi, qarTl-kaxeTis gardacvlili (30.000 mebrZoli) urCi xanebis damorCilebas
mefe, 1783 wels ruseTis imperiis mfarvelo- gaargZelebda. iranis Sahi mefe giorgis ur-
baSi Sevida da me ara maqvs ufleba ruseTis Cevda taxtis memkvidre daviTi abas mirzas-
imperatoris nebis gareSe romelime sxva qvey- Tan mZevlad gaegzavna, riTac mefe iranis
nis moTxovna Sevasruloo. mefem elCs aseve mbrZaneblisadmi uqveSevrdomiles ganwyobas
ganucxada, rom iranTan urTierToba Cabareb- gamoxatavda. audienciis dasrulebis Semdeg
uli aqvs misi imperatorobiTi udidebuleso- waikiTxes erevnis xanis werilic. xani werda:
bis sruluflebian warmomadgenels, ministr `aqamde iransa da saqarTvelos (qarTl-kaxeTs
piotr kovalenskis da qarTl-kaxeTis mefis _ v. g.) Soris gankerZoeba da gansxvaveba ar
movaleoba iyo iranTan urTierTobac masTan iyo da momavalSic ar iqneba~. xani mefe gior-
SeeTanxmebina. giorgi XII-is sityvis Semdeg gis urCevda Zma an Svili mdidruli saCuqre-
elCs mimarTa kovalenskim. ruseTis ministrma biT iranis SahisTvis gaegzavna da amiT gadae-
daadastura pavel I-is keTilganwyoba iranis rCina samefo da Tavisi Tavi.
Sahisadmi da amave dros aRniSna: me ar vicnob TbilisSi iranis elCis Camosvlam da Sahis
Sahis firmanis Sinaarss da, Tu misi gacnobis firmanma giorgi XII daarwmuna, rom aucile-
pativs damdebT, siamovnebiT mogaxsenebT Cems beli iyo omisaTvis seriozulad momzadeba.
azrso. iranis elCma ganacxada, rom aseTi 1800 wlis 4 agvistos piotr kovalenski peter-
uflebamosileba mas ar hqonda. burgSi gagzavnil erT-erT moxsenebaSi wer-
abas mirzas mier gamogzavnil elCTan er- da, rom erevnis saxanoSi abas mirzas laSqris
Tad TbilisSi Camovida erevnis xanis elCic, gamoCenam TbilisSi didi SiSianoba gamoi-
romelic giorgi XII-s iranis Sahis morCilebis wvia, muslimebiT dasaxlebul saqarTvelos
gamocxadebas urCevda. xanis elCma isic samxreT provinciebSic (borCaloSi, yazaxSi,
dasZina, rom qarTl-kaxeTi iranis Sahis sam- SamSadiluSi) ar iyo simSvide. TbilisSi ar
flobelo iyo da amitom winaaRmdegobas azri iyo TavdacvisaTvis aucilebeli SeiaraReba,
ar hqonda. erevnis xanis elCis Tavxedobam ar arsebobda organizebuli samxedro Zala,
mefe giorgi imdenad gamoiyvana mdgomareobi- rac aZlierebda panikas mosaxleobaSi. yove-
dan, rom pasuxis gacemac ver moaxerxa. elCs live amas Tan erTvoda uTanxmoeba samefo
upasuxa kovalenskim: Tqven TiTqos sruliad saxlSi _ darejan dedoflisa da Zmebis da-
dagaviwydaT, rom qarTl-kaxeTis mefe ruse- pirispireba mefe giorgisTan. Tavdacvis or-
Tis imperatoris mfarvelobaSia, girCevT, ganizebis mizniT giorgi XII-m piotr kovalen-
xSirad gaixsenoT es da darwmunebuli iyaviT, skis TavmjdomareobiT rusi samxedroebisa-
rom ruseTis xelmwife ase advilad ar miato- gan Seqmna sabWo
sabWo,, romlis wevradac miwveuli
vebs Tavis mfarvelobaSi myofs. amaze erev- iyo ioane batoniSvili.
batoniSvili. jer kidev 1800 wlis
nis xanis elCma upasuxa: darwmunebuli var, 18 ivniss kovalenski peterburgSi gagzavnil
yvelaferi ase iqneba, mefes rCevas mxolod moxsenebaSi werda, rom giorgi XII-s iranis
imitom vaZlev, rom iranis didi laSqari qa- Tavdasxmis SemTxvevaSi omisaTvis aucile-
rTl-kaxeTis sazRvrebs uaxlovdebao. elCs beli arc finansebi eqneboda da arc jari
isev kovalenskim upasuxa: ruseTs aqaur qvey- eyoleboda. moxsenebaSi aRniSnuli iyo, rom
nebSi mtrebi ara hyavs da amitom aravisze omis SemTxvevaSi qarTl-kaxeTis mefe ruse-
Tavdasxmas ar apirebs, magram Tu mis mfarv- Tis daxmarebis imedad iyo. kovalenski kavka-
elobaSi myof qveyanas vinme Tavs daesxmeba, siis xazis mTavarsardal karl knoringsa da
ruseTi mis winaaRmdeg sabrZolvelad Zalebs ruseTis imperiis sagareo saqmeTa kolegias
gamonaxavso. erevnis xanis elCi amis Semde- sTxovda miTiTebas, rogor emoqmeda Seqmnil
gac ar dacxra da giorgi XII-s kvlav Sahis viTarebaSi. Tavis mxriv, giorgi XII kavkasiis
moTxovnebis Sesruleba urCia. gabrazebulma xazis mTavarsardals ruseTis jaris axali
kovalenskim erevnis xanis elCs miaZaxa: `mov-
`mov- kontingentis gamogzavnas sTxovda. 1800 wlis
ides da waiRos!~
waiRos! 24 ivniss knoringma giorgi XII-is Txovnis Ses-
audenciis dasrulebis Semdeg mefe gior- axeb imperator pavel I-s moaxsena. kavkasiis
gim da piotr kovalenskim waikiTxes iranis xazis mTavarsardals, kovalenskis garda,
Sahis firmani da abas mirzas werili. iranis Tbilisidan cnobebs awvdida egerTa polkis
mbrZanebeli werda, rom azerbaijanis damor- meTauri general-maiori ivan lazarevi. 1800
37
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
wlis 4 agvistos lazarevi knorings swerda: Si winaswari ganzraxviT Seaferxa xois xanis
`aq Sinaareulobaa. yvela Relavs, yvela garb- mier gamoyofilma megzurma. didi wvalebis
is qalaqidan.~ Semdeg xoisa da gilianis gavliT 1800 wlis 8
11. ruseT-iranis urTierToba da qarTl- maiss merabovi enzelSi Cavida, saidanac baqos,
kaxeTis samefo. peterburgSi piotr kovalen- Semaxiis, nuxisa da ganjis gavliT 1800 wlis
skisa da karl knorringis moxsenebebs anga- ivlisSi TbilisSi CamoaRwia. 1800 wlis 27
riSi gauwies. 1800 wlis 10 ivliss kavkasiis ivliss merabovma moxseneba warudgina kova-
xazis mTavarsardalma miiRo imperatoris lenskis, romelsac Tan daurTo iranis vezir
reskripti, romlis Sinaarsi aseTi iyo: 1. qa- ibrahimis werilis rusuli Targmani. werili
rTl-kaxeTis samefoSi gasagzavnad saswrafod exeboda iranis Sahis pozicias qarTl-kaxeTis
unda moemzadebinaT dragunTa 5 eskadroni; 2. samefoSi ruseTis jaris SemosvlasTan daka-
dragunTa eskadronebi unda gamoeyoT puS- vSirebiT. iranis veziri werda: `yvelasaTvis
kinisa da obreskovis polkebidan, romlebic cnobilia WeSmaritebaa, rom mas Semdeg, rac
kavkasiis xazis centralur monakveTze iyvnen dedamiwa oTx nawilad gaiyo, qarTli, kaxeTi
ganlagebuli; 3. dragunTa 5 eskadrons unda da Tbilisi Sedioda iranis saxelmwifoSi.
damateboda kavkasiis xazis centralur mon- maTi mosaxleoba mudam emorCileboda iranis
akveTze ganlagebuli qveiTi jaris 2 polki, Sahebs da isini ruseTis mflobelobaSi aras-
grenaderTa 2 batalioni, da lixaCevis eger- dros ar yofilan. TviTmpyrobeli xelmwifis
Ta polkis 1 batalioni. sul qarTl-kaxeTis mahmad xanis (aRa mahmad xanis _ v. g.) Taname-
samefoSi unda gamogzavniliyo dragunTa 10 drove mefe ereklem gadawyvita Camoscile-
eskadroni da qveiTTa 9 batalioni, artile- boda Tavis mflobelebs da mihkedleboda
ria Sesabamisi momsaxure personaliT. qarTl- iranis mters (ruseTs _ v. g.). TqvenTvis, ra
kaxeTSi gamosagzavni jaris sardloba dava- Tqma unda, cnobilia, aseTi moqmedebisaTvis
lebuli hqonda kavkasiis xazis mTavarsardal rac daimsaxura mefe ereklem, _ Tavs daatyda
general-leitenant karl knorings. 1800 wlis xelmwifis (aRa mahmad xanis _ v. g.) risxva da
10 ivliss imperatori pavel I karl knor- didi ubedureba. mosaxleoba an daxoces, an
ings swerda: `qarTl-kaxeTis samefos dasaca- tyved aiyvanes, qveyana ki miwasTan gaaswores.
vad Cvenma winaswarma samzadisma iranis Sahi iranSi yvelasaTvis cnobilia, Tu ra didi si-
SeiZleba aiZulos xeli aiRos ganzraxvaze, brZniTa da mSvidobismoyvareobiT amcno ru-
xolo qarTl-kaxeTis mefe _ gaagrZelos mo- seTis monarqma (pavel I-ma _ v. g.) qveynierebas
laparakeba abas mirzasTan, raTa gaarkvios Tavisi mefobis dawyeba. magram misi impera-
misi moTxovnebi. iqneb Sahs dapyroba arc torobiTi udidebulesobis survili _ mos-
surs da mxolod is unda, rom qarTl-kaxeTis pos saukuneebis ganmavlobaSi damkvidrebuli
mefe mezoblebTan omSi daexmaros mas. am Sem- ufleba da upiratesoba _ sulac ar emsaxure-
TxvevaSi SeTanxmeba SeiZleba Cveni mxridan sa- ba saxelmwifos Rirsebisa da pativis SenarCu-
brZolo moqmedebebis gareSe~. nebas.~ savsebiT cxadi iyo, Tu risi Tqma sur-
pavel I-is 1800 wlis 10 ivlisis reskrip- da iranis vezirs: qarTl-kaxeTis samefos ru-
ti knorringisadmi am ukanasknelma maSin mi- seTis mfarvelobaSi Sesvla da saqarTveloSi
iRo, rodesac kovalenskis mier iranSi gagza- ruseTis jaris gamogzavna iranis uflebebis
vnili poruCiki merabovi TbilisSi dabrunda. Selaxvas niSnavda, mTavar damnaSaved ki ira-
merabovi Tbilisidan 1800 wlis 16 Tebervals nis veziri erekle II-s miiCnevda. igi werda:
gavida da TeiranSi mxolod 17 aprils CaaR- `ra Rirsebis matarebelia mefe erekles pi-
wia. Teiranidan igi 27 aprils gamoemgzavra. robebi (georgievskis traqtatis pirobebi _ v.
1800 wlis 28 aprils iranis Sahi feThi ali g.)? ra pativiscemas unda imsaxurebdes mefis
didi laSqriT (50.000 mebrZoli) xorasanSi Se- xelmowera? magaliTad, ruseTSi mcxovreb
vida. laSqris birTvs Seadgenda 20.000 rCeu- erT-erT xalxs iranis mflobelobaSi Sesvla
li cxenosani. iranis laSqris sust mxares rom moewadinebina da iranTan traqtati dae-
warmoadgenda artileriis simcire (iranis do, eqneboda ki Zala aseT garigebas? es xalxi
Sahis artilerias Seadgenda aRa mahmad xanis araviTar SemTxvevaSi ar CaiTvleboda iranis
mier Tbilisidan waRebuli 8 zarbazani) da mflobelobaSi myofad. mefe erekles dros
proviantis uqonloba. yovelive es merabovs iranSi ar iyo umaRlesi xelisufali (Sahi _
Seutyvia. Teiranidan gamosuli merabovi gza- v. g.), riTac isargebla mefem da sruliad ru-
38
vaxtang guruli
39
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
40
vaxtang guruli
da. TbilisSi simSvidem sabolood mas Semdeg yazaxisa-SamSadilus TaTrebis jariT _ ale-
daisadgura, rac miRebuli iqna dadasture- qsandre batoniSvils
batoniSvils;; 2. samxreT-dasavleTi-
buli cnoba, rom abas mirzam ukan daixia da dan (axalcixis safaSodan) osmalTa jariT _
arcTu ise mravalricxovani laSqari (erTi suleiman faSas; 3. samxreT-aRmosavleTidan
cnobiT, 7.000 _ 10.000, sxva cnobiT, 12.000 (War-belaqnidan) lekTa jariT _ omar xans xans..
mebrZoli) mdinare araqsis marjvena napirze 1800 wlis 8 seqtembers lazarevi Tbilisis
gadaiyvana. kidev ufro damamSvidebeli iyo aRebis gegmis Sesaxeb knorings moaxsenebda:
cnoba imis Sesaxeb, rom abas mirzas jari cu- `darwmunebuli var, rom es gegma mxolod
dad iyo SeiaraRebuli (zogierT molaSqres qaRaldze iarsebebs. vicnob adgilobrivi
mxolod xelketebi hqonda), iranelebs isev xalxis silaCres da darwmunibuli var, mowi-
mxolod 4 zarbazani gaaCndaT, proviantis naaRmdegis mcire Zalis gamoCenis SemTxveva-
maragi ki mTlianad amowuruli hqondaT. Sic ki isini saxlebidan gaiqcevian da xeobebs
13. ruseTis jaris damatebiTi kontin- Seafareben Tavs, riTac gaaxareben Tavxed da
gentis Semosvla TbillisSi (1800 wlis 23 arafris maqnis mowinaaRmdeges~.
seqtemberi). sagareo safrTxis droebiT Ta- giorgi XII-m 1800 wlis 29 da 31 agvis-
vidan aSorebam ver gaaumjobesa Sinapoliti- tos werilebi gaugzavna kavkasiis xazis mTa-
kuri viTareba _ samefo saxlSi dapirispireba varsardal karl knorings da saswrafod ru-
grZeldeboda. aleqsandre batoniSvilis abas seTis jaris damatebiTi kontingentis (6.000
mirzas banakSi gamoCenam imedebi Causaxa dare- mebrZolis) gamogzavna sTxova. 1800 wlis 9
jan dedofalsa da mis vaJebs: iulon, vaxtang, seqtembers knorringi lazarevs werda: mefes
mirian batoniSvilebs, maT momxre Tavadebs. Caagone, rom saqarTveloSi ruseTis jari
darejan dedofali da misi Svilebi kargad gamoigzavneba droebiT, mtris mosagerie-
sargeblobdnen imiT, rom giorgi XII-is janmr- blad, Semdeg ki mefem unda izrunos sakuTari
Teloba sul ufro da ufro uaresdeboda. jaris SeqmnisaTvis, mefes Tavisuflad Seu-
mefe iSviaTad Cndeboda uaxloes garemocv- Zlia jaris (5.000 mebrZolis) Senaxva. amasTan
asTanac ki. darejan dedofalma da batoniS- erTad, knoringma giorgi XII-s acnoba: impera-
vilebma urTierToba gawyvites mefesTan. torma mibrZana, jarTan erTad gamovemgzavro
TavianT saufliswuloebSi mokalaTebuli ba- saqarTveloSi mxolod maSin, roca safrTxe
toniSvilebi, pirvel rigSi, iuloni da vax- gaCndeba. mas Semdeg, rac abas mirzam ukan
tangi, Tavs uyridnen giorgi XII-is mowinaaR- daixia da mdinare araqsis meore napirze gada-
mdegeebs. ivan lazarevi 1800 wlis 25 agvis- vida, saqarTveloSi jaris adre dagegmilTan
tos karl knorings moaxsenebda im Ria da- SedarebiT Semcirebuli raodenobis (3.000 qve-
pirispirebis Sesaxeb, romelic qarTl-kaxeTis iTis) gamogzavnac ikmarebdao. cxadia, giorgi
samefo saxlSi arsebobda. generali aRniS- XII aseTi gadawyvetilebiT ukmayofilo darCa.
navda, rom darejan dedofali da batoniS- 1800 wlis 8 seqtembers mefe giorgi karl
vilebi cdilobdnen mefis mowinaaRmdegeebSi knorings swerda: mteri mravalricxovania da
amboxisa da uwesrigobisaken miswrafeba gaeR- igi mudmivad mzad aris Cvens gasanadgurebla-
vivebinaT, Cqarobdnen rogorme moeswroT Ta- do. mefe dabejiTebiT iTxovda qarTl-kaxeT-
vianTi `boroti Canafiqris~ ganxorcieleba. Si ruseTis jaris didi kontingentis (6.000
1800 wlis 31 agvistos lazarevi knorings mebrZolis) gamogzavnas. jaris gamogzavna ki
moaxsenebda: darejan dedofalsa da batoniS- marTlac gadaudebeli iyo, radgan dro 1800
vilebs imedi Causaxa iranis Sahis firmanma, wlis ivnisidan seqtembris CaTvliT yvelaze
romelic aleqsandre batoniSvils qarTl- xelsayreli iyo Crdilo kavkasiidan qarTl-
kaxeTis samefo taxtze misi uflebebis dac- kaxeTis samefoSi jarebis gamosagzavnad. isic
vas hpirdeboda. moxsenebaSi aseve aRniSnuli cxadi iyo, rom ruseTis jari TbilisSi manam
iyo, rom Sahs aleqsandre batoniSvilisaTvis unda Camosuliyo, sanam iranis jari Tbilisze
xanis tituli da Zvirfasi saCuqrebi uboZe- daiZvreboda.
bia. lazarevs isic Seutyvia, rom aleqsan- 1800 wlis agvistoSi qarTl-kaxeTis same-
dres iranis mbrZaneblisagan Tbilisis aRebis foSi gamosagzavni ruseTis jaris qveiTTa
gegmac miuRia. gegmis Tanaxmad, TbilisisaT- polkis meTaurad dainiSna general-maiori
vis sami mxridan und SeetiaT: 1. samxreTidan vasili guliakovi
guliakovi.. 1800 wlis 14 agvistos
(ganjisa da erevnis saxanoebidan) iranisa da karl knorringi ivan lazarevs swerda, rom
41
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
42
vaxtang guruli
brZolis dawyebis SemTxvevaSi ruseTis jars I-s peterburgSi omar xanis elCis gagzavnis
Tbilisidan kavkasiis xazze gaeyvana. nebarTva sTxova. imave werilSi knorringi
15. piotr kovalenskis gawveva Tbilisi- imperators acnobebda, rom giiorgi XII omar
dan.. karl knorings da Sesabamisad, ruseTis
dan xans wliurad 5.000 maneTs uxdida, raTa same-
saimperatoro kars, utyuari cnobebi hqon- fosaTvis lekTa Tavdasxma aecilebina. pe-
daT imis Sesaxeb, rom samefo saxlSi uTanx- terburgSi ase gansajes: omar xanis mfarvel-
moebis paralelurad sul ufro Zlierdebo- obaSi miRebiT qarTl-kaxeTis samefo lekTa
da uTanxmoeba giorgi XII-sa da qarTl-kaxeTis gamanadgurebel laSqrobebs aicilebda Ta-
samefos karze ruseTis sruluflebian war- vidan. 1800 wlis 26 agvistos pavel I-ma xeli
momadgenels (ministrs) piotr kovalenskis moawera reskripts knorringisadmi, romelic
Soris. jer kidev 1800 wlis 11 ivliss impera- kavkasiis xazis mTavarsardals nebas rTavda,
torma pavel I-ma sagareo saqmeTa kolegias omar xanis elCi petarburgSi gaegzavna. es
mimarTa: `ver vxedav qarTl-kaxeTis samefoSi reskripti kavkasiis xazze maSin mivida, roca
Cveni ministris yofnis aucileblobas, gibr- omar xani ukve qarTl-kaxeTis samefos saz-
ZanebT, saxelmwifo mrCeveli kovalenski mox- RvrebSi iyo SemoWrili.
eleebiTurT gamoiwvioT, xolo Cveni qveSevr- 16.. omar xanis Semoseva. kakabeTis brZola
16
domebis saqmeebi CaabaroT Cvens generalur (1800 wlis 7 noemberi). 1800 wlis 24 agvistos
konsuls sparseTSi, sasamarTlo mrCevel ivan lazarevi karl knorings moaxsenebda:
skibinevskis. qarTl-kaxeTis mefe yvela saq- omar xani, romelsac SeuerTdnen yaziyu-
mis Sesaxeb, romlebic mas Cvens karTan (saim- muxis xani da Crdilo kavkasiis sxva muslimi
peratoro karTan _ v. g.) eqneba, daukavSirdes mflobelebi, gaerTianebuli laSqriT sofel
kavkasiis xazze Cveni jarebis mTavar meTaurs belaqanSi Sevida. lazarevma, cxadia, saqmis
(kavkasiis xazis mTavarsardals _ v. g.) an im kursSi Caayena giorgi XII-c. mefem rus gener-
jaris meTaurs (general-maior lazarevs _ v. als sTxova orive batalioniT belaqnisaken
g.), romelic misi umaRlesobis samflobelo- daZruliyo. lazarevi belaqanSi omar xanis
Si imyofeba“. kovalenskim mimdinare saqmeebi laSqris Sesvlas did mniSvnelobas ar aniWeb-
lazarevs, xolo imperatorisagan miRebuli da. igi mefes arwmunebda: laSqrobis dawyebis
brZanebebi, reskriptebi, sxvadasxva instan- dros omar xans ar ecodineboda abas mirzas
ciidan miRebuli instruqciebi da mis gank- ukandaxevisa da saqarTveloSi ruseTis ja-
argulebaSi arsebuli fuli knorings Caaba- ris axali kontingentis gamogzavnis ambavi
ra. piotr kovalenskim Tbilisi 1800 wlis 3 da roca amas Seityobs, laSqrobis dawyebas
agvistos datova. Tbilisidan wasvlis Semdeg, ver gabedavso. rogorc Cans, lazarevi mTlad
1800 wlis 21 agvistos, kovalenskim, ruseTis darwmunebuli ar iyo, rom movlenebi zustad
imperiis sagareo saqmeTa kolegiis aziis de- ase ganviTardeboda. amitom iyo, rom genera-
partamentis gavlenian moxeles, saidumlo li mefes urCevda: TbilisSi aRdgeniT samuS-
mrCevelsa da imperator pavel I-is ndobiT aoebze myofi qiziyis soflebis mosaxleoba
aRWurvil sergei laSqarevs werili gaugzavna Sin gaeSva, raTa omar xanis Semosevis SemTx-
da qarTl-kaxeTis samefoSi ruseTis jaris vevaSi samefos sazRvrebi daecvaT. lazarevma
damatebiTi kontingentis gagzavnis aucile- mefes aseve sTxova kaxeTis laSqari (2.000 me-
bloba dausabuTa. brZoli) alaznis marjvena napiris gaswvriv
1800 wlis zafxulsa da Semodgomaze ganelagebina. qarTuli jaris dasaxmareblad
qarTl-kaxeTis samefosaTvis did safrTxes daiZvreboda ori rusuli batalioni ar-
warmoadgenda avariis xani omari
omari.. omar xani tileriiTurT. generali mefes dabejiTebiT
udaod niWieri, gabeduli, mamaci adamiani iyo, sTxovda, ruseTis jarisaTvis provianti mo-
SeeZlo yvela viTarebaSi sargebeli enaxa. am- emzadebina.
jeradac omar xani ormag TamaSs eweoda: erTi 1800 wlis 8 seqtembers siRnaRSi myof-
mxriv, kavkasiis xazis mTavarsardal karl ma batoniSvilma bagratma mamas omar xanis
knorings ruseTis imperiis mfarvelobaSi Ses- laSqris moaxloeba Seatyobina. batoniSvili
vlaSi Tanadgomas sTxovda da, meores mxriv, imasac swerda, rom gadawyda, jari ar dae-
imavdroulad ruseTis mfarvelobaSi myofi nawilebinaT da siRnaRis cixeSi gamagrebuli-
qarTl-kaxeTis samefos dasarbevad emzade- yvnen. qaziyis mosaxleoba mefes taxtis mem-
boda. 1800 wlis 3 agvistos knoringma pavel kvidre daviT batoniSvilis maTTan gagzavnas
43
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sTxovda. bagrat batoniSvili tyviisa da To- ruseTis jaris egerTa (qveiTTa) erTi pol-
fis wamlis naklebobas uCioda da daxmarebas ki da 60 kazaki general-maior ivan lazare-
mamisagan eloda. 1800 wlis 27 seqtembers ori vis meTaurobiT. jer kidev 1800 wlis 12 oq-
rusuli batalioniT generalma ivan lazarev- tombers siRnaRSi myofi bagrat batoniSvili
ma Tbilisi datova da qiziyisaken daiZra. man lazarevs acnobebda, rom omar xani Tavisi
TbilisSi wesrigis dasacavad polkovnik pavel laSqriT alaznis marcxena sanapiroze sofel
kariaginis razmi datova da Tanac mefes sTxo- urdos fonTan idga. bagrat batoniSvili
va: polkovnik kariaginisaTvis daedasturebi- generals sTxovda, rac SeiZleba swrafad mi-
na, rom mas ufleba hqonda mTeli simkacriT suliyo siRnaRis garnizonis dasaxmareblad,
aRekveTa yovelgvari uwesrigoba. lazarevi Tanac proviantiT rusuli polkis uzrun-
winaaRmdegi iyo omar xanTan sabrZolvelad velyofas hpirdeboda. 1800 wlis oqtombris
yazaxis muslimi mosaxleobis laSqari gamo- Sua xanebSi omar xanma batoniSvil daviTs
eyvanaT. generali werda, rom Tu es aucile- werili gamougzavna, romelSic qarTl-kaxe-
beli gaxdeboda, maSin yazaxis mosaxleobisaT- Tis samefoze misi laSqrobis mizezs uxsnida.
vis mZevlebi unda gamoerTmiaT da TbilisSi avariis xani werda, rom qarTl-kaxeTis same-
CamoeyvanaT. rusi generlis azriT, ajobebda fos dalaSqvra mxolod imitom gadaewyvita,
yazaxSi laSqris Sesakrebad Tavadi solomon rom mas mefe giorgim xarkis gadaxdis piroba
avaliSvili gaegzavnaT. lazarevs imedi hqon- samjer misca, magram samivejer moutyuebia.
da, rom duSeTSi myofi vaxtang batoniSvilic omar xani pirobas debda, rom Tu mefe xarks
daaxmardaT Tavis laSqars. gadaixdida, laSqrobas Sewyvetda. omar xani
1800 wlis 6 oqtombrs ivan lazarevi karl mefe giorgis aseve acnobebda, rom ori dRis
knorings moaxsenebda, rom omar xani sofel Semdeg mis banakSi aleqsandre batoniSvili
belaqnidan ganjisaken apirebda galaSqrebas, mividoda, romelsac ukve miRebuli hqonda
raTa ganjis xani javadi taxtidan gadaey- iranis Sahis firmani. rogorc avariis xani
enebina. Semdgom ivan lazarevma miiRo cno- swerda, iranis Sahi aleqsandre batoniSvils
ba, rom omar xani alaznis marcxena napirze jariTa da proviantiT daxmarebas aRuTq-
dabanakda. omar xanis banakSi aleqsandre ba- vamda. cxadi iyo, rom omar xani giorgi XII-is
toniSvilis gamoCenas elodnen. am droisT- daSinebas cdilobda. iranis Sahi aleqsandre
vis atoniSvils dakarguli hqonda imedi, batoniSvils jariTa da proviantiT daxmare-
rom abas mirzas Tbilisze salaSqrod daiyo- bas ar dapirebia. Sahs rom daxmareba SesZle-
liebda. amitom iyo, rom man abas mirzas bana- boda, pirvel rigSi, abas mirzas laSqars
ki datova da yarabaRis xanTan qalaq SuSaSi gaaZlierebda. daviT batoniSvilma zustad
gadavida. SuSaSi aleqsandre batoniSvilTan amoicno werilis mizani. aranairi seriozuli
gamocxadda omar xanis sardali da batoniS- samxedro Zala aleqsandre batoniSvils ar
vili xanis banakSi miiwvia. garkveuli fiqris hyavda da am mxriv igi omar xans daxmarebas
Semdeg aleqsandre batoniSvili am miwvevas ver aRmouCenda. omar xans aleqsandre ba-
daeTanxma. Tavis TanamoazreebTan erTad man toniSvilis masTan yofna imitom surda, rom
gadalaxa mdinareebi: mtkvari, iori, alazani qiziysa da saerTod mTel kaxeTSi mRelva-
da xanis banakSi gamocxadda. lazarevs cnoba reba gamoewvia. omar xani imasac varaudobda,
hqonda, rom 1800 wlis 25 oqtombrisaTvis ba- rom aleqsandre batoniSvilis gamoCena imeds
toniSvili ukve omar xanTan imyofeboda. ale- Causaxavda darejan dedofals, iulon da vax-
qsandre batoniSvili kargad grZnobda, rom tang batoniSvilebs da maT momxre Tavadebs.
omar xanTan yofna saxels utexda mas. 1800 daviT batoniSvilma 1800 wlis 13 oqtombers
wlis 23 oqtombers batoniSvilma erT-erT Seqmnili viTarebis Sesaxeb kavkasiis xazis
qarTvel mitropolits werili miswera. igi mTavarsardals karl knorings moaxsena.
mitropolits ficiT arwmunebda, rom omar omar xanis laSqari dRiTidRe izrde-
xanTan samSoblos darbevis mizniT ki ar mi- boda. laSqris did nawils cxenosnebi Sead-
sula, aramed Tavisi kanonieri uflebebis da- gendnen, omar xans ki cxenebis gamosakvebi
sacavad. furaJi ar gaaCnda. xani iZulebuli gaxda
qarTulma jarma sabrZolvelad momza- cxenosani jari daenawilebina da sxvadasxva
debis brZaneba miiRo. qarTvelTa dasaxmare- sofelSi gaegzavna. omar xanis cxenosani ja-
blad alaznis napirebisaken miemarTeboda ris daqsaqsvis gamo SeuZlebeli gaxda imis
44
vaxtang guruli
45
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
1800 wlis 1 noembers, rogorc zemoT ida. qarTulma da rusulma jarma omar xanis
aRvniSneT, lazarevma werili gaugzavna omar laSqris paralelurad daiwyo moZraoba, raTa
xans, romelic imave dRes miiRo xanma. imav- qveynis siRrmeSi mtris gadaadgileba aRekve-
droulad dedofal darejanisagan werili Ta. 7 noembers ruseTis jari generlebis ivan
miiRo omar xanis banakSi myofma aleqsandre lazarevisa da vasili guliakovis meTauro-
batoniSvilma. werilebis gacnobis Semdeg biT or versze miuaxlovda ivris marjvena
omar xanma da aleqsandre batoniSvilma samx- napirze, niaxuras velze, sofel kakabeTis ax-
edro sabWo moiwvies. am droisaTvis omar xans los dabanakebul omar xanis laSqars.
15.000 mebrZoli hyavda. aleqsandre batoniS- 1800 wlis 7 noembers mdinare ivris na-
vili iTxovda qiziySi SeWras, xolo lekebi piras, sofel kakabeTTan axlos, niaxuras
omar xans sagarejoze Setevas urCevdnen. sab- velze qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli
olood omar xanma aseTi gadawyvetileba mi- jari omar xanis laSqars SeebrZola. omar
iRo: 1. laSqris erTi nawili (2.000 mebrZoli) xanma brZaneba gasca saswrafod gaemagrebi-
sagarejos Seutevda; 2. meore nawili aRmosav- naT tyis sanapiro zoli, xolo cxenosanTa
leTidan Tbilisze daiZvreboda; 3. mesame razmebi maxlobel soflebSi gaegzavnaT pro-
nawili mtkvars gadalaxavda da SeuerTde- viantisa da furaJis xelSi Casagdebad. qarT-
boda vaxtang, iulon da farnavaz batoniS- velTa da rusTa jari ganlagebuli iyo vel-
vilebis laSqars. gaerTianebis Semdeg qarT- ze, romelic samxreTiT mdinare ivramde iyo
velTa da lekTa laSqars dasavleTis mxridan gadaWimuli, veli dasavleTidan didi Txril-
unda Seetia TbilisisaTvis. rogorc vxedavT, iT, CrdiloeTidan patara gorakebiT, xolo
omar xans didi gegmebi hqonda dasaxuli, ma- aRmosavleTidan xevebSi Camomdinare patara
gram am gegmebis Sesasruleblad misi laSqari mdinareebiT iyo daculi. velze gadioda gza,
ar gamodgeboda. lekebi proviantis naklebo- romelic ivrisaken miemarTeboda. qarTvelTa
bas ganicdidnen, xolo furaJi cxenebisaTvis da rusTa jarma velze mimavali gzis nawili
saerTod ar gaaCndaT. proviantis is mcire gaiara, Semdeg marcxniv Seuxvia da SeCerda.
maragic lekebma Warelebidan da belaqnele- iq, sadac veli mTavrdeboda, mTaze koSki
bidan SeiZines, xolo furaJis ararsebobis SeniSnes. koSkidan lekebma cecxli gaxsnes,
gamo cxenebs balaxiT kvebavdnen. proviantis riTac omar xanis banaks qarTvelTa da rusTa
simcire da furaJis arqona omar xanis laSqrs jaris moaxloeba amcnes. omar xanis laSqarma
sul ufro mZime mdgomareobaSi agdebda. mow- ivris marcxena napirze iwyo gadmosvla. qa-
inaaRmdegis laSqarSi Seqmnili mdgomareobis rTvelTa da rusTa laSqari sabrZolod mo-
Sesaxeb kargad iyo informirebuli lazarevi. emzada. centrSi idga qarTvelTa jari ioane
ivan lazarevma zustad Seafasa omar xa- da bagrat batoniSvilebis, marcxena flangze
nis SesaZleblobani da gadawyvita mteri qa- _ rusebi general-maior vasili guliakovis
guliakovis,,
rTl-kaxeTis samefos sazRvrebSi ar SemoeSva. marjvena flangze _ rusebi general-maior
1800 wlis 4 oqtombers qarTvelTa da rusTa ivan lazarevis sardlobiT. ivris marcxena
gaerTianebuli jari siRnaRidan omar xanis napirze gadmosvlis Semdeg omar xanma qarT-
Sesaxvedrad daiZra. siRnaRidan 12 versze velTa da rusTa gaerTianebuli jaris mar-
qarTvelTa da rusTa jari SeCerda da omar jvena flangs Seutia da cxenosani jaris dax-
xanTan gagzavnili werilis pasuxs daeloda. marebiT alyaSi moaqcia lazarevi. lazarev-
uaryofiTi pasuxis miRebis Semdeg gadawyda ma saswrafod moawyo kare da Tofebidan da
aqtiuri sabrZolo moqmedebebis dawyeba. io- zarbaznebidan gaxsnili cecxliT didi ziani
ane batoniSvilma
batoniSvilma,, general-maiorma ivan laza- miayena mowinaaRmdeges. marjvena flangidan
revma da general-maiorma vasili guliakovma ukuqceulma lekebma centrSi ganlagebul qa-
sabrZolo moqmedebis gegma SeimuSaves. am rTvelTa jars Seuties. ioane da bagrat ba-
gegmis Tanaxmad, 1800 wlis 5 noembers qarT- toniSvilebma Tofebidan da zarbaznebidan
velTa da rusTa gaerTianebuli jari omar xa- organizebulad gaxsnili cecxliT mowinaaR-
nis banakisaken daiZra da 6 versze miuaxlovda mdege SeaCeres. lekTa cxenosanma razmma qar-
mowinaaRmdeges. 6 noembers, gamTeniisas, daz- Tuli jaris zurgSi gaWra moaxerxa. zurgSi
vervaze gagzavnilma razmma cnoba moitana, ganlagebuli qarTvelTa jari cudad iyo
rom omar xanis laSqari mTis xeobebiT mdin- SeiaraRebuli. daiwyo aSkarad uTanasworo
are ivris marjvena napirze gaSlil velze gav- brZola. generalma guliakovma sworad Sea-
46
vaxtang guruli
fasa Seqmnili viTareba da qarTvelTa jars 17. giorgi XII-is janmrTelobis gauare-
rusi qveiTebi moaSvela. lekebma ukan daixies. seba da SinaaSlilobis gaZliereba.
gaZliereba. 1800 wlis
lekebi ukan ver daixevdnen da brZolis ve- noemberSi giorgi XII-is janmrTeloba uki-
lidan ver gavidodnen, Tu marjvena flangze duresad gauaresda. apolos musin-puSkini,
ganlagebul rusebis rigebs ar gaarRvevdnen. romelmac gvirgvinosani 1800 wlis noemberSi
ukve isedac araorganizebulad moqmedi le- inaxula, eWvobda, rom mefe 1801 wlis gazaf-
kebi marjvena flangis garRvevis mcdelobi- xulamde icocxlebda. 1800 wlis 9 noembers
sas general lazarevis meTaurobiT kargad karl knorringi sergei laSqarevs moaxseneb-
organizebul Tavdacvas waawydnen. rusebma da, rom, mkurnali eqimebis azriT, mefis gamo-
Tofebidan da zarbaznebidan ukandaxeul le- janmrTelebis aranairi imedi aRar arsebobda.
kebs cecxli gauxsnes da didi ziani miayenes. am droisaTvis ruseTis saimperatoro karma
brZola niaxuras velze sami saaTi gagrZelda
da omar xanis laSqris damarcxebiT dasrulda.
1800 wlis 12 noembers qarTvelTa da rusTa
jari TbilisSi dabrunda.
omar xanma brZolaSi daWrilTa da
moklulTa saxiT 2.000 mebrZoli dakarga,
mZimed daiWra TviT omar xanic. rusebis da-
nakargi umniSvnelo iyo: daiRupa 1 da daiWra
1 jariskaci, kontuzia miiRo 1 oficerma.
rusul wyaroebSi qarTvelTa danaklisis Ses-
axeb cnobebi ar moipoveba. brZolaSi gansa-
kuTrebiT gamoiCines Tavi ioane batoniS-
vilma, bagrat batoniSvilma, general-maiorma
vasili guliakovma da podporuCikma piotr
kotliarevskim.. unariani sardlobisa da ga-
kotliarevskim
moCenili mamacobisaTvis imperatorma pavel
I-ma bagrat da ioane batoniSvilebi, generale-
bi ivan lazarevi da vasili guliakovi wmida
ioane ierusalimelis ordenebiT daajildo-
va. wmida ioane ierusalimelis ordeni miiRo
kidev ramdenime rusma oficerma, xolo brZo-
laSi monawile yvela jariskacma miiRo fu-
ladi jildo _ 1 vercxlis maneTi.
damarcxebuli omar xani WarSi dabrunda.
WarSi Casvlisas mas sul 10 mebrZoli axlda. bagrat batoniSvili
danarCeni laSqari daifanta, mebrZolTa didi
nawili Sin dabrunda, xolo 2.000 leki qalaq danamdvilebiT ar icoda, ra pirobebiT varau-
SuSaSi yarabaRis xan ibrahimTan darCa. ibrahim dobda qarTl-kaxeTis mefe giorgi XII ruse-
xanTan darCa aleqsandre batoniSvilic. 1800 Tis qveSevrdomobaSi Sesvlas da ra Sinaarsis
wlis dekemberSi omar xani belaqanSi gadavida, TxovniT gaagzavnida igi Tavis warmomadgen-
Tumca mas jari Tan ar axlda. ivan lazarevma lebs peterburgSi. amitom iyo, rom saimpera-
icoda, rom omar xani WarSi lekebisagan axali toro karze gafacicebiT adevnebdnen Tvals
laSqris Sekrebas ecdeboda da winaswar miiRo mefis janmrTelobis mdgomareobas. darejan
TavdacvisaTvis aucilebeli zomebi. siRnaRis dedofali,, batoniSvilebi: iuloni
dedofali iuloni,, vaxtan-
cixeSi ganlagda ruseTis jaris egerTa sami gi da farnavazi
farnavazi,, aseve maTi momxre Tavadebi
aseuli zarbazniT, siRnaRidan Tbilisisaken emzadebodnen imisaTvis, rom mefis gardacva-
momavali gzis meTxuTmete versze _ muSket- lebis Semdeg taxtze batoniSvili daviTi ar
erTa erTi aseuli zarbazniT. omar xanma War- asuliyo. giorgi mefis mowinaaRmdegeni da
Si laSqari veRar Sekriba da belaqanSi gamo- momxreebi cdilobdnen saidumlod emoqme-
zamTreba gadawyvita. 1801 wlis 1 marts omari daT, Tumca dapirispireba cxadze ucxadesi
gardaicvala. iyo da misi miCqmalva ukve aRar SeiZleboda.
47
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
1800 wlis dekembris meore naxevarSi samefo saxlSi arsebul dapirispirebaSi mTeli qa-
ojaxSi arsebulma konfliqtma kulminacias rTl-kaxeTis samefo Cabmuliyo. xevsurebi,
miaRwia. taxtis memkvidrem, batoniSvilma da- romlebic daviT batoniSvilis erTgulebi
viTma,, gamoacxada, rom avadmyofma mefem mas
viTma iyvnen, daupirispirdnen aragvis xeobis mo-
mefoba uboZa da amieridan samefos kanonieri saxleobas. dapirispirebis mizezi is iyo, rom
uflebiT marTvas Seudga. daviT batoniS- duSeTSi mcxovrebma vaxtang batoniSvilma
vilma TavisTan daibara momakvdavi mefis aragvis xeobis mosaxleobis mimxroba moax-
naxevarZmebi _ darejan dedoflis Svilebi erxa. xevsurebi Tavs daesxnen kaxeTidan da-
da daumorCileblobis SemTxvevaSi ruseTis brunebul aragvelebs da sursaTi da cxenebi
jaris daxmarebiT dasjiT daemuqra. daviT waarTves maT. Setakebisas bevri daiWra da
batoniSvilma qarTlis Tavadebs, aznaurebsa daiRupa. SeiaraRebul dapirispireba aRiniS-
da mosaxleobas gamoucxada, rom misi Zma, neboda samefos sxva adgilebSic. 1800 wlis 7
batoniSvili Teimurazi
Teimurazi,, qarTlis gamgeblad dekembers giorgi XII-m TxovniT mimarTa gen-
daniSna da daumorCileblobis SemTxvevaSi eral ivan lazarevs, raTa samefoSi dawyebu-
ruseTis jaris daxmarebiT yvelas dasjida. li dapirispireba aRekveTa.
Teimuraz batoniSvils qarTlis mosaxleo- 1800 wlis 26 noembers batoniSvilebma
ba daviTis erTgulebaze unda daeficebina, iulonma, vaxtangma da farnavazma werili
xolo qarTlis cixeebi TavdacvisaTvis mo- gaugzavnes kavkasiis xazis mTavarsardal gen-
emzadebina. 1800 wlis 20 dekembers daviT ba- eral-leitenant karl knorings. batoniSvile-
toniSvili Teimuraz batoniSvils werda: go- bi generals swerdnen, rom daviT batoniSvili
ris cixe gaamagre, sursaTi da tyvia-wamali ruseTis jaris daxmarebiT maTi samSoblodan
moimarage da Seni biZebi gorSi ar SemouSvao. gandevnas cdilobda. isini acxadebdnen, rom
daviT batoniSvili Teimuraz batoniSvils ar icodnen rogor gamosuliyvnen Seqmnili
seriozulad afrTxilebda, rom igi qarTlis viTarebidan: daviT batoniSvilis winaaRmdeg
gamgeblad iyo daniSnuli da srul sabrZolo brZoliT ruseTis imperators ganarisxebdnen,
mzadyofnaSi unda yofiliyo. unda aRiniSnos, xolo Tu brZolaze xels aiRebdnen, maSin sam-
rom daviT batoniSvili energiulad Seudga Soblos datoveba mouwevdaT. iulon, vaxtang
Tavisi momxreebis gamravlebas, samefos yvela da farnavaz batoniSvilebi knorings sTxovd-
kuTxeSi Tavisi erTguli adamianebi daagzavna nen, Tu peterburgidan pasuxis miRebamde
da samoqmedo gegmac dausaxa. general-maiori mefe giorgi gardaicvleboda, samefos marT-
ivan lazarevi daviT batoniSvils urCevda, va-gamgeoba an piradad Caebarebina, an laza-
radgan mefis gamojanmrTelebis Sansi jer revisaTvis daevalebina. 1800 wlis 14 dekem-
kidev arsebobda, gadamwyvet da mkacr zomebs bers batoniSvili vaxtangi knorings swerda,
nu gaatarebda mowinaaRmdegeTa dasaSineblad. rom misi survili iyo aleqsandre batoniS-
daviT batoniSvilma generali daarwmuna, rom vilis dabruneba da yovelnairad ecdeboda
samefosaTvis saSiSi moqmedebisagan Tavs Sei- miznis miRwevas. Tu aleqsandre batoniSvilis
kavebda. mefe giorgis naxevarZmebi _ batoniS- dabruneba SesaZlebeli gaxdeboda, vaxtang
vilebi gorSi Seikribnen da erToblivi moq- batoniSvilis azriT, erekle mefis anderZis
medebis gegma dasaxes. daviT batoniSvilis Tanaxmad,e Zmebs ufros-umcrosobis kvalo-
msgavsad axali momxreebis SeZenis mizniT isi- baze morigeobiT unda emefaT. batoniSvili
ni sisastikes ar eridebodnen. apolos musin- acxadebda, rom taxtis memkvidreobis erek-
puSkini ruseTis imperatorisadmi wardgenil leseuli wesis darRvevis SemTxvevaSi ram-
moxsenebaSi aRniSnavda, rom batoniSvili vax- denime batoniSvils samSoblodan gadaxvewa
tangi da misi Zmebi giorgi XII-is gardacva- mouxdeboda. 1800 wlis dekemberSi vaxtang
lebis Semdeg batoniSvil daviTis taxtze batoniSvilis werilis Sinaarsi sxva ambebTan
asvlas ar dauSvebeno. qarTlis Tavadebis erTad knoringma imperator pavel I-s gaac-
gadabirebis mizniT aqtiurad moqmedebda no. knorringis werilis peterburgSi Catanis
darejan dedofali. erT-erT werilSi dare- dro daemTxva dedaqalaqSi giorgi XII-is el-
jan dedofali aRniSnavda: qarTli, kaxeTi da Cebis Casvlas.
yazaxi Cvens mxarezea, xolo aleqsandre ba- 18.. 1800 wlis 24 ivnisis nota
18 nota.. zemoT Cven
toniSvili male Tbilisze daiZvrebao. arse- aRvniSneT, rom 1799 wlis 7 seqtembers gior-
bobda imis realuri saSiSroeba, rom samefo gi XII-m xeli moawera rwmunebis sigels, rom-
48
vaxtang guruli
49
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
si) pirobebidan principul ukandaxevas war- tis memkvidred oficialurad iyo damtkice-
moadgenda. erekle II ruseTis imperatoris buli, magram avadmyof mefes es damSvidebis
mfarvelobaSi Sevida, xolo giorgi XII ru- saSualebas ar aZlevda. bolos mefe giorgi
seTis imperatoris qveSevrdomobas iTxovda. im dasknamde mivida, rom daviT batoniSvilis
mfarveloba (Покравительство
Покравительство)) da qveSevrdo- taxtze asvla samefos SinaaSlilobisagan ver
moba (Подданство
Подданство) ori gansxvavebuli cnebaa. ixsnida, dapirispireba samefo saxlis wevrebs
mfarveloba qarTl-kaxeTis samefos suveren- Soris isev Zveleburad gagrZeldeboda.
itetis SenarCunebis SesaZleblobas iZleoda, umZimes mdgomareobaSi Cavardnili, diabetis
Tumca, garkveuli SezRudvebiT. qveSevrdo- rTuli formiT daavadebuli, dedinacvlisa
moba ZiriTad suverenul uflebebze xelis aRe- da naxevarZmebis dausrulebeli intrigebiT
bas niSnavda da faqtobrivad, qarTl-kaxeTis Tavmobezrebuli giorgi XII, sruliad bune-
samefo ruseTis imperiis nawili xdeboda.
xdeboda. yur- brivia, rom gamosavals eZebda. samefosaTvis
adRebas imsaxurebs erTi arc- Tu umniSvnelo sabediswero Jams mefis gverdiT araTu Tana-
detali. giorgi XII qveSevrdomobas iTxovda. moazreTa jgufi, aramed erTi met-naklebad
rusul oficialur dokumentebSi qveSevrdo- kompetenturi mrCevelic ki ar idga. mefesTan
moba iTargmneboda Подданство
Подданство-d,
-d, Tumca xSir- iSviaTad Sediodnen batoniSvili daviTi da
ad qveSevrdomoba iTargmneboda ara rogorc Tavadi solomon lioniZe, samagierod, mefis
Подданство, aramed, rogorc Владычество. ru-
Подданство sawolSi xSirad imyofebodnen: qarTl-kaxeTis
seTis saimperatoro karze qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis imperiis srulufle-
samefos sruluflebianma warmomadgenleb- biani warmomadgeneli (ministri) piotr kova-
ma, maT Soris garsevan WavWavaZem, SeiZleba lenski,, saqarTveloSi myofi ruseTis jaris
lenski
arc ki icodnen, Tu ras niSnavda qarTulad meTauri general-maiori ivan lazarevi
lazarevi,, ruse-
Владычество.. niko CubinaSvilis leqsikonSi
Владычество Tis jaris egerTa polkis meTauri general-
Владычество ramdenime qarTuli SesatyvisiT maiori vasili guliakovi da mefis mier daqi-
aris warmodgenili: meufeba
meufeba,, ufleba
ufleba,, suf- ravebuli lekTa razmis meTaurebi. ar aris
eva,, mTavroba
eva mTavroba,, mflobeloba
mflobeloba,, samflobelo
samflobelo.. gamoricxuli, rom swored rusebis aqtiuri
rusi politikuri da samxedro moRvaweebi monawileobiT iqna Sedgenili giorgi XII-is
Владычество-s
Владычество -s swored mflobelobis da sam- saTxovari punqtebi. amas gvafiqrebinebs is,
flobelos mniSvnelobiT iyenebdnen, isini rom daviT batoniSvilma saTxovari punqtebis
miiCnevdnen, rom giorgi XII-is saTxovari pun- Sinaarsi ar icoda.
qtebi qarTl-kaxeTis samefos ruseTis impera- 19. apolos musin-puSkinis 1800 wlis 10
toris mflobelobaSi gadasvlas, ruseTis im- dekembris moxseneba
moxseneba.. ruseTis saimperatoro
peratoris samflobelod gadaqcevas gulisx- karis davalebiT qarTl-kaxeTis samefoSi
mobda. imyofeboda grafi apolos musin musin-puSkini
puSkini,,
ratom gadawyvita giorgi XII-m qveynisaT- romelmac gamoikvlia qarTl-kaxeTis same-
vis damRupveli nabijis gadadgma? _ es, up- foSi arsebuli wiaRiseuli simdidre (oqros,
irveles yovlisa, ganpirobebuli iyo samxreT vercxlisa da spilenZis sabadoebi). 1800 wlis
kavkasiaSi Seqmnili urTulesi samxedro- 10 dekembers musin-puSkinma moxseneba miarTva
politikuri viTarebiT _ qarTl-kaxeTis same- giorgi XII-s. moxsenebaSi Camoyalibebuli iyo
fos iranis, osmaleTisa da kavkasiis mTielebis is principebi, romelTa safuZvelze qarTl-
Semosevebisagan Tavis dacva aRar SeeZlo. amas kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris
emateboda samefo saxlis wevrebs Soris gaaf- madnebis eqspluataciis Taobaze xelSek-
Trebuli dapirispireba _ brZola samefo tax- ruleba unda dadebuliyo. musin-puSkinma Svi-
tis xelSi CagdebisaTvis. samefo saxlis orad di SekiTxva dausva giorgi XII-s:
gayofam Tavadebisa da samRvdeloebis zedafe- 1. SeZlebda Tu ara mefe sabadoebis
nis orad gayofa gamoiwvia, mTeli qveyana Si- eqspluataciis dawyebisaTvis aucilebeli
naaSlilobaSi aRmoCnda CaTreuli. sicocxlis pirobebis Sesrulebas (muSaxelis mobilize-
bolo Tveebis ganmavlobaSi giorgi XII piotr bas, xe-tyiTa da wyliT momaragebas da sxva
kovalenskisa da ivan lazarevTan erTaderTi aucilebeli masalebiT uzrunvelyofas)?
saTxovari hqonda: misi gardacvalebis Semdeg mefem am kiTxvas dadebiTad upasuxa;
taxtze daviT batoniSvilis ayvana. marTa- 2. SeZlebda Tu ara mefe miwebis gamoyo-
lia, daviT batoniSvili pavel I-is mier tax- fas sabadoebis gamagrebisaTvis aucilebeli
50
vaxtang guruli
51
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
52
vaxtang guruli
53
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
54
vaxtang guruli
55
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
kargad uwyoda, Tu ra didi dro da energia dauyovnebliv acnobebda xolme kavkasiis xa-
Sealia mefem daviT batoniSvilis taxtis mem- zis mTavarsardal general-leintenant karl
kvidred aRiarebas da yvelaferi gaakeTa im- knorings,, xolo es ukanaskneli _ ruseTis im-
knorings
isaTvis, rom daviTi samefo taxtze asuliyo. perators. Tbilisidan miRebuli informaciis
amis sanacvlo siyvaruli, yuradReba da pati- safuZvelze 1801 wlis 13 ianvars knorringi
viscema momakvdavma mefem memkvidrisagan ver pavel I-s moaxsenebda: daviT batoniSvilma
miiRo. sikvdilis sarecelze mijaWvul mefes gaavrcela xma imis Sesaxeb, rom sikvdilis win
sxvac bevri ram uklavda guls. man ver miaR- mefem igi taxtze daamtkica da amis Taobaze
wia samefo saxlis wevrTa Soris Tanxmobisa da
siyvarulis damkvidrebas, Zmebma mravalgzis
daarRvies misTvis micemuli fici. sikvdilis
win darejan dedofalma ramdenjerme moinax-
ula mefe. erTxel mis sawolTan misul dare-
jan dedofals mefe xelze emTxvia da uTxra:
`me damnaSave var Tqven winaSe...“.
1800 wlis 30 dekembers giorgi XII-is
cxedari sionSi gadaasvenes. 1800 wlis 31 de-
kembers ivan lazarevi karl knorings moax-
senebda, rom samefo saxlis wevrebTan, dide-
bulebsa da Tbilisis mosaxleobasTan erTad
gadasvenebis procesiaSi monawileobda ru-
seTis jaris 3 batalioni. dedofali mariami
lazarevs sTxovda ar daeCqarebinaT mefis da-
krZalva. generalma dedofals Txovna Seus-
rula. mefe giorgis cxedari sionis taZridan
gamoasvenes da procesia mcxeTisaken gaudga
gzas. qarTl-kaxeTis ukanaskneli mefe mcx-
eTaSi, sveticxovlis taZarSi, mamis _ erekle
II-is _ gverdiT dakrZales.
giorgi XII-m samefo imaze gacilebiT mZime
mdgomareobaSi datova, vidre erekle II-m. am-
jerad ar vgulisxmobT mxolod garTulebul daviT batoniSvili
sagareo viTarebas, iranis mier qarTl-kaxeTis
samefos dalaSqvris saSiSroebas da arc ganx- werilic gaugzavna ruseTis imperatorso.
eTqilebas samefo saxlSi. yvela am faqtors imave moxsenebaSi aRniSnulia, rom mefe gior-
isic emateboda, rom mefem Tavisi ojaxis mo- gis gardacvalebamde oTxi dRiT adre daviT
mavalzec ki ver izruna. avadmyofi dedofali batoniSvilma dedofal mariams gamoarTva
mariami da ufliswulebi sruliad usaxsroni samefo beWdebi da samefo kancelariis gas-
darCnen. aRebi. batoniSvilma gadaikiTxa kancelariaSi
daculi dokumentebi, romelTa Soris ipova
im werilis proeqti, romelic mefe giorgis
pavel I-Tvis unda gaegzavna. werilis pro-
§2. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba (1800-1801)
eqtidan gairkva, rom mefe apirebda ruseTis
1.. viTareba qarTl-kaxeTis samefoSi gior- imperatorisaTvis 30.000 suli ymis boZeba da
gi XII-is gardacvalebis Semdeg.
Semdeg. SinaaSlilobis 200.000 maneTis odenobis wliuri jamagiris
gaZliereba. giorgi XII-is gardacvalebis amba- daniSvna eTxova. garda amisa, mefe imperators
vi swrafad gavrcelda Tbilissa da mTel same- sTxovda Tavisi ZmebisaTvis pensiis daniSvnas.
foSi. yvela amoZravda da ganzraxuli gegmis daviT batoniSvilma TavisTan daibara erekle
Sesrulebas Seudga. general-maiori ivan laz- mefis mdivani Tavadi egnate TumaniSvili da
arevi da sxva rusi samxedroebi yvelafers hkiTxa, icoda Tu ara pavel I-dmi gasagzavni
akontrolebdnen, yvelgan TavianTi moeneebi werilis Sinaarsi. marTalia, werilis proeqti
hyavdaT. Seqmnili viTarebis Sesaxeb lazarevi egnate TumaniSvilma Seadgina, magram amjerad
56
vaxtang guruli
57
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
58
vaxtang guruli
Camosula. 1801 wlis 3 ianvars daviT batoniS- usargeblia imiT, rom duSeTidan darial-
vilma werili gaugzavna lazarevs: `iulonma amde mimavali gza vaxtang atoniSvilis sau-
da farnavazma mTeli qarTli moiares, isini fliswuloze gadioda, ris gamoc gzis ga-
mosaxleobas ajanyebisaken mouwodeben da daketva SeiZleboda advilad daebralebina
auwyeben, TiTqos Tqven gamogecxadebinoT, batoniSvil vaxtangisaTvis. gavrcelebuli
mefoba aRar iqnebao. amasTan erTad, xalxs xmebis Semowmebis mizniT knoringma Tavisi
arwmuneben, rom dakargaven Tavisuflebas warmomadgeneli gagzavna duSeTSi vaxtang ba-
da daiRupebian, xolo Tavadebi da aznaure- toniSvilTan. generalma batoniSvils sTxova
bi Cerqezebis mdgomareobaSi aRmoCndebian, giorgi avaliSvili da elizbar falavandiS-
darCebian yovelgvari pativis gareSe. am- vili TbilisSi gaeSva, radgan isini ruseTis
rigad, mRelvarebis mizezi Tqven gamoxvalT, imperatoris davalebas asrulebdnen. vaxtang
TiTqos Tqven aqezebdeT xalxs.~ lazarevs da- batoniSvilma knorings araferi upasuxa, ka-
viT batoniSvilma acnoba: gardacvlili mefis vkasiis xazis mTavarsardalma qarTvel dip-
Zmebi, mefe ereklesa da darejan dedoflis lomatebs gaZlierebuli gamcilebeli razmi
vaJebi, batoniSvil iulonis gamefebis mizniT (100 kazaki) gamouyo da mozdokidan duSeTi-
kaxeTSi amboxebas apirebeno. amasTan erTad, saken gamoistumra. amave dros, man lazarevs
daviT batoniSvili werda, rom ruseTis imper- ubrZana, rom Tbilisidan duSeTSi qarTveli
atoris erTi sityvac ki sakmarisi iyo qveynis elCebis Sesaxvedrad gaegzavna egerTa erTi
dasawynareblad (cxadia, daviT batoniSvili aseuli da 50 kazaki imis gaTvaliswinebiT,
gulisxmobda pavel I-is brZanebas misi mefed rom gamcilebelTa razmi diplomatebs Sei-
damtkicebis Sesaxeb) da generals urCevda, am- Zleboda duSeTSi ki ara, sadme ufro Crdil-
boxebamde ar mieyvana saqme. werilis bolos oeTiT Sexvedroda.
daviT batoniSvili lazarevs afrTxilebda, vaxtang batoniSvilma daapatimra da sapy-
rom kaxeTSi amboxebis dawyebiT aucileblad robileSi Casva giorgi avaliSvilis msaxuri.
isargeblebda omar xani da lekebi soflebs mas TbilisSi ivan lazarevTan knorringis is
gadawvavdnen. movlenebis amgvarad ganviTa- brZaneba mihqonda, romelic elCebis Sesaxve-
rebis SemTxvevaSi, daviT batoniSvilis az- drad gamcilebeli razmis duSeTSi gagzav-
riT, mTeli pasuxismgebloba lazarevs dae- nas exeboda. duSeTTan miaxloebisas giorgi
kisreboda. avaliSvils mis mimarT keTilad ganwyobilma
peterburgidan TbilisSi gamomgzavre- pirovnebam acnoba, rom duSeTSi ar SeCerebu-
buli qarTl-kaxeTis samefos elCebi giorgi liyo. qalaqSi Sesvlis Semdeg giorgi aval-
avaliSvili da elizbar falavandiSvili ka- iSvili vaxtang batoniSvilma ramdenjerme
vkasiis xazze, mozdokSi
mozdokSi,, mefe giorgi XII-is miiwvia Tavis rezidenciaSi, Tumca batoniS-
gardacvalebamde ramdenime dRiT adre, 1800 vilis Suamavlebma diplomats aSkarad mian-
wlis 23 dekembers, Camovidnen. 24 dekembers iSnes, rom saswrafod daetovebina duSeTi.
kavkasiis xazis mTavarsardalma karl knor- 2. brZola taxtisaTvis. kavkasiis xazis
ingma isini Tbilisisaken gamoistumra. dip- mTavarsardalma general-leitenantma karl
lomatebma larss moaRwies, sadac samwuxa- knoringma giorgi XII-is gardacvalebis amba-
ro ambavi Seityves. batoniSvilma vaxtangma, vi dauyovnebliv acnoba peterburgs. peter-
romelic duSeTSi cxovrobda, mefe giorgis burgSi moxsenebis gagzavnidan meore dRes
gardacvalebis Semdeg brZana, arc ruseTi- knoringma miiRo ruseTis imperator pavel
dan saqarTveloSi da arc piriqiT aravin I-is 1801 wlis 18 dekembris manifesti qarTl-
gaetarebinaT. amis gamo giorgi avaliSvili kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan
da elizbar falavandiSvili mozdokSi da- SeerTebis Sesaxeb. manifestis teqstis gac-
brundnen. vaxtang batoniSvilis brZanebiT nobis Semdeg knorringi mZime mdgomareobaSi
SeSfoTebulma knoringma es ambavi 1801 wlis Cavarda. manifestTan erTad miRebuli br-
3 ianvars ruseTis imperators acnoba. 1801 Zanebidan irkveoda, rom manifesti unda gamo-
wlis 13 ianvars knorringi ukve axal cnobas eqveynebinaT mas Semdeg, rac qarTl-kaxeTis
awvdida imperators: gavrcelebuli xmebis mefe giorgi XII xels moawerda sigels ruse-
mixedviT,ruseTidan saqarTveloSi momavali Tis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlis Taoba-
gzis gadaketva ubrZanebia ara batoniSvil ze da am sigelTan erTad giorgi avaliSvili
vaxtangs, aramed batoniSvil daviTs. daviTs da elizbar falavandiSvili peterburgSi gae-
59
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
60
vaxtang guruli
gadaewyvita, TviTon kavkasiis xazze dar- 1. didi xnis ganmavlobaSi mtrebTan br-
Ceniliyo, Tu jarTan erTad Tbilisisaken ZolaSi dasustebul qarTl-kaxeTis samefos
daZruliyo. Tavdapirvelad kavkasiis xazis aRar SeeZlo Tavis dacva (dedanSi: `verRa
mTavarsardali fiqrobda, piradad saqarT- eZloT TaviT TvisiT dacva TavTa TvisTa“);
veloSi ar Camosuliyo da ruseTis imperator 2. qarTl-kaxeTis samefo saxlSi Cam-
pavel I-is 1801 wlis 18 dekembris manifesti ovarda uTanxmoeba, samefo saxlis wevrebs So-
TbilisSi lazarevs gamoeqveynebina. bolos ris mimdinareobda brZola, romelic daRup-
knoringma gadawyvita TbilisSi ar Camosu- viT emuqreboda samefos (dedanSi: `da amisTa-
liyo da manifestic jerjerobiT saidumlod nave SeerTebul iqmna uTanxmoeba saxlsa Sina
Seenaxa. samefosa, romelica amizezebda srulebiT
giorgi XII-is gardacvalebam qarTl-kax- damxobasa missa“);
eTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan 3. giorgi XII-m qarTl-kaxeTis samefos
SeerTebis gegmaSi garkveuli cvlileba Sei- ruseTis mflobelobaSi Sesvla moiTxova (de-
tana. rogorc zemoT aRvniSneT, peterburgSi danSi: `miReba samflobelosi saqarTvelosa
SemuSavebuli gegma aseTi iyo: 1. peterbur- samefoisa, mflobelobasa damonebasa qveSe
gidan TbilisSi dabrunebuli qarTl-kaxeTis yovlisa ruseTisa saimperatorosa taxtsa“);
samefos elCebi giorgi XII-s gaacnobdnen ru- 4. giorgi XII-is Txovnis safuZvelze qa-
seTis saimperatoro karis pirobebs samefos rTl-kaxeTis samefoSi misi mterTagan dac-
ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi miRebis vis mizniT gaigzavna ruseTis jari (dedanSi:
Sesaxeb; 2. giorgi XII ruseTis imperator `vbrZaneT gardasvla mxedrobisa Cuenisa qu-
pavel I-s giorgi avaliSvilisa da elizbar eyanasa Sina saqarTveloisasa“);
falavandiSvilis xeliT gaugzavnida Txov- 5. amieridan qarTl-kaxeTis samefo samu-
nas (sigels) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis damod ruseTis imperatoris mpyrobelobaSi
imperiis qveSevrdomobaSi miRebis Sesaxeb; 3. (mflobelobaSi) iqneboda (dedanSi: `da amiT
giorgi XII mosaxleobas gamoucxadebda, rom vacxadebT Cvenis imperatorebiTis sityviT,
qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis qve- romel SeerTebuli samefo qarTlisa sauku-
SevrdomobaSi Sevida. cxadia, ruseTisaTvis nosa Jamamde mpyrobelobasa qveSe Cvensa“);
xelsayreli iyo, qarTl-kaxeTis samefo ru- 6. qarTl-kaxeTis samefos mosaxleobas
seTis imperiis qveSevrdomobaSi giorgi XII-is fici unda daedo ruseTis imperatoris erT-
sicocxleSive Sesuliyo da qveSevrdomobaSi gulebaze da Seuryevlad daecva igi (dedanSi:
Sesvlis Txovnaze (sigelze) xeli kanonier `...axalni ese ymani Cvenni da STamomavloba
monarqs moewera. giorgi XII-is gardacvalebis maTi daificavs Seuryevlad erTgulebasa
Semdeg peterburgidan karl knorings ubr- Cvensa da memkvidreTa CvenTasa da hyofs gu-
Zanes, rom manifesti qarTl-kaxeTis samefos lismodginebiT sargeblobasa saimperatorosa
ruseTTan SeerTebis Sesaxeb jerjerobiT ar Cvenisasa...“).
gamoeqveynebina. 5. ruseTis saimperatoro karis politika
4.. 1801 wlis 18 dekembris manifestis gamo- 1800 wlis 18 dekembris manifestis gamoqvey-
qveyneba.. 1801 wlis 18 dekembris manifestis
qveyneba nebis Semdeg.
Semdeg. marTalia, pavel I-is manifesti
gamoqveynebis gadadeba viTarebas ar cvlida. 1801 wlis 18 ianvars, e.i. Tbilisidan peter-
ruseTis saimperatoro kars dawyebuli saqme burgSi giorgi avaliSvilisa da elizbar fa-
bolomde unda mieyvana. 1801 wlis 18 ianvars lavandiSvilis Casvlamde gamoqveynda, magram
peterburgSi gamoqveynda ruseTis imperator peterburgSi mainc elodnen qarTl-kaxeTis
pavel I-is mier 1800 wlis 18 dekembers xel- samefos elCebis Casvlas. gauqmebuli qarTl-
mowerili manifesti qarTl-kaxeTis samefos kaxeTis samefos mmarTvelobis mowyobis Ses-
gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Ses- axeb rusuli mxare (fiodor rostopCini da
axeb. 1800 welsve manifestis rusul teqstTan sergei laSqarevi) azrs uziarebda peter-
erTad damzadda misi qarTuli Targmanic. burgSi myof garsevan WavWavaZes.
manifestis saTaurSic da teqstSic qarTl- 1801 wlis 19 ianvars fiodor rostop-
kaxeTis samefos nacvlad iseve, rogorc im- Cinma karl knorings daavala saswrafod gae-
droindel oficialur rusul dokumentebSi, gzavna peterburgSi qarTl-kaxeTis deputa-
saqarTvelos samefo an saqarTveloa naxmari. cia. deputaciis Casvlis daCqarebis mizezi
manifestis Sinaarsi aseTia: iyo is, rom pavel I Tavdapirvelad Tavs ika-
61
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
vebda qarTl-kaxeTis samefos dauyovnebliv nen, rom taxtis maZiebeli ori dajgufebidan
SeerTebisagan, magram saxelmwifo sabWos romelimes iranis daxmarebiT ar ecada miz-
gadawyvetilebis Semdeg procesis daCqareba nis miRweva
miRweva.. roca TbilisSi ivan lazarevma
moiTxova da lamis ocnebad eqca qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebi ver Seariga, pavel I-ma
samefos gauqmeba da misi ruseTTan SeerTeba.
SeerTeba. batoniSvilebi da orive dedofali peter-
1801 wlis 20 ianvars pavel I-ma xeli moawera burgSi miiwvia. rogorc zemoT aRvniSneT, pe-
brZanebas karl knorringisadmi. imperatori terburgSi miwveva miiRo iranSi myofma ale-
werda: `me msurs, rom saqarTvelo iyos guber- qsandre batoniSvilmac. ruseTis imperatori
nia. axlave dauqvemdebareT igi senats, xolo marto batoniSvilebSi ar eZebda dasayrdens.
sasuliero nawilSi _ sinods, ar SeexoT mis 1801 wlis 19 Tebervlis reskriptiT pavle
privilegiebs. dae, gubernatori iyos samefo I knorings avalebda Seedgina im pirTa sia,
sisxlis, magram Tqvens daqvemdebarebaSi myo- romlebic yvelaze ufro loialurad iyvnen
fi, gubernatori iyos mand myofi husarTa ganwyobilni ruseTisadmi. imperators ganz-
polkis Sefic“. erTi dRiT adre, 1801 wlis raxuli hqonda rusuli orientaciis mxardam-
19 ianvaris reskriptiT, pavel I knorings WerTa nawilisaTvis grafisa da Tavadis wo-
avalebda: qarTvelebis imperatoris qveSevr- deba mieniWebina, xolo nawilisaTvis wmida an-
domobaSi Semosvlisa da ficis dadebis Sem- dria pirvelwodebulis ordeni an kamergeris
deg SeudeqiT qarTvelebisagan husarTa erTi wodeba eboZebina. knoringma imperators upa-
polkis Camoyalibebas, romlis Sefad dasamt- suxa, rom aseTi siis Sedgena Zalze Zneli
kiceblad warmogvidgineT erT-erTi Rirseu- iqneboda misTvis.
li batoniSvili, romelsac general-maioris pavel I-is politikam garkveuli Sedegi
wodebiT miviRebT samsaxurSi, xolo polks gamoiRo. es cxadad dadasturda TbilisSi
misi saxeli mieniWebao. 1801 wlis 20 ianvris giorgi avaliSvilisa da elizbar falavandiS-
reskriptiT knoringma imperatorisagan sxva vilis dabrunebis Semdeg. diplomatebi dab-
davalebac miiRo. kavkasiis xazis mTavarsar- rundnen Tu ara, lazarevma samefo saxlis,
dals molaparakeba unda daewyo aleqsandre samRvdeloebisa da gavleniani Tavadebis
batoniSvilTan Semdegi pirobiT: imperatori Sekreba daniSna. giorgi avaliSvilma, elizbar
aleqsandre batoniSvils warsul qmedebebs falavandiSvilma da ivan lazarevma weriliT
apatiebda, Tu igi Tavs daanebebda ruseTis mimarTes iulon, vaxtang, mirian da farnavaz
winaaRmdeg brZolas da sxva batoniSvilebTan batoniSvilebs da isini Sekrebaze miiwvies.
erTad peterburgSi gaemgzavreboda. impera- iulon da farnavaz batoniSvilebma mimarTvas
tori ar malavda, rom aleqsandre batoniS- ar upasuxes, SekrebaSi monawileoba ar miiRes
vilis Serigeba mas politikuri miznisaTvis da amave dros yovelnairad uSlidnen xels
sWirdeboda: pavel I-s ar surda, rom Seqmnili- Sekrebaze miwveuli Tavadebis TbilisSi gamg-
yo iseTi STabeWdileba, TiTqos qarTl-kaxeTis zavrebas. vaxtang da mirian batoniSvileb-
samefos ruseTTan SeerTeba surda samefo sax- ma lazarevs acnobes, rom Tbilisidan Sors
lis ramdenime wevrs da ara mTlianad samefo imyofebodnen, ris gamoc Sekrebas ver daes-
saxls. amave mizans emsaxureboda pavel I-is 18 wrebodnen. imavdroulad vaxtang da mirian
ianvris reskripti daviT batoniSvilisadmi, batoniSvilebma rCevisaTvis iulon batoniS-
romelSic gamoTqmuli iyo imperatoris sur- vils mimarTes. 1801 wlis 28 ianvars laza-
vili ezruna piradad daviT batoniSvilze, revma sagangaSo cnoba miiRo. batoniSvilebma
saerTod, qarTl-kaxeTze. 1801 wlis 19 ian- iulonma, vaxtangma, farnavazma da mirianma
vars daviT batoniSvils weriliT mimarTa TavianTi momxreebi (700 kaci) Sekribes da
fiodor rostopCinma, romelmac mas samefo muxranSi gamarTes TaTbiri. TaTbirze gadawy-
saxlSi mSvidobis SenarCunebisken mouwoda da da daewyoT qarTlisa da kaxeTis mosaxleobis
amasTan erTad, peterburgSi qarTl-kaxeTis iulon erekles Zis erTgulebaze daficeba.
deputaciis gagzavnis daCqareba sTxova. Sekrebilebma gadawyvites mosaxleobisaTvis
ruseTis imperatori pavel I cdilobda daemalaT ruseTis imperatoris reskripti,
qarTl-kaxeTis samefo ise SeeerTebina, rom romelic axali mefis taxtze asvlas krZala-
saqme omamde ar misuliyo. samefo ojaxSi vda da romlis Sinaarsi maT lazarevma gaan-
mSvidobis Camogdebac amave mizniT surda do. lazarevma muxranSi ruseTis imperatoris
imperators. peterburgSi SiSs gamoTqvamd- zemoT xsenebuli reskriptis teqstiT Stabs-
62
vaxtang guruli
kapitani piotr kotliarevski gagzavna. pavel 1801 wlis 7 Tebervals gavidnen. isini peter-
I-is reskriptis Sinaarsis gacnobis Semdeg burgSi moskovis gavliT miemgzavrebodnen.
muxranSi Sekrebili Tavadebi orad gaiyvnen. moskovidan peterburgisaken avadmyofobis
Tavadebis nawils Sekrebis datoveba surda, gamo gza veRar gaagrZeles iagor avaliSvilma
magram amas batoniSvilebis SiSiT ver bedavd- da elizbar falavandiSvilma, maTTan darC-
nen. piotr kotliarevskim scada gamolapara- nen ori msaxuri da nikolai petrovi. elCebs
keboda Tavadebs, magram batoniSvilebma amis Tan mihqondaT qarTl-kaxeTis Tavadebis, azn-
saSualeba ar misces. muxranidan Zmebma weri- aurebis, samRvdeloebis, batoniSvil daviT
li gaugzavnes TbilisSi myof darejan dedo- giorgis Zis, Tbilisis moqalaqeebis, Tbilis-
fals. male Tbilisidan muxranSi samwuxaro Si mcxovrebi sparselebis werilebi ruseTis
ambavi Seityves. dedofali batoniSvilebs imperator pavel I-sadmi. werilebi 1801 wlis
swerda, rom kaxeTSi ruseTis jari gaigzavna. 18 ianvars daiwera TbilisSi. danamdvilebiT
amrigad, batoniSvilebis kaxeTSi gamgzavreba ar dgindeba, isini TbilisSive iTargmna Tu
da iulon erekles Zis erTgulebaze mosaxle- peterburgSi. ufro savaraudoa, rom peter-
obis daficeba SeuZlebeli gaxda. burgSi. Targmani Sesrulebulia meSvide kla-
TbilisSi ivan lazarevis iniciativiT sis mrCevlis mirza abuTurab nasirovis mier.
gamarTul Sekrebaze gadawyda: giorgi avaliS- qarTveli Tavadebi, aznaurebi, samRvdeloeba
vili da elizbar falavandiSvili peterburgSi da Tbilisis moqalaqeebi madlobas uxdid-
gamgzavrebuliyvnen da ruseTis imperatori- nen ruseTis imperators ``qveSevrdomobasa
qveSevrdomobasa
saTvis emcnoT, rom qarTl-kaxeTis Tavadebi, da umaRles mfarvelobaSi“(rusul
mfarvelobaSi“(rusul TargmanSi:
samRvdeloeba da mosaxleoba erTsulovnad uW- в подданство и высочайшее покровительство“)
`в покровительство“)
erda mxars ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi miRebisaTvis. werilebis dedani xelmoweriTa
Sesvlas. samRvdeloeba, Tavadebi da Tbilisis da beWdebiT iyo damowmebuli. Tbiliseli
mosaxleoba lazarevis rezidenciaSi Seikriba sparselebis werilis rusul TargmanSi aRniS-
da xeli moawera pavel I-dmi mimarTul samad- nulia, rom sparselebs surT iyvnen ruseTis
lobel werils. 1801 wlis 16 ianvars samadlo- imperatoris maRali mfarvelobis qveS (rusul
beli werilis SedgeniT ivan lazarevi kmayo- TargmanSi: ``... под высоким покровительством
...под
fili iyo, momxdari mas Tavis damsaxurebad русскаго Императора~).
Императора ).
miaCnda. generali karl knorings moaxsenebda: daviT batoniSvilis werilic 1801 wlis
werilze xelmomwerTa saxeebze „madliereba 18 ianvars daiwera TbilisSi. werilis dedani
da sixaruli“ iyo aRbeWdilio. kavkasiis xazis SemorCenili ar aris. rusulad isic mirza
mTavarsardals SeiZleba arc sjeroda, rom abuTurab nasirovma Targmna. daviT batoniS-
samefos gauqmebas TbilisSi sixaruliTa da vili pavel I-s madlobas uxdida imisaTvis,
madlierebiT Sexvdnen, magram lazarevis mox- rom man aRasrula giorgi XII-is saTxovari.
senebis es nawili masac xels aZlevda. werilSi aRniSnulia, rom taxtis memkvidre
6.. qarTl-kaxeTis Tavadebis, aznaurebis, daviT batoniSvili peterburgSi impera-
samRvdeloebis, batoniSvil daviT giorgis Zis, tor pavel I-Tan agzavnida elCebs. batoniS-
Tbilisis moqalaqeebis, TbilisSi mcxovrebi vili adasturebda, rom garsevan WavWavaZe,
sparselebis werilebi ruseTis imperator pav- giorgi avaliSvili da elizbar falavandiS-
el I-sadmi. 1801 wlis 18 ianvars giorgi avaliS- vili sruluflebiani elCebi iyvnen da moq-
vili da elizbar falavandiSvili Tbilisidan medebdnen misi saxeliT. batoniSvili pavel
mozdokis gavliT peterburgSi gaemgzavrnen. I-s sTxovda, daemtkicebina qarTl-kaxeTis
maTTan erTad imperiis dedaqalaqSi gaemgza- Sesvla ruseTis imperiis qveSevrdomobasa da
vra qarTl-kaxeTis deputacia, Tavadebi: ivane подданство и
mfarvelobaSi (rusul TargmanSi: „„подданство
avaliSvili,, grigol erisTavi,
avaliSvili erisTavi, iagor TumaniS- покровительство~).
покровительство ~). daviT batoniSvili pirobas
vili,, oTar qobuliSvili,
vili qobuliSvili, dimitri vaxvaxiSvi- debda, rom usityvod Seasrulebda (rusul
li,, abesalom bebuTaSvili,
li bebuTaSvili, ivane maRalaSvili, ... без прекословно исполнять
TargmanSi: „„... исполнять~)
~) ru-
luarsab sumbaTaSvili,
sumbaTaSvili, aznauri pavle winamZ- seTis imperatoris nebas da daadasturebda
RvriSvili da rva msaxuri, sul 17 kaci. depu- garsevan WavWavaZis, giorgi avaliSvilisa da
tacias acilebda feldeigeri nikolai petro- elizbar falavandiSvilis an erT-erTi maT-
vi.. didTovlobis gamo elCebi da deputacia
vi ganis xelmoweril dokuments.
gzaSi Seferxdnen da mozdokidan mxolod peterburgSi qarTl-kaxeTis elCebisa da
63
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
deputaciis Casvlamde SeudgeniaT ruseTis mefe giorgi XII-m da misma xalxma xsna ruseTis
imperator pavel I-Tan qarTvelebis audien- imperatoris mfarvelobaSi SesvlaSi dainax-
ciis proeqti. igi aseTi Sinaarsisa iyo: es (rusul dedanSi: „... прибегнуть под покров
„...прибегнуть
1. peterburgSi imperatoris sasaxlis win Е.. И.. В.. Государя Императора Всероссийскаго и
moedanze ganlagdeboda gvardiuli polkis идти в вечное и потомственное подданство Империи
erTi batalioni, danarCeni gvardiuli polke- Российской~);
Российской ~); 3. ruseTis imperiis Semadgenlo-
bi ganlagebuli iqnebodnen qalaqis quCebSi; baSi qarTl-kaxeTi keTildReobisa da aRmav-
2. sasaxleSi ceremonialze dasaswrebad lobis gzas daadgeboda.
sagangebo mosawvevi daigzavneboda; 7.. brZola taxtisaTvis 1800 wlis 18 de-
3. audiencia Sedgeboda im darbazSi, sa- kembris manifestis gamoqveynebis SemdegSemdeg.. da-
dac imperatoris taxti idga; viT batoniSvilma, rogorc ki oficialurad
4. imperatori darbazSi SebrZandeboda Seityo imperator pavel I-is 1800 wlis 18 de-
da taxtze dabrZandeboda; kembris manifestis Sesaxeb, maSinve Seadgina
5. didi mTavrebi taxtis garSemo dadge- mimarTva qarTl-kaxeTis mosaxleobisadmi.
bodnen; daviT giorgis Ze werda, rom man memkvidre-
6. erT-erTi feldmarSali, romelic obiT miiRo xelisufleba da Seudga qveynis
imperatoris marjvniv iqneboda, Caibarebda marTvas.. mimarTvaSi aRniSnuli iyo: damna-
imperatoris xmals; grafi fiodor rostop- Saveni Sewynarebuli iqnebodnen, xolo axali
Cini imperatoris marcxniv dadgeboda, igi danaSaulebani ganisjeboda rusuli kanonebis
waikiTxavda ruseTis imperiasTan qarTl-kaxe- mixedviT.
Tis samefos SeerTebis Sesaxeb pavel I-is mani- mosaxleobisadmi mimarTvis Semdeg da-
fests; viT batoniSvilma 1801 wlis 18 ianvars wer-
7. manifestis wakiTxvis Semdeg ruse- ili gaugzavna kavkasiis xazis mTavarsardal
Tis imperiis sagareo saqmeTa kolegiis wevri general-leitenant karl knorings. daviT ba-
waikiTxavda im ficis teqsts, romelic qa- toniSvili generals sTxovda, rom daeCqare-
rTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebs da mo- bina elCebis gamgzavreba peterburgSi, raTa
saxleobas unda daedoT (imJamad fics qarTl- mas ruseTis imperatorisagan oficialurad
kaxeTis saxeliT dadebdnen elCebi da depu- mieRo taxtze asvlis dasturi.
tacia). ficis teqstis wakiTxvisas imperato- yovelive zemoT Tqmulidan cxadi xdeba,
ri xmals gadascemda feldmarSals. qarTveli rom daviT batoniSvilma ver aRiqva (an ar un-
elCebi da deputacia fics fexze mdgomareni doda, rom aReqva) ruseTis imperator pavel
dadebdnen, xolo sxvebi _ muxlmoyrilebi. I-is 1800 wlis 18 dekembris manifesti, romlis
8. ficis teqstis wakiTxvis Semdeg isini, ZaliTac qarTl-kaxeTis samefo gauqmda. ivan
visac fici unda daedoT, mividodnen magidas- lazarevma saWirod ar miiCnia daviT batoniS-
Tan, emTxveodnen jer magidaze dabrZanebul vilisaTvis ganmartebebis micema, radgan
saxarebas, xolo Semdeg _ imperatoris xmals, pavel I, grafi fiodor rostopCini da karl
romelic feldmarSals unda sWeroda xelSi; knorringi daviT giorgis Zes ise epyrobod-
9. imperatoris saxeliT, samadlobel si- nen, rogorc qveynis pirvel pirs. arada, aSka-
tyvas warmoTqvamda grafi fiodor rostop- ra iyo: daviT batoniSvilis moqmedeba ewinaaR-
Cini; mdegeboda 1800 wlis 18 dekembris manifests.
10. qarTveli elCebisa da deputaci- generalma lazarevma Semdeg inana, rom ufro
isaTvis sasaxleSi sagangebo sufra iqneboda aqtiuri pozicia ar daikava. 1801 wlis 18
gaSlili; ianvars qarTveli elCebis peterburgSi gamg-
11. sasaxlis ezo ganaTebuli iqneboda, zavrebam Zalze gaaRiziana iulon, vaxtang,
gaimarTeboda maskaradi. farnavaz da mirian batoniSvilebi _ isini
imperatori qarTvel elCebsa da deputa- politikuri procesidan gariyuli aRmoCnd-
cias mixeilis sasaxleSi miiRebda da warmoTq- nen. iulon batoniSvilma Tavis saufliswu-
vamda sityvas. audienciis proeqtSi Setanili loSi laSqari Sekriba da Tavis erTgulebaze
sityva aseTi Sinaarsisaa: 1. qarTl-kaxeTis qarTlis mosaxleobis daficeba daiwyo. im
samefo msxverpli gaxda mtrebis Tavdasx- soflebs, romelTa mosaxleoba batoniSvil
mebisa da SinaaSlilobisa; 2. qarTl-kaxeTis iulons ar Sehficavda, sastikad arbevdnen.
samefo mieqaneboda gardauvali daRupvisaken. iulon batoniSvils aqtiurad uWerdnen mx-
64
vaxtang guruli
ars Zmebi. farnavaz batoniSvilma ramdenime darbevas Tavi daanebon, winaaRmdeg SemTx-
Tavadi aiZula iulonis erTgulebaze dae- vevaSi ruseTis jari maT, rogorc mters, ise
fica. vaxtang da mirian batoniSvilebma du- moepyrobao. batoniSvilebma lazarevis Txov-
SeTSi gza gadaketes da saqarTvelodan ru- na arc amjerad gaiTvaliswines da arc saqme-
seTSi aravis atarebdnen, Cxrekdnen yvelas, Si ruseTis jaris Carevas SeuSindnen. ufro
arTmevdnen werilebs, xolo urCebs sapyrob- metic, iulon batoniSvilma xma gaavrcela,
ileSi yridnen. vaxtang batoniSvilis erT- rom mcxeTaSi Sevidoda da sveticxovelSi
gulma osebma mTiuleTSi, aragvze, xuTi xidi mefed ekurTxeboda. lazarevi SeSinda. gen-
daangries. gavrcelebuli xmebis mixedviT, am eralma Tbilisidan qveiTi jaris ori aseuli
droisaTvis aleqsandre batoniSvili SuSidan mcxeTaSi gagzavna, xolo sami aseuli pavel
yazaxSi Cavida, raTa Zmebs SeerTeboda. dare- kariaginis meTaurobiT _ siRnaRSi
siRnaRSi.. kariagins
jan dedofalma batoniSvil bagrat giorgis ebrZana ar daeSva omar xanis SemoWra qiziySi.
Zes general ivan lazarevTan uCivla, TiTqos mogvianebiT ivan lazarevma gadawyvetileba
batoniSvilma kaxeTSi dedoflis soflebis Secvala da ori aseuli mcxeTaSi ar gaaCera,_
darbeva daiwyo. rogorc lazarevis moxsene- duSeTSi gagzavna. generalma gadawyvita du-
baSia aRniSnuli, darbevis faqtebi ar da- SeTSi myofi vaxtang batoniSvili aeZulebina
dasturda. amis Semdeg darejan dedofalma ruseTSi mimavali gza gaexsna. cota mogvi-
lazarevs sTxova taxtze iulon batoniSvili anebiT lazarevma qveiTi jaris erTi aseuli
aeyvana. batoniSvilebi iuloni da farnavazi gorSi gagzavna, raTa iq batoniSvilebis Ses-
agrZelebdnen urCi soflebis darbevas, yur- vla aecilebina Tavidan. 1801 wlis 1 Teber-
adRebas ar aqcevdnen darbeulTa arc wode- vals knorringi pavel I-s moaxsenebda, rom
bas da arc Tanamdebobas. lazarevma iulon 1801 wlis 20 ianvars lazarevma ruseTis jaris
batoniSvils laSqris daSla da soflebis oTxi aseuli general-maior vasili guliako-
darbevis Sewyveta sTxova da Tan urCia, ruse- vis meTaurobiT da qarTuli jari batoniSvil
Tis imperatoris gadawyvetilebas dalodebo- ioane giorgis Zis meTaurobiT sofel mar-
da. 1801 wlis 20 ianvars iulon batoniSvilma tyofSi gagzavna, sadac, gavrcelebuli xmebis
lazarevs acnoba, rom igi sakmaod didxans iT- mixedviT, iulon, vaxtang, farnavaz da mirian
menda da amjerad gadawyvetili hqonda daeka- batoniSvilebi unda Sekrebiliyvnen. vasili
vebina taxti, romelic erekle II-is anderZis guliakovs batoniSvilebisaTvis unda gadaeca
mixedviT, giorgi XII-is gardacvalebis Semdeg Semdegi: qarTl-kaxeTs mefe ara hyavs da ba-
mas ekuTvnoda. laSqris daSlazec iulon ba- toniSvili daviT giorgis Ze mxolod marTavs
toniSvilma uari ganacxada da generals ac- qveynaso. mogvianebiT gairkva, rom martyof-
noba, rom mas laSqari ar hyavs da masTan mx- Si mxolod mirian batoniSvili imyofeboda.
olod Tavadebi da aznaurebi arian, romelbic iulon da vaxtang batoniSvilebs ruseTis
aravis gaZarcvas ar apirebeno. miuxedavad jaris moaxloebisTanave martyofi dautove-
amisa, iulon batoniSvilis laSqarma qarTlSi biaT. isini aprotestebdnen maT winaaRmdeg
daarbia Tavad amilaxvris mamuli, tyved ai- ruseTis jaris gamoyenebas. batoniSvilebma
yvana Tavadis meuRle, romelmac iulons ar 1801 wlis 26 ianvars werili gaugzavnes knor-
Sehfica. amilaxvris mamulis gaZarcvis meore ings, romelSic werdnen, rom martyofSi isini
mizezi is iyo, rom Tavadi TbilisSi iyo wasu- piradi saqmeebis gamo ikribebodnen da ara
li ruseTis imperator pavel I-is manifestis samefo taxtis xelSi Cagdebis mizniT. iulo-
mosasmenad. lazarevis 1801 wlis 20 ianvris ni da vaxtangi ukmayofilebas gamoTqvamdnen
moxsenebaSi aRniSnulia, rom iulon batoniS- lazarevis moqmedebis gamo da knorings acno-
vilis brZanebiT, aseve Seipyres Tavad Tamaz bebdnen, rom ramdenjerme mimarTes generals
TumaniSvilis meuRle, Tavad orbelianis maTi devnis Sewyvetis mizniT, magram uSede-
colisda da qarTlis Tavadebi, romelTa mam- god.
ulebi daarbies, dazaralebulebi daxmarebas martyofidan iulon da vaxtang batoniS-
lazarevs sTxovdnen. generalma aqtiuri moq- vilebi qiziySi gadavidnen, sadac ori sofeli
medebebisagan Tavi Seikava da rCevisaTvis ka- daafices iulonis erTgulebaze. farnavaz
vkasiis xazis mTavarsardal knorings mimarTa. batoniSvili qarTlSi gaemgzavra, raTa mo-
am ukanasknelma lazarevs moswera: batoniS- saxleobis daficeba gaegrZelebina. mirian
vilebs urCie laSqari daSalon da soflebis batoniSvilma martyofSi gadawyvita Ramis
65
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
gaTeva. martyofSi Sesuli vasili guliako- gaerTianeba SeuZlebeli aRmoCnda. ivan laza-
vi batoniSvils Sexvda da urCia Tavi Seeka- revisa da daviT batoniSvilis gatarebuli
vebina mosaxleobis daficebisa da soflebis RonisZiebebis Sedegad 1801 wlis gazafxulze
darbevisaagan, anu iulon batoniSvilis mx- iulon da aleqsandre batoniSvilebma ruse-
ardaWerisagan. mirian batoniSvilma gener- Tis jaris winaaRmdeg brZolis dawyeba ver
als uari ganucxada. guliakovma ganaiaraRa moaxerxes. ivan lazarevma da daviT batoniS-
da daapatimra mirian batoniSvilis mTeli vilma vasili guliakovs daavales iulonis
amala _ aznaurebi da glexebi. martyofidan momxre Tavadebisa da mosaxleobis gadabireba,
generalma lazarevs acnoba, rom igi qiziySi winaaRmdegobis SemTxvevaSi generals ufleba
iulon da vaxtang batoniSvilebTan Sesaxve- hqonda isini daepatimrebina. ivan lazarevma
drad miemgzavreboda da Tan damatebiTi jari yazaxis muslim mosaxleobas werili gaugza-
iTxova. guliakovis mier lazarevisaTvis 1800 vna da urCia mxari ar daeWiraT aleqsandre
wlis 25 ianvars wardgenil moxsenebaSi aRniS- batoniSvilisaTvis. werilma Sedegi gamoiRo:
nulia, rom iulon da vaxtang batoniSvilebi yazaxis TaTrebma aleqsandre batoniSvils
qiziyis ori soflis daficebis Semdeg sofel zurgi aqcies. 1801 wlis 26 ianvars lazarev-
maCxaanSi Sevidnen, Semdeg mdinare iori gad- ma mimarTva gaugzavna qarTlis Tavadebsa da
molaxes da qarTlSi, sofel muxranSi
muxranSi,, dab- mosaxleobas. generali werda: `Cemda samwux-
rundneno. iulon da vaxtang batoniSvilebma arod Sevityve, rom qarTlis Tavadebis nawili
maCxaani datoves Tu ara, sul cota xanSi ar asrulebs imperator pavel I-is survils.
sofelSi Sevida aleqsandre batoniSvili yaz- samRvdeloeba emorCileba mefes, romelic
axSi Sekrebil 500 muslim mebrZolTan erTad. jerjerobiT ar arsebobs, radgan xelmwife
batoniSvilis razmis wevrebma, rogorc ki imperators mefed jer aravin daumtkicebia.
gaiges, rom qiziyisaken general guliakovis winadadebas gaZlevT Tavi daaneboT Tavxe-
razmi miemarTeboda, batoniSvili miatoves da dur saqciels, romelic ewinaaRmdegeba wes-
yazaxSi dabrundnen. aleqsandre 20 SeiaraReb- rigis damyarebas da daubrundeT morCilebas.
uli mcvelis amara darCa, amitom iyo, rom man winaaRmdeg SemTxvevaSi aucileblad miviCnev
maCxaani saswrafod datova da daviT garejis ZaliT mogiyvanoT morCilebaSi. werilebs,
monasters Seafara Tavi, saidanac ZmebTan ga- romlebic ar ekuTvnis taxtis memkvidres, me-
davida muxranSi. muxranidan vaxtang batoniS- fis Ze daviTs da me, ar erwmunoT“.arevis mier
vili duSeTSi gaemgzavra, iulon da aleqsan- daviT batoniSvilis taxtis memkvidred mox-
dre batoniSvilebi _sofel koSkSi
koSkSi.. koSkidan seniebam imereTSi gadaxvewili batoniSvilebi
batoniSvilebi qsnis erisTavebis mamulSi ga- kidev ufro aRaSfoTa. dedofali darejani,
davidnen. `maspinZlebma~ safrTxe igrZnes da vaxtang, aleqsandre, mirian da farnavaz ba-
SeiaraRebuli razmi daaxvedres maT. Setakeba toniSvilebi kvlav cdilobdnen iulonis tax-
mcire xans gagrZelda, batoniSvilebma ukan tze ayvanas. giorgi XII-is qvrivi dedofali
daixies, jer cxinvals Seafares Tavi, xolo mariami, ioane batoniSvili da maTi momxre Ta-
Semdeg imereTSi gadavidnen. vadebi daviT batoniSvilis gamefebas uWerd-
imereTSi TavSefarebulma batoniSvileb- nen mxars. orive dajgufeba ukidures zomebs
ma 1800 wlis ianvarSi daxmareba sTxoves sol- mimarTavda, oRond ki miznisaTvis mieRwia.
omon II-sa da omar xans.
xans. aleqsandre batoniS- 1801 wlis 21 ianvars darejan dedofali
vilma daxmarebisaTvis mimarTa ganjisa da ivan lazarevs werda, rom qarTlis, kaxeTis,
Semaxiis xanebs. imereTSi gadasul batoniSvi- TuSeTis, fSavis mosaxleobam, yazaxisa da
lebs Tvalyurs adevnebda ivan lazarevi. 1801 SamSadilus TaTrebma ukve Sehfices batoniS-
wlis 2 Tebervals lazarevi knorings moax- vil iulons. dedofali generals sTxovda,
senebda, rom iulon, vaxtang da aleqsandre rom Seewyvita misi Svilebis devna. werilis
batoniSvilebma daxmarebisaTvis mimarTes bolos darejan dedofali generals sak-
iranis Sah feThi alis
alis.. batoniSvilebi varau- maod uxerxul kiTxvas usvamda: ratom unda
dobdnen, rom 1801 wlis gazafxulze qarTlsa iyvnen mefe erekles Svilebze did pativSi
da kaxeTSi jars Sekrebdnen, miimxrobdnen mo- mefe giorgis Svilebi? rusma generalma kiTx-
sazRvre iranis xanebs da lekebs. am samxedro vaze pirdapir ar upasuxa, Tumca dedofals
ZaliT maT saqarTvelodan ruseTis jari unda miswera: cnobilia, Tu ra RonisZiebebi tar-
ganedevnaT. ruseTis winaaRmdeg mokavSireTa deba qarTl-kaxeTis keTildReobisaTvis da
66
vaxtang guruli
ise nu giWiravT Tavi, TiTqos ar icodeT ra batoniSvilebs veravin aiZulebso. daviT ba-
xdeba qveyanaSio. 1801 wlis 29 ianvars karl toniSvilma dedofals urCia kidev dafiqre-
knorringi ivan lazarevs swerda: darejan buliyo da saboloo pasuxisaTvis sami dRis
dedofals gadaeciT, rom Tavisi saqcieliT vada misca. darejan dedofalma daviT ba-
eWvebs aRZravs, radgan ewinaaRmdegeba qveynis toniSvils ganucxada, rom ruseTis impera-
sakeTildReod gatarebul RonisZiebebso. toris yvela sigeli da werili, romelic mis
darejan dedofali brZolis Sewyvetas taxtis memkvidreobas adasturebda, gamogo-
mainc ar apirebda. dedofali daviT batoniS- nili da yalbi iyo. amasobaSi darejan dedo-
vils yoveldRiur sarCod 30 maneTis daniSvnas fals acnobes, rom lazarevi jariT gorisaken
sTxovda. 1801 wlis 20 ianvars daviT batoniS- daiZra. gavida Tu ara jari Tbilisidan, laz-
vili ivan lazarevs, xolo 21 ianvars dare- arevma miiRo cnoba, rom iulon batoniSvilma
jan dedofals werda, rom dedofali purs, liaxvis xeobis soflebi daikava da isini Ta-
xorcs, Rvinos, kvercxs, rZes, zeTs da sxva vis siZes Tavad revaz erisTavs gadasca. revaz
produqts misi kuTvnili soflebidan iReb- erisTavi iulon batoniSvils dahpirda, zemo
da, xolo weliwadSi misi fuladi Semosavali imereTidan qarTlisaken Tavad elizbar eri-
4.000 maneTs udrida. werilis miRebis Semdeg sTavis sardlobiT daZruli laSqari mis mier
darejan dedofalma daviT batoniSvils laz- liaxvis xeobaSi Sekrebil laSqars SeuerT-
arevTan uCivla. saCivarSi aRniSnuli iyo, rom deboda, amas miemateboda qarTlis mTianeT-
misi soflebidan miRebuli produqtis ra- Si Sekrebili Zalebic, ris Semdegac daiwye-
odenoba gazviadebuli iyo, xolo wliuri fu- boda qarTlis mosaxleobis daficeba iulon
ladi Semosavali ara 4.000 maneTs, aramed 170 batoniSvilis erTgulebaze. 1801 wlis 9
maneTs udrida. 1801 wlis 24 ianvars darejan TebervlisaTvis daviT batoniSvilsac gaego,
dedofalma daviT batoniSvils miswera: ``yve-
yve- rom iulon batoniSvilma liaxvis xeoba revaz
la rom motyuvdes, RmerTs ver moatyueb“
moatyueb“. erisTavs Caabara da ZmebTan, aleqsandresTan
iuloni da sxva batoniSvilebi qarTlisa da farnavazTan, erTad imereTSi gadasasvle-
da kaxeTis Zarcvas agrZelebdnen. mosaxleo- lad emzadeboda. daviT batoniSvili biZebs
ba soflebidan TbilisSi Camosvlas ver be- sTxovda ar gadasuliyvnen imereTSi, magram
davda. 1801 wlis 2 Tebervals ivan lazarevi am ukanasknelTa Txovna ar gaiTvaliswines.
karl knorings moaxsenebda, rom goris mo- gorisaken jariT daZruli lazarevi Tbilis-
saxleoba daviT batoniSvilsa da mas gorSi Si dabrunda. qarTlSi simSvide ki Camovarda,
Casvlas sTxovda, raTa batoniSvil daviTi- magram cxadi iyo, rom es simSvide didxans ar
saTvis SeeficaT. lazarevi knorings imasac gagrZeldeboda.
moaxsenebda, rom Seqmnil viTarebaSi man ja- 8.. 1800 wlis 18 dekembris manifestis ga-
ris TanxlebiT gorSi gamgzavreba gadawyvita. mocxadeba TbilisSi. kavkasiis xazis mTa-
darejan dedofalma gaigo Tu ara lazare- varsardalma general-leitenantma karl
vis ganzraxva, sTxova Tavi Seekavebina gorSi knoringma Tavisi sagangebo warmomadgeneli
jarTan erTad gamgzavrebisagan. dedofali g.. zolotariovi TbilisSi gamoagzavna. g. zo-
generals Sehpirda, rom batoniSvilebi gors lotariovs Tan mohqonda pavel I-is 1800 wlis
datovebdnen. lazarevma dedofals Txovnis 18 dekembris manifesti, romelic ivan laza-
Sesruleba aRuTqva, oRond Semdegi pirobiT: revs TbilisSi da Semdeg qarTlsa da kaxeTSi
1. batoniSvilebs Tavi unda daenebebinaT so- unda gamoecxadebina. 1801 wlis 16 Tebervals,
flebis darbevisa da batoniSvil iulonis SabaTs, diliT, TbilisSi, sionis sakaTedro
erTgulebaze mosaxleobis daficebisaTvis; taZarSi wirva daiwyo. wirvis dasrulebis
2. daviT batoniSvilis nebarTvis gareSe maT Semdeg saqarTveloSi myofi ruseTis jaris
jari aRar unda SeekribaT; 3. iulon batoniS- meTauris general-maior ivan lazarevis br-
vils Tavi aRar unda moexseniebina taxtis mem- Zanebis Tanaxmad, taZarSi SekrebilT jer ru-
kvidred; 4. yvela batoniSvili da maTi Svilebi sul, xolo Semdeg qarTul enaze waukiTxes
TbilisSi unda dabrunebuliyvnen. lazarevis ruseTis imperator pavel I-is 1800 wlis 18
mier wamoyenebuli pirobebis pirvel punqts dekembris manifesti qarTl-kaxeTis samefos
darejan dedofalma sicrue uwoda, meore da gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Sesaxeb.
mesame punqti ar miiRo, meoTxe punqtis Ses- kaTolikos-patriarqma anton II-m samadlo-
axeb ki ganacxada, rom TbilisSi cxovrebas beli paraklisi gadaixada. Tbilisis yvela
67
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
eklesiis samreklodan mTeli dRe rekdnen za- li, kaTolikos-patriarqi anton II umaRlesi
li,
rebi. meore dRes, 1801 wlis 17 Tebervals, samRvdeloebiTurT, Tavadebi. liturRiis
kviras, 1800 wlis 18 dekembris manifesti damTavrebis Semdeg patriarqi iosebi taZri-
waikiTxes Tbiliseli somxebisaTvis. somexTa dan gamovida da SekrebilT mimarTa. patri-
patriarqi ioseb arRuTinski-dolgorukovi arqma maT ruseTis taxtisa da imperatoris
eCmiaZinidan am dRisaTvis sagangebod iyo erTgulebisaken mouwoda. patriarqis sityvis
Camosuli TbilisSi. nariyalas cixis gala- Semdeg wakiTxul iqna 1800 wlis 18 dekembris
vanTan, qvemo kalaSi, Seikriba somexi sam- manifesti rusul, somxur da qarTul enebze.
Rvdeloeba da sazeimo msvlelobiT gaemarTa imave dRes, 17 Tebervals, rusi oficeri, kapi-
qalaqis gareubanSi (dRevandeli orbelia- tani taganovi 24 kazakis TanxlebiT Tbilisis
nis moedani) mdebare vanqis taZrisaken. msv- quCebSi dadioda da rusul, qarTul, somxur
lelobis monawileebs xelT epyraT jvrebi, da TaTrul enebze kiTxulobda manifests.
saeklesio droSebi da anTebuli sanTlebi. 1801 wlis 21 Tebervals lazarevma knorings
msvlelobas win miuZRoda ormwkrivad mima- dawvrilebiT moaxsena TbilisSi 1801 wlis 16-
vali 74 mRvdeli, maT mosdevda 8 arqimandri- 17 Tebervals ganviTarebuli movlenebis Ses-
ti, xolo arqimandritebis ukan modioda sami axeb.
diakoni didi vercxlis jvriTa da anTebuli 9.. samefo saxlis wevrebis gawveva ruseT-
sanTlebiT. diakvnebis ukan or Tbilisel Si.. 1801 wlis TebervalSi, rogorc aRvniSneT,
Si
somexs mohqonda imperator pavel I-is por- TbilisSi Camovida g. zolotariovi, romel-
treti. imperatoris portretis ukan, odnav mac pavel I-is 1800 wlis 18 dekembris manifes-
moSorebiT, modioda somexi mitropoliti mi- ti Camoitana. manifestTan erTad g. zolo-
tris gareSe. mas Tavs zemoT eWira vercxlis tariovma Camoitana werilebi qarTl-kaxeTis
langari, romelzec dasvenebuli iyo wiTeli samefo saxlis wevrebisadmi. batoniSvilebs,
xaverdiT morTuli pavel I-is 1800 wlis 18 rogorc mamakacebs, ise qalebs, imperatori
dekembris manifesti. mitropolitis ukan mo- peterburgSi iwvevda. qalebs imperatori
maval erT diakvans mohqonda mitra, xolo srul materialur uzrunvelyofas hpird-
meores _ kverTxi. diakvnebis ukan modioda eboda, xolo mamakacebs _ jildoebisa da
Tbiliseli somxebis mTavarepiskoposi sergi
sergi,, soflebis boZebas. batoniSvilebs, romlebic
romelsac xel epyra jvari. vanqis taZri- samxedro samsaxurSi Sesvlas isurvebdnen,
saken mimaval procesias SeuerTda daviT ba- mieniWebodaT TavianTi mdgomareobis Se-
toniSvili Zmebisa da Tavadebis TanxlebiT, sabamisi wodeba. giorgi XII-is Svilebma: ioa-
general-maiori ivan lazarevi da general- nem,, bagratma
nem bagratma,, mixeilma da sxvebma maSinve
maiori vasili guliakovi rus oficrebTan gamoTqves peterburgSi gamgzavrebis sur-
erTad. vanqis taZris karibWesTan procesias vili. isini Tbilisidan gavidnen 1801 wlis 9
daxvda somexTa patriarqi ioseb arRuTinski- marts. 15 marts Tbilisidan peterburgSi gae-
dolgorukovi oTxi mTavarepiskoposiTa da mgzavra mirian batoniSvili. kavkasiis xazze
oTxi arqimandritiT. patriarqma jvari da misvlis Semdeg batoniSvilebi georgievskSi
kverTxi erT-erT arqimandrits gadasca, mi- Sexvdnen kavkasiis xazis mTavarsardal gen-
uaxlovda imperator pavel I-s portrets, eral-leitenant karl knorings da sTxoves,
jvari gadasaxa mas, muxli moidrika da emTx- rom maTTvis xeluxleblad daetovebinaT qa-
via. amis Semdeg patriarqma langaridan aiRo rTlsa da kaxeTSi arsebuli saufliswulo
manifesti da Tavze daido igi da warmoTqva: mamulebi. 1801 wlis 12 marts knoringma laz-
`yovlad wmidao samebao, dae amaRldes da ga- arevs ubrZana Tvalyuri edevnebina batoniS-
Zlierdes didi pavles samefo, rogorc mze vilebis mamulebisaTvis. 1801 wlis 23 marts
da mTvare...“. amis Semdeg procesia Sevida van- batoniSvilebi georgievskidan gaemgzavrnen
qis taZarSi, sakurTxevlis win magidaze moaT- da 12 maiss peterburgSi Cavidnen.
avses manifesti da pavel I-is portreti. saRv- 10.. general-maior ivan lazarevis mo-
10
To liturRias, romelic patriarqma iosebma laparakeba darejan dedofalsa da batoniS-
aRasrula, rusi generlebis, oficrebis, so- vilebTan. g. zolotariovis TbilisSi Camos-
mexi samRvdeloebis da Tbilisis somexi mo- vlis droisaTvis (1801 wlis Tebervali) er-
saxleobis garda daeswrnen: daviT batoniS- ekle mefisa da darejan dedoflis Svilebi,
vili da sxva batoniSvilebi, darejan dedofa- iuloni, vaxtangi, aleqsandre da Teimurazi
Teimurazi,,
68
vaxtang guruli
69
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
70
vaxtang guruli
71
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
72
vaxtang guruli
ar momxdara: Tu iranis winaaRmdeg axali omi Tis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvla surda
daiwyeboda, cxadia, umjobesi iqneboda, qarTl- qarTl-kaxeTis samefos mosaxleobas (xalxs);
kaxeTis samefo am droisaTvis ruseTis Semad- 2. qarTl-kaxeTis samefo unda darCeniliyo im
genlobaSi yofiliyo.
yofiliyo. gamomdinare zemoT mdgomareobaSi, romelSic imyofeboda giorgi
Tqmulidan, saxelmwifo sabWo miiCnevda: 1. qa- XII-is gadracvalebamde. saxelmwifo sabWos
rTl-kaxeTSi daetovebinaT ruseTis jari; 2. xalxis survilis pirvel mizezad gamotana
general-leitenant karl knorringis xelmZR- imisTvis sWirdebda, rom qarTl-kaxeTis same-
vanelobiT Seqmniliyo qarTl-kaxeTis droe- fos gauqmeba usamarTlobad ar Seracxuliyo.
biTi mmarTveloba; qveyana gayofiliyo Svid qarTl-kaxeTis samefos imave mdgomareobaSi
mazrad; knorringi gamgzavrebuliyo saqarT- datoveba, romelSic igi giorgi XII-is gar-
veloSi.; knorringisaTvis daevalebinaT cno- dacvalebamde imyofeboda, imas niSnavda, rom
bebis Sekreba qarTuli samarTlisa da adaT- saqarTveloSi mudmivad darCeboda im raode-
wesebis Sesaxeb, rac gaTvaliswinebuli unda nobis jari, ramdensac ruseTis imperatori
yofiliyo droebiTi mmarTvelobis mowyobi- moisurvebda. Crdilo kavkasiidan weliwadis
sas ; 3. karl knorringis saqarTveloSi gamg- yvela dros saqarTveloSi jaris uswrafesad
zavreba aucilebels xdida, daeniSnaT mis gamogzavna SeuZlebeli iyo. jaris gadmosvla
nacvlad kavkasiis xazis axali mTavarsardali. kavkasiis mTebze araTu zamTarSi, zafxulSic
samoqalaqo saqmeebis marTvisaTvis saqarT- ki ferxdeboda, amitom iyo, rom qarTlsa da
veloSi gagzavniliyo gubernatori, romelic kaxeTSi mudmivad unda mdgariyo seriozuli
knorringis peterburgSi dabrunebis Semdeg samxedro Zala. cxadia, ruseTis mTavroba am
samxedro saqmeebsac SeiTavsebda. saxelmwifo samxedro Zalas gamoiyenebda rogorc iranis,
sabWom mxari dauWira winadadebas, romlis osmaleTis da kavkasiis mTielebis (lekebis)
mixedviTac qarTl-kaxeTis samefoSi yofnisas winaaRmdeg, ise qveynis SigniT wesrigis dasa-
gaweuli mniSvnelovani samuSaosaTvis apolos myareblad. saxelmwifo sabWo ar gamoricxavda
musin-puSkini 13 aTasi maneTiT unda dajil- imasac, rom droTa ganmavlobaSi qarTl-kaxe-
doebuliyo. Tis samefo saxlis warmomadgenlebs, Tavadebs,
1801 wlis 15 aprils ruseTis imperiis aznaurebs da, saerTod, qveynis mosaxleobas,
generalur prokuror aleqsandr bekleSo- osmaleTis qveSevrdomobaSi Sesvla moesurve-
vis iniciativiT, saxelmwifo sabWo kvlav mi- bina. am SemTxvevisaTvis qarTl-kaxeTSi ruse-
ubrunda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis im- Tis jaris yofna proosmaluri orientaciis
periasTan SeerTebis sakiTxs. ufro zustad, aRkveTisTvis iyo aucilebeli.
aleqsandr bekleSovi aq arafer SuaSi iyo. gen- saxelmwifo sabWom daadastura, rom
eraluri prokurori saxelmwifo sabWos moax- qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba da misi ru-
senebda imperatoris ukidurasad uaryofiTi seTis imperiasTan SeerTeba sasargeblo iyo
(`о крайнем отвращении
damokidebulebis Sesaxeb (`о orive mxarisaTvis. sabWo imasac aRiarebda,
Его Императорскаго Величества
Величества~)
~) qarTl-kaxe- rom qarTl-kaxeTSi mosagvarebeli iyo mTeli
Tis samefos gauqmebisadmi, radgan usamarT- rigi sakiTxebi, risTvisac aucileblad iqna
lod miiCnevda sxvisi teritoriis SeerTebas miCneuli: 1. kavkasiis xazis mTavarsardali
почитая не справедливым присвоение чужой
(„…почитая
(„… general-leintenanti karl knorringi dauy-
земли~).
земли ~). aleqsandr bekleSovis gamosvlis ovneblad unda gamgzavrebuliyo saqarT-
Semdeg saxelmwifo sabWom kidev erTxel ga- veloSi da adgilze mTeli sizustiTa da mi-
nixila qarTl-kaxeTis samefos ruseTis im- ukerZoeblobiT gamoerkvia, SeZlebda Tu ara
periasTan SeerTebis sakiTxi da ZalaSi da- qarTl-kaxeTi, darCeniliyo damoukidebel
tova 11 aprils miRebuli gadawyvetileba _ samefod. saxelmwifo sabWos konkretulad
qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperias unda ainteresebda, SesaZlebeli iyo Tu ara samefo
SeeerTebina.. 15 aprils miRebuli dadge-
SeeerTebina saxlSi arsebuli dapirispirebiT gamowveu-
nileba, marTalia, adasturebda qarTl-kax- li SinaaSlilobis dasruleba da mSvidobis
eTis samefos ruseTis imperiis Semadgenlo- damyareba, aseve, SesaZlebeli iqneboda Tu
baSi Sesvlis aucileblobas, magram amjerad ara sxva saxelmwifoTa agresiis mogerieba; 2.
araferi iyo naTqvami qarTl-kaxeTis samefoSi umkacresi samarTlianobiT unda dadgenili-
rusuli droebiTi mmarTvelobis SemoRebis yo, qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebidan,
Sesaxeb. dadgenileba orpunqtiania: 1. ruse- Tavadebidan, aznaurebidan, samRvdeloebidan
73
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
74
vaxtang guruli
75
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
76
vaxtang guruli
77
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
gorc iyo giorgi XII-is gardacvalebis drois- SemadgenlobiTac. 1801 wlis ivnisSi daviT
aTvis. knorringi mosaxleobas acnobebda, rom batoniSvili Tavad beglar orbelians swer-
man Seqmna qarTl-kaxeTis droebiTi mTavroba da:: `oTxi
da oTxi gaiZvera“ da `erTi
erTi suleli“ marTavs
general-maior ivan lazarevis Tavmjdomareo- qveyanaso.. sulelad daviT batoniSvili ivan
qveyanaso
biT. droebiT mTavrobaSi Sevidnen Tavadebi: lazarevs miiCnevda, xolo gaiZverebs zaal
zaal baraTaSvili,
baraTaSvili, egnate TumaniSvili
TumaniSvili,, ioane baraTaSvils, egnate TumaniSvils, ioane
ColoyaSvili,, sulxan TumaniSvili da Tbili-
ColoyaSvili ColoyaSvils da sulxan TumaniSvils eZaxda.
sis ober-policmaisteri meliqi darCo bebu- imave werilSi daviT batoniSvili CamoTvlida
Tovi.. mTavrobas unda ganexila da gadaewyvita
Tovi rusebis mier Cadenil kanondarRvevebs.
yvela is sakiTxi, romlebsac winaT ixilavda daviT batoniSvili xmebs avrcelebda,
da wyvetda qarTl-kaxeTis mefe. rom man TiTqos peterburgidan miiRo impera-
1801 wlis 2 ivniss karl knoringma ivan tor aleqsandr I-is werili misi qarTl-kaxe-
lazarevs misca miTiTeba: 1. qarTl-kaxeTis Tis mefed damtkicebis Sesaxeb, xolo karl
mTavrobas saufliswulo mamulebi unda Camo- knorringis 1801 wlis 2 ivnisis mimarTva mo-
erTmia im batoniSvilebisaTvis, romelTac saxleobisadmi ewinaaRmdegeboda imperatoris
ruseTis mTavrobisadmi protestis niSnad survils. daviT batoniSvili imuqreboda, rom
Tavi imereTis samefos Seafares; 2. mTavro- gamefebis Semdeg dasjida yvelas, vinc mas ar
bas mamulebi unda CamoerTmia im Tavadebi- emorCileboda. mosaxleobis daSinebis mizniT
sTvisac, romelTac es mamulebi daviT ba- igi avrcelebda cru xmebs lekebis mier ru-
toniSvilis brZanebiT miiRes bolo xanebSi; sis jaris amowyvetis Sesaxeb. aSkara iyo, rom
3. imereTSi gaxiznuli batoniSvilebis mam- Tavdapirvelad rusuli orientaciis daviT ba-
ulebidan miRebuli Semosavali xazinaSi toniSvili ruseTis mteri gaxda. batoniSvili
aRiricxeboda sagangebo muxliT da batoniS- knorings brals sdebda imaSi, rom man taxtis
vilebs daubrundebodaT ruseTis mTavro- kanonieri memkvidre qveynis marTvas Camoa-
basTan Serigebis Semdeg; 4. giorgi XII-is im Sora. lazarevs batoniSvili brals sdebda
Svilebs, romelTac mamulebi da Semosavali qarTl-kaxeTis gaCanagebasa da gaZarcvaSi.
ar gaaCndaT, yovelTviurad unda mieRoT 100 ufro seriozuli iyo lazarevisaTvis way-
maneTi. daviT batoniSvils, romelsac mamu- enebuli meore braldeba. daviT batoniSvili
lidan mcire Semosavali hqonda, TveSi unda amtkicebda, rom lazarevi erevnis saxanoSi
mieRo 500 maneTi. darejan dedofals daeniS- TiTqos imitom gaemgzavra, rom qarTl-kaxe-
neboda pensia TveSi 300 maneTis odenobiT. Tis samefos winaaRmdeg osmalebi, sparselebi
ivan lazarevma TbilisSi wesrigis dacva da lekebi aemxedrebina. daviT batoniSvilis
jaris nacvlad policias daavala. qalaqi gai- mier 1801 wlis 5 ivniss nikoloz onikovisaT-
yo sam ubnad: pirveli da meore ubani moicav- vis gagzavnili werilidan irkveva, rom mas
da qalaqis ZiriTad nawils, mesame _ gare- jer kidev hqonda qarTl-kaxeTis droebiTi
Tubans. avlabarSi, imis gamo, rom igi darejan mTavrobis wevrad gaxdomis imedi.
dedofals ekuTvnoda, policia ar Seuyva- daviT batoniSvilma ukidures zomebs
niaT. knoringma lazarevs daavala, darejan mimarTa. igi Tavis momxreebs da mosaxleobas
dedofali Tanaxmobis SemTxvevaSi sapolicio arwmunebda, aleqsandr I-ma gaauqma pavel I-is
ubani avlabarSic Seeqmna. policiis funq- 1800 wlis 18 dekembris manifesti qarTl-kax-
cias Seadgenda: 1. zusti cnoba hqonoda qa- eTis gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis
laqSi saxlebisa da mcxovrebTa raodenobis Sesaxeb, magram lazarevi am faqts malavso.
Sesaxeb; 2. mosaxleobis religiuri aRmsare- 1801 wlis 6 agvistos lazarevi knorings
blobis Sesaxeb; 3. mosaxleobis wodebrivi md- werda, rom Tu bagrationTa samefo saxlis
gomareobis Sesaxeb; 4. qalaqSi SemomsvlelTa wevrebi ruseTSi ar gaiwvies, qarTl-kaxeTSi
da qalaqidan gasulTa Sesaxeb; 5. mosaxleobis uwesrigobas bolo ar moeRebao.
janmrTelobis mdgomareobis Sesaxeb. 18. erevnis xanis Careva qarTl-kaxeTis sa-
17. daviT batoniSvilis brZola taxtis Sinao saqmeebSi
saqmeebSi.. qarTl-kaxeTSi arsebuli daZ-
memkvidris uflebis aRdgenisaTvis.
aRdgenisaTvis daviT ba- abuli politikuri viTareba, batoniSvilebis
toniSvili Zalze ukmayofilo iyo rogorc brZola samefos gadarCenisaTvis, cxadia,
qarTl-kaxeTis samefos mmarTvelobidan Ca- cnobili iyo erevnis, ganjisa da sxva xanebi-
mocilebis gamo, aseve droebiTi mTavrobis saTvis, aseve lekebisaTvis. mosalodneli
78
vaxtang guruli
79
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
gadauwyvetia SamSadiluSi Tavad WavWavaZisa veliscixes, magram verc alafis aReba da verc
da Tavad avaliSvilis sardlobiT yazaxis tyvis ayvana ver SeZles.
muslimi mosaxleobis laSqari gaegzavna. 1801 wlis 20 ivniss ivan lazarevma miiRo
19. lekTa Semosevebi 1801 wlis zafxulSi
zafxulSi.. cnoba, rom axalcixis mxridan mtkvris xeo-
qarTl-kaxeTSi Seqmnili daZabuli viTarebis biT lekebi kvlav SemoiWrnen qarTlSi da Tavs
Tavis sasargeblod gamoyenebas cdilobda iyridnen sofel axalqalaqTan . qarTlisa da
osmaleTic. 1801 wlis 19 marts karl knor- imereTis sazRvarze mdgomi ruseTis jaris
ringi imperator aleqsandr I-s moaxsenebda, meTaurma podpolkovnikma fiodor simonoviC-
rom martSi axalcixidan gaaZeves sabud faSafaSa.. ma erTi aseuli sofel breTidan sofel qa-
gaZevebis mizezi is iyo, rom faSa ruseTisadmi relisaken gagzavna, xolo meore _ goridan
loialurad iyo ganwyobili da lekebs ufle- sofel doesisaken
doesisaken.. 1801 wlis 28 ivniss fio-
bas ar aZlevda axalcixidan qarTlSi SeWril- dor simonoviCi ivan lazarevs moaxsenebda,
iyvnen. axalcixis faSa gaxda Serifi
Serifi.. sabud rom man 79 grenaderiT, 48 egeriT, 22 kazakiT
faSam arzrums Seafara Tavi, saidanac daviT da 100 qarTveli mebrZoliT mTebi gadalaxa
batoniSvils sTxovda daxmareba aRmoeCina da gujareTis (mdinare mtkvris marjvena Sena-
axalcixidan Serif faSas gaZevebaSi. daviT kadi) xeobaSi gadavida, raTa gza moeWra ukan-
batoniSvilma sabud faSas gaugzavna yazaxis daxeuli lekebisaTvis. simonoviCma erTi
muslimi mosaxleobis laSqari meliq abovis aseuli kapitan reihis meTaurobiT sofel ax-
meTaurobiT. ivan lazarevma daviT batoniS- alqalaqis dasacavad datova. simonoviCma gai-
vils ubrZana ukan gamoexmo yazaxis laSqari ara mdinare gujareTis xeoba, gverdi auqcia
da amieridan osmaleTis saqmeebSi aRar Ca- osmaleTis sazRvars da Sevida mdinare qciis
reuliyo. amis Semdeg sabud faSam lazarevTan xeobaSi. rogorc moxsenebidan Cans, qciis na-
pirispir Sexvedra iTxova. 1801 wlis 12 iv- piras simonoviCi Sexvda axalcixeSi mimaval
liss lazarevi knorings moaxsenebda, rom igi lekTa razms (760 mebrZols). lekebma Tavis
11 ivliss sabud faSas Sexvda. faSa generals daRweva scades da mdinaris napirs gauyvnen.
arwmunebda ruseTisadmi keTilganwyobaSi. ruseTis jari lekebs daedevna, magram Semdeg
amave dros man knorings uCvena osmaleTis simonoviCma devna Sewyvita, daikava strate-
sulTnis firmani, romelic sabud faSas Ser- giuli adgili Tbilisidan, mcxeTidan, sofle-
if faSas Tavis gagzavnas ubrZanebda. sabud bidan manglisidan, axalqalaqidan da xovledan
faSa lazarevs axalcixeSi dabrunebisaTvis momavali gzebis Sesayarze. simonoviCma rom
brZolaSi daxmarebas sTxovda. sabolood devna Sewyvita, es lekebma rusebis damar-
faSa axalcixeSi ver dabrunda, rac ruseTi- cxebad miiCnies da Setevaze gadmovidnen. le-
saTvis, cxadia, sasurveli ar iyo. kebi damarcxdnen da axalcixisaken daixies.
axalcixidan sabud faSas gaZevebam xel- ivan lazarevi Serif faSas sTxovda Tavi
fexi gauxsna lekebs. maT Serif faSa qarTl- Seekavebina lekebis mxardaWerisagan. 1801
kaxeTis darbevaSi Tanadgomas pirdeboda. wlis 20 seqtembers lazarevi knorings moax-
1801 wlis 31 maiss kapitani savelievi karl senebda, rom Serif faSam gamosca ramdenime
knorings moaxsenebda: 29 maiss lekebma daar- brZaneba, romlebic lekebs ukrZalavda axal-
bies Tbilisis maxloblad, mtkvris marjvena cixis safaSodan qarTlSi SeWras. amave dros
sanapiroze mdebare soflebi, tyved aiyvanes faSa lekebisagan yidulobda qarTvel tyvee-
80 adamiani, garekes jogi (300 suli piru- bs da proviantiT amaragebda lekTa razmebs.
tyvi); 6 ivniss lekebma garekes ruseTis jaris faSa lekTa beladebs saCuqrebsac ugzavnida,
(kazakebis) kuTvnili cxenebi (orive SemTx- raTa am ukanasknelT qarTl-kaxeTze Tavdasx-
vevaSi ruseTis jari lekebs daewia da tyveebi mebi gaegrZelebinaT. Serif faSas ar surda
da nadavli daatovebina). 6 ivliss lekebma sabolood gaefuWebina urTierToba ruseT-
alazani gadmolaxes, tyis masivebiT 5 versze Tan, amitom iyo, rom Tavis marTlebas mihyo
miuaxlovdnen sofel veliscixes da ruseTis xeli. 1801 wlis 5 agvistos lazarevi knor-
jaris yabardos muSketerTa polkis cxenebis ings swerda faSas orpirobis Sesaxeb. Serif
gataceba scades, magram uSedegod, lekebi mi- faSa lazarevs arwmunebda, rom lekebi man ax-
imalnen da Semdeg meored moindomes cxenebis alcixidan gaaZeva, magram maTi nawili yarsis
gataceba, Tumca isev uSedegod; 8 ivliss le- faSam Seifara da TiTqos swored isini esx-
kebi (400 mebrZoli) isev miuaxlovdnen sofel modnen Tavs qarTlsa da kaxeTs.
80
vaxtang guruli
81
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
82
vaxtang guruli
83
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
84
vaxtang guruli
85
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
86
vaxtang guruli
87
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
88
vaxtang guruli
kaxeTis samefos SeerTebas dauWira mxari. aR- mzaddeboda ori monarqis, ori samefo saxlis
aravis gaxsenebia aleqsandr voroncovis, viq- xangrZlivi urTierTobiT, igi momzadda da
tor koCubeisa da adam Cartoriskis argumen- daido im dros saerTaSoriso urTierTobebSi
tirebuli pozicia. es moRvaweebi imperators arsebuli yvela wesis dacviT. ruseTis imper-
qarTl-kaxeTis samefos gauqmebasa da mis ru- atorma ekaterina II-m da qarTl-kaxeTis mefe
seTTan SeerTebas ar urCevdnen. saxelmwifo erekle II-m moaxdines traqtatis ratifikacia
sabWos 1801 wlis 8 agvistos gadawyvetile- da stamburad dabeWdili traqtatis teqsti
bas imperatori daeTanxma. ase momzadda 1801 ruseTis saimperatoro karma oficialurad
wlis 12 seqtembris manifesti. gadasca im saxelmwifoebis elCebs, romlebT-
ruseTis imperator aleqsandr I-is 1801 anac ruseTs diplomatiuri urTierToba
wlis 12 seqtembris manifesti, iseve, rogorc hqonda.. yovelive es ekaterina II-is Svils, im-
hqonda
imperator pavel I-is 1800 wlis 18 dekembris perator pavel I-s, da SviliSvil aleqsandr I-s,
manifesti, warmoadgenda erTi monarqis mier rogorc monarqebs, avaldebulebda daecvaT
meore monarqis, erTi samefo dinastiis mier maTi winamorbedi monarqis (dedis, bebiis) mier
meore samefo dinastiis uflebis Selaxvas, dadebuli xelSekruleba. aRarafers vambobT
danaSauls.. ruseTis imperatorebis mier Ca-
danaSauls imaze, rom ruseTis orive monarqi, pavel I da
denili danaSauli kidev ufro mZimdeboda aleqsandr I, valdebuli iyo ar Seelaxa mis
imiT, rom qmedeba Cadenili iyo erTmorwmune, mfarvelobaSi nebayoflobiT Sesuli monar-
marTlmadidebeli samefo saxlisa da eris qebis, erekle II-isa da giorgi XII-is, uflebe-
winaaRmdeg. danaSauls amZimebda isic, rom bi, ar gaeuqmebina uZvelesi samefo dinastia.
qarTl-kaxeTis samefo 1783 wlidan ormxri- yovelive es pavel I-sa da aleqsandr I-s ar
vi xelSekrulebis (georgievskis traqtatis) gauTvaliswinebiaT da qarTl-kaxeTis same-
ZaliT ruseTis imperiis mfarvelobaSi imy- fos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis
ofeboda. traqtatis meeqvse muxlis ZaliT, sakiTxi gadawyvites ruseTis imperiis kavka-
qarTl-kaxeTSi erekle II-isa da misi STamoma- siuri da zogadad, aRmosavluri politikis
vlobis mefoba „ucualeblad
„ucualeblad““ unda yofil- konteqstSi.
iyo SenarCunebuli. georgievskis traqtati
89
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
§1. dokumentebi, romlebic safuZvlad daedo qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebi, orive
rusuli mmarTvelobiss damyarebas qarTl-kax- dedofali da batoniSvilebi, gansakuTrebiT
eTSi SfoTis Camomgdebi batoniSvilebi, unda dae-
TanxmebinaT ruseTSi gamgzavrebaze, ruseTSi
1801 wlis 12 seqtembris manifestTan Casvlis Semdeg maT SeunarCundebodaT Rirse-
erTad ruseTis imperatorma aleqsandr I-ma ba da daeniSnebodaT samemkvidreo pensia;
imave dRes xeli moawera kidev sam dokuments: 4. saxelmwifo xazinis Semosavlebi, gan-
1. reskripts saqarTvelos mTavarsardlis sakuTrebiT isini, romlebic winaT samefo
general-leitenant karl knorringisadmi; 2. saxls ekuTvnoda, naturiT miRebuli xor-
umaRlesad damtkicebul mowodebas qarTveli blis Semosavlis garda, unda moxmareboda
xalxisadmi; 3. umaRlesad damtkicebul dad- xorblis Sesyidvas, Sesyiduli xorblidan
genilebas saqarTvelos Sinagani mmarTvelo- unda gamokvebuliyo qarTl-kaxeTSi ganlage-
bis Sesaxeb. mogvianebiT Sedga kidev erTi buli ruseTis jari, xolo darCenili nawili
dokumenti _ `ganmarteba saqarTvelos mmarT- gaeyidaT da fuladi SemosavlebisaTvis mie-
velobis Sesaxeb general-leitenant karl matebinaT;
knorringisadmi micemuli umaRlesad damt- 5. xazinis Semosavlebi unda gazrdili-
kicebuli dadgenilebis Sesasruleblad“. yo, oRond ara mosaxleobis valdebulebis
es dokumentebi daedo safuZvlad rusuli damZimebisa da Seviwroebis xarjze, aramed _
mmarTvelobis damyarebas yofili qarTl-kax- vaWrobiT, xelosnobiT, miwaTmoqmedebisa da
eTis samefos teritoriaze, ris gamoc oTxive mecxoveleobis ganviTarebiT;
dokumentis dawvrilebiT ganxilva aucilebe- 6. qarTl-kaxeTis mazrebad dayofisas
lia. unda gaeTvaliswinebinaT adgilobrivi Ta-
I. aleqsandr I-is 1801 wlis 12 seqtembris viseburebani; mazrebs Soris teritoriis
reskriptSi saqarTvelos mTavarsardal gener- gamijvnis Semdeg Sedgenili ruka dasamtkice-
al-leitenant karl knorringisadmi. impera- blad waredginaT imperatorisaTvis; karl
tori generals Semdeg miTiTebebs aZlevda: knorings piradad unda moenaxulebina saqa-
1. qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTv- rTvelos sazRvrebi da qarTvelebTan erTad
elobis mowyobisas yvela SemTxvevaSi anga- gadaewyvita, sad da rogor moewyoT sabaJoebi
riSi unda gaewiaT qarTveli xalxis zneo- da karantinebi;
bis, wes-Cveulebebisa da ganmsjelobisaTvis 7. gansakuTrebuli yuradReba unda miq-
(“умоначертанием~);
(“умоначертанием~); ceoda samTamadno saqmis ganviTarebas, ro-
2. samoqalaqo mmarTvelobis mowyobasTan melic umaRles doneze unda asuliyo didi
erTad aucilebeli iyo, sasuliero sferos kapitalis dabandebis gziT. samTamadno
mowesrigebac, rac sasuliero saswavleblebis mrewvelobis ganviTareba, aseve monetebis
gaxsnasa da saxalxo ganaTlebis organizebaSi moWra davalebuli hqonda graf apolos
gamoixateboda; warmarTi mTielebis gaqris- musin-puSkins;
tianebis mizniT mTaSi unda gagzavniliyvnen 8. didi yuradReba unda daTmoboda
misionerebi, umjobesi iqneboda, gaegzavnaT ucxoeTidan saqarTveloSi xalxis gadmo-
qarTveli misionerebi, vidre ruseTidan Camo- saxlebas, pirvel rigSi _ qristianebisa; gad-
sulebi; mosaxlebulTa waxalisebis mizniT maTTvis
3. marTalia, qarTl-kaxeTis samefos yve- unda gamoeyoT miwebi da miniWebodaT sxva
la mcxovrebs unda SenarCuneboda uflebebi upiratesobani;
da upiratesobebi, Tumca, isic cxadi iyo, 9. qarTl-kaxeTis usafrTxoebis dac-
rom, rusuli mmarTvelobis mowyobasTan er- vis mizniT unda gazrdiliyo ruseTis jaris
Tad unda gauqmebuliyo yvela memkvidreobiTi raodenoba, kavkasiis xazidan qarTl-kaxeTSi
wodeba da Tanamdeboba, xolo isini, vinc mem- unda SemoeyvanaT sakavalerio nawilebi; unda
kvidreobiTi wodeba da Tanamdeboba dakarga, mowesrigebuliyo kavkasiis xazidan saqarT-
unda waredginaT pensiaze; unda momxdariyo veloSi momavali gza, romelic mudmivad
saeklesio mamulebisa da Semosavlebis aR- daculi unda yofiliyo mTielTa Tavdasx-
wera; qveyanaSi mSvidobis damyarebis mizniT mebisagan; unda gatarebuliyo RonisZiebani
90
vaxtang guruli
lekTa Semosevebisagan qarTl-kaxeTis dacvis yofiliyo rusi moxele, mas eyoleboda oTxi
mizniT. qarTl-kaxeTis samefos sazRvrebis mrCeveli (mdivanbegi), ori qarTleli da ori
gaswvriv unda Seqmniliyo iseTi dasaxlebebi, kaxeli Tavadi. eqspedicias aseve eyoleboda
rogorebic kazakebisagan Seiqmna kavkasiis xa- sagubernio xazinadari; g) sisxlis samarT-
zze; lis saqmeTa
saqmeTa.. eqspediciis Tavmjdomared rusi
10. unda gatarebuliyo RonisZiebani moxele dainiSneboda, mas eyoleboda oTxi
iranis saxanoebSi rusuli orientaciis ga- mrCeveli (mdivanbegi) qarTvel TavadTagan; d)
Zlierebis mizniT, pirvel rigSi, yuradReba samoqalaqo saqmeTa
saqmeTa.. eqspediciis Tavmjdomare
unda miqceoda urTierTobis gaumjobesebas iqneboda rusi moxele, mas eyoleboda oTxi
erevnis, ganjis, Saqis, Sirvanis, baqosa da sxva mrCeveli (mdivanbegi) qarTvel TavadTagan.
saxanoebTan; yuradReba unda miqceoda im sam- saqarTvelos mmarTveli, oTxive eqspedi-
dinaro gzis amoqmedebas, romelic imereTSi ciis Tavmjdomare da mrCevlebi Seadgendnen
rionze iwyeboda da Sav zRvamde grZeldebo- saqarTvelos uzenaes mTavrobas.
mTavrobas. saqarTvelos
da; uzenaesi mTavrobis saerTo krebis Tavmjdo-
11.. imereTis mefesa da samegrelos mTa-
11 mare unda yofiliyo saqarTvelos mTavarsar-
varTan unda damyarebuliyo mWirdo urTier- dali,, xolo misi aryofnis SemTxvevaSi - saqa-
dali
Toba ise, rom ar gaeRizianebinaT osmaleTi, rTvelos mmarTveli.
mmarTveli. saqarTvelos uzenaesi
romelic am mxaris patronad Tvlida Tavs. mTavrobis saerTo krebas gansaxilvelad
IIII.. 1801 wlis 12 seqtembers umaRlesad unda mieRo iseTi sakiTxebi, romlebic eqs-
damtkicebuli mowodeba qarTveli xalxisadmi pediciebSi ver gadawydeboda da gamoetana
iuwyeboda, rom, imperatoris nebis Tanaxmad dadgenileba xmebis umravlesobiT, risi ga-
TbilisSi daarsdeboda saqarTvelos uzen- saCivrebac aRar SeiZleboda. calkeul eqs-
aesi mTavroba. mowodebaSi agreTve aRniSnuli pediciaSi Sesuli sakiTxebidan saqarTvelos
iyo, rom imperatorma daamtkica dadgenileba mTavarsardalsa da saqarTvelos mmarTvels
qarTl-kaxeTis mmarTvelobis Sesaxeb. impera- ufleba hqondaT SeerCiaT umniSvnelovanesi
tori imeds gamoTqvamda, rom rusuli mmarT- sakiTxebi da isini gadawyvetilebis misaRebad
veloba iqneboda samarTliani, xolo qarTl- imperatorisTvis waredginaT. sisxlis samarT-
kaxeTSi arsebuli ubedureba da ganukiTxaoba lis eqspediciaSi unda Sesuliyo saqmeebi, ro-
male mogonebad iqceoda. melic exeboda qarTveli Tavadebisa da aznau-
III. 1801 wlis 12 seqtembers umaRlesad rebis sikvdiliT dasjas an maTTvis Rirsebis
damtkicebuli dadgenileba saqarTvelos Sina- ayras. Semdeg saqme unda gadascemoda saqarT-
gani mmarTvelobis Sesaxeb iuwyeboda: velos mTavarsardals, romelsac TavisTavad
1. qarTl-kaxeTSi unda Seqmniliyo xuTi saqme imperatorisaTvis unda waredgina.
mazra, maTgan qarTlSi _ gorisgoris,, loresa da yvela mazraSi unda Seqmniliyo samazro
duSeTis mazrebi, kaxeTSi _ Telavisa da siR- sasamarTlo.. samazro sasamarTlos Tavmjdo-
sasamarTlo
naRis mazrebi; mareobda mazris mosamarTle,
mosamarTle, romelic rusi
2. qarTl-kaxeTis mmarTvelobas ganax- moxele unda yofiliyo. sasamarTlos Semad-
orcielebda saqarTvelos uzenaesi mTavroba genlobaSi unda Sesuliyo ori wevri (msajuli)
Верховное Грузинское Правительство
(Верховное Правительство),
), romlis imave mazris qarTvel aznaurTagan. samazro
adgil-samyofeli iyo qalaqi Tbilisi. gaT- sasamarTlos ganaCeni unda gamoetana rusuli
valiswinebuli iyo Semdegi Tanamdebobebis Se- kanonmdeblobis safuZvelze, ganaCenis ga-
Главнокомандующий))
moReba: a) mTavarsardali (Главнокомандующий saCivreba SesaZlebeli iqneboda saqarTvelos
anu saqarTvelos mTavarsardali b) mmarTveli uzenaesi mTavrobis Sesabamis eqspediciaSi.
Правитель)) anu saqarTvelos mmarTveli;
(Правитель mazrebSi unda Seqmniliyo saerobo poli-
3. saqarTvelos uzenaes mTavrobaSi unda ciis mmarTveloba
mmarTveloba,, romlis Tavmjdomare unda
Seqmniliyo oTxi eqspedicia (departamenti): yofiliyo rusi kapitan-ispravniki
kapitan-ispravniki,, mmarTv-
a) mmarTvelobisa da aRmasrulebel saqmeTa.saqmeTa. elobaSi unda Sesuliyo ori wevri (esauli)
eqspediciis Tavmjdomare unda yofiliyo mazris qarTvel aznaurTagan. mazris saerobo
saqarTvelos mmarTveli, mas eyoleboda ori policiis mmarTvelobas unda emoqmeda pirve-
mrCevli (mdivanbegi), erTi rusi moxele da li instanciis saerobo sasamarTloebis Ses-
erTi qarTveli Tavadi; b) saxazino da ekonomi- axeb ruseTis imperiis kanonis mixedviT.
kur saqmeTa
saqmeTa.. eqspediciis Tavmjdomare unda saqarTvelos mTavarsardals ufleba
91
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
hqonda, Tuki amis saWiroeba iqneboda, saqarT- riaze unda aRkveTiliyo yovelgvari borot-
velos mmarTvelTan erTad imperatorisaTvis moqmedeba, usamarTloba, Cagvra, Zarcva da
dasamtkiceblad waredgina dadgenileba saqa- mkvleloba.
laqo magistratis Seqmnis Sesaxeb. IV. ganmarteba saqarTvelos mmarTvelo-
qarTl-kaxeTSi unda Seqmniliyo samedi- bis Sesaxeb general-leitenant karl knorrin-
cino mmarTveloba.
mmarTveloba. mmarTvelobas unda earse- gisadmi micemuli umaRlesad damtkicebuli
ba imave wesiT, rogoriTac arsebobda ruse- dadgenilebis Sesasruleblad Semdegi Sinaar-
Tis imperiis guberniebis samedicino mmarT- sisa iyo. 1801 wlis 12 seqtembers umaRlesad
velobebi. damtkicebuli dadgenileba saqarTvelos Sin-
TbilisSi, gorSi, loreSi, duSeTSi, agani mmarTvelobis Sesaxeb rom zustad da
TelavSi, siRnaRSi qarTvel aznaurTagan unda droulad Sesrulebuliyo, amisaTvis aucile-
daniSnuliyo TiTo xazinadari
xazinadari. blad iqna miCneuli:
TbilisSi, gorSi, loreSi, duSeTSi, 1. saqarTvelos uzenaes mTavrobas unda
TelavSi, siRnaRSi rus oficerTagan unda Seegrovebina cnobebi qarTveli samRvdeloe-
daniSnuliyo komendanti
komendanti,, romlis TanaSemwe bis Sesaxeb, rac momavalSi ukeTesi wesrigis
iqneboda policmaisteri (nacvali) qarTvel dasamyareblad iyo aucilebeli;
TavadTagan. 2. im moxeleTa didi nawili, romelTac
yazaxSi, borCalosa da bambakSi, sadac Tanamdebobebi ekavaT saqarTvelos uzenaesi
cxovrobdnen TaTrebi, qarTvel TavadTagan mTavrobis dafuZnebamde unda daetovebinaT
unda daniSnuliyvnen pristavebi (mouravebi
(mouravebi)) _ saqarTvelos uzenaes mTavrobaSi samuSaod;
TiTo pristavi (mouravi) yazaxis, borCalosa TavianT Tanamdebobebze unda daetovebinaT
da bambakisaTvis. xevsureTSi, fSavsa da Tu- mouravebi; bagrationTa samefo saxlis im
SeTSi aseve unda daniSnuliyvnen qarTveli wevrebs, romlebic ruseTSi sacxovreblad
pristavebi (mouravebi), romelTa moadgile wasvlas ar moisurvebdnen, pensiebi unda dan-
unda yofiliyo rusi moxele. yarabaRis sax- iSvnodaT saqarTvelos uzenaesi mTavrobis
anodan qarTl-kaxeTis teritoriaze Semosu- Semosavlidan;
li somxebi, rogorc winaT, amjeradac unda 3. saxelmwifo xazinas gadasaxadebi unda
damorCilebodnen TavianT meliqebs. aeRo im nixriT, ra nixriTac ikribeboda ga-
saqarTvelos uzenaesi mTavrobis Seqm- dasaxadebi qarTl-kaxeTis samefos arsebobis
nidan erTi wlis Semdeg unda gamarTuliyo dros;
eqspediciebis mrCevelTa da sxva moxeleebis 4. yofili qarTl-kaxeTis samefos teri-
arCevnebi. Tanamdebobebze SeiZleba kvlav toria unda gayofiliyo: lores
lores,, goris
goris,, duSe-
aerCiaT qarTveli Tavadebi da aznaurebi, Tis,, Telavis da siRnaRis mazrebad. imis gamo,
Tis
oRond maTi kandidatebi saqarTvelos mTa- rom lore qalaqi ar iyo, lores mazris cen-
varsardlisa da saqarTvelos mmarTvelis tri iqneboda Tbilisi. xuTi mazris Seqmnis
wardginebiT unda daemtkicebina imperators. safuZvlad unda aRebuliyo administraciuli
sasamarTloebSi samoqalaqo saqmeebze ga- dayofis is principi, romelic qarTl-kaxeTis
naCeni unda gamoetanaT vaxtang VI-is samarT- mefeebis dros arsebobda: qarTli iyofoda
lis mixedviT. saqarTvelos mTavarsardalsa sam regionad (zemo qarTli, Sida qarTli, qve-
da saqarTvelos mmarTvels ufleba hqondaT mo qarTli), xolo kaxeTi _ or regionad (Sida
saWiroebis SemTxvevaSi vaxtang VI-is samarT- kaxeTi da gare kaxeTi);
lis zogierTi muxli ruseTis imperiis kan- 5. qarTl-kaxeTSi samTo saqme unda gane-
onis muxlebiT SeecvalaT. sisxlis samarTlis go apolos musin-puSkins;
saqmeebze ganaCeni unda gamoetanaT ruseTis 6. unda Sedgeniliyo saqarTvelos (qa-
imperiis kanonebiT. saqarTvelos mTavarsar- rTl-kaxeTis) topografiuli ruka. qarTl-
dalsa da saqarTvelos mmarTvels ufleba kaxeTSi ganlagebul ruseTis jarebs unda
hqondaT sisxlis samarTlis saqmeze ganaCenis damateboda: donis kazakTa 2 polki, grenad-
gamotanamde gaeTvaliswinebinaT mosaxleobis erTa 6 aseuli da 2 qvemexi;
adaT-wesebi, magram daSvebuli gamonaklisi 7. qarTl-kaxeTis mosazRvre erevnis,
dasamtkiceblad unda waredginaT imperato- ganjis, Saqisa da Sirvanis xanebis winaaRmdeg,
risaTvis. romlebic ruseTis mimarT keTilganwyobile-
qarTl-kaxeTis yofili samefos terito- bas ar amJRavneben da iranis mbrZanebel Sah
92
vaxtang guruli
feThi alis (baba xanis) mtrul miswrafebebs nate TumaniSvili da oman xerxeuliZe. eqspedi-
iziarebdnen, unda gatarebuliyo Sesabami- ciis mrCevlebis anu mdivan-begebis xelfasi
si RonisZiebebi. iseTive RonisZiebebi unda Seadgenda 750 maneTs.
gatarebuliyo imereTis samefos winaaRmdeg,
sadac TavSefarebuli iyvnen Tbilisidan gaq-
ceuli batoniSvilebi;
8. saqarTvelos uzenaes mTavrobas si- §2. 1801 wlis 12 seqtembris manifestis gamocxa-
frTxile unda gamoeCina imereTis mefesa da
deba TbilisSi
samegrelos mTavarTan urTierTobaSi.
ruseTi imperator aleqsandr I-is 1812 1802 wlis 9 aprils, vnebis Svideulis
wlis 12 seqtembris reskriptiT kavkasiis xa- oTxSabaTs, karl knorringi piotr kovalen-
zis mTavarsardali general-leitenanti karl skis,, mravalricxovani rusi moxeleebisa da
skis
knorigni dainiSna saqarTvelos samxedro gu- jaris TanxlebiT TbilisSi Semovida. rusebs
bernatorad,, faqtobrivad, yofili qarTl-
bernatorad win mouZRoda wminda ninos jvari. es jvari
kaxeTis samefos terotoriis samxedro gu- XIII saukunis 20-ian wlebSi mtris Semosavebs
bernatorad. 1801-1802 wlebSi praqtikulad gaarides da ananuris eklesiaSi daabrZanes.
saqarTvelos gubernia ar Seqmnila da cxadia, ananuridan mitropolitma timoTem wm. ninos
karl knoringsac saqarTvelos samxedro gu- jvari moskovSi gadaabrZana da vaxtang VI-
bernatoris movaleoba arasdros Seusrule- is vaJs, baqar batoniSvils,
batoniSvils, miarTva. ekat-
bia. saqarTvelos samxedro gubernatorad erina II-sa da pavel I-s erekle II-m da dare-
daniSvnis Semdegac knorringi darCa kavkasiis jan dedofalma ramdenjerme sTxoves jvris
xazis mTavarsardlad.
mTavarsardlad 1801 wlis 12 seqtembers saqarTveloSi dabruneba, magram amaod. 1801
umaRlesad damtkicebuli dadgenilebiT saqa- wels baqar batoniSvilis SviliSvilma giorgi
rTvelos Sinagani mmarTvelobis Sesaxeb qa- aleqsandres Zem wm. ninos jvari ruseTis im-
rTl-kaxeTSi umaRlesi xelisufleba hqonda perator aleqsandr I-s miarTva. imperatorma
saqarTvelos mTavarsardals. es Tanamdebobac jvris saqarTveloSi dabruneba gadawyvita da
karl knoringma SeiTavsa. amrigad, general- am misiis Sesruleba karl knorings daavala.
leitenanti karl knorringi iyo kavkasiis xazis cxadia, aleqsandr I mxolod samarTlianobis
mTavarsardali, saqarTvelos mTavarsardali aRdgenaze ar fiqrobda, mas qarTvelebis gu-
da saqarTvelos samxedro gubernatori. 1801 lis mogeba surda. imperators politikur-
wlis 12 seqtembers umaRlesad damtkicebuli ma alRom ar umtyuna: Tbilisis mosaxleoba
dadgenilebiT saqarTvelos Sinagani mmarTv- didi aRfrTovanebiT Sexvda wm. ninos jvris
elobis Sesaxeb gaTvaliswinebul saqarTvelos dabrunebas. jvari sionis taZarSi daabrZanes.
mmarTvelis Tanamdebobaze dainiSna namd- karl knoringma 1801 wlis 12 seqtem-
vili saxelmwifo mrCeveli piotr kovalen- bris manifestis gamocxadebis dRed 1802
ski.. rusi moxeleebi dainiSnen eqspediciebis
ski wlis 12 aprili, vnebis Svideulis didi Sa-
ufrosebad. saqarTvelos uzenaesi mTavrobis baTi daniSna. manifesti sionis sakaTedro
eqspediciis ufrosebsa da sxva TanamSrom- taZarSi unda waekiTxaT. imavdroulad mani-
lebs daeniSnaT sakmaod seriozuli anazRa- festi unda wakiTxuliyo Tbilisis yvela mar-
ureba: eqspediciis ufrosebs _ 1350 maneTi, Tlmadideblur (qarTul) eklesiaSi, aseve _
samazro sasamarTlos Tavmjdomareebs _ 450 grigorianul (somxur) da kaTolikur ekle-
maneTi, samazro sasamarTloebis msajulebs siebSi, meCeTebSi. manifestis wakiTxvis Semdeg
_ 375 maneTi, mazrebis kapitan-ispravnikebs mosaxleobas ruseTis imperatoris erTgule-
_ 375 maneTi, samazro qalaqebis komendan- baze unda daefica. ficis teqsti manifestis
tebs _ 450 maneTi, yazaxis, SamSadilusa da teqstTan erTad Camoitanes TbilisSi.
borCalos mouravebs _ 600 maneTi, xolo maT 1802 wlis 12 aprils, SabaTs, Tbilisis
TanaSemweebs _ 300 maneTi. saqarTvelos uzen- sionis taZarSi Seikribnen qarTveli Tavadebi
aes mTavrobaSi (eqspediciebSi) mrCevlebad da aznaurebi, samRvdeloeba, Tbilisis mo-
anu mdivan-begebad dainiSnen Tavadebi: ioane qalaqeebi. knoringma lazarevs ubrZana, mas
muxranbatoni, estate ciciSvili, aleqsandre Semdeg, rac xalxi sionis taZarSi Sevidoda
mayaSvili, ioane ColoyaSvili, daviT abaSiZe, da manifestis kiTxva daiwyeboda, jars taZ-
qaixosro ColoyaSvili, zaal baraTaSvili, eg- risaTvis alya Semoertya. taZarSi misulTa
93
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
94
vaxtang guruli
95
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sxdoma. imave dRes gaimarTa oTxive eqspedi- erlis winadadeba ar miiRo. rusuli mmarT-
ciis pirveli sxdoma. sazeimo dRe dasrulda velobiT aranakleb ukmayofiloni iyvnen
saqarTvelos mTavarsardlis mier gamarTuli qarTlsa da kaxeTSi darCenili batoniSvile-
sadiliT, baliTa da vaxSmiT. bic. ruseTis imperator aleqsandr I-is 1802
1802 wlis maisis ganmavlobaSi sakrebu- wlis 5 agvistos reskriptiT knorringisadmi
loebi gaixsna gorSi
gorSi,, siRnaRSi
siRnaRSi,, TelavSi
TelavSi,, lo- ganisazRvra qarTl-kaxeTis samefo saxlis
resa da duSeTSi
duSeTSi.. sakrebuloebi warmoadgenda wevrTa pensiebi. ruseTSi gawveuli batoniS-
saqarTvelos uzenaesi mTavrobis adgilobriv vilebs daeniSnaT yovelwliuri pensia 10.000
organoebs. vercxlis maneTis odenobiT. dedofal mari-
saqarTvelos uzenaesi mTavrobis da- amis wliuri pensia Seadgenda 18.000 vercxlis
fuZnebis dResve, 1802 wlis 8 maiss, ocdacxra maneTs. dedofali darejani TveSi iRebda 500
qarTvelma Tavadma knorings mimarTa da pe- vercxlis maneTs, mefis asulebi, sofio da
terburgSi imperatorTan madlobis mosax- rifsime, _ 100 vercxlis maneTs TiToeuli,
seneblad deputaciis gagzavnis nebarTva gaiane da nino _ 75 vercxlis maneTs TiToeu-
iTxova. deputaciaSi ori Tavadi iyo gaT- li. rusi istorikosi nikolai dubrovini
valiswinebuli, ioane orbeliani da solomon iziarebs graf apolos musin-puSkinis 1802
Tarxan-mouravi..
Tarxan-mouravi wlis 20 agvistos werilSi gamoTqmul mo-
saqarTvelos uzenaesi mTavrobis da- sazrebas da wers: „rusulma fulma ar iqonia
fuZnebis Semdeg karl knorringi kavkasiis iseTi moqmedeba, rogorsac elodnen. oqroTi
xazze, georgievskSi, gaemgzavra. qarTl-kax- ver CaaxSes pativmoyvareoba da xelisuflebis
eTSi ganlagebuli ruseTis jarebis sardlo- wyurvili. samefo saxlis wevrebi usaqmod ver
ba man general-maior ivan lazarevs Caabara, darCebodnen. isini nanobdnen, rom bagration-
xolo samoqalaqo saqmeebis marTva-gamgeoba Ta saxlma samefo gvirgvini dakarga da mTeli
_ saqarTvelos mmarTvel piotr kovalenskis
kovalenskis.. ZalebiT, maT xelT arsebuli yvela saSuale-
qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTvelobis Se- biT cdilobdnen gvirgvinis dabrunebas.“ apo-
moRebis Semdgom qarTvelebSi Seqmnil ganwyo- los musin-puSkins vaxtang batoniSvilisaTvis
bilebas rusi istorikosi nikolai dubrovini ukiTxavs: „SegiZliaT Tu ara Tqven dedasTan
ase axasiaTebs: „knorringis moqmedebiTa da erTad sazeimod daadasturoT, rom ar nanobT
axali mmarTvelobis damkvidrebiT, romelsac bagrationTa samefo saxlis mier gvirgvinis
mohyva saqmis warmoebis sruliad ucxo wesebis dakargvas? miTxariT me gulaxdilad, rogorc
SemoReba, xalxi darCa damcirebuli“. aseT vi- megobars.“ vaxtang batoniSvils aseTi pa-
TarebaSi nikolai dubrovini miiCnevda rom suxi gaucia: „ar SemiZlia! vnanob da Zalianac
„axal
axal mTavrobas, pirvel rigSi, unda gaerkvia, vnanob. sinanuli rom ar arsebobdes, Rirsni
ras warmoadgenda saqarTvelo; rogori iyo viqnebodiT, SeSlilebi ewodebinaT CvenTvis“.
qveynis mosaxleobis xasiaTi; rogori iyo
xalxis sazogadoebrivi, zneobrivi da samarT-
lebrivi normebi“.
normebi“. samwuxarod, saqarTvelos
uzenaes mTavrobas am sakiTxebis garkvevis §4. rusuli mmarTvelobis pirveli xanebi qa-
survili ar gasCenia, ramac male uaryofiTi rTl-kaxeTSi
Sedegi gamoiRo.
rusuli mmarTvelobis SemoRebiT qarTl- saqarTvelos mTavarsardalsa da saqa-
kaxeTis samefo saxli sabolood CamoaSores rTvelos mmarTvels ufleba hqondaT Tavi-
qveynis marTva-gamgeobas. batoniSvilebis anTi Sexedulebisamebr SeecvalaT is wesebi
nawili ruseTSi gaiwvies, nawili dromde saqa- da instruqciebi, romlebiTac unda emoqme-
rTveloSi rCeboda. saqarTveloSi darCeni- daT saqarTvelos uzenaesi mTavrobis eqs-
lebs qarTl-kaxeTSi aRar daedgomebodaT. ba- pediciebs. aman ganapiroba qarTl-kaxeTis ru-
toniSvilebma iulonma da farnavazma imereTs sul mmarTvelobaSi yvela is uwesrigoba da
Seafares Tavi, xolo aleqsandre iranis erTi Zalauflebis borotad gamoyeneba, sabolood
saxanodan meoreSi gadadioda. knorringi ki _ mTeli mmarTvelobis garyvna, rac kidev
iulon, farnavaz da aleqsandre batoniSvi- ufro naTlad gamoikveTa momdevno periodSi.
lebs Serigebis SemTxvevaSi mamulebis dab- saqarTvelos mTavarsardalma karl knor-
runebas hpirdeboda. arc erTma maTganma gen- ingma male saerTod aarida Tavi qarTl-kaxe-
Tis mmarTvelobas da yvelaferi saqarTvelos
96
vaxtang guruli
97
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ruseTis imperiis senatisaTvis miemarTa. praq- iyo: 1. kerZo piris winaaRmdeg Cadenili sisx-
tikulad, saqarTvelos uzenaesi mTavroba qa- lis samarTlis danaSauli: mkvleloba, dasax-
rTl-kaxeTis mosaxleobisaTvis igive iyo, rac iCreba, daWra, qonebis Zarcva da gataceba; 2.
ruseTis mosaxleobisaTvis _ senati (uzenaesi mosaxleobis winaaRmdeg Cadenili danaSauli:
sasamarTlo). Seiqmna aseTi aranormaluri vi- gadawva, qurdoba, SeRweva; 3. sakuTrebis xe-
Tareba: ruseTis qveSevrdomi rusi TavadisaT- lyofa: qurdoba, qurdoba-Zarcva, qurdoba-
vis uzenaesi sasamarTlo iyo ruseTis imperiis TaRliToba, boroti ganzraxviT miyenebuli
senati, ruseTis qveSevrdomi qarTleli an ziani; 4. motyuebiT Cadenili danaSauli: si-
kaxeli TavadisaTvis _ saqarTvelos uzenaesi tyvieri sicrue, cru qmedeba; 5. danaSauli
mTavroba. cxadia, ruseTis imperiis senati marTlmsajulebis winaaRmdeg: kanonisadmi wi-
dainteresebuli iyo, rom qarTl-kaxeTic mis naaRmdegoba, Tanamdebobis pirisadmi winaaRm-
iurisdiqciaSi yofiliyo. miuxedavad amisa, degoba, Tanamdebobis piris mier Cadenili da-
knoringma da kovalenskim imperatorisagan naSauli, qrTamis aReba, cixeSi SeRweva, patim-
miiRes ufleba saqarTvelos uzenaes mTavro- robidan an gadasaxlebidan gaqceva, badra-
bas angariSi ar waredgina senatisaTvis. ufro girebisas gaqceva, moparuli nivTis SeZena,
metic, saqarTvelos uzenaesi mTavroba qarTl- sasamarTlo warmoebisaTvis aucilebeli do-
kaxeTSi umaRles saxelmwifo da sasamarTlo kumentisa da beWdis damalva, sasamarTloze
xelisuflebas ise flobda, rom prokurori ar yalbi dokumentebis wardgena da gamoyeneba,
hyavda. ruseTis kanonmdeblobiT, prokurori salanZRavi werilis an Txzulebis dawera,
valdebuli iyo, kontroli gaewia rogorc sisxlis samarTlis damnaSavis Sefareba; 6.
saxelmwifo, ise sasamarTlo xelisuflebis danaSauli sazogadoebrivi wesrigis dar-
moqmedebisaTvis. prokurori TbilisSi mx- Rvevis mizniT: saeWvo Sekreba, msvlelobis
olod 1803 wlis 19 ivliss dainiSna. proku- dros adamianebis daSineba, muqaris werilis
roris Tanamdebobis ararsebobis pirobebSi gagzavna, Robis Semtvreva, orTabrZolebisa
saqarTvelos uzenaesi mTavroba umetes Sem- da Cxubis mowyoba, winaswar SeuTanxmeblad
TxvevaSi gadawyvetilebas iRebda ruseTis im- danaSaulebrivi jgufis Seqmna, Txovnis an
periis kanonebis darRveviT da dauyovnebliv saCivris dawera winaswar SeuTanxmeblad an Se-
aRasrulebda mas aRmasrulebel saqmeTa eqs- TanxmebiT jgufis mier, uZravi qonebis ZaliT
pediciis meSveobiT. aRmasrulebel saqmeTa daufleba, sicruis an Woris gavrceleba; 7.
eqspediciaSi wydeboda iseTi saqmeebi, romle- danaSauli sazogadoebrivi vaWrobis winaaRm-
bic ar SeiZleboda sasamarTloSi davis sagani deg: akrZaluli saqonlis Semotana an gatana,
gamxdariyo. aseT saqmeebs ganekuTvneboda: saqonlis ubaJod Semotana an gatana, gaday-
veqsilis gaformeba, kontraqtis dadeba da idva; 8. danaSauli sazogadoebis janmrTelo-
sxv. bis winaaRmdeg: gadamdebi senis gavrceleba,
sisxlis samarTlis saqmeTa eqspedicia- kvebisaTvis uvargisi produqtiT vaWroba.
sa da saqarTvelos uzenaes mTavrobas sisx- knorringis mier Sedgenil danaSaule-
lis samarTlis saqmeebze ganaCeni rusuli baTa nusxaSi sxvadasxva saxis danaSaulebani
kanonebis mixedviT gamohqonda, Tanac proku- erTmaneTisagan mkveTrad ar iyo gamijnuli,
roris monawileobis gareSe. unda aRiniSnos, rac saSualebas aZlevda mosamarTles mZime
rom sisxlis samarTlis saqmeTa warmoeba danaSauli msubuqad Seefasebina an piriqiT.
ruseTis imperiaSic ar iyo mowesrigebuli. kerZod, ZarcvaTa umravlesobisTvis mosamar-
mosamarTleebi sargeblobdnen ruseTis mefis Tles SeeZlo TaRliTobis kvalifikacia
aleqsi mixeilis Zis 1649 wlis ZeglisdebiT mieca. ZarcvisaTvis ki, naZarcvis fasis miuxe-
da piotr I-is samxedro artikuliT. saqarT- davad, kanoni iTvaliswinebda garozgvas an
veloSi knoringma am ori sakanonmdeblo aqtis katorRas.
gamoyeneba praqtikulad akrZala da sasamarT- saqarTvelosaTvis sruliad miuRebeli
los piradad misca CamonaTvali, Tu ra unda iyo sisxlis samarTlis saqmis aRZvra dazara-
CaTvliliyo sisxlis samarTlis danaSaulad, lebulis gancxadebis gareSe. rusuli mmarT-
anu, ganisazRvra is qmedebebi, romlebic ar velobis damyarebis Semdeg damkvidrda praq-
unda CaTvliliyo samoqalaqo samarTaldar- tika, romlis mixedviTac saqmis aRZvrisaT-
Rvevad da ar unda gansjiliyo vaxtang VI-is vis dazaralebulis gancxadeba aucilebeli
samarTliT. knorringis CamonaTvali aseTi ar iyo. policia TviTon aRZravda saqmes da
98
vaxtang guruli
cdilobda gaerkvia: vis mimarT iqna Cadenili arCevda. viTareba imdenad garTulda, rom se-
danaSauli, ra danaSauli iqna Cadenili, ro- riozulad daiZaba urTierToba saqarTvelos
dis iqna danaSauli Cadenili, sad iqna dana- mmarTvel piotr kovalenskisa da qarTl-
Sauli Cadenili, rogor iqna danaSauli Cad- kaxeTSi ganlagebuli ruseTis jaris meTaur
enili, vis mier iqna danaSauli Cadenili. am general-maior ivan lazarevs Soris. isedac
sakiTxebis garkvevis Semdeg iwyeboda damnaSa- mZime urTierToba moulodnelad kidev ufro
vis dakiTxva, misi patimrobaSi ayvana da Sem- daiZaba erTi SemTxvevis gamo.
deg sasamarTloSi gagzavna. yarsis faSam ivan lazarevs Tavisi war-
saqarTvelos uzenaesi mTavrobis aRmas- momadgenlis xeliT werilebi gaugzavna, rom-
rulebel saqmeTa eqspedicia regionebSi Ta- lebic xelSi Cauvarda kovalenskis. erT-erTi
vis uflebamosilebas ganaxorcielebda samaz- werili, romelic piradad lazarevs gamoug-
ro sasamarTloebis, mazris saerobo poli- zavna faSam, kovalenskim adresats gadasca,
ciis, qalaqebis komendantebisa da mouravebis xolo danarCenebi TavisTan daitova. wer-
meSveobiT. mazris saerobo policiis mmarT- ilebis Targmnis Semdeg gairkva, rom faSa
veloba, romelsac rusi erovnebis kapitan- Tavis warmomadgenels lazarevTan pirispir
ispravniki edga saTaveSi, valdebuli iyo kon- Sexvedrasa da molaparakebas avalebda. Tu
troli daewesebina vaWrobaze, konkretulad raze unda molaparakebuliyvnen, amaze weri-
ki, fasebze. misi movaleoba iyo aseve, mazris lebSi araferi iyo naTqvami. kovalenskisTan
teritoriaze mawanwalebis dakaveba. samazro Sexvedrisas lazarevs eWvi gauCnda, rom yove-
qalaqebis komendantebi rusi oficrebi iyvnen. live es SeiZleba provokacia yofiliyo. gen-
aravin uwyoda maTi ufleba-movaleoba da eralma yarsis faSasTan Sexvedra moiTxova.
saerTod, am Tanamdebobis SemoRebis mizani. gairkva, rom kovalenskis yarsis faSas war-
kapitan-ispravnikebisa da komendantebisaTvis momadgeneli ukanve gaebrunebina. lazarevma
micemuli instruqcia TiTqmis mTlianad em- brZaneba gasca, qalaqis karibWeebSi mdgar
Txveoda erTmaneTs, ris gamoc es ori mox- yaraulTa razmebTan gamoerkviaT, Semovida
ele erTi da igive saqmis keTebiT iyo daka- Tu ara TbilisSi ucxoeli, romelsac werile-
vebuli. gansxvaveba mxolod is iyo, rom ko- bi mihqonda ruseTis jaris meTaurTan da, Tu
mendants metwilad mxolod qalaqis saqmeebi ucxoeli namdvilad Semovida qalaqSi, ratom
exeboda, kapitan-ispravniks _ mTeli mazrisa. ar warudgines igi jaris meTaurs. kovalens-
gaurkveveli iyo is, Tu ra uflebebi hqon- kim es brZaneba ukanonod miiCnia da lazarevs
da kapitan-ispravniks sakuTriv qalaqSi. vi- knoringTan uCivla. knoringma, romelic brmad
Tareba imdenad garTulda, rom lazarevma endoboda kovalenskis, sayveduri gamoucxada
TxovniT mimarTa knorings ganemarta misTvis lazarevs da Tanac ganumarta, TbilisSi Se-
qalaqis komendantis uflebebi. lazarevi imis mosuli yvela ucxoeli unda gamocxaddes
garkvevasac iTxovda, rogori urTierToba qalaqis komendantTan, romelic uSualod
unda daemyarebinaT qalaqebis komendantebTan emorCileba saqarTvelos mmarTvelso. laza-
ruseTis jaris meTaurebs. saqarTvelos mTa- revisadmi gamogzavnili mowerilobis asli
varsardalma lazarevs acnoba, rom qalaqebis knoringma kovalenskis gaugzavna, romelmac
komendantebi dainiSnen ara samxedro, aramed es moweriloba yvela qalaqis komendantsa da
politikuri mosazrebiT da ruseTis jaris yvela mazris saerobo policiis mmarTvelo-
meTaurebs isini verafriT ver SezRudavdnen. bas (kapitan-ispravnikebs) daugzavna. yovelive
miuxedavad am ganmartebisa, qalaqebis komen- es ivan lazarevma pirad Seuracxyofad miiRo.
dantebisa da ruseTis jaris urTierTobaSi samoqalaqo da samxedro xelisuflebas Soris
bevri ram bundovani darCa. qalaqis komen- sastiki dapirispireba daiwyo. aseT pirobeb-
dantebi uSualod saqarTvelos mmarTvels Si kidev ufro imata Zalauflebis borotad
emorCilebodnen da valdebuli iyvnen saqarT- gamoyenebam da qaosma. lazarevma saidanRac
velos uzenaesi mTavrobis gadawyvetilebebi Seityo, rom darejan dedofali erevanSi
SeesrulebinaT. saqarTvelos mmarTvelis myof aleqsandre batoniSvilTan 1.000 mane-
damatebiTma instruqciam saqmeSi kidev ufro Tis tansacmlisa da werilis gagzavnas apir-
didi gaugebroba Seitana. magaliTad, Tbili- ebda. generalma darejan dedoflis Sikri-
sis komendantad daniSnuli piotr kovalen- kis dapatimreba da masTan miyvana moiTxova.
skis uaxloesi naTesavi veqsilebis saqmes Tbilisis komendantma, ramdenime dRis lodi-
99
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
100
vaxtang guruli
101
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
§1. pirveli nabijebi saxelmwifoebriobis aR- sevan WavWavaZis ruseTSi gamgzavrebis Semdeg
dgenisaTvis brZolis gzaze yazaxSi ukmayofileba daiwyo, magram TaTrebi
erekle mefem daarwmuna, rom axali mouravi
qarTl-kaxeTTis yofili samefos teri-
maT sazianod arafers moimoqmedebda. ru-
toriaze rusuli mmarTvelobis damyarebis
seTidan dabrunebis Semdeg garsevan WavWavaZe
pirveli xanebidanve, 1802 wlis gazafxuli-
isev Seudga mouravis movaleobis Sesrulebas.
danve, cxadi gaxda, rom saqarTvelos uzen-
saqarTvelos mmarTvel kovalenskis garsevan
aesi mTavroba da mas daqvemdebarebuli ad-
WavWavaZe ar uyvarda da yazaxis mouraobidan
gilobrivi (samazro) xelisuflebis orga-
mis gadayenebas cdilobda. rusma moxelem
noebi yvela socialuri fenis ukmayofilebas
amisaTvis mzakvruli gza airCia. kovalens-
gamoiwvevda. saqarTvelos mTavarsardali
kim TavisTan daibara yazaxis mamasaxlisebi
general-leitenanti karl knorringi, saqa-
da maT daavala, garsevan WavWavaZis gaday-
rTvelos mmarTveli piotr kovalenski da
enebis Taobaze Txovna daeweraT. TaTrebma
rusi moxeleebi TiTqmis arafers akeTebdnen
uari ganacxades da aseTi piroba wamoayenes:
mmarTvelobis centraluri da adgilobrivi
Tu garsevan WavWavaZes yazaxis mouraobidan
organoebis Camoyalibebisa da normalurad
gadaayenebdnen, isini aiyrebodnen da saqa-
funqcionirebisaTvis. qarTl-kaxeTis samefos
rTvelos teritorias datovebdnen. etyoba,
arsebobis bolo xanebSi qveyanaSi damkvidre-
viTareba imdenad daiZaba, rom 1802 wlis 9
buli anarqia, Zalmomreoba da usamarTloba qa-
ivliss sergei laSqarevma ruseTis imperiis
rTvelebisaTvis bevrad ufro advilad asatani
vice-kanclers yazaxis TaTrebSi dawyebuli
iyo, vidre rusuli mmarTvelobis damyarebis
mRelvarebis Sesaxeb moaxsena. kovalenskis
Semdeg Seqmnili viTareba _ ganukiTxaoba,
TviTnebobis Sesaxeb 1802 wlis ivlisSi ruse-
abuCad agdeba, damcireba, Zalmomreoba da us-
Tis imperator aleqsandr I-s piradad garse-
amarTloba. yovelive amas Tan erTvoda qa-
van WavWavaZemac acnoba.
rTuli tradiciebisa da erovnuli Rireb-
knoringma da kovalenskim gadasaxadebi
ulebebis abuCad agdeba, enobrivi barieris
gauzardes Tbilisel vaWrebs. gamwarebulma
arsebobiT gamowveuli sirTuleebi. rusuli
vaWrebma knorringis Tbilisidan gamgzavrebis
mmarTveloba erTnairad autaneli aRmoCnda
dRes protestis niSnad duqnebi daketes da
rogorc samefo saxlis wevrebis, Tavadebis,
vaWroba Sewyvites. mdgomareoba seriozu-
aznaurebis, samRvdeloebis, ise glexobisa da
lad daiZaba. apolos musin-puSkinma general
qalaqis mosaxleobisaTvis
mosaxleobisaTvis.. rusuli mmarTv-
lazarevs sTxova saswrafod dabrunebuliyo
eloba seriozul ukmayofilebas iwvevda mus-
TbilisSi da vaWrebi daemSvidebina. musin-
lim mosaxleobaSi _ yazaxSi, SamSadilusa da
puSkini lazarevs acnobebda, rom qarTveli
borCaloSi.
Tavadebic ukmayofilebas gamoTqvamdnen.
axali mmarTvelobiT ukmayofilo kax-
male TbilisSi sayovelTao mRelvareba
eTis Tavadebis nawili 1802 wels erevnis sax-
daiwyo. qalaqis mosaxleoba rusul mmarTv-
anoSi gaiqca, sadac aleqsandre batoniSvili
elobaSi dasaqmebul qarTvelebs pretenziebs
afarebda Tavs. qarTl-kaxeTSi ganlagebuli
uyenebda, xSirad saqme fizikur dapirisp-
ruseTis jaris meTauri general-maiori ivan
irebamdec midioda. darejan dedofalma
lazarevi saqarTvelos mTavarsardal gen-
TbilisSi Seqmnili viTarebis Sesaxeb erevanSi
eral-leitenant karl knorings moaxsenebda,
myof aleqsandre batoniSvils acnoba da Tan
rom qarTlis TavadebSic didi mRelvareba
1.000 maneTi gaugzavna. duSeTSi myofma vax-
iyo. sagangaSo viTareba iyo yazaxsa da Sam-
tang batoniSvilma mosaxleobas mouwoda, ar
SadiluSi: TaTrebi iranis saxanoebis teri-
damorCilebodnen duSeTis mazris kapitan-
toriaze gadasvlas apirebdnen. erekle II-is
ispravniks. quTaisidan farnavaz batoniS-
dros yazaxs qarTl-kaxeTis mefis mier daniS-
vilma TbilisSi werili gamogzavna da Tavis
nuli mouravi ganagebda. yazaxis mouravi ru-
momxreebs acnoba, rom male imerlebis, le-
seTSi gamgzavrebamde iyo garsevan WavWavaZe,
kebisa da osmalebis laSqarTan erTad Tbili-
romelsac TaTrebi did pativs scemdnen. gar-
sisaken daiZvreboda. farnavaz batoniSvili
102
vaxtang guruli
103
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
§2. ruseTis xelisuflebis RonisZiebani vi- vils urCies rusebisaTvis Tvalis axvevis
Tarebis gansamuxtavad mizniT xma gaevrcelebina, rom jars viTomda
lekebis winaaRmdeg sabrZolvelad krebda.
Teimuraz batoniSvilis qmedebebs sur-
vaxtangi molaparakebas awarmoebda osebTan,
amSi Zalze SeuSfoTebia ivan lazarevi. gen-
raTa am ukanasknelT Tagauris xeobaSi gama-
erals piotr kovalenskisaTvis uTxovia, rom
vali gza gadaeketaT.
yvela batoniSvili, pirvel rigSi, Teimurazi,
mRelvareba yvelaze metad TbilisSi
TbilisSi daebarebina. kovalenskisagan pa-
igrZnoboda. qalaqis mosaxleoba batoniS-
suxis miRebamde lazarevi viTarebis adgil-
vilebis Tavdasxmis molodinSi iyo. xma
ze gasarkvevad suramSi gamgzavrebula. 1802
gavrcelda, rom TbilisSi ganlagebuli ru-
wlis 13 ivliss suramSi mimavali lazarevi
seTis jari brZolaSi ar Caembeboda, Tu ba-
gzaSi Teimuraz batoniSvils Sexvedria. ba-
toniSvilebi mas samSobloSi uvneblad dab-
toniSvils, rodesac generlis suramSi gamg-
runebis garantias miscemdnen. batoniSvilebi
zavrebis ambavi Seutyvia, Sexvedris Tavidan
Tbiliselebs arwmunebdnen: ruseTis jari
acilebis mizniT gorSi wasvla gadauwyvetia.
saswrafod datovebda Tbiliss, raTa manam
orivesaTvis arasasiamovno Sexvedra SemTx-
gaeRwia saqarTvelodan, sanam aragvis xeobis
veviT mainc Sedga. batoniSvilsa da rus gen-
mosaxleoba gzas gadaketavda. Tbilisidan
erals ar usaubriaT, ise dascildnen erT-
ruseTis jaris gasvlas mosaxleoba miesalme-
maneTs. suramSi Casulma lazarevma dakiTxa
boda, magram yvelas afiqrebda lekebis Semose-
Tavadi abaSiZe. 1802 wlis 18 ivlisiT aris
vis Sesaxeb gavrcelebuli xmebi. Tbiliselebis
daTariRebuli moxseneba, romelic lazarevma
gamxnevebis mizniT darejan dedofalma avla-
knorings gaugzavna, moviyvanT fragments am
bris xidi daawvevina, raTa am mxridan qalaqSi
dakiTxvidan:
lekTa SeWris safrTxe Tavidan aecilebina.
ivan lazarevi: ram gaiZulaT iseTi qmede-
dedoflis davalebiT Tbilisis SemogarenSi
ba, romelic ewinaaRmdegeba Tqven mier xelm-
ramdenjerme gaisroles zarbaznidan, xolo
wife imperatorisadmi micemul fics?
meore diliT xma gaavrceles, rom ruseTis
Tavadi abaSiZe:
abaSiZe: ar vici, ra qmedebebis
jarma lekebs saTanado winaaRmdegoba ver
Sesaxeb saubrobT.
gauwia, ris gamoc mteri qalaqs Seuferxeblad
ivan lazarevi: ratom ar daemorCileT sa-
mouaxlovdao. sinamdvileSi, lekebi Tbilisze
samarTlos?
Tavdasxmas arc apirebdnen. yovelive es (xi-
Tavadi abaSiZe: imitom, rom Cven glexebT-
dis dawva da zarbaznebidan gasrola) ruseTis
an gagvaTanabres.
xelisuflebis ususurobis demonstrirebi-
lazarevi knorings moaxsenebda, Tavadi
saTvis keTdeboda. rusebisadmi undobloba
abaSiZe da misi momxreebi davapatimre, Teimu-
dRiTidRe izrdeboda.
izrdeboda. 1802 wlis 20 ivliss
raz batoniSvili dromde SeiZleba gorSi
lazarevi kronings moaxsenebda, Tavadebsa da
darCeso.
aznaurebs Soris ruseTis erTgulTa ricxvi
lazarevis SeSfoTeba imiTac iyo
sagrZnoblad Semcirdao. generali werda:
gamowveuli, rom batoniSvilebis gaaqtiure-
yazaxisa da borCalos mosaxleobis da saer-
bas daerTo lekTa Semosevebi. generals eWvi
Tod TaTrebis ndoba ar SeiZleba, isini ru-
hqonda, rom lekebs darejan dedofali da
seTis winaaRmdeg arian ganwyobili da ganjis
batoniSvilebi aqezebdnen. lazarevi daaskvn-
xanis daxmarebis imedi aqvTo. lazarevi miiC-
ida, rom samefo saxlis wevrebs erTaderTi
nevda, erevnis xanis neitraliteti didxans ar
mizani amoZravebdaT: mosaxleoba rusuli
gastans da isic ganjis xans miemxrobao.
mmarTvelobis ususurobaSi unda darwmunebu-
Seqmnil viTarebaSi Tbilisis mosaxleo-
liyo.. 1802 wlis 20 ivliss lazarevi knorings
liyo
bis ndobis mopoveba rusebs mxolod mizan-
swerda: darejan dedofali da batoniSvilebi
dasaxuli da energiuli moqmedebiT SeeZloT.
mosaxleobas ruseTis winaaRmdeg ajanyebi-
pirvel rigSi, aucilebeli iyo qarTl-kaxeTis
saTvis amzadebeno.
samxreT sazRvrebis dacva, saidanac ganjisa
imereTSi TavSefarebul batoniSvilebs
da erevnis xanebis Semoseva iyo mosalod-
Zalze sWirdebodaT duSeTSi myofi vaxtang
neli, aseve lekTa moTareSe razmebis alag-
batoniSvilis daxmareba, romelsac ruseTis
mva. ivan lazarevma ganjisa da erevnis saxa-
winaaRmdeg aragvis xeobis mosaxleobis am-
nosTan arsebuli sazRvrebi moinaxula, iyo
boxeba SeeZlo. quTaisidan vaxtang batoniS-
104
vaxtang guruli
bambakSi, yazaxsa da borCaloSi, xolo Semdeg polki, donis kazakTa 2 polki. ruseTis ja-
Sulaveris SemogarenSi. generali yvelgan ris saerTo raodenoba daaxloebiT 7.000
erTsa da imave suraTs xedavda: ganuwyveteli oficriT, jariskaciTa da damxmare person-
Tavdasxmebisagan soflebi gaZarcvuli iyo, aliT ganisazRvreboda. debulebiT qveiTTa
gansakuTrebiT es exeboda ganjisa da erevnis polkSi 8.064 oficeri da jariskaci unda yo-
saxanoebis momijnave raionebs. bambakisa da filiyo, grenaderTa da muSketerTa polkSi
SamSadilus mosaxleobam lazarevs moZalede- _ 2.160, egerTa polkSi _ 1.584. saqarTveloSi
Tagan dacva mosTxova. bambakSi ruseTis ja- gamogzavnili polkebi bolomde ar iyo da-
ris muSketerTa 2 da egerTa 1 aseuli iyo gan- kompleqtebuli. 1802 wlis 26 marts saqarT-
lagebuli, samive aseuls mxolod erTi zarba- velos mTavarsardali karl kroningi impera-
zani gaaCnda. Tavdapirvelad SamSadiluSi ru- tor aleqsandr I-s moaxsenebda, rom saqarT-
seTis jari saerTod ar idga. TbilisSi yof- veloSi ganlagebul jars sxvadasxva juris
nis dros 1802 wels kroningma brZaneba gasca mZarcvelTa devna tyeebsa da xeobebSi uxde-
bambakSi damatebiT gaegzavnaT egerTa kidev 1 boda, ris gamoc vadaze adre cvdeboda fex-
aseuli da 80 cxenosani kazaki, xolo iq gan- sacmeli (Ceqma). generali imperators sTxov-
lagebuli jarebis saerTo meTaurad daniSna da jarisaTvis damatebiT gamoeyo fexsacmeli
egerTa me-17 polkis meTauri polkovniki pav- im gaangariSebiT, rom 7.000 oficridan da
el kariagini.
kariagini. SamSadilus mxridan sazRvris jariskacidan yovelwliurad naxevars (3.500
dacvis mizniT iq muSketerTa 1 aseuli, eger- kacs) mainc mieRo axali Ceqma. imperatorma
Ta 8 aseuli da 70 cxenosani kazaki gaigza- Txovna daakmayofila.
vna. SamSadiluSi gadatanili iqna 3 zarbazani. mRelvareba Tbilissa da qarTl-kaxeTSi
SamSadilus mxridan sazRvris dacva imdenad sul ufro da ufro matulobda. ivan laza-
mniSvnelovani iyo, rom iq ganlagebuli ruse- revi TandaTan rwmundeboda, rom mas arasa-
Tis jaris saerTo sardloba general-maior surveli gadawyvetilebis miReba mouwevda,
ivan lazarevs daevala. sazRvaris dasaca- rac bolomde daukompleqtebeli da cudad
vad gamiznuli jaris gaZlierebas knorringi Cacmuli polkebis mcire razmebad daSla-
mogvianebiT apirebda. jaris damatebiTi sa da sxvadasxva mimarTulebiT gagzavnaSi
nawilebis ganlageba aucilebeli iyo qarTl- gamoixateboda. 1802 wlis 20 agvistos apolos
kaxeTis Sida raionebSic, raTa mosaxleobis musin-puSkini peterburgSi gagzavnil mox-
mRelvarebis SemTxvevaSi xelisufleba mzad senebSi werda, rom saqarTveloSi myofi ruse-
yofiliyo dauyonebliv CaexSo igi. Tis jari mZime mdgomareobaSi iyo: TbilisSi
qarTl-kaxeTSi ganlagebuli ruseTis mdgar grenaderTa da egerTa polkebs araTu
jari sakmarisi ar iqneboda iranis Semosevis yovelkvireulad, aramed yoveldRiurad ux-
mosagerieblad, es kargad uwyodnen rogorc debodaT lekTa Tu adgilobriv mZarcvelTa
karl knoringma, ise ivan lazarevma. SemuSave- razmebis devna. musin-puSkini aRniSnavda: dev-
buli iqna sagangebo gegma: Tu iranis Sahi na xSirad warumateblad mTavrdeba, radgan
feThi ali qarTl-kaxeTis sazRvrebSi Semoi- qveiT grenaderebsa da egerebs cxenosani
Wreboda, generali lazarevi ruseTis jaris razmebis devna ar SeuZliaTo.
ZiriTadi ZalebiT erevnis mimarTulebiT saqarTvelos rusul mmarTvelobas le-
unda daZruliyo. imavdroulad saqarTvelos kTa Temebis mamasaxlisebma qarTl-kaxeTSi
mmarTvel piotr kovalenskis qiziySi, yazaxsa Semosvlisa da vaWrobis ufleba sTxoves.
da bambakSi adgilobrivi mosaxleobidan jari rusebma CaTvales, rom vaWroba xels Seuwy-
unda Seekriba. gadawyda iranis laSqars saz- obda lekTa Tavdasxmebis Tu aRkveTas ara,
RvarTan ki ar dalodebodnen, aramed erevnis Semcirebas mainc. Tbiliseli vaWrebic imave
saxanos teritoriaze. am gadawyvetilebas ar azrisani iyvnen. 1802 wlis 15 maiss karl kro-
eTanxmeboda lazarevi, radgan mcire jarebiT ningma lekebis mamasaxlisebs acnoba rom,
erevnis saxanos teritoriaze SeWra sariskod maTi Txovna daakmayofila. saqarTvelosTan
miaCnda. vaWrobis dawyebisaTvis lek mamasaxlisebs
1802 wlis zafxulisaTvis qarTlsa da xelSekrulebaze unda moeweraT xeli da Tan
kaxeTSi sul ganlagebuli iyo: kavkasiis gre- TbilisSi TavianTi mZevlebi gamoegzavnaT.
naderTa polki, Tbilisis muSketerTa polki, xelSekruleba xelmoweril iqna, Tumca le-
yabardos muSketerTa polki, egerTa me-17 kebma mZevlebi ar gamoagzavnes. 1802 wlis
105
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ivlisSi lekebis pirvelma qaravanma kaxeTis TeTo. rusi Cinovniki cinikurad acxadebda,
sazRvari gadmokveTa. saqarTvelosTan mSvi- rom Txovnisa da sCivris dakmayofileba-ar-
dobian urTierTobas lekebis yvela Temi ar dakmayofilebis Sesaxeb gadawyvetilebas pi-
emxroboda, ris gamoc lazarevi kvlav ruse- radad miiRebda.
Tis jaris raodenobis gazrdas moiTxovda. es 1802 wlis 20 ivlisis meore naxevridan
miT ufro aucilebeli iyo, rom iranis laSqa- kaxeTSi viTareba dRiTidRe iZabeboda:
ri naxWevanidan 60 versis moSorebiT idga, 1. piotr kovalenski ivan lazarevs swer-
xolo daRestnidan Warsa da belaqanSi Tavs da: kaxeTSi darRveulia mSvidoba da Tavadebi
iyridnen lekTa razmebi. ganjis xani aSkarad rusuli mmarTvelobis dasamxobad emzadebia-
uWerda mxars ruseTis yvela mters. jer- no. lazarevi saswrafod gamocxadda kovalen-
jerobiT neitralitets inarCunebda erevnis skisTan da kaxeTSi mRelvarebis jaris gamoy-
xani. rusebi Tavdasxmas elodnen imereTis enebiT CaxSoba SesTavaza, magram saqarTvelos
samefos mxridanac. mmarTvelma samxedro Zalis gamoyenebisagan
YTavi Seikava da Tavisi gadawyvetileba laza-
revs ase ganumarta: umjobesia movicadoT,
§3. politikuri gamosvla kaxeTSi 1802 wels dae, mRelvareba ajanyebaSi gadaizardos, Cven
1802 wels qarTl-kaxeTSi rusuli mmarT- ki ajanyebis CaxSobisaTvis jildos davimsax-
velobis SemoRebis Semdeg, rogorc aRvniS- urebTo.
neT, saqarTvelos mTavarsardalma karl 2. kavkasiis xazze, georgievskSi, myofi
knoringma Tbilisi datova da georgievskSi kavkasiis xazisa da saqarTvelos mTavarsarda-
gaemgzavra. amis Semdeg igi TbilisSi aRar da- li karl knorringi TbilisSi myof kovalen-
brunebula. mTeli Zalaufleba saqarTvelos skis werda: Cemamde movida xmebi, rom samefo
mmarTvel piotr kovalenskis xelSi gadavida. saxlis wevrebi kaxeTSi mosaxleobis amboxebas
qarTl-kaxeTSi ganlagebuli jaris saerTo cdiloben, maT kavSiri aqvT aleqsandre ba-
meTauri general-maiori ivan lazarevi iyo. toniSvilTano. kroningma kovalenskis acnoba,
kovalenskis mmarTvelobam male sayovelTao rom man lazarevs saWiroebis SemTxvevaSi am-
ukmayofileba gamoiwvia. boxebis CasaxSobad jaris gamoyenebis ufleba
1. mRelvarebis dasawyisi kaxeTSi. 1802 misca.
wlis ivlisis bolos kaxeTSi mRelvareba dai- 3. kaxeTSi myofi general-maiori ale-
wyo. mosaxleobaSi gavrcelda xmebi, rom male qsei leontievi ivan lazarevs moaxsenebda:
yvela kaxel Tavads ruseTSi gaiwvevdnen, qa- yabardos muSketerTa polkis meTaurma pod-
rTvelebs cimbirSi gadaasaxlebdnen da maT polkovnikma karl soleniusma siRnaRis maz-
adgilze kazakebs Camoasaxlebdnen. SeiZleba ris kapitan-ispravnik sokolonskis moxsene-
cimbirSi gadasaxlebis saSiSroeba yvelas re- baze dayrdnobiT macnoba, rom aleqsandre
alurad arc ki eCveneboda, magram mosaxleoba batoniSvili didi jariT belaqanSi Cavida da
Zalze SeSinda, roca gavrcelda xmebi axal- qarTl-kaxeTSi SemosaWrelad emzadebao. ale-
gazrdobis ruseTis jarSi gawvevis Sesaxeb. qsei leontievi imave karl soleniusis moax-
Relavda samRvdeloebac. mRelvarebis mizezi senebaze dayrdnobiT, ivan lazarevs acmo-
is iyo, rom gavrcelebuli xmebis mixedviT, bebda: kaxeTis amboxebuli Tavadebi apireben
qarTvelebs uZrav qonebas CamoarTmevdnen. soflebSi ganlagebul ruseTis jars am so-
mRelvarebam kulminacias miaRwia mas Semdeg, flebis datovebisaken mouwodon da Tu uars
rac gavrcelda xma, rom male mosaxleobas miiReben, Tavs daesxneno.
ori wlis gadasaxads erTbaSad mosTxovdnen. 2. kaxeTis Tavadebis Txovna ruseTis im-
kaxeTSi mRelvarebis dawyebis sababad perators.. 1802 wlis zafxulSi kaxeTidan
perators
iqca Telavis mazris kapitan-ispravnikis TbilisSi Camoitanes ruseTis imperator ale-
gancxadeba kaxeTSi mouraobis gauqmebis Ses- qsandr I-is saxelze Sedgenili Txovna. kavkasi-
axeb. is kaxeli Tavadebi, romelTa ZiriTad is arqeografiuli komisiis aqtebSi gamoqvey-
Semosavals mouravis sargo warmoadgenda, nebul am dokuments TariRi ar uzis. CvenT-
ukiduresad aRSfoTdnen. Telavis kapitan- vis ucnobia dedans ar hqonda TariRi, Tu igi
ispravniki sofel-sofel daidoda da mo- gamomcemlebs gamorCaT. adolf berJes es do-
saxleobas auwyebda: amieridan Tqveni mouravi kumenti 1802 wlis 21 ivlisiT daTariRebuli
me var da TxovniTa da saCivriTac me mommar- dokumentis (kaxeli Tavadebis werili gener-
106
vaxtang guruli
107
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
108
vaxtang guruli
109
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
110
vaxtang guruli
111
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
112
vaxtang guruli
maior ivan lazarevisa da general-maior ser- tuCkovma duSeTidan TbilisSi Camoiyvana, ma-
gei tuCkovis TandaswrebiT. kovalenski wer- gram cixeSi ar mouTavsebiaT da Tavisuflad
da, rom garsevan WavWavaZes bralad edeboda cxovrobda.
cru xmebis gavrceleba, rom TiTqos rusebi 1802 wlis 3 oqtombers ivan lazarevi
qarTvelebis cimbirSi gasaxlebas apirebdnen, karl kronings qarTl-kaxeTSi Seqmnili viTa-
masve braldeboda aseve Tbilisis mosaxleo- rebis Sesaxeb Semdegs moaxsenebda:
baSi dawyebuli mRelvareba. 1. ganjaSi myofi aleqsandre batoniS-
1802 wlis 12 agvistos generali sergei vili daRestnelebisa da yazax-SamSadilus
tuCkovi kovalenskis moaxsenebda, rom man TaTrebis mimxrobas cdilobda. aleqsandre
duSeTidan TbilisSi Camoiyvana batoniSvili batoniSvili kvlav ganagrZobda werilebis
vaxtang erekles Ze, ris Semdegac qarTlSi gagzavnas kaxeTSi;
sruli simSvide damyarebula. generali erT- 2. darejan dedofalma aleqsandre ba-
guli samsaxurisaTvis Tavadebis mixeil da toniSvils acnoba, rom kaxeTis Tavadebi ba-
SanSe erisTavebis, solomon TarxniSvilisa da toniSvils mxars uWerdnen. imereTis mefe,
dimitri ColoyaSvilis dajildoebas iTxov- iulon da farnavaz batoniSvilebi aleqsan-
da. sergei tuCkovis optimizmi naadrevi aR- dre batoniSvilis kaxeTSi SeWras elodnen,
moCnda: qarTlSi, gansakuTrebiT ki argvis ris Semdegadac isini qarTls daikavebdnen;
xeobaSi, mRelvareba kvlav grZeldeboda. 3. darejan dedofals Seukrebia sabWo
kaxeTSi Tavadebis amboxebis dasrulebis (kaTolikos-patriarqi anton II, vaxtang ba-
momlodine ivan lazarevma 1802 wlis 15 agvis- toniSvili, konstantine batoniSvili, Tavade-
tos siRnaRidan SemaSfoTebeli cnoba miiRo. bi qaixosro ColoyaSvili, ivane ColoyaSvi-
belaqnidan dabrunebul eqvs siRnaRel so- li, zaal baraTaSvili) da samomavlo gegmebi
mexs karl soleniusisaTvis ucnobebia, rom ganuxilavT;
belaqanSi maT naxes kaxeli Tavadebi adam da 4. iranis Sah feThi alis (baba xans) daRes-
kiko beburiSvilebi,
beburiSvilebi, aseve sofel martyofi- tanSi werili gaugzavnia da qarTl-kaxeTze
dan Casuli qarTveli. maT belaqanSi Casvlis laSqrobisas daxmareba uTxovia;
Semdeg mounaxulebiaT erevnis, naxWevnis, gan- 5. imereTis mefes solomon II-s axalcixis
jis, SuSisa da nuxis xanebi. somxebis cnobiT, faSasaTvis imereTSi lekebis razmis gagzavna
adam beburiSvili, kiko beburiSvili da mar- uTxovia. mefe dRe-dReze eloda 600 lekis
tyofeli qarTveli male aleqsandre batoniS- gamoCenas.
vilTan Sesaxvedrad gaemgzavrebodnen. rusebis SiSi saqarTvelos SigniT da mis
ivan lazarevs afiqrebda quTaisSi myofi garSemo mdgomareobis garTulebis Sesaxeb ar
iulon da farnavaz batoniSvilebis mxridan gamarTlda.
mosalodneli Tavdasxma. 1802 wlis 20 agvis-
tos lazarevi kronings moaxsenebda, rom
imereTis mefe solomon II-m jari Sekriba da §4. vaxtang batoniSvilis dapatimreba
qarTlis sazRvrebidan 30 versis moSore- general-maiori ivan lazarevi kaxeTidan
biT sofel WalaSi (gorTan) dabanakda. Wala- TbilisSi 1802 wlis 12 agvistos dabrunda.
Si imereTis laSqars axalcixis faSas mier 12 agvistos, rogorc aRvniSneT, general-
gamogzavnili lekebi SeerTebian, qarTvelTa maiorma sergei tuCkovma duSeTidan Tbilis-
da lekTa gaerTianebuli jaris raodenoba, Si Camoiyvana batoniSvili vaxtang erekles
lazarevis cnobiT 3.000 mebrZols Seadgen- Ze, romelic darejan dedoflis sasaxleSi
da. sofel WalaSi imereTis mefesTan erTad cxovrobda. vaxtang batoniSvili TbilisSi
imyofebodnen iulon da farnavaz batoniS- amgvarad Camoiyvanes. darejan dedofalsa da
vilebi. sofel WalaSi Casvlamde iulon da mis Tanamoazreebs eWvi rom ar aeRoT, Tavad
farnavaz batoniSvilebs sofel sveridan qar- ioane orbelianis saxlSi, romelic qalaqis
Tlis Tavadebisa da aragvis xeobis osebisaT- gareubanSi mdebareobda, saRamos wveuleba
vis werilebi gaugzavniaT. lazarevi kronings gaimarTa. sxvebTan erTad miwveuli iyo gen-
werda, rom Seqmnil viTarebaSi aucilebeli eral-maiori sergei tuCkovi
tuCkovi.. gvian saRamos
iyo darejan dedoflis dapatimreba. genera- generali SeumCnevlad gavida ioane orbe-
li vaxtang batoniSvilis Sepyrobasac iTxov- lianis saxlidan. misi gamcilebeli kazakebis
da, romelic, marTalia, generalma sergei razmi dRis ganmavlobaSi sxvadasxva dros da
113
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sxvadasxva karibWidan mcire jgufebad gavida xolo TviTon kazakebis razmTan erTad gaq-
qalaqidan da generals Tbilisidan moSore- ceuls daedevna. male sergei tuCkovma SeniS-
biT tyeSi elodeboda. 1802 wlis 1 agvistos na, rom vaxtang batoniSvili erTi cxenosnis
tuCkovi kazakTa razmiT duSeTSi Sevida. vax- TanxlebiT duSeTidan sami versis moSorebiT
tang batoniSvils eWvi ver unda aeRo, radgan mdgar aznaur glaxa WilaZis cixe-koSkisaken
duSeTSi tuCkovis polkis erTi aseuli idga miemarTeboda. batoniSvilma cixe-koSkSi Sea-
da generali arcTu ise iSviaTad Cadioda iq swro, kazakebma karibWe Seamtvries, magram
aseulis sabrZolo mzadyofnis Sesamowme- Cxrekisas iq veravin ipoves. eWvis aRmZvreli
blad. diliTve sergei tuCkovma vaxtang ba- iyo is, rom oTaxebSi aRmoCnda produqtis
maragi, iaraRi da tyvia-wamali. cixe-koSkSi
darCenili erTaderTi mandilosnis dakiTxvis
Semdeg aRmoCnda, rom vaxtang batoniSvili
tyeSi gamavali gvirabiT gaparuliyo. rogorc
Semdeg gairkva, batoniSvils mTiuleTisaTvis
Seufarebia Tavi. generali tuCkovi duSeTSi
dabrunda, batoniSvilis axloblebi dakiTxa,
magram uSedegod.
duSeTSi dabrunebulma sergei tuCkovma
Seityo, rom 10 SeiaraRebuli qarTveli cx-
enosani Sekrebisa da SeiaraRebisaken mouwo-
debda xalxs. mogvianebiT gairkva, rom isini
vaxtang batoniSvilis axloblebi iyvnen. du-
SeTSi sul grenaderTa polkis 1 aseuli, ^60
grenaderi da generlis gamcilebeli 50 kaza-
ki iyo. marTalia, Tbilisidan duSeTamde mg-
zavrobiT kazakTa razmi daRlili iyo, magram
tuCkovi iZulebuli gaxda, kazakebisaTvis
sakmaod rTuli da saxifaTo davaleba mieca,
maT qarTvel cxenosanTa razmi soflebamde
ar unda mieSvaT, raTa mowodebebiT xalx-
Si mRelvareba ar gamoewvia. amasTan erTad,
RarTiskarSi ganlagebulma egerTa aseulma
da TbilisSi myofma grenaderTa 2 aseulma
vaxtang batoniSvili
duSeTis Sesvlis brZaneba miiRo. kazakeb-
ma qarTvelebis aTkaciani razmi gafantes,
toniSvilTan kaci gagzavna da miReba iTxova. xolo erT-erTi maTgani, TianeTis mouravi,
generals SemouTvales, rom batoniSvils jer Seipyres da generals mihgvares. tuCkovma
kidev eZina. amis Semdeg tuCkovma batoniSvils duSeTisa da goris mazrebis mosaxleobas
kidev samjer sTxova miReba, magram samjerve mimarTa: vinc vaxtang batoniSvils daxmarebas
sxvadasxva mizeziT miReba gadaido. vaxtang aRmouCenda, sastikad daisjeboda. xevsurebs,
batoniSvilis sasaxles Soridan uTvalTva- fSavlebsa da TuSebs mouwodes, rom vaxtang
lebdnen kazakebi. moulodnelad sasaxlidan batoniSvilisaTvis Tanadgoma ar aRmoeCinaT.
gamovida SeiaraRebuli qarTveli mxedari, ltolvil batoniSvils saufliswulo mamuli
romlis dakaveba kazakebma scades. mxedari CamoerTva. sergei tuCkovma TavisTan daibara
rusebs dausxltaT, Tumca daedevnen da ma- batoniSvilis erTguli aznauri murvaZe
murvaZe.. gen-
leve Seipyres. generalma dakavebulis dakiTx- eralma aznaurs vaxtang batoniSvilisaTvis
va brZana, TviTon ki vaxtang batoniSvilis sa- werilis gadacema ubrZana, winaaRmdeg SemTx-
saxlisaken gaemarTa. batoniSvilTan mimaval vevaSi, ojaxis dawiokebiT daemuqra. murvaZem
tuCkovs oficeri daewia da moaxsena, rom vax- generals vaxtang batoniSvilis pasuxi 24 saa-
tang batoniSvili sasaxlis ukana karibWidan TSi moutana. tuCkovma murvaZes hkiTxa, Tu
gaqceuliyo. generalma grenaderebis aseuls sad imyofeboda batoniSvili. murvaZis pasuxi
batoniSvilis sasaxlis dakaveba ubrZana, aseTi iyo: batoniSvils duSeTidan 40 ver-
114
vaxtang guruli
sis moSorebiT tyeSi Sevxdio. manve dasZina, morCilebas iTxovdnen. generali batoniSvils
rom batoniSvili yovel or saaTSi icvlida arwmunebda, rom imperatori mis mimarT did-
adgils. yoveli SemTxvevisaTvis, generalma sulovnebas gamoiCenda. tuCkovma batoniS-
murvaZis miTiTebul adgilas kazakTa razmi vili da misi amala Sesaferisi pativiT jer
gagzavna, magram uSedegod. sergei tuCkovs duSeTamde miacila, xolo Semdeg TbilisSi
isRa darCenoda, rom vaxtang batoniSvilTan Camoiyvana. TbilisSi vaxtang batoniSvili
mimowera gaegrZelebina da igi duSeTSi dab- dedamisTan, darejan dedofalTan, dasaxlda.
runebaze daeTanxmebina. batoniSvili duSeT- misi Camosvlis Semdeg derejanis sasaxlis
Si dabrunebaze uars acxadebda. dacva kidev ufro gaZlierda. vaxtang ba-
RarTiskaridan da Tbilisidan damate- toniSvils aekrZala qalaqidan gasvla, marTa-
biTi Zalebis miRebis Semdeg sergei tuCkovma
duSeTidan stefanwmindaSi kazakTa da qarT-
velTa oTxmockaciani razmi gagzavna. razms
vaxtang batoniSvili mTiuleTSi ar unda
SeeSva. male generals mzveravTa razmebma am-
bavi moutanes, rom batoniSvili gudamayars
afarebda Tavs, saidanac igi xevsurebs, fSav-
lebsa da TuSebs ukavSirdeboda. 1802 wlis 8
agvistos tuCkovs acnobes, rom vaxtang ba-
toniSvils mTiuleTSi gadasvla hqonda gan-
zraxuli. duSeTis mazris kapitan-ispravniki
pereiaslavcevi kazakTa razmiT sofel ko-
bisaken gaemarTa, raTa batoniSvilisaTvis
gza gadaeWra. tuCkovma mTavari ZalebiT gu-
damayris xeobis Sesasvleli Caketa. vaxtang
batoniSvilma saqarTvelos mTavarsardal
general-leitenant karl knorings werili
gaugzavna da tuCkovs brali dasdo udana-
Saulod devnaSi. knoringma batoniSvils
TbilisSi dabruneba da Tavis marTleba ur-
Cia. amis Semdeg vaxtang batoniSvilma weri-
li gaugzavna saqarTvelos mmarTvel piotr
kovalenskis da TbilisSi dabruneba Semdegi sergei tuCkovi
pirobiT aRuTqva: 1. batoniSvilisaTvis unda
daebrunebinaT CamorTmeuli mamulebi da lia, batoniSvils saufliswulo mamuli ukve
miecaT misi damoukideblad marTvis ufleba; CamorTmeuli hqonda, magram mamulis Semosav-
2. batoniSvili sacxovreblad unda daetove- liT sargeblobis ufleba daubrunes.
binaT saqarTveloSi; 3. TbilisSi dabrunebis marTalia, kaxeTSi mRelvareba Cacxra, ma-
Semdeg arc batoniSvilisa da arc misi amalis gram rogorc ivan lazarevis, piotr kovalen-
wevrebisaTvis Seuracxyofa ar unda miey- skis, apolos musin-puSkinisa da karl knor-
enebinaT. vaxtang batoniSvils am pirobebze ringis 1802 wlis moxsenebebidan Cans, axali
Tanxmoba ar miuRia, mas, ubralod, TbilisSi mRelvareba mosalodneli iyo da es saSiSroe-
dabruneba SesTavazes. ba iqneboda manam, vidre bagrationTa samefo
gudamayris xeobaSi myofi vaxtang ba- saxlis wevrebi saqarTveloSi iqnebodnen.
toniSvili xeobis Sesasvlelisaken daiZra. yvela moxsenebaSi aRniSnuli iyo, rom bagra-
eqvsi versiT win midioda misi warmomadgene- tionTa samefo saxls saqarTvelo samudamod
li, romelic general-maior sergei tuCkovs unda daetovebina. knoringma aleqsandr I-s
eaxla da moaxsena, batoniSvilic male movao. ramdenjerme sTxova bagrationTa ruseTSi
1802 wlis 10 agvistos ockaciani amaliT vax- gasaxlebis nebarTva. imperatorma Txovna
tang batoniSvili generalTan gamocxadda da ar daakmayofila, radgan aseTi gadamWreli
danebda. tuCkovma batoniSvili daarwmuna, RonisZiebis gatarebis safuZvels ver xedav-
rom misgan mxolod TbilisSi gamocxadebas da da. piriqiT, imperatorma ruseTSi myof ba-
115
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
toniSvilebs neba darTo, Tu moisurvebdnen, terburgSi fici erTxel ukve dadebuli hqon-
saqarTveloSi dabrunebuliyvnen. 1802 wlis 20 da, aRmasrulebel eqspediciaSi gamocxadda
agvistos knorringis kidev erT Txovnas wers da fici meored dado.
bagrationTa ruseTSi gasaxlebis Sesaxeb. pa- garsevan WavWavaZis ruseTidan dab-
suxad imperatorma brZana: bagrationebis gas- runebis Semdeg kaxeTidan TbilisSi Camovid-
axleba ruseTSi moxdes TviTeul maTganTan nen misi naTesavi Tavadebi: luarsab vaCnaZe,
nebayoflobiTi SeTanxmebis Semdeg. samefo ioseb jandieri, dimitri andronikaSvili da
saxlis wevrTa ZaldatanebiTi gasaxleba im- adam andronikaSvili. Tavadebis Camosvlis
perators `Zalze ukiduresad miaCnda“ da igi mizezi mxolod didi xnis unaxav naTesavTan
mxolod aucileblobis SemTxvevaSi unda yo- Sexvedra iyo. TbilisSi CamosvlisTanave Ta-
filiyo gamoyenebuli. lazarevma da kovalan- vadebi kovalenskisTan gamocxadden, magram,
skim vaxtang batoniSvili ruseTSi gamgzavre- xangrZlivi lodinis miuxedavad, saqarT-
baze ver daiTanxmes, rasac Zalze mtkivneu- velos mmarTvelma isini ar miiRo. amis Sem-
lad aRiqvamda rusuli mmarTveloba. amas zed deg Tavadebi garsevan WavWavaZisken gaemarT-
daerTo xmebis gavrceleba imis Taobaze, rom nen da iq isadiles. saRamos kaxeTidan Camo-
male ruseTSi myofi qarTveli batoniSvilebi suli Tavadebi kovalenskim TavisTan daibara,
dabrundebodnen. am xmebma darejan dedofa- Tbilisis komendantma maT xmlebi CamoarTva,
li gaamxneva. daapatimra da haubtvaxtSi moaTavsa. Ta-
vadebis dapatimrebam TbilisSi mRelvareba
gamoiwvia. ori dRis Semdeg Tavadebi gaaTa-
visufles. Seuracxyofili garsevan WavWavaZe
§5. garsevan WavWavaZis dabruneba ruseTidan
TavadebTan erTad kovalenskisTan gamocxad-
1802 wlis oqtomberSi ruseTidan saqa- da da momxdaris ganmarteba mosTxova. gar-
rTveloSi dabrunda qarTveli elCi garsevan sevan WavWavaZesa da kovalenskis Soris aseTi
WavWavaZe.. garsevan WavWavaZe da mTeli misi
WavWavaZe saubari Sedga:
sagvareulo samSobloSi didi pativiT sarge- garsevan WavWavaZe: Tu Tavadebs raime da-
blobda. ruseTSi gamgzavrebamde garsevan naSauli aqvT Cadenili, maSin isini sasamarT-
WavWavaZe, rogorc zemoT aRvniSneT, yazaxis los winaSe unda warsdgnen.
mouravi iyo da iqaur muslim mosaxleoba- piotr kovalenski: Tavadebs araviTari
Sic didi siyvaruli daeTesa. yazaxis didka- danaSauli ar CaudeniaT, garda imisa, rom
cobam gadawyvita stefanwmindaSi migebeboda TqvenTan mosvlamde CemTan unda gamocxadebu-
garsevan WavWavaZes. garsevanis Svili ale- liyvnen, me isini mxolod amitom davapatimre.
qsandre ivan lazarevTan gamocxadda da Ta- Seuracxyofilma Tavadebma aleqsandr
Trebis razmTan erTad stefanwmindaSi gamg- I-is saxelze saCivari daweres da igi TbilisSi
zavrebis ufleba iTxova. generalma sakiTxi myof rus moxele aleqsandr sokolovs ga-
ver gadawyvita da aleqsandre WavWavaZes ur- dasces. sokolovisaTvis saCivris gadacema
Cia kovalenskisaTvis miekiTxa. kovalenskim Seityo Tu ara, 1802 wlis 10 noembers kova-
TaTrebs stefanwmindaSi gamgzavrebis ufleba lenskim mowodebiT mimarTa ``upatiosnes
upatiosnes
misca, magram imave dRes Tavisi gadawyvetileba samRvdeloebas“,
samRvdeloebas “, `sapativcemulo
`sapativcemulo Tavadebs“,
gaauqma. aleqsandre WavWavaZe piotr kovalen- aznaurebs, moqalaqeebs da qarTvel xalxs.
skisTan gamocxadda da TaTrebis stefanwmin- mowodebaSi aRniSnuli iyo, rom TbilisSi
daSi gamgzavrebis nebarTva mainc miiRo. yaza- wesrigisa da simSvidis darRvevas cdiloben
xis TaTrebis didkacoba garsevan WavWavaZes mTavrobis mowinaaRmdege adamianebi. isini
stefanwmindaSi miegeba da 200-ma cxenosanma awyobdnen Tavyrilobebsa da TaTbirebs. saqa-
igi didi pativiT Camoacila TbilisSi. rusu- rTvelos mmarTveli mosaxleobas afrTxileb-
li mmarTvelobisaTvis esec Zalze usiamov- da, rom igi aRkveTda yovelgvar uwesrigobas,
no faqts warmoadgenda. TbilisSi Camosvlis aseve ar dauSvebda dadgenili wesis gverdis
Semdeg kovalenskim garsevan WavWavaZes saqa- avliT Txovnebisa da saCivrebis gagzavnas.
rTvelos uzenaesi mTavrobis aRmasrulebel kovalenskim Tbilisis komendants daavala
eqspediciaSi gamocxadeba da ruseTis impera- mowodebis teqsti piradad gaecno garse-
toris erTgulebaze ficis dadeba mosTxova. van WavWavaZis naTesavi TavadebisaTvis da
miuxedavad imisa, rom garsevan WavWavaZes pe- misi gacnobis damadasturebeli xelwerilic
116
vaxtang guruli
117
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
118
vaxtang guruli
119
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
120
vaxtang guruli
mcire razmiT ukeTes dros daeloda. ale- zavna da qarTl-kaxeTis mefed damtkicebSi
qsandre batoniSvili rusTa winaaRmdeg ja- Semweoba sTxova. magram 1803 wlis Teberval-
riT daxmarebis saTxovnelad TeiranSi apir- martSi TbilisSi ganviTarebulma movlenebma
ebda gamgzavrebas. cicianovi darwmunebuli quTaisSi myofi iulon batoniSvili daarwmu-
iyo, rom irani batoniSvils ar daexmareboda, na, rom igi qarTl-kaxeTis mefe veRarasdros
magram mas Zalze afiqrebda is, rom bagra- gaxdeboda. cicianovi cdilobda iulon ba-
tionTa samefo saxlis wevrebi didi imediT toniSvilze gavlena misi meuRlis meSveobiT
elodebodnen 1803 wlis 10 marts. cicianovis moexdina. warumatebeli aRmoCnda ciciano-
eWvi gaaZliera imanac, rom daviT batoniSvil- vis davalebiT Tavad daviT abaSiZis vizitebi
ma ruseTSi gamgzavrebaze Tanxmoba ganacxada, quTaisSi. iulon da farnavaz batoniSvilebs
magram gamgzavreba 1803 wlis martis bolo- TbilisSi dabrunebas urCevdnen quTaTeli
saTvis gadado. cicianovma movlenebis ganvi- mitropoliti dosiTeozi (wereTeli
(wereTeli),
), saxl-
Tarebas daaswro da 1803 wlis 19 Tebervals Tuxucesi Tavadi zurab wereTeli
wereTeli,, Tavadebi
daviT da vaxtang batoniSvilebi Tbilisidan qaixosro wereTeli, giorgi wulukiZe
wulukiZe,, daviT
ruseTSi gagzavna. batoniSvilebis vladika- wulukiZe da sxvebi. yovelgvari mcdelobis
vkazis simagremde gacileba general-maior miuxedavad, iulon da farnavaz batoniSvile-
ivan lazarevs daevala. vladikavkazSi laza- bi TbilisSi ar brundebodnen.
revs batoniSvilebi mozdokis komendat pro-
topopovisaTvis unda Caebarebina, romelic
maT mozdokamde miacilebda.
daviT da vaxtang batoniSvilebis Semdeg §2 mariam dedoflisa da misi Svilebis gadasax-
ruseTSi gadaasaxles erekle II-is ufrosi Svi- leba ruseTSi. general ivan lazarevis mkvlel-
lis, axalgazrda asakSi gardacvlili vaxtan- oba.
gis (“vaxtang kargis~) qvrivi qeTevani (erTi
1803 wlis aprilSi giorgi XII-is qvriv-
cnobiT yaflaniSvili, meore cnobiT mxeiZe
ma dedofalma mariamma Tbilisidan TianeTSi
_ v. g). qeTevans daeniSna qvrivis sargo _
gadasvla gadawyvita. igi varaudobda, rom
150 maneTi TveSi. daviT da vaxtang batoniS-
TianeTSi ori Tve darCeboda. dedoflis
vilebis ruseTSi gadasaxlebam Zalze cudad
TianeTSi gamgzavrebis oficialuri mizezi
imoqmeda samefo saxlis ganwyobilebaze. 1803
laSarisa da gudanis jvrebis molocva iyo.
wlis 27 Tebervals darejan dedofalma ru-
sinamdvileSi, dedofals surda, rogorme
seTis imperiis dedofalTan iCivla. cici-
Tavidan aecilebina ruseTSi gadasaxleba.
anovma piradad inaxula darejan dedofali
mariam dedofali TianeTidanve apirebda ru-
da darwmunda, rom misi Tbilisidan gamgza-
seTis imperatorisaTvis misi saqarTveloSi
vrebis konkretuli dro ver dainiSneboda
datovebis Sesaxeb Txovnis gagzavnas. dedo-
janmrTelobis mdgomareobis gamo. 1803 wlis
falma TianeTis mourav daviT ColoyaSvils
25 Tebervals Tbilisidan gaqceva moaxerxa
werili gaugzavna, masSi aRniSnuli iyo, rom
batoniSvilma Teimuraz giorgis ZemZem,, romel-
mouravi jildod 1.000 maneTs miiRebda, Tu
mac TbilisSi datova meuRle. 1803 wlis 26
Tbilisidan gasvlis Semdeg mis Sesaxvedrad,
Tebervals cicianovma proklamacia gaavrce-
rac SeiZleba, did razms gamogzavnida. dedo-
la, romlis mizani ruseTSi daviT da vaxtang
fali razmis TiToeul wevrs fulad jildos
batoniSvilebis gasaxlebiTa da Tbilisidan
hpirdeboda. daviT ColoyaSvilTan werili
Teimuraz batoniSvilis gaqceviT aRelvebuli
aznaurma zurab ivangulaSvilma waiRo. azn-
mosaxleobis damSvideba iyo. imavdroulad
auri SeSinda, werili dawva, dedofals ki
saqarTvelos mTavarmarTebelma Teimuraz ba-
moaxsena, rom daviT ColoyaSvilma TianeTSi
toniSvilis Zebna gamoacxada.
Tqvens miRebaze uari ganacxadao. dedofals
batoniSvili iulon erekles Ze warmoSo-
ivangulaSvilis erTgulebaSi eWvi ar epare-
biT qarTveli pavel cicianovis saqarTvelos
boda, amitom masve daavala, TianeTis aTi-
mTavarsardlad daniSvnas miesalma da mas
Tormeti soflis mamasaxlisTan molapara-
knorringis ukanono qmedebebis Sesaxeb saCi-
keba, raTa maT dedoflisaTvis TavSesafari
varic miarTva. batoniSvils samefos aRdge-
moemzadebinaT. ivangulaSvilma amjeradac
nis imedic ki mieca. 1803 wlis 16 Tebervals
icrua da dedofals moaxsena, rom mamasax-
iulon batoniSvilma cicianovs werili gaug-
lisebmac daxmarebaze uari Tqveso. 1803 wlis
121
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
122
vaxtang guruli
123
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
124
vaxtang guruli
125
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
cicianovs acnobes, rom peterburgSi myofma tos werili aleqsandre batoniSvilTan azn-
mirian batoniSvilma saqarTvelodan sparsul aurma zaqaria jorjaZem waiRo. gzis fulad
enaze dawerili anonimi avtoris werili mi- mas 100 maneTi misces. mogvianebiT gairkva,
iRo. anonimi avtori mirian batoniSvils ac- rom zaqaria jorjaZes winaT iranidan ale-
nobebda, rom dedamisi, darejan dedofali qsandre da Teimuraz batoniSvilis werilebi
avad iyo da ruseTSi gamgzavreba ar SeeZlo. mohqonda darejan dedofalTan. amjeradac
werilis avtori mirian batoniSvils sTxovda aleqsandre batoniSvilma mas darejan dedo-
yoveli Rone exmara dedoflis saqarTveloSi falTan oTxi werili gamoatana. erTgul azn-
dasarCenad. werilis bolos, TiTqos sxvaTa aurs werilebis dedoflisaTvis gadacema ar
Soris, aRniSnuli iyo, rom cicianovis mxri- dascalda. isini rusebs CauvardaT xelSi.
dan devnis gamo batoniSvili Teimuraz gior- aleqsandre da Teimuraz batoniSvilebis wer-
gis Ze xuTas momxresTan erTad saqarTvelo- ilebis wakiTxvis Semdeg cicianovma darejan
dan iranSi gadaixvewa. dedoflis ruseTSi dauyonebliv gadasaxleba
iranSi myofi aleqsandre batoniSvili gadawyvita. 1803 wlis 10 seqtembers saqarT-
aseve cdilobda win aRdgomoda darejan velos mTavarsardalma darejan dedofals
dedoflis ruseTSi gadasaxlebas. batoniS- acnoba, rom 15 seqtembrisaTvis mdinare
vils kargad esmoda, rom Tu darejan dedo- Tergze xidebi aRdgenili iqneboda. ciciano-
fali samSoblos datovebda, qarTl-kaxeTSi vi dedofals sTxovda ruseTSi gamgzavrebis
mefobis aRdgenis idea samudamod dasamarde- konkretuli TariRi daesaxelebina. mogvi-
boda. 1803 wlis 1 ivliss aleqsandre batoniS- anebiT, 1803 wlis 5 oqtombers, cicianovi
vilma Tavrizidan werili gaugzavna ruseTis ruseTis imperiis Sinagan saqmeTa ministr viq-
imperator aleqsandr I-s da dedoflis saqa- tor koCubeis werda: `aseTi simkacre CemTvi-
rTveloSi datoveba sTxova. 1803 wlis 10 sac da misTvisac (darejan dedoflisaTvis _
ivliss aleqsandre batoniSvilma ukve cici- v. g.) usiamovnoa, magram aucilebelia~. 1803
anovsac gaugzavna werili. batoniSvili saqa- wlis 11 seqtembers darejan dedofali cici-
rTvelos mTavarsardals werda, rom Tbilis- anovs muxranidan werda, rom avad iyo da sa-
Si dabrunebaze Tanaxma iyo, magram imitom ar wolidan adgoma ar SeeZlo. male saqarTvelos
brundeboda, rom ar icoda, ra bedi eweoda mTavarsardals Seatyobines, rom dedofali
mas. aleqsandre batoniSvili cicianovs brals ruseTSi gamgzavrebaze arc ki fiqrobda. am
sdebda imaSi, rom misTvis werilis gagzavna cnobis miRebis Semdeg, 1803 wlis 16 oqtomb-
piradad ar ikadra da werili Tavad erisTavs ers pavel cicianovma general-maior dimitri
daawerina. batoniSvili aRniSnavda, rom igi orbelians ubrZana muxranSi Casuliyo da
ruseTSi wasvlazec Tanaxma iyo, magram karl dedofali Zalis gamoyenebiT gaemgzavrebina
knorringis, viqtor koCubeisa da pavel ci- ruseTSi. dimitri orbeliani SiSobda, rom
cianovis saqcielma gadaafiqrebina. darejan dedoflis SviliSvilebi muxranba-
saqarTvelos mTavarsardali aleqsan- tonis sasaxlidan dedoflis gamoyvanas ar
dre batoniSvilTan urTierTobis mogvarebas daanebebdnen da winaaRmdegobas gauwevdnen.
jer kidev manamde cdilobda, vidre batoniS- amitom iyo, rom Tbilisidan muxranSi gaigzav-
vili ruseTis imperatorsa da piradad mas na egerTa me-17 polkis ori aseuli, romelsac
mimarTavda. 1803 wlis 31 agvistos ciciano- muxranbatonTa cixe-koSkisa da sasaxlisaTvis
vi aleqsandre batoniSvils swerda, rom Tu alya unda Semoertya. sasaxlis ezoSi pirveli
batoniSvili ruseTSi gamgzavrebaze Tanaxma Sevidnen egerTa da dragunTa polkebis um-
iqneboda, mas iq Sesaferi pativiT miiRebdnen. crosi oficrebi ufrosi oficris meTauro-
cicianovi aleqsandre batoniSvilis Tan- biT. oficrebi darwmundnen, rom sasaxleSi
mxleb Tavadebsa da aznaurebs hpirdeboda, SeiaraRebuli xalxi ar imyofeboda. dimitri
rom saqarTveloSi dabrunebis SemTxvevaSi orbeliani dedofals eaxla da urCia winaaR-
imperatoris winaSe uSuamdgomlebda, raTa mdegoba ar gaewia. generlisa da egerTa ori
es ukanasknelni Cadenili danaSaulisaTvis aseulis muxranSi Casvlam dedofali daar-
ar dasjiliyvnen. im Tavadebsa da aznaurebs, wmuna, rom brZolas azri aRar hqonda. 1803
romlebic iranSi darCebodnen, saqarTvelos wlis 25 oqtombers darejan dedofali ru-
mTavarsardali mamulebis CamorTmeviT seTSi gaemgzavra.
emuqreboda. cicianovis 1803 wlis 31 agvis- 1803 wlis 3 noembers pavel cicianovi
126
vaxtang guruli
ruseTis imperators moaxsenebda, rom dare- li. bavSvebs, romlebsac aranairi dawyebiTi
jan dedofalis ruseTSi gamgzavrebis Semdeg ganaTleba ar hqondaT miRebuli, erTdrou-
kidev ramdenime Tavadi imereTSi iulon da lad aswavlidnen rusul anbansa da gramati-
farnavaz batoniSvilebTan gaiqca. cicianovi kas, geometrias, geografias, istorias da sxva
varaudobda, rom gaqceul Tavadebs mimdevre- sagnebs. maswavleblebi ZiriTadad kancel-
bi gamouCndebodnen. saqarTvelos mTavarsar- ariis moxeleni iyvnen. moswavleTa dones Tu
dali ipmerators sTxovda am TavadebisaTvis gaviTvaliswinebT, maT mxolod rusuli an-
mamulebis CamorTmevis ufleba mieca. banisa da gramatikis Seswavla Tu SeeZloT.
danarCen sagnebs, gansakuTrebiT geometrias,
isini uazrod izepirebdnen. sul mcire xanSi
§4. pavel cicianovis ekonomikuri, socialuri saswavlebeli daixura. cicianovis TbilisSi
da kulturul-saganmanaTleblo politika Camosvlis droisaTvis saswavlebeli ukve
aRar arsebobda.
pavel cicianovma qarTl-kaxeTi umZimes
pirvel warumateblobas saqarTvelos
mdgomareobaSi Caibara. karl knorringisa da
mTavarsardali ar SeuSinda da seriozulad
piotr kovalenskis moRvaweobis Sedegad qvey-
mohkida xeli ganaTlebis saqmes. misi azriT,
anSi damkvidrda usamarTloba, Zalmomreoba,
skolaSi pirvel rigSi aznauris Svilebi unda
korufcia. rusuli mmarTveloba Segnebulad
miezidaT. pavel cicianovma ruseTis impe-
ugulelyofda qarTul tradiciebsa da adaT-
riis saxalxo ganaTlebis ministrs TbilisSi
wesebs, angariSs ar uwevda saukuneebis gan-
rusuli enis ori maswavleblisa da saxelmZ-
mavlobaSi Camoyalibebul qarTul erovnul
Rvaneloebis gamogzavna sTxova, xolo 1803
cnobierebas. yovelive amas Tan erTvoda
wlis 27 ivniss ruseTis imperators _ mos-
ekonomikuri siduxWire. cxadia, cicianovis
kovis universitetis pansionSi 8 qarTveli
mmarTvelobis xanmokle periodi (1802-1806
axalgazrdis gagzavna. peterburgidan ne-
ww.), rusuli mmarTvelobis uaryofiTi Sede-
barTvis miRebamde man TbilisSi saswavle-
gebis dasaZlevad srulebiT ar iyo sakmarisi.
blis dasaarseblad saqarTvelos uzenaesi
saqarTvelos mTavarsardali saqarTvelo-
mTavrobis Semosavlebidan Tanxa gamoyo. 1803
sa da saerTod samxreT kavkasiaSi sami miz-
wlis 8 agvistos peterburgSi saswavleblis
nis miRwevas cdilobda: 1. ruseTis imperiis
daarsebis idea moiwones da 1804 wlis 21 maiss
samflobeloebis gazrda; 2. mosaxleobis ra-
saswavlebeli gaixsna kidec. saswavlebeli im-
odenobis gazrda iranidan da osmaleTidan
Jamad erekle II-is mefobaSi agebul stambis
qristianuli aRmsareblobis xalxebis gadmo-
SenobaSi moTavsda. 1804 wels samegrelos sam-
saxlebiT; 3. mrewvelobis, vaWrobisa da gana-
TavroSi imyofeboda profesori ungreTidan
Tlebis ganviTareba.
samuil martini.
martini. cicianovma ucxoeli profe-
1. ganaTleba. qarTl-kaxeTis samefos
sori Tbilisis saswavlebelSi laTinuri da
arsebobis ukanasknel xanebSi saganaTleblo
germanuli enebis maswavleblad moiwvia. 1805
sistema moiSala. saqarTveloSi Camosvlis
wlis 31 maiss samuil martini Tbilisis sas-
Semdeg pavel cicianovma SeamCnia, rom qa-
wavlebelSi moRvaweobas Seudga. imJamad sas-
rTvelebi rus eqimebs ar endobodnen. 1803
wavlebelSi mxolod 18 moswavle iricxeboda.
wlis 19 Tebervals saqarTvelos mTavarsar-
1805 wlis 28 noembers cicianovma ruseTis
dalma ruseTis imperators moskovis univer-
imperiis saxalxo ganaTlebis ministr piotr
sitetSi samedicino ganaTlebis misaRebad ga-
zavadovskis TbilisSi gimnaziis daarsebis
Raribebuli qarTveli aznaurebis Svilebisa
ufleba sTxova. saqarTvelos mTavarsardali
da somexi erovnebis axalgazrdebis (sul 12
Txovnas imiT asabuTebda, rom qarTveli Ta-
axalgazrdis) gagzavnis nebarTva sTxova. 1803
vadebi da aznaurebi ruseTis gimnaziebsa da
wlis 14 aprils pavel cicianovma imperator-
universitetebSi Svilebis gagzavnis winaaRm-
ma dasturi miiRo.
degni iyvnen.
1802 wlis 22 seqtembers TbilisSi gaixsna
pavel cicianovi aucileblad Tvlida qa-
saswavlebeli.. swavlis msurveli 45 vaJi aR-
saswavlebeli
rTveli aznaurebis samxedro samsaxurisaTvis
moCnda. piotr kovalenskim piradad Seadgina
momzadebas. qarTvelebis samxedro samsaxuri-
saswavleblis wesdeba, romelic 26 punqtisa-
saTvis momzadebas ruseTis xelisufleba ci-
gan Sedgeboda. saswavleblis programa meTo-
cianovamdec uWerda mxars. ruseTis impera-
duri TvalsazrisiT sworad ar iyo Sedgeni-
127
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
torma pavel I-ma TbilisSi general-maior ivan gadawyvetileba ZalaSi 1803 wlis bolomde
lazarevis polkis Semosvlis Semdeg brZana, ver Sevidoda. aleqsandr I-is 1804 wlis 4 mar-
rom polkSi iunkerebad da praporSCikebad qa- tis brZanebiT Sida baJi gauqmda, xolo axlad
rTveli Tavadebisa da aznaurebis ojaxebidan Seqmnili oTxi sabaJodan miRebuli Semosava-
aTi axalgazrda CaericxaT. am RonisZiebam sa- li saqarTvelos uzenaesi mTavrobis Semosav-
surveli Sedegi ver gamoiRo, radgan qarTve- lebs miemateboda.
lebs jarSi samsaxuri arcTu ise mowondaT. 3. mrewvelobis ganviTareba.
ganviTareba. XIX saukunis
Secdoma dauSva lazarevmac, roca polkSi damdegisaTvis saqarTveloSi fabrikebi da
iunkrebad da praporSCikebad cnobili sagva- qarxnebi ar arsebobda, samrewvelo produq-
reuloebis warmomadgenlebi ar Caricxa. ti ucxoeTidan SemohqondaT. saqarTveloSi
miuxedavad warumatebeli mcdelobisa, cicia- ganlagebuli ruseTis jari sxvadasxva saxis
novi polkSi iunkerebad da praporSCikebad iseT saqonels iTxovda, romelic saqarT-
qarTvelebis Caricxvas mainc uWerda mxars im veloSi ar mzaddeboda, xolo kavkasiis xazi-
pirobiT, rom Casaricxi kandidatebi cnobili dan am saqonlis Semotana Zalze Zviri jde-
sagvareuloebis ojaxebidan unda SeerCiaT. boda da xSirad gviandeboda kidec. pavel
1804 wlis 25 aprils cicianovi ruseTis im- cicianovma gadawyvita TbilisSi maudisa da
perators moaxsenebda, rom man Tavadi ami- tyavis fabrikebis daarseba. fabrikebSi dasa-
laxvari da Tavadi ciciSvili aiZula Svilebi dgmeli dazgebi TbilisSi unda daemzade-
samxedro samsaxurSi SeeyvanaT. ruseTis im- binaT, mxolod zogierTi nawili ruseTidan
peratoris 1805 wlis 31 maiss brZanebiT, qa- unda SemoetanaT. pirvel xanebSi fabrikebSi
rTvel Tavadebsa da aznaurebs Svilebis ru- ruseTidan Camoyvanil ostatebs unda emuSa-
seTis kadetTa korpusSi Caricxvis ufleba vaT, romlebic qarTvelebs xelobas Seaswav-
miecaT. lidnen. saqarTveloSi cxvris matyli Zalze
2. sabaJo da sagadasaxado politika. sa- iafi Rirda, ris gamoc cxvris matylidan
baJo da sagadasaxado saqmis Seswavlis Semdeg maudis damzadeba iafi dajdeboda da jaris
pavel cicianovi im daskvnamde mivida, rom tansacmliT uzrunvelyofis sakiTxic gadai-
aucilebeli iyo gzabze sabaJo da sakarantino Wreboda. cicianovis azriT tyavis fabrikis
saguSagoebis daweseba. es exeboda Savi zRvis daarseba maudis fabrikis daarsebaze kidev
sanapirodan da iranidan Tbilisisaken momaval ufro advili iqneboda, radgan saqarTvelo-
gzebs. ruseTis imperiis senatis 1803 wlis 23 Si mecxoveleoba kargad iyo ganviTarebuli
oqtombris brZanebis Tanaxmad, pirvel xanebSi da amdenad nedleulic iafi iqneboda. saqa-
oTxi sabaJo unda Seqmniliyo: suramSi (imere- rTvelos mTavarsardlis ganzraxva TbilisSi
Tis samefos sazRvarze); walkaSi (axalqalaqi- maudisa da tyavis fabrikebis daarsebis Ses-
dan da axalcixidan momaval gzaze); bambakSi
bambakSi,, axeb ver ganxorcielda da gaurkveveli vadiT
sofel karakilisSi (yarsidan da erevnidan gadaido.
momaval gzaze); SamSadiluSi (ganjidan moma- 4. gzebis mSenebloba. pavel cicianovi
val gzaze). ruseTidan saqarTveloSi momaval did mniSvnelobas aniWebda Crdilo kavkasi-
gzaze mozdokis sabaJo da sakarantino saguS- idan (kavkasiis xazidan) saqarTveloSi mo-
ago gauqmda, radgan es saguSago ukve ruseTis mavali gzis wesrigSi moyvanasa da misi us-
sazRvarze aRar mdebareobda da rogorc qvey- afrTxoebis dacvas. gzis keTilmowyoba
nis SigniT arsebuli, mTielebis saqarTvelo- gaaiafebda tvirTis gadazidvis Rirebule-
sTan vaWrobas aferxebda. samagierod sabaJo bas, xolo gzis usafrTxoebis dacva gazr-
da sakarantino saguSago dawesda anapidan dida vaWrebis dainteresebas. yovelive es
CrdiloeT kavkasiis xazisaken mimaval gzaze, kargad esmodaT peterburgSic, magram finan-
proCno-okofskis simagreSi. sabJoebis dawe- sebis ukmarisobis gamo pavel cicianovs gze-
seba aucilebels xdida saqarTvelos SigniT bis keTilmowyobisaTvis Tanxa ar gamouyves.
saqonlis gadatanisaTvis dawesebuli baJis mozdoki-Tbilisis gzis keTilmowyoba 1805
gauqmebas. Sida baJidan miRebuli Semosavali, wlamde gadaido. cicianovi saqarTvelos
mxolod 45.019 maneTs udrida. amave dros, uzenaesi mTavrobis Semosavlebis imedad dar-
Sida baJi xels uSlida vaWrobis ganviTare- Ca. erTaderTi, rac saqarTvelos mTavarsar-
bas. Sida baJis gauqmeba gadawyvetili iyo, dals SeeZlo, iyo gzis usafrTxoebis dacva
magram garkveuli obieqturi mizezebis gamo rogorc stiqiisagan, ise mZarcvelebisagan.
128
vaxtang guruli
qaravnebis stiqiisagan dacvis mizniT kavka- medikamentebis Setana Zalze ferxdeboda. pav-
siis mTebze gadmomaval gzaze cicianovis br- el cicianovma gadawyvita TbilisSi daearse-
ZanebiT moZraoba weliwadSi mxolod orjer bina botanikuri baRi, romelSic gamoiyvand-
iyo nebadarTuli: 1 maisidan 15 maisamde da nen samxreTis qveynebSi arsebul samkurnalo
15 seqtembridan 1 oqtombramde. jars cicia- mcenareebs. aleqsandr I-ma TbilisSi botani-
novi marto gzis usafrTxoebis dasacavad ar kuri baRisa da saxazino afTiaqis daarsebi-
iyenebda, jari da adgilobrivi mosaxleoba saTvis 10.000 vercxlis maneTi gamoyo. botan-
drodadro gzis calkeuli monakveTisa da da- ikuri baRi wavkisis xevSi dedofal mariamis
zianebuli xidebis aRdgenaze muSaobda. cici- kuTvnil miwaze unda gaSenebuliyo. ciciano-
anovma Tagauris xeobis os mamasaxlis mehmed vis brZanebiT daarsda saqarTvelos `saeqimo
dudarovs sofeli larsi daaTmobina. larsis mmarTveloba~.
sanacvlod mamasaxlisma kavkasiis xazze Tavi- 6. qarTl-kaxeTis samefo saxlis kuTvnili
sianebis dasasaxleblad miwa da 350 maneTis qonebis bedi. qarTl-kaxeTis samefos gau-
odenobis wliuri pensia iTxova. mehmed duda- qmebis Semdeg gaurkveveli rCeboda samefo
rovis pirobebis Sesaxeb cicianovma 1804 wlis saxlis wevrTa kuTvnili qonebis bedi. es
20 ianvars imperators moaxsena. aleqsandr sakiTxi Zalze mwvaved daisva pavel ciciano-
I larsis xelSi CagdebiT iseTi gaxarebuli vis mmarTvelobis wlebSi. aleqsandr I-is 1804
iyo, rom pirobas daeTanxma da mehmed dud- wlis 23 seqtembris brZanebiT, samefo saxlis
arovs kapitnis Cinic uboZa. imavdroulad wevrTa kuTvnili mamulebi ruseTis xazinis
imperatorma pavel cicianovs daavala Seed- sakuTrebad gamocxadda, xolom am mamulebi-
gina samxreT kavkasiis gzebis ruka,
ruka, romelzec dan miRebuli Semosavali saqarTvelos uzen-
unda aRniSnuliyo gzebi, romlebic aRdgenas aesi mTavrobis Semosavals unda mimateboda.
eqvemdebareboda da gzebi, romelTa xelaxla es brZaneba Seexo qarTl-kaxeTis samefodan
gayvana iyo saWiro. imperatoris brZanebis gaqceul erekle II-is Svilebsa da SviliSvi-
miRebisTanave, cicianovi samxreT kavkasiis lebs. im batoniSvilebs (qalebs), romelTa
gzebis gegmis damuSavebas Seudga. pirvel meuRleebi gaiqcnen, daeniSnaT yovelwliuri
rigSi, saqarTvelos mTavarsardali Tbili- pensia 1.200 maneTis odenobiT. sul wliurad
sidan ganjamde gzis gayvanas fiqrobda. man ruseTis imperiis xazina batoniSvilebis pen-
imperators saqarTvelos uzenaesi mTavrobis siisaTvis xarjavda 59.0654 maneTs. ruseTis
Semosavlebidan xuTi wlis ganmavlobaSi gze- imperiis saxelmwifo sabWom umjobesad CaTva-
bis mSeneblobisaTvis yovelwliurad 6.000 ma- la, qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebisaT-
neTis daxarjvis ufleba sTxova. samegrelos vis ruseTSi mamulebi SeeZina, ris Semdegac
samTavrosa da imereTis samefos ruseTis im- maTTvis pensiis micema Sewydeboda. 1804 wlis
periis qveSevrdomobaSi Sesvlis Semdeg pavel 22 agvistos saxelmwifo sabWom gadawyvita: 1.
cicianovma Savi zRvis sanapirodan, (mdinare batoniSvil daviT giorgis ZisaTvis SeZenil
xobis SesarTavidan) quTaisamde da quTaisi- iqnas mamuli 2000 glexiT; 2. batoniSvilebis
batoniSvilebis::
dan suramamde samxedro gzis mSenebloba, vaxtang erekles Zis, mirian erekles Zis, io-
aseve mdinare rionis sanaosno gzis amoq- ane giorgis Zisa da bagrat giorgis ZisaTvis _
medeba gadawyvita. rionis sanaosno gzis amo- mamuli 1.000-1.000 glexiT; 3. giorgi XII-isa
qmedebas xels uSlida is, rom foTi osmaleTs da mariam dedoflis eqvsi Svilidan ufro-
ekuTvnoda. pavel cicianovma es sakiTxi Sem- sis, mixeilisaTvis _ mamuli 1.000 glexiT,
degnairad gadaWra: rionidan mdinare civamde xolo danarCeni xuTi SvilisaTvis _ mamulebi
arxi unda gaeyvanaT, civi mdinare xobSi Cae- 600-600 glexiT; 4. dedofal darejans
darejans,, ro-
dineboda, xolo xobi _ Sav zRvaSi
zRvaSi.. xobis Sav melic iRebda yovelwliur pensias 27.375 ma-
zRvaSi Cadinebis adgilas rusebi navmisadgo- neTis odenobiT, daeniSnos pensia 30.000 ma-
mis agebas apirebdnen (momavali redut-kale _ neTi; dedofal mariamis pensia darCes igive
yulevi). 1805 wlis agvistoSi redut-kaleSi _ 13.790 maneTi; 5. saqarTveloSi mcxovreb
yirimidan mariliT datvirTuli pirveli gemi vaxtang, daviT, ioane da Teimuraz batoniS-
movida. vilebis meuRleebs daeniSnoT wliuri pensia
5. samedicino momsaxurebis gaumjobe- 1.200 maneTi TiToeuls; 6. qveynidan gaqceuli
sebis mcdeloba. ruseTis jarisa da rusi mox- batoniSvilebis kuTvnili mamulebis sakiTxi
eleebisaTvis kavkasiis xazidan samkurnalo sabolood gadawydes maTi dabrunebis Sem-
129
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
130
vaxtang guruli
131
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
keterTa polkis erTi batalioniT, qarTveli devnisas, romelic 2 saaTze met xans gagrZel-
cxenosnebiT, qveiTebiTa da sami zarbazaniT da, rusebma da qarTvelebma moklulTa saxiT
urdos fons miuaxlovda da lekTa poziciebs 7 da daWrilTa saxiT 33 mebrZoli dakarges,
zarbaznebidan cecxli gauxsna. yumbarebma lekebma _ 500. daatyveves aleqsandre ba-
lekTa miwuri daangria da lekebic iZuleb- toniSvilis TanamebrZoli 2 qarTveli Tavadi
uli gaxdnen ukan daexiaT. 1804 wlis 4 marts da 136 leki (44 mamakaci, 92 qali). sofeli be-
urdos fonTan brZolaSi daiRupa 1 qarTveli, laqani rusTa da qarTvelTa jarma daikava.
daiWra 5 qarTveli da 6 rusi. ver aiRes mxolod qvisagan nagebi da qvisave
xangrZlivi wvimebis gamo alazani mo- galavniT garSemortymuli ramdenime saxli.
didebuli iyo, amitom rusTa da qarTvelTa pavel cicianovma, rogorc zemoT
jarma urdos foniT ver isargebla da mdi- aRvniSneT, vasili guliakovs ubrZana lekebis
naris marcxena napirze ver gadavida. gener- damarcxebis SemTxvevaSi Warsa da belaqa-
alma guliakovma alazanze sxva gadasasvle- nSi rusuli garnizonebi Caeyenebina. gamar-
lis moZebna gadawyvita da banakSi dabrunda. jvebis Semdeg saqarTvelos mTavarsardalma
generals qarTvelma Tavadebma urCies, rom moTxovnebi daamZima. 1803 wlis 12 marts man
mdinare alazanze sofel anagasTan SeiZlebo- vasili guliakovs ubrZana, rom lekebisaT-
da gadasvla. 1804 wlis 9 marts gamTeniisas, vis aseTi pirobebi waeyenebina: 1. Warisa da
guliakovi belaqnisaken daiZra. win mimaval- belaqnis lekTa Tavisufali Temebis mamasax-
ma polkovnik drevniakinis mzveravTa razmma lisebi ruseTis imperatoris qveSevrdomo-
tyeSi lekebis mier agebuli simagreebi SeniS- baze unda daeficebinaT; 2. ruseTis imperiis
na, romelic 200-300 metris sigrZisa iqne- qveSevrdomobaSi Sesvlis Semdeg ucvlelad
boda. amasTan erTad simagreebi flangebidan darCeboda Warisa da belaqnis lekTa Tavisu-
daculi iyo WaobiTa da lelianiT. gamagre- fali Temebis Sinauri mmarTveloba; 3. War-
buli xazis ukan lekTa laSqari, daaxloebiT isa da belaqnis mosaxleobas unda gadaexada
1.000 mebrZoli, idga. lekTa laSqarSi imyofe- xarki iseve, rogorc winaT uxdidnen qarTvel
bodnen batoniSvilebi aleqsandre erekles mefeebs; 4. lekebs aleqsandre batoniSvili
Ze da Teimuraz giorgis Ze.
Ze. lekTa simagrisa ruseTis xelisuflebisaTvis unda gadaecaT.
da adgilmdebareobis daTvalierebis Semdeg lekebis mokavSire nuxis xanma mehmed
vasili guliakovma simagridan moSorebiT le- hasanma,, rogorc ki ruseTis jaris mier sofel
hasanma
kTa laSqris gamosvlis aRkveTis mizniT qa- belaqnis dakavebis ambavi Seityo, cicianovs
rTveli cxenosnebi datova. jaris nawils gen- werili miswera da War-belaqnis ruseTis im-
eralma lekebis flangebis Semovla ubrZana, periis qveSevrdomobaSi Sesvlis Taobaze
ZiriTadi Zalebi ki SetevisaTvis moamzada. molaparakebebisas Suamavlis roli ikisra.
rusTa da qarTvelTa Setevas lekebma Zl- male Warelebma da belaqnelebma general gu-
ieri cecxliT upasuxes, magram xelCarTuli liakovs acnobes, rom ruseTis imperiis qve-
brZolis Semdeg iZulebuli gaxdnen simagre SevrdomobaSi Sesvlaze Tanaxmani iyvnen. 1803
mietovebinaT. rusTa da qarTvelTa jarma le- wlis 21 marts Warelebisa da belaqnelebis-
kebs sofel belaqnamde misdia. gan miRebuli Tanxmobis Sesaxeb guliakovma
sofeli belaqani kargad iyo gamagre- saqarTvelos mTavarsardals moaxsena. imis
buli, faqtobrivad, cixe-simagres warmoad- sanacvlod, rom War-belaqnis lekTa Tavi-
genda. qvis galavniT garSemortymuli yoveli sufali Temebis Sinaur mmarTvelobaSi ar
saxli damoukidebeli simagre iyo. kazakebi da Caereoda cicianovi moiTxovda, rom lekebs
qarTveli cxenosnebi ise swrafad daedevnen aleqsandre batoniSvilisaTvis Warsa da be-
lekebs, rom belaqanSi gamagrebis saSualeba laqanSi TavSesafari ar miecaT. lekebisaTvis
ar misces. lekebi iZulebuli gaxdnen gafan- miuRebeli aRmoCnda Warsa da belaqanSi ru-
tuliyvnen. generalma guliakovma yabardos suli garnizonebis Cayeneba da xarkis gadax-
muSketerTa polkis batalioni maior aleqsee- da. nuxis xanis daxmarebis imedad Warelma le-
vis meTaurobiT sofel belaqnidan marjvniv kebma rusuli garnizonis Cayenebasa da xarkis
mdebare xeobaSi Segzavna, raTa lekebisaTvis gadaxdaze uari ganacxades. vasili guliakovi
ukan dasaxevi gza moeWra. maiorma aleqseevma Warisaken daiZra. gazafxulis wvimebis gamo
lekebs TovliT dafarul mTebamde misdia. gzebi gauvali gaxda, iwureboda sursaTis
mowinaaRmdegis simagris aRebisas da Semdeg maragic. 1803 wlis 24 marts guliakovi cici-
132
vaxtang guruli
anovs moaxsenebda, rom WarSi Sesvla droebiT agoze _ 2 aseuli. alaznis marcxena napirze
gadado da alazanze urdos fonTan redutis datovebul iqna Tbilisis muSketerTa polkis
agebas Seudga. 1803 wlis 25 marts cicianovma 1 batalioni.
Warze laSqroba aucileblad miiCnia, Tumca War-belaqanze laSqrobas, alazanze
Seqmnil viTarebaSi zedmeti msxverplis Tavi- redutis mSeneblobas, dedofliswyarosTan
dan acilebis mizniT sabrZolo moqmedebebis da yaraRajTan ruseTis saguSagoebis mowyo-
droebiT SeCerebas daeTanxma. imavdroulad bas didi mniSvneloba hqonda kaxeTsa da qa-
mTavarsardalma general guliakovis jari- rTlSi lekTa TareSis aRkveTisaTvis. lekebi,
saTvis sursaTis maragis Sevseba ubrZana. miuxedavad damarcxebisa da ruseTis qveSevr-
general-maiorma vasili guliakovma domobaSi Sesvlisa, garkveuli periodis gan-
polkovnik maqsim drevniakins alazanze ur- mavlobaSi kvlav agrZelebdnen saqarTveloSi
dos fonTan gadasasvlelis momzadeba ubr- SemoWras, soflebis dawiokebasa da adamianebis
Zana da Warze salaSqrod daiZra. 1803 wlis 27 gatacebas..
gatacebas
marts rusebi sofel katexs miuaxlovdnen da 2. meore samxedro eqspedicia (1804 w.). gen-
lekebTan mcire Setakebis Semdeg sofeli dai- eral-maior vasili guliakovis sardlobiT
kaves. nuxis xani mehmed hasani Tavisi laSqri- War-belaqanSi 1803 wels ganxorcielebuli
Ta da 2 zarbazniT Warelebis dasaxmareblad warmatebuli samxedro eqspediciis miuxe-
iyo mosuli, magram rogorc ki ruseTis jaris davad, lekebi ar damSvidebulan. 1803 wlis
mier sofel katexis dakavebis ambavi Seityo, 30 dekembers guliakovma qiziyelebisagan
ukan gabrunda. nuxelebma ukan daxevisas Waris Seityo, rom yaziyumuxis xani surhai 6.000 me-
soflebi gaZarcves. sabolood nuxis xanisa- brZoliT aleqsandres redutidan 40 versis
gan mitovebulma Warelebma damorCileba moSorebiT alaznis marjvena napirze gadmov-
gadawyvites da guliakovs eaxlnen. 1803 wlis ida. 31 dekembers guliakovi yabardos muS-
29 marts rusebma sofeli Wari daikaves. imave keterTa polkis 10 aseuliT, Tbilisis gre-
dRes generals Waris mamasaxlisebi eaxlnen naderTa polkis 1 batalioniT, egerTa me-15
da Waris lekTa Tavisufali Temebis ruseTis polkis 2 aseuliT, donis kazakTa razmiTa da
imperiis qveSevrdomobaSi Sesvla iTxoves. 5 zarbazniT surhai xans daedevna. male mz-
vasili guliakovi sofel WarSi 1803 wlis 31 veravTa razmma generals acnoba, rom surhai
martamde darCa da Semdeg alazanze, urdos xani alaznis marjvena napirze banakad idga.
fonTan dabrunda, sadac redutis mSenebloba erTi mxridan banaks alazani icavda, xolo
mimdinareobda. meore mxridan ki xSiri tye. guliakovma 1804
1803 wlis 12 aprils TbilisSi vasili gu- wlis 3 ianvars yabardos muSketerTa polkis
liakovma pavel cicianovs warudgina lekTa 240 msroleli, Tbilisis gerenaderTa pol-
Tavisufali Temebis deputacia 9 kacis Semad- kis 80 qveiTi, grenaderTa me-15 polkis 1
genlobiT. xelmowerili iqna War-belaqnis aseuli da kazakTa razmi podpolkovnik eri-
ruseTis imperiis samudamo qveSevrdomobaSi sTavis meTaurobiT mowinaaRmdegis banakze
Sesvlis pirobebi. qveSevrdomobaSi Sesvlis TavdasxmisaTvis gagzavna. surhai xanis banaki-
Semdeg lekebs unda gadaexadaT xarki _ 220 dan rusebs Zlieri cecxli gauxsnes. pod-
fuTi abreSumi yovelwliurad. polkovnikma erisTavma xelCarTuli brZoliT
pavel cicianovma kargad icoda, rom le- samjer scada banakSi SeWra. qveiTebis Setevas
kebis mier qveSevrdomobis Taobaze xelSek- mxars uWerda zarbaznebis kargad organizeb-
rulebis dadeba arafers niSnavda, Tu War- uli cecxli. surhai xani rusebis yvela Sete-
belaqanSi ruseTi seriozulad ar moikideb- vis dros ukan ixevda, magram ukandaxevis Sem-
da fexs. swored am mizniT alazanze urdos deg axal Tavdacvis zRudes awyobda. xelCar-
fonTan erTi batalionisaTvis simagre aSen- Tul brZolaSi rusma qveiTebma imZlavres da
da, romelsac `aleqsandres
`aleqsandres reduti~
reduti~ ewoda. surhai xanis laSqari alaznis marcxena napir-
redutis dacva kavkasiis grenaderTa polkis ze gadarekes. dasrulda Tu ara mowinaaRmde-
batalions evaleboda. garda amisa, cicia- gis alaznis marcxena napirze gandevna, pod-
novis brZanebiT ruseTis jaris saguSagoebi polkovnikma erisTavma SeniSna, rom mTebidan
Seiqmna alazanze dedofliswyarsTan da yara- Camovida da vakeze gaiSala 3.000 cxenosani.
RajTan . dedofliswyaros saguSagoze unda guliakovma gadawyvita mowinaaRmdegis cx-
ganlagebuliyo 2 aseuli, yaraRajis saguS- enosnebisaTvis Tavad Seetia. rusebma lekebs
133
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
134
vaxtang guruli
135
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Tis jari idga. mesame. Tqveni xalxis mier gaZ- ganjis xani javadi pavel cicianovisaT-
arcvuli Tbiliseli vaWrebi ukmayofiloe- vis gamogzavnil werilSi uaryofda, rom gan-
bi iyvnen Tqveni maRalRirsebiT. ai, am sami ja odesme saqarTvelos mefeebs ekuTvnodaT,
mizezis gamo me qalaqis asaRebad jariT move- piriqiT, ganjis xanebi marTavdnen saqarT-
di. evropuli wesidan da Cemi aRmsareblobi- veloso. javad xanis werili ase mTavrdebo-
dan gamomdinare, vidre adamianebis sisxlis- da: `Tqven mxolod Tqveni brZolebi ixileT,
Rvras daviwyebde, movaled vTvli Tavs qa- sparselebis brZolebi ki ar ginaxavT, Sen mwer,
laqis Cabareba SemogTavazoT da Tqvengan mo- rom brZolisaTvis movemzado? me brZolisaT-
viTxovo pasuxi ori sityviT macnoboT: diax vis mas Semdeg var mzad, rac Sen SamSadiluSi
an ara.
ara. anu, nebdebiT an ar nebdebiT
nebdebiT“.
“. moxvedi da misi mosaxleoba daimorCile. Tu
garda zemoT aRniSnulisa, pavel cicia- omi gsurs, viomoT. Seni winadadebis miuRe-
novi javad xans swerda, rom uamindobaSi jar- blobis SemTxvevaSi ubedurebiT memuqrebi, me
Tan erTad ganjis saxanoSi imitom ar iyo mi- ki vfiqrob, rom peterburgidan aq Camosvlis
suli, raime molaparakeba ewarmoebina, ganja Semdeg ubedureba Sen gdevs Tan. momavali
upirobod unda danebebuliyo, xolo ganjis gviCvenebs, Cven Soris vin darCeba ubeduri“.
xani ruseTis imperatoris gulmowyaleobis ganjis xani javadi tyuilad ikvexnida.
imedad unda darCeniliyo. saqarTvelos mTa- cixis garnizonma rusebis ieriSs bolomde
varsardali javad xans emuqreboda, rom gan- ver gauZlo. alya erTi Tve grZeldeboda.
jas ruseTis jari iseTive ubedurebas daa- mZime mdgomareobaSi Cavardnil xans cici-
texda Tavs, rogoric daatexa izmailisa da anovma xuTjer SesTavaza cixis Cabareba, ma-
oCakovis simagreebs, qalaq varSavas da sxva gram uSedegod. cixis ieriSi did msxverpls
simagreebsa da qalaqebs. ultimatumis dro moiTxovda. miuxedavad amisa, cicianovis mier
1803 wlis 30 noembris SuadRisas iwureboda. mowveulma sabWom Setevis dawyeba gadawyvita.
136
vaxtang guruli
1804 wlis 3 ianvars, diliT, ganjis cixeSi batalioniT elizavetopolSi idga da mwyobr-
ruseTis jari Sevida. ganjis xanma brZolaSi Si mxolod 582 oficeri da jariskaci hyavda,
moklulTa saxiT 1.500 da tyved CavardnilTa sevastopolis muSketerTa polkis kidev erTi
saxiT 8.500 mebrZoli dakarga. rusebma tyved batalioni dauqvemdebares. polkovnik pavel
aiyvanes 8.639 qali. ruseTis jaris danakargi kariagins daevala SamSadilueli TaTrebisa-
aseTi iyo; daiRupa 3 ufrosi oficeri da 35 gan cxenosani razmebis Seqmna. yvelaze didi
rigiTi jariskaci; daiWra: Stabis 12 oficeri safrTxe elizavetopols emuqreboda. cici-
da ufrosi oficeri, 192 rigiTi jariskaci. anovma brZana qalaqidan oficerTa da mox-
ganjis cixis aRebisaTvis brZolaSi gamo- eleTa col-Svili SamSadiluSi gaexiznaT.
Cenili mamacobisaTvis aleqsandr I-ma gener- ruseTis jaris iranis sazRvrisaken gadaadg-
al-leitenant pavel cicianovs infanteriis ileba SeumCneveli ar darCeniaT erevnisa da
generlis wodeba mianiWa. cicianovi wminda naxWevnis xanebs.
giorgis II xarisxis ordeniT dajildoebasac pavel cicianovma Tbilisidan erevnis
eloda da roca jildo ver miiRo, gadadgoma xan mehmeds Semdegi moTxovnebi wauyena: 1.
iTxova. imperatorma gadadgoma ar miiRo. erevnis cixeSi unda ganlagebuliyo ruseTis
qalaq ganjas saxeli Seecvala da eliza- jari, erevnis xans SeeZlo darCeniliyo cixe-
vetopoli ewoda. Si, an sacxovreblad sxva adgili aerCia; 2.
2. laSqroba erevnis saxanoze. ganjis sax- erevnis xans ruseTis imperatori Tavis xelm-
anos dapyrobam ukiduresad daZaba ruseT- wifed unda eRiarebina da misi erTgulebis
iranis urTierToba, Tumca irani ruseTi- fici mieRo; 3. erevnis xans ruseTisaTvis
saTvis omis gamocxadebisagan jer kidev Tavs yovel wels unda mieca xarki 80.000 maneTis
ikavebda. miuxedavad amisa, iranSi omisaTvis odenobiT. cicianovi pirobas debda, rom am
samzadisi mimdinareobda. pavel cicianovma moTxovnebis miRebis Semdeg erevnis xani Zvel
qalaq Tavrizis midamoebSi iranis jarebis pativSi darCeboda. mehmed xanma saqarTvelos
Tavmoyris ambavi Seityo da maSinve omisaTvis mTavarsardlis moTxovnebi ar miiRo. omi
samzadiss Seudga. Tbilisis muSketerTa pol- gardauvali gaxda.
ki qvemo qarTlSi, iranis sazRvarTan axlos, 1804 wlis 31 maiss sofel soRanluRTan
ganlagda. general-maiorma aleqsei leon- Tavi moiyara erevanze salaSqrod gamzadeb-
tievma erTi batalioniT bambakSi
bambakSi,, iranis saz- ulma jarebma: kavkasiis grenaderTa polkma,
polkma,
RvarTan daikava poziciebi. polkovnik pavel saratovis muSketerTa polkma,
polkma, narvis dragun-
kariagins,, romelic egerTa me-17 polkis ori
kariagins Ta polkis 3 eskadronma da 300-ma kazakma. sul
137
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
saqarTvelos mTavarsardalma 4.080 oficrisa buli gaxada erevnis cixis dakavebis gegmaSi
da jariskacis Tavmoyra SeZlo (3.413 qveiTi, cvlilebebi Seetana. erevnis garSemo baRebSi
667 kavaleristi). jaris artileria 12 zarba- abas mirzas jarebis seriozuli Zalebi iyo
znisagan Sedgeboda. ruseTis jars SeuerTda Tavmoyrili, rac cixeze Setevis SemTxvevaSi
qarTvel cxenosanTa razmi _ 300 Tavadi da rusebs did msxverpls moutanda.
aznauri. cicianovis gegmis Tanaxmad, laSqro- 1804 wlis 30 ivniss RamiT pavel cici-
bis dawyebamde ori dRiT adre erevnisaken anovma mowinave razmiT gogCis tbidan gamoma-
unda daZruliyo kavkasiis grenaderTa polki vali mdinare zanga gadalaxa. mowinave razms
general-maior sergei tuCkovis meTaurobiT. mihyva ruseTis jaris ZiriTadi Zalebic. ci-
erevnis saxanos teritoriaze Sesul tuCkovs cianovs gadawyvetili hqonda erevnis cixidan
somxebma acnobes, rom mis winaaRmdeg moe- 7 versiT moSorebuli iranelTa banakisaTvis
marTeboda iranelTa 8.000 rCeuli cxenosani. Seetia. cxare brZolaSi iranelebi damarcxd-
somxebma generals aseve acnobes, rom iranel- nen, banaki miatoves da erevnis cixes Seafares
Ta laSqarSi imyofebodnen batoniSvilebi Tavi, xolo Semdeg mdinare araqsis marjvena
aleqsandre erekles Ze da Teimuraz giorgis napirze gadavidnen. rusebma mowinaaRmdegis
Ze.. tuCkovma gadawyvita, rom moulodnelad
Ze danakargi ver daadgines, radgan iranelebma
Seetia mtrisaTvis. RamiT tuCkovma Tavisi gvamebi Tan waiRes. rusebma brZolaSi da-
banaki gaamagra da mis dasacavad 400 qveiTi da karges 1 rigiTi, daiWra 4 ufrosi oficeri,
2 zarbazani datova. 1804 wlis 10 ivniss dil- 27 umcrosi oficeri da rigiTi. cicianovma
iT sergei tuCkovma 1.800 rusi oficeri da gadawyvita abas mirzas laSqris damarcxe-
jariskaci, kazakTa da qarTvelTa cxenosani biT esargebla da dauyonebliv Seetia erev-
razmebi 8 zarbazniT or kolonad moawyo da nis cixisaTvis, magram jaris daRlilobis
Setevaze gadavida. gaimarTa cxare brZola, gamo Seteva gadado. ruseTis jaris ZiriTadi
romelic gardamavali upiratesobiT mimdin- nawili erevnis cixis axlos mdinare yirxbu-
areobda. 1804 wlis 12 ivniss cicianovi ja- laxis napirze dabanakda. 1804 wlis 3 ivniss
ris ZiriTadi ZalebiT giumrs miuaxlovda da erevnis xanma cicianovs werili gaugzavna.
tuCkovis razms SeuerTda. pavel cicianovma xani werda, rom mas jer kidev 1797 wels sur-
ruseTis jaris avangardSi general-maior da ruseTis mfarvelobaSi Sesvla. xani cici-
sergei tuCkovis razmi Caayena, xolo arier- anovs arwmunebda, rom erevnis cixidan ruse-
gardSi _ general-maior aleqsei leontievisa
leontievisa.. Tis jaris mimarT ganxorcielebuli srola
giumris banakSi myof cicianovs Tbilisidan masTan ar yofila SeTanxmebuli.
acnobes, rom 1804 wlis 10 ivniss iranma omi 1804 wlis 2 ivliss ganTiadisas mdinare
gamoucxada ruseTs. yirxbulaxis napirze arsebuli banakidan pav-
pavel cicianovi 1804 wlis 15 ivniss gi- el cicianovi erevnis cixisaken daiZra. cixes
umris banakidan erevnisaken daiZra. 19 ivniss sakmaod Zlieri galavani hqonda da kargadac
rusebma eCmiaZins miaRwies. erevanTan miax- iyo gamagrebuli. cixes 7.000 mebrZoli icav-
loebisas rusebs zarebis rekis xma SemoesmaT, da, mis koSkebsa da kedlebze 60 zarbazani
rac cicianovma somxebis mxridan misalmebad iyo ganlagebuli. 1804 wlis 5 ivliss rusebma
miiRo. aRmoCnda, rom eCmiaZinis monasterSi mdinare zangaze xidi aages da meore napirze
400 sparseli mebrZoli iyo gamagrebuli. mon- gadavidnen, saidanac erevnis cixis dabombva
asterTan miaxloebisas qarTvel cxenosnebsa daiwyes. iranis Sahma feThi alim saswrafod
da kazakebs Zlieri cecxli dauSines. 20 ivniss Sekriba 15.000 mebrZoli da abas mirzas laSqa-
cicianovma eCmiaZinis monastris ukan maR- rTan SesaerTeblad gaemarTa. iranelTa ori
lobebze iranelTa mravalricxovani razmebi laSqari 14 ivliss gaerTianda. Seityo Tu ara
SeniSna. es iyo, iranis taxtis memkvidre abas abas mirzas da feThi alis laSqris gaerTiane-
mirzas laSqris avangardi (20.000 cxenosani ba, cicianovma erevnis cixis alyaze mdgari
artileriiT), romelic rusebze adre misuli- jari Setevis mosagerieblad moamzada. 1804
yo erevanTan. abas mirzas ganzraxuli hqonda wlis 16 ivliss saqarTvelos mTavarsardali
Tvali edevnebina ruseTis jaris gadaadg- aleqsandr I-s werda, rom mas ganzraxuli
ilebisaTvis da Tu aucilebeli gaxdeboda, hqonda iranelTa laSqari erevnis cixeze aly-
erevnis xans cixis dacvaSi daxmareboda. abas is mouxsnelad moegeriebina. 1804 wlis 16 iv-
mirzas erevanTan gamoCenam cicianovi iZule- liss naSuadRevs iranelTa laSqris avangardi
138
vaxtang guruli
erevnis cixes miuaxlovda. male cixis midam- Tbiliss. RarTiskaris saguSagos mniSvneloba
oebSi iranelTa ZiriTadi laSqari (30.000 me- imaSi mdgomareobda, rom iq ruseTidan (Crdi-
brZoli) gamoCnda. erevnis cixisaTvis gamar- lo kavkasiidan) da Savi zRvidan (dasavleT
Tul brZolaSi iranelebma 800 kaci dakarges. saqarTvelodan) momavali gzebi ikveTeboda.
rusebis danakargi Seadgenda 2 moklulsa da am gzebze TareSobdnen lekebi, osebi da Crdi-
62 daWrils. ruseTis jarma brZolaSi daxar- lo kavkasiis sxva xalxebi. soRanluRis sa-
ja 10.203 vazna da 76 saartilerio yumbara. guSagos mniSvnelobas gansazRvravda is, rom
1804 wlis 24 ivlisidan 2 seqtembramde ganjis mxridan lekTa moTareSe razmebs uke-
ruseTis jari erevnis cixesTan idga. 2 seqtem- tavda gzas. sevastopolis muSketerTa pol-
bers sursaTisa da sabrZolo masalis defi- kis 2 aseuli ananurSi idga, romelsac Tu-
citis, aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi SeTSi, fSavsa da xevsureTSi simSvidis dacva
mimdinare ajanyebis gamo pavel cicianovi evaleboda. kaxeTSi, alaznis gaswvriv, ganla-
iZulebuli gaxda erevnis cixisTvis alya mo- gebuli iyo egerTa me-15 polki da yabardos
exsna da ukan daexia. muSketerTa polkis 2 batalioni zarbaznebiT.
3. iranis laSqris saqarTveloSi SemoWris kaxeTis soflebSi: gavazSi, yvarelSi
yvarelSi,, fSavel-
saSiSroeba. YruseT-iranis 1804-1813 wlebis Si, matansa da madnisxevis SesasvlelTan gan-
omis dawyebis Semdeg (1804 wlis 10 ivnisi) lagebuli iyo yabardos muSketerTa polkis
pavel cicianovs ara marto erevnis saxanosa batalioni 1 zarbazniT.
da sxva saxanoebis dapyrobaze unda ezruna, iranis Sahi feThi ali acxadebda, rom 1804
aramed _ qarTlisa da kaxeTis teritoriis wlis 10 aprils Teiranidan gamovidoda da gan-
dacvaze. ruseT-iranis omis dawyebis drois- ja-Tbilisis mimarTulebiT Seutevda. somxebma
aTvis samxreT kavkasiaSi ruseTis jaris Sem- moaxloebuli safrTxe igrZnes, Tavi mouyares
degi nawilebi iyo ganlagebuli: kavkasiis mTel qonebasa da saqonels da 1804 wlis maisSi
grenaderTa polki, egerTa me-9 polki, egerTa meliqebis ovanesisa da isaakis winamZRolobiT
me-15 polki, egerTa me-17 polki, Tbilisis muS- ruseTis sazRvrisaken daiZrnen. somxebs erev-
keterTa polki, yabardos muSketerTa polki, nis xanisagan akrZaluli hqondaT ruseTis saz-
saratovis muSketerTa polki, sevastopolis RvarTan miaxloeba, magram ovanesma da isaakma
muSketerTa polki, narvis dragunTa polki, sazRvari mainc gadmolaxes da bambakSi SeCerd-
donis kazakTa polki. yvela polks erTad Sei- nen. somex ltolvilebs bambakSi iranis laSqa-
araRebaze hqonda 24 zarbazani. es polkebi ric Semohyva. somxebma Tavi miuval adgilebs
Semdegnairad iyo ganlagebuli: Sida da qvemo Seafares, qonebis didi nawili ki dakarges.
qarTli unda daecva egerTa me-9 polks; ax- 2.000 gawamebulma somexma Tbiliss mxolod
alcixis mxridan qvemo qarTli unda daecva 1804 wlis 10 seqtembers moaRwia.
walkaSi ganlagebul Tbilisis muSketerTa pavel cicianovma sxvadasxva wyarodan
polkis 1 batalions, romelsac SeiaraRebaze miRebuli cnobebis SejerebiT daaskvna, rom
hqonda 2 qvemexi; Tbilisis muSketerTa pol- iranis Sahi sakmaod mravalricxovan laSqa-
kis 1 batalioni erevnis mxridan icavda bam- rs krebda. iranis jaris ZiriTad Zalebs,
baks;; Tbilisis muSketerTa polkis 3 aseuli
baks 60.000 mebrZols, piradad Sahi sardlobda.
erTi qvemexiT icavda borCalos
borCalos;; Tbilisis saqarTvelos mTavarsardalma zustad ver
muSketerTa 1 aseuli dmanisSi idga, romelsac daadgina, romeli mimarTulebiT Seutevda
dmanisis garSemo soflebis dacva evaleboda; feThi ali. rusebs xelSi CauvardaT aleqsan-
egerTa me-17 polki 3 qvemexiT elizavetopo- dre da Teimuraz batoniSvilebis werilebi.
lis (ganjis) cixeSi idga da Tbilisis mimar- batoniSvilebi mosaxleobas mouwodebdnen
Tulebas icavda. 1804 wlis aprilis bolos sparselebisa da lekebisaTvis winaaRmdegoba
cicianovma miiRo cnoba, rom mdinare araqsis ar gaewiaT. abas mirzam, romlis banakSic ale-
marjvena napirze iranis laSqari iyrida Tavs. qsandre da Teimuraz batoniSvilebi imyofe-
elizavetopolis garnizonis gasaZliereblad bodnen, yazaxis muslim mosaxleobas rusebis
saswrafod gaigzavna sevastopolis muSketer- winaaRmdeg brZolisaken mouwoda.
Ta polkis 1 batalioni 2 qvemexiT. sevastop- pavel cicianovis laSqrobam erevnis
olis muSketerTa polkis saSefo batalioni saxanoze da erevnis cixisaTvis brZolebma
da 2 aseuli TbilisSi iyo ganlagebuli da (1804 wlis gazafxuli-zafxuli) iranis Sahs
RarTiskarisa da soRanluRis mxridan icavda Tbilisze gamolaSqrebis saSualeba ar misca.
139
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
140
vaxtang guruli
141
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
142
vaxtang guruli
1802 wlis politikurma gamosvlam kax- li 1.500 yabardoeli SeniSnes. im dRes ruseb-
eTSi naTlad daadastura qarTveli eris ma yabardoelTa damarcxeba moaxerxes, magram
yvelaze Segnebuli da ganaTlebuli nawilis es sulac ar iyo sakmarisi. 14 maiss glaze-
(samRvdeloebis, Tavadebis, aznaurebis) didi napi yabardos Sida raionebisaken daiZra. amis
ukmayofileba qarTl-kaxeTSi mefobis gauqme- Semdeg, yabardoelebma rusebs morCileba
biTa da rusuli mmarTvelobis moRvaweobiT. gamoucxades, magram droebiT. rogorc ki ru-
am gamosvlas imdenad seriozuli mizezebi sis jari yabardos datovebda kvlav iwyeboda
gaaCnda, rom saqarTvelos mTavarsardlisa da daumorCilebloba.
saqarTvelos uzenaesi mTavrobis Tavmjdo- 1804 wlis gazafxulze aRmosavleT saqa-
maris general-leitenant karl knorringisa rTvelos mTianeTSi mRelvareba daiwyo, rac
da saqarTvelos mmarTvel piotr kovalenskis sul male rusebis winaaRmdeg did ajanyebaSi
gadayeneba ukmayofilobis mizezs ver mospo- gadaizarda.
bda. cxadi iyo, rom brZola qarTl-kaxeTis
samefos aRdgenisaTvis gagrZeldeboda.
ruseTis imperiam samxreT kavkasiaSi fexi §1 ajanyebis mizezebi da dasawyisi
ise Semodga da agresiis obieqti gaafarTo-
1. ajanyebis mizezebi.
mizezebi. 1804 wlis ajanyeba
va, rom Crdilo kavkasiaSi (mdinare yubanis
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi ganapir-
SesarTavidan mdinare Tergis SesarTavamde)
oba erTma umTavresma mizezma
mizezma:: qarTl-kaxeTis
damkvidreba ver moaswro. Crdilo kavkasiis
samefos gauqmebam da rusuli mmarTvelobis
mTielebi, gansakuTrebiT Crdilo-dasavleT
damyarebam. aRmosavleT saqarTvelos mTiane-
kavkasiis aborigeni mosaxleoba, samkvdro-
Ti, konkretulad aragvis xeoba, qarTl-kax-
sasicocxlo omSi iyo Cambuli ruseTTan.
eTis samefos arsebobis ukanasknel periodSi
ruseTis saimperatoro kari varaudobda,
vaxtang batoniSvilis saufliswulos war-
rom yirimis saxanos gauqmebisa da Crdilo-
moadgenda. duSeTSi myofi vaxtang batoniS-
aRmosavleT Savi zRvispireTidan osmaleTis
vili Tavis saufliswulos qarTuli samarT-
gandevnis Semdeg yubanispireTs sabolood
lis normebisa da yvela xeobisaTvis damaxa-
daipyrobda, rac mTielTa brZolas Seasus-
siaTebeli adaT-wesebis dacviT ganagebda. es
tebda. ruseTma 1783 wels yirimis saxano
exeboda ara marto qarTvelebs, aramed re-
daipyro, 1787-1791 wlebis omSi osmaleTi
gionSi mcxovreb osebsac, romlebic qarTl-
daamarcxa, magram Crdilo-dasavleT kavkasiis
kaxeTis mefis qveSevrdomebi iyvnen. qarTlisa
mosaxleoba mainc ver daimorCila. kavkasiis
da kaxeTis baris raionebisagan gansxvavebiT,
xazze myofi ruseTis jarebi mudmiv sabr-
vaxtang batoniSvilis saufliswulos marTva-
Zolo mzadyofnaSi iyvnen. 1803 wlis 13 no-
gamgeobaSi mTavar rols xevisberebi da xe-
embers kavkasiis xazis mTavarsrdlad gener-
visTavebi,, xolo osTa TemebSi mamasaxlisebi
visTavebi
al-maior grigori glazenapi dainiSna. axali
asrulebdnen. qarTlis mTianeTSi sxvadasxva
mTavarsardali movaleobis Sesrulebas 1804
mizeziT aRmocenebuli daZabuloba adgilo-
wlis 29 marts Seudga. glazenaps ukve hqonda
brivi adaT-wesebis safuZvelze gvardeboda,
brZaneba, rom sastikad daesaja yabardo
yabardo,, ro-
im adaT-wesebisa, romelTac usityvod emor-
melic mudmivad eurCeboda ruseTs. pavel ci-
Cileboda yvela mTieli. qarTl-kaxeTis same-
cianovi yabardoelebis winaaRmdeg brZolis
fos gauqmebis Semdeg vaxtang batoniSvilis
win glazenaps ase arigebda: ``unda
unda Caunergo
saufliswulo duSeTis (ananuris) mazraSi
SiSi, mxolod zaralis miyeneba ar kmara. SiSis
Sevida da rus oficers _ kapitan-ispravniks
Canergva ruseTis uZleveli mxedrobis saqmea.
daeqvemdebara. kapitan-ispravnikTan erTad
azieli mtaceblebi sabrZolo didebas ki ar
mazris marTva-gamgeobas axorcielebda samaz-
eZeben, aramed nadavls“.
ro sasamarTlo da samazro policia
policia.. rusuli
1804 wlis 9 maiss general-maiori glaze-
mmarTvelobis damyarebas mohyva qarTuli
napi 1.750 oficriTa da jariskaciT, kazakTa
samarTlis normebisa da adgilobrivi adaT-
razmis TanxlebiT mdinare baqsanis marcxena
wesebis sruli ugulebelyofa. ruseTidan
napiridan marjvena napirze gadavida. rusebma
Camosuli samxedro da samoqalaqo moxeleebi
dabanakebac ver moaswres, rom maTken momava-
qarTvelebs uyurebdnen, rogorc velur azie-
143
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
lebs da mosaxleobaSi SiSis danergvas cdi- tanad unda miecaT cxenebi da urmebi. meur-
lobdnen. adgilobrivi tradiciis armcodne meebad da tvirTis gamyolebad isev soflis
rusi moxeleebi xSirad iseT Seuracxyofas mosaxleobas iyenebdnen. qarTvelebs TavianTi
ayenebdnen Tavisuflebis moyvare mTielebs, transportiT unda gadaeyvanaT daWrili da
risTvisac mTaSi erTaderTi sasjeliT _ avadmyofi jariskacebi, xolo gzis dazianebis
sikvdiliT uswordebodnen. duSeTis (anan- SemTxvevaSi zurgiT gadaetanaT fosta;
uris) mazris kapitan-ispravnikis, samzro sa- 3. samxedro gzis mSenebloba ZiriTadad
samarTlosa da samazro policiis TviTneboba zafxulSi mimdinareobda. gviani Semodgomi-
da Zalmomreoba, rasac Tan erTvoda aragvis dan adre gazafxulamde aucilebeli xdeboda
xeobaSi xanmokle Tu xangrZlivi vadiT Cay- gzis Camowolili zvavebisagan gawmenda da
enebuli ruseTis jaris oficrebisa da jaris- dazianebuli monakveTebis SekeTeba. Tovlsa
kacebis Tavgasuloba, qarTvelebs aiZulebda da gausaZlis yinvaSi soflebis mosaxleo-
rusebi mtrad Seeracxa da ZalmomreobisaTvis bas, rogorc qarTvelebs, ise osebs, dRe da
Zalmomreoba daepirispirebina. isedac daZ- Rame amuSavebdnen. daRlil-daqancul muSebs
abul viTarebas kidev ufro amZimebda rusebis normalur sakvebsac ki ar aZlevdnen;
mier dawesebuli begara-gadasaxadebi, ramac 4. zafxulobiT samxedro gzis mSene-
mosaxleoba umZimes mdgomareobaSi Caagdo. ai, blobaSi, xolo zamTrobiT gzis gawmendasa
am umTavresma mizezma ganapiroba 1804 wlis da aRdgeniT samuSaoebSi monawileobis gamo
gazafxulze qarTlis mTianeTSi jer mRelva- fSavis, gudamayris, mTiuleTisa da xevis mo-
rebis, Semdeg ki ajanyebis dawyeba. saxleoba mTlianad mowyda saxl-kars. mouvle-
garda zemoT aRniSnulisa, ajanyebas li rCeboda saxnav-saTesi, saTibi da saqoneli.
hqonda sxva konkretuli mizezebi, romleb- ojaxSi mTeli simZime qalebs daawvaT, Tumca
mac daaCqara da Taviseburi xasiaTi misca mas. umetes SemTxvevaSi mZime samuSaoze qals ma-
mizezebidan SeiZleba gamovyoT ramdenime: makacis Secvla ar SeeZlo. gzis mSeneblobasa
1. qarTl-kaxeTis samefos dapyrobis da gawmendaze bevri adamiani daiRupa, ufro
Semdeg didi mniSvneloba mieniWa Crdilo ka- meti dasaxiCrda da samudamod xeibrad iqca.
vkasiidan saqarTveloSi momaval gzas (moz- ojaxebi marCenalis gareSe darCnen, mTel rig
doki-balTa-larsi-stefanwminda-kobi-kaiSau- soflebSi SimSilma daisadgura;
ri-ananuri-duSeTi). am gzaze Seuferxeblad 5. rusuli mmarTvelobis damyarebis Sem-
unda emoZrava ruseTis jars da samxedro deg duSeTis (ananuris) mazris (fSavi, mTiu-
tvirTs, aseve vaWarTa qaravnebs. 1803 wels leTi, xevi, gudamayari, xevsureTi) mosaxleo-
saqarTvelos mTavarsardalma pavel cici- ba samarTals eZiebda, magram uSedegod. du-
anovma ruseTis imperators warudgina moz- SeTis mazris kapitan-ispravnikTan an mazris
doki-duSeTis gzis SekeTebisa da gamagrebis sasamarTloSi misul momCivans abuCad ig-
proeqti. proeqtis savaraudo Rirebuleba debdnen da kidev ufro amcirebdnen. saqarT-
200.000 vercxlis maneTi iyo. aleqsandr I-ma velos mTavarsardalTan calkeuli rusi samx-
cicianovis proeqti daamtkica. saqarTvelos edro da samoqalaqo moxelis usamarTlobisa
samxedro gzis mSeneblobaze yovelwliurad da Zalmomreobis Taobaze Sesuli saCivrebi
seriozuli Tanxa unda gamoyofiliyo. gzis umetes SemTxvevaSi reagirebis gareSe rCebo-
aRdgena da gamagreba Zalze Zviri jdeboda. da. Tu vinme mainc daisjeboda, mis nacvlad
gadawyda mSeneblobaze gamoeyenebinaT adgil- kidev ufro uxeSi da usamarTlo iniSneboda;
obrivi mosaxleoba da rusi jariskacebi. samx- 6. 1804 wels, ruseT-iranis omis dawyebis
edro gzis mSeneblobaSi monawileoba mZime Semdeg, aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis
tvirTad daawva gzis orive mxares mdebare mosaxleobis mdgomareoba kidev ufro gau-
qarTuli da osuri soflebis mosaxleobas; aresda. iranis winaaRmdeg omisaTvis pavel
2. gzis mSeneblobaSi monawileobis gar- cicianovs sakmarisi jari ar hyavda. evropaSi
da, qarTvelebs samxedro gzis dasacavad daZabuli viTarebis gamo ruseTs samxreT ka-
daarsebuli saguSagoebi xangrZlivi zamTris vkasiaSi jarebis raodenobis gazrda ar See-
ganmavlobaSi SeSiT unda uzrunveleyoT. Zlo. cicianovma gadawyvita adgilobrivi
saqarTvelos samxedro gzaze mimavali cxeno- mosaxleobisagan saxalxo laSqari Seekriba
sani jarisaTvis soflebis mosaxleobas unda da igi iranis winaaRmdeg omSi gamoeyenebina.
miewodebina Tiva, samxedro tvirTis gadasa- 1804 wlis maisSi cicianovi erevnis saxanoze
144
vaxtang guruli
salaSqrod emzadeboda. misi brZanebiT arag- baze miiwvia. Sekrebas daeswro kaxeli Tavadi
vis xeobaSi saxalxo laSqris Sekreba unda gorjasp naTaliSvili.
naTaliSvili. malxaz andronikaS-
dawyebuliyo. am brZanebiT cicianovma cecx- vilma da gorjasp naTaliSvilma solomon
lze navTi daasxa. saxalxo laSqris Sekrebis amirejibs acnobes, rom isini imereTSi myo-
brZanebas mosaxleobis mxridan sayovelTao fi batoniSvilebis iulon erekles Zisa da
ukmayofileba, xolo Semdeg ajanyebis dawyeba farnavaz erekles Zis saxeliT moqmedebdnen.
mohyva. solomon amirejibi batoniSvilebis weril-
ai, am mizezebma ganapiroba 1804 wels aR- iT Tavad solomon da tetia TarxniSvilebs
mosavleT saqarTvelos mTianeTSi ajanyebis unda swveoda. malxaz andronikaSvilma solo-
dawyeba. mon amirejibs cxeni misca da Tavad TarxniS-
rusi samxedro da samoqalaqo moxeleebi vilebis mamulisaken gaistumra. Tavadebs lu-
da is qarTveli moxeleebi, romlebic erTgu- arsab amirejibs, solomon TarxniSvils, revaz
lad emsaxurebodnen ruseTs, ver xvdebod- TarxniSvils, tetia TarxniSvils da giorgi
nen, rom erT dRes mosaxleobis moTminebis amilaxvars iulon da farnavaz batoniSvile-
fiala aivseboda da gaborotebuli adamian- bi rusebis winaaRmdeg ajanyebaSi daxmarebas
ebis risxva maT daatydebodaT Tavs. ai, erTi sTxovdnen da Tanac afrTxilebdnen, rom
damaxasiaTebeli magaliTi rusi moxelis ara- yovelive saidumlod unda yofiliyo dacu-
adamianuri saqcielisa. ruseTis samsaxurSi li. solomon amirejibma dakisrebuli misia
myofi qarTveli Tavadi solomon erisTavi Seasrula da imave dRes dedaberas mTaze da-
ase aRgviwers sofel JamurSi momxdar ambavs: brunda. malxaz andronikaSvilma solomon
1804 wlis 27 marts sofel JamurSi ananuri- amirejibi maSinve batoniSvilebis weriliT
dan avida kapitan-ispravniki, osebi gabawra giorgi amilaxvarTan da Teimuraz muxranba-
da ZaRlebisaTvis gankuTvnil gobSi Casxmuli tonTan, xolo misi biZaSvili aslan amirejibi
salafavi ZaliT aWama. salafavi kapitan-ip- Tavad maCablebTan da xerxeuliZeebTan gag-
ravnikma Semdegnairad moamzada: gobSi Caasxa zavna. davalebis Sesrulebis Semdeg solo-
Srati (rZidan yvelis amoyvanis Semdeg dar- mon amirejibi giorgi amilaxvarTan erTad
Cenili siTxe), SratSi Cayara danawevrebuli sofel axrisSi gadavida. meore dRes axrisSi
katis xorci da yovelive es adamianis ganav- mividnen Tavadebi ioseb bebuTiSvili,
bebuTiSvili, sulxan
liT Seazava. gacofebuli rusi moxele amasac TumaniSvili,, daviT jimSeriSvili,
TumaniSvili jimSeriSvili, zaqaria
ar dasjerda, osebs 8 saxli gadauwva, sadac TumaniSvili,, birTvel TumaniSvili da cota
TumaniSvili
daiwva 300 kodi qeri. gaborotebulma osebma mogvianebiT _ Teimuraz muxranbatoni.
muxranbatoni. sadi-
kapitan-ispravniki niCbebiT aCexes. lis Semdeg Tavadebi da Teimuraz muxranba-
rusebi Wkuas ver moegnen mas Semdegac ki, toni sofel xelTubanSi gadavidnen. Sin da-
rac ukmayofileba da mRelvareba ajanyebaSi brunebuli solomon amirejibi kazakTa razm-
gadaizarda. ma daapatimra. patimari saqarTvelos mTa-
2. mzadeba ajanyebisaTvis. zemoT aRvniS- varsardlis moTxovniT TbilisSi gadaiyvanes
neT, rom qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba da da cixeSi Casves. sami dRis Semdeg solomon
rusuli mmarTvelobis damyareba warmoad- amirejibi cixidan gaiqca da imereTSi gadavi-
genda 1804 wels aRmosavleT saqarTvelos da, sadac mas qarTlidan dabrunebuli malxaz
mTianeTSi dawyebuli ajanyebis umTavres andronikaSvili daxvda. solomon amirejibis
mizezs. isic cxadia, rom ajanyeba am umTavre- quTaisSi Casvlis Semdeg iulon da farnavaz
si da zogadi mizezis garda, sxva konkretul- batoniSvilebs iranidan batoniSvil aleqsan-
ma mizezebmac ganapiroba. axla unda SevexoT dre erekles Zis xeliT gamogzavnili iranis
kidev erT sakiTxs _ qarTveli batoniSvilebis Sah feThi ali werili miuRiaT. aleqsandre
rols 1804 wlis ajanyebis momzadebasa da mo- batoniSvili Zmebs atyobinebda, rom irani
saxleobis darazmvaSi 1803 welsa da 1804 wlis saqarTveloSi SemosaWrelad jars amzadebda,
dasawyisSi. ai, ramdenime magaliTi qarTveli raTa aq myofi ruseTis jarebi gaenadgure-
batoniSvilebis moRvaweobidan: bina. aleqsandre Zmebs sTxovda qarTlis Ta-
1. 1803 wlis oqtomberSi qarTleli Ta- vadebi ruseTis jaris winaaRmdeg brZolisaT-
vadi solomon amirejibi kaxelma Tavadma vis moemzadebina. TavadebisaTvis gadasacemad
malxaz andronikaSvilma qarTlSi, WeraTxevis aleqsandre batoniSvils 20 werili gamougza-
xeobaSi, dedaberas mTaze, saidumlo Sekre- vnia;
145
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
2. 1803 wels imereTSi gadasul iulon da velodan ruseTis jaris gandevnas gegmavdnen.
farnavaz batoniSvilebTan erTad quTaisSi farnavaz batoniSvilTan quTaisSi myofi
cxovrobda aznauri Teodosi xirseli.
xirseli. misi aznauri giorgi saakaZe sityva-sityviT adas-
quTaisSi yofnis dros iulon da farnavaz ba- turebs solomon amirejibis, feodosi xirse-
toniSvilebma aleqsandre batoniSvilis wer- lis, giorgi qarumiZisa da glaxa abeliSvilis
ilebi miiRes. Tavis mxriv, batoniSvilebma naambobs.
werilebi misweres qarTlisa da kaxeTis Ta- zemoT motanili masala ueWvelad adas-
vadebs. Teodosi xirselma werilebis adre- turebs, rom 1802 wlis kaxeTis politikuri
satebidan mxolod ramdenimes vinaoba icoda. gamosvlis damarcxebis Semdeg qarTl-kaxeTis
eseni iyvnen Tavadebi: luarsab maCabeli,
maCabeli, le- samefo saxlis warmomadgenlebs, iulon, ale-
van abaSiZe da tetia TarxniSvili.
TarxniSvili. 1803 wlis qsandre da farnavaz batoniSvilebs, brZola
Semodgomaze quTaisSi iulon da farnavaz ba- ar SeuwyvetiaT,metic, farulad aqtiurad
toniSvilebTan qarTlidan Cavida xuTi Tava- moqmedebdnen da yovel Rones xmarobdnen ru-
di: revaz TarxniSvili, luarsab TarxniSvili,
TarxniSvili, seTis winaaRmdeg ajanyebis organizebisaTvis.
aslan amirejibi, solomon amirejibi da tetia 3.. qarTlisa da kaxeTis Tavadebis
TarxniSvili.. es ukanaskneli quTaisSi darCa,
TarxniSvili damokidebuleba ajanyebis ideisadmi. kaxeli
raTa batoniSvilebi iranSi gadaeyvana. ale- Tavadebis absoluturi umravlesoba ajanyebis
qsandre batoniSvilma Zmebs samgzavro Tanxa ideas uWerda mxars, maT Soris iseTebic, rom-
ver gamougzavna, amitom maTi iranSi wasvla lebic ruseTis samxedro an samoqalaqo sam-
gadaido. 1803 wels quTaisidan regularulad saxurSi imyofebodnen. qarTlis Tavadebis
igzavnebodnen Sikrikebi qarTlsa da kaxeTSi. mxolod nawili iyo ajanyebis ideis momxre.
3. aznauri giorgi qarumiZe iulon da qarTlSi, kaxeTTan SedarebiT, batoniSvilebs
farnavaz batoniSvilebs quTaisSi Tavidanve naklebi momxre hyavdaT da es moulodneli ar
gahyva da maTTan erTad cxovrobda mudmivad. iyo. qarTlis Tavadebi jer kidev erekle II-is
giorgi qarumiZe mowme iyo imisa, rom 1804 sicocxleSi sajarod acxadebdnen, rom qar-
wlis ivnisis damdegs batoniSvilebTan saTaT- Tlis taxti kaxeTis bagrationebs ukanonod
birod Casuli Tavadebi tetia TarxniSvili
TarxniSvili,, hqondaT mitacebuli. ruseTSi gadaxvewili
luarsab maCabeli, levan abaSiZe, gorjasp na- muxraneli bagrationebis qarTlSi dabruneba
TaliSvili da grigol naTaliSvili quTaisi- SeuZlebeli gaxda, magram qarTlis Tavadebi
dan qarTlSi gadavidnen, cota xans qarelTan Seqmnil viTarebas ar Serigebian da erekle II-
tyeSi SeCerdnen da Semdeg aragvis xeobaSi ga- is winaaRmdeg brZolas agrZelebdnen. swored
dasvlas Seecadnen. giorgi qarumiZe irwmune- amis gamoxatuleba iyo is, rom qarTlis Ta-
boda, rom Tavadebis nawili aragvis xeobaSi vadebis mniSvnelovanma nawilma iulon da
unda darCeniliyo. farnavaz batoniSvilebs mxari ar dauWira.
4. aznauri glaxa abeliSvili Tavidanve ruseTis saimperatoro kars erTgulad emsax-
gahyva aleqsandre batoniSvils imereTSi, urebodnen aragvisa da qsnis erisTavebi da es
xolo misi iranSi gamgzavrebis Semdeg iulon erTguleba maT 1804 wlis ajanyebis drosac
da farnavaz batoniSvilebTan erTad darCa daadastures.. Tu rogor damokidebulebaSi
daadastures
quTaisSi. glaxa abeliSvilis cnobiT, 1803 iyvnen erT dros erekle II-is mier dasjili
wlis zafxulSi iulon da farnavaz batoniS- aragvisa da qsnis erisTavebis STamomavlebi
vilebma werili gaugzavnes osmaleTis sul- ruseTis winaaRmdeg qarTl-kaxeTis samefo
Tans da qarTl-kaxeTSi mefobis aRdgenasa saxlis wevrebis brZolis mimarT, kargad Cans
da iulon batoniSvilis gamefebaSi daxmare- qvemoT moyvanil dokumentSi.
ba sTxoves. batoniSvilebi mudmiv kavSirSi 1804 wlis 14 maiss cimbiridan, irtiSis mx-
iyvnen qarTlis TavadebTan: ioane orbelian- aris ust-kamenogorskis simagridan, general-
Tan, giorgi amilaxvarTan
amilaxvarTan,, aseve maCablebTan
maCablebTan,, leitenant Tavad erisTavis qvrivma mariamma
TarxniSvilebTan, xerxeuliZeebTan. quTaisSi werili gaugzavna saqarTvelos mTavarsardal
batoniSvilebTan xSirad Cadiodnen Tavadebi: pavel cicianovs. erisTavis qvrivi cicianovs
tetia TarxniSvili, levan abaSiZe, aslan amire- swerda: Cemma meuRlem, general-leitenantma
jibi, luarsab TarxniSvili, revaz TarxniS- erisTavma, TxovniT mimarTa ruseTis imperiis
vili.. glaxa abeliSvili adasturebs, rom ba-
vili Sinagan saqmeTa ministrs viqtor koCubeis,
toniSvilebi iranisa da lekTa jariT saqarT- raTa es ukanaskneli daxmareboda qarTl-kaxe-
146
vaxtang guruli
Tis mefe erekle II-is mier CamorTmeuli arag- Tad bolomde ebrZodnen aragvis erisTavebi:
vis saerisTaos dabrunebaSi. mariam erisTavs Tornike,, SanSe da elizbari
Tornike elizbari;; qsnis erisTavebi:
kCubeisaTvis isic ucnobebia, rom gauqmebuli mixeili, mirmanozi da solomoni
solomoni.. Tornike eri-
aragvis saerisTaos samflobeloebi qarTl- sTavs maioris samxedro wodeba hqonda, SanSe
kaxeTis samefo saxlis wevrebs aqvT naboZe- da mixeil erisTavebs _ podpolkovnikisa.
bio. mariam erisTavi miiCnevda, rom misi qmari unda aRiniSnos, rom ruseTis jaris erevanze
iyo aragvis saerisTaos kanonieri mflobeli. laSqrobis gamo pavel cicianovma da misma xe-
werilidan irkveva, rom general-leitenenti lqveiTebma ajanyebulTa winaaRmdeg mxolod
erisTavi 43 wlis samxedro samsaxuris Semdeg 400-500 oficrisa da jariskacis mobilizeba
1804 wlis 24 ianvars gardacvlila. generals SeZles, maSin, rodesac qsnis xeobis soflebi-
oTxi mcirewlovani Svili darCenia, romelTa dan erisTavebma ajanyebulTa winaaRmdeg 1.500
rCena, aRzrda da ganaTlebis micema dedas kaci gamoiyvanes. qarTlis Tavadebidan rusebs
xelmokleobis gamo ar SeeZlo. mariam eri- erTgulad emsaxurebodnen: general-maiori
sTavi cicianovs arwmunebda, rom generlis dimitri orbeliani,
orbeliani, zurab orbeliani
orbeliani,, ioseb
ufrosi vaJi, romelic imxanad 12 wlisa iyo, meliqiSvili,, Teimuraz muxranbatoni, luars-
meliqiSvili
aragvis saerisTaos erTaderTi kanonieri mem- ab sumbaTaSvili, petre orbeliani. imereTi-
kvidre iyo. Semdeg mariam erisTavi cicianovs dan qarTlSi gadmosulma iulon da farnavaz
aragvis erisTavTa saxlis warsuls acnobda: batoniSvilebma 1804 wlis 18 ivniss werili
1724 wels vaxtang VI-s ruseTSi gahyolia gaugzavnes giorgi amilaxvars.
amilaxvars. batoniSvileb-
general-leitenant erisTavis mama Tavadi da- ma mas acnobes, rom imereTidan qarTlSi gad-
viT erisTavi
erisTavi,, romelic aragvis saerisTaos movidnen, magram mtkvris marjvena napirze
erTaderTi kanonieri mflobeli iyo. daviT gadasvla ver moaxerxes da isev imereTisaken
erisTavis Svili, mariamis meuRle, ruseTis gaemarTnen. batoniSvilebma giorgi amilax-
imperatoris samsaxurSi Sesula da 43 weli vars TavianTi samoqmedo gegma gaacvnes, rac
umsaxuria. mariam erisTavi agrZelebs: nadir- imis mauwuebelia, rom isini uaxloes da san-
Sahis mier qarTl-kaxeTidan osmalebis gan- do adamianad Tvlidnen mas. batoniSvilebma
devnis Semdeg Sahma qarTlis taxti kaxeTis giorgi amilaxvars sTxoves, mtkvris marjvena
samefo saxlis warmomadgenel Teimurazs napirze (sacicianoSi) gadasvlaSi daxmarebo-
uboZa, aragvis saerisTaoc qarTlTan erTad da maT. daxmarebis nacvlad giorgi amilax-
Teimuraz II-s ergo. nadir-Sahis gardacva- varma 1804 wlis 21 ivniss werili gaugzavna
lebis Semdeg Teimuraz II Zalis gamoyenebiT saqarTvelos mmarTvel dimitri volkonskis,
volkonskis,
inarCunebda aragvis saerisTaos, romelic 500 werils Tan daurTo batoniSvilebis 1804
wlis ganmavlobaSi aragvis erisTavTa sagva- wlis 18 ivnisis werilis rusuli Targmani.
reulos ekuTvnoda. erisTavis qvrivi saqarT- giorgi amilaxvarma volkonskis acnoba ba-
velos mTavarsardals imasac acnobebda, rom toniSvilebis moZraobis savaraudo marSruti
Teimurazis gardacvalebis Semdeg aragvis da Tanac daaimeda, rom yornisisaken mimaval
saerisTaoSi erekle mefem Tavis Svilebs sau- batoniSvilebs elizbar erisTavis daxmarebiT
fliswulo mamulebi gamouyo. Semdeg werilSi xurvaleTTan Sevipyrobo. moRalate Tavadi
vkiTxulobT: general-leitenantma erisTavma volkonskis sTxovda, 100 vercxlis maneTi
Tavisi kanonieri ufleba aragvis saerisTaoze momaSvele, yorniseli osebi rom movisyidoo.
ver daibruna, radgan mudmivad ruseTSi msax- ufro didi Ralati Caidina Tavadma iagor
urobda. saqarTveloSi imyofeboda erTad- amirejibma.. man ruseTis jari tyeSi mZinare
amirejibma
erTi kanonieri memkvidre beJan erisTavi.
erisTavi. mas batoniSvilebs, iulonsa da farnavazs, Ral-
Semdeg, rac erekle II-m qarTlis taxti miita- atiT daayena Tavze. iuloni sikvdils Zlivs
ca, beJan erisTavis brZolam saerisTaos aRd- gadaurCa, igi rusebma Seipyres. rusebis ty-
genisaTvis azri dakarga. mariam erisTavi pav- veobas gadarCenili farnavaz batoniSvili
el cicianovs saerisTaos aRdgenas sTxovda. mogvianebiT ruseTis jaris samsaxurSi myof-
qarTl-kaxeTis samefo saxlis mimarT ma Tavadma Tamaz orbelianma Seipyro. Tamaz
boRmam da zizRma aragvisa da qsnis erisTave- orbeliani imereTis dedofal anas Zma da
bi samSoblos Ralatamde miiyvana. 1804 wlis farnavaz batoniSvilis axlo naTesavi iyo. qa-
ajanyebis CaxSobaSi ruseTs didi samsaxuri rTlis Tavadebis nawils ajanyebulTa winaaR-
gauwies da qarTvelebs ruseTis jarTan er- mdeg iaraRiT xelSi ar ubrZolia, magram sxva
147
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
148
vaxtang guruli
Sualeba ar hqonda, radgan erevnis saxanoze ivniss maiori mella ruseTis qveiTi jaris
salaSqrod gamzadebuls jari isedac ar hyof- 1 batalioniT da 1 mZime zarbazniT stefan-
nida. saqarTvelos mTavarsardals 1804 wlis wmindisaken daiZra; 1 ivniss kobSi qsnis xeo-
maisis dasasrulisaTvis Tavis gankargulebaSi baSi Sekrebili jariT (612 mebrZoliT) SanSe
hyavda qveiTi jaris 3.421 jariskaci da ofi- erisTavi Cavida; Tornike erisTavma aragvis
ceri, 400 cxenosani, 440 doneli kazaki, 300 xeobaSi Sekrebili jari kaiSaurTan dato-
cxenosani qarTveli Tavadi da aznauri, sul va da 1 ivniss RamiT farulad Cavida kobSi,
4.561 qveiTi da cxenosani. es jari Tbilisis raTa jaris Sekreba gaegrZelebina; SanSe da
maxloblad soRanluRSi iyrida Tavs. jer elizbar erisTavebma kaiSauridan da kobidan
kidev TbilisSi myof salaSqrod gamzadebul molaparakeba daiwyes ajanyebul mTiulebTan,
cicianovs ambavi miuvida, rom mdinare arezis maT imedi hqondaT, rom saqme brZolis gareSe
sanapiroze iranis didi laSqari ikribeboda dasruldeboda. moxsenebaSi aRniSnulia, rom
da dRe-dReze erevnis saxanoSi SeWras apir- 1804 wlis 2 ivniss elizbar erisTavma aragvis
ebda. 1804 wlis ivnisis damdegs cicianovi erisTavTa aznaurebi faremuz WilaZe da beJan
soRanluRidan erevnisaken daiZra. mZime md- kobiaSvili ajanyebul moxeveebTan gagzavna
gomareobaSi Cavardnilma saqarTvelos mTa- mosalaparakeblad. elizbar erisTavs surda
varsardalma ajanyebis CaxSoba aragvisa da gaego: moxeveebi TviTon ajanydnen Tu sxva
qsnis erisTavebs daavala. erisTavebs mTiu- vinme aqezebdaT. elizbar erisTavma moxeveebs
leTsa da xevSi didi avtoriteti hqondaT, isic SeuTvala, rom Tu ar dawynardebodnen,
maT pativs scemdnen aragvisa da qsnis xeobis dedabudianad gaJletda. moxeveebma elizbar
osebic. radgan cicianovs qsnisa da aragvis erisTavs ajanyebis mizezi ase ganumartes:
erisTavebisaTvis ruseTis regularuli ja- rusebma metismetad Segvawuxes, uzomod
ris mxolod mcire nawilis gamoyofa SeeZlo, dagvbegres da metis moTmenas aRar vapirebTo.
vapirebTo.
erisTavebi iZulebulni gaxdnen mTiuleTsa moxeveebma ruseTis erTgul msaxurs aseve ac-
da xevSi ajanyeba TavianTi aznaurebiTa da nobes, rom ruseTidan saqarTveloSi momaval
glexebis ZalebiT CaexSoT. es ki imas niSnavda, jars xevze aRar gaatarebdnen. sagulisxmoa
rom aragvisa da qsnis erisTavebma ZmaTamkvle- isic, rom ajanyebul moxeveebs ar daumalavT
li omi wamoiwyes. da elizbar erisTavs SeuTvales: saSvelad
pavel cicianovi erisTavebs bolomde moviwvieT TuSebi, fSavlebi da xevsurebi,
endoboda. saqarTvelos mTavarsardalma mociqulni gavgzavneT osebTan da imereTSi
Tornike erisTavs aseTi brZaneba gaugzavna: myof iulon da farnavaz batoniSvilebTano.
`maxviliT
maxviliT akafeT, lukma-lukma aCexeT da aku- elizbar erisTavis azriT, ajanyebulebs le-
weT meamboxeni. nu daindobT, nu SeibralebT van nazRaiZe da vinme samuka winamZRolobdnen.
mag avazakebsa da barbarosebs. cecxliT SanSe da elizbar erisTavebi darwmund-
gadaubugeT saxl-kari, brZolis dros Tqven- nen, rom ajanyebul moxeveebTan molaparake-
gan gansdevneT Sebralebisa da Sewyalebis bas azri ar hqonda. Seiqmna Zalze saSiSi vi-
yovelgvari azri“. Tornike erisTavTan er- Tareba: moxeveebi saqarTvelos samxedro gzas
Tad am brZanebis Sesruleba evalebodaT: ketavdnen, iranTan mimdinare omis pirobebSi
elizbar erisTavs, SanSe erisTavsa da mixeil ki gzaze jarisa da samxedro tvirTis moZrao-
erisTavs.. erisTavebi mudmiv kavSirSi imyofe-
erisTavs bis didi xniT Seferxeba Zalze saSiSi iyo.
bodnen saqarTvelos mmarTvel dimitri vol- ufro metic, moxeveebma samxedro gza Zlier
konskisTan. ajanyebulebis mier SeSinebulni daazianes, romlis aRdgenasac didi dro da
saqarTvelos mmarTvels swerdnen: ruseTis saxsrebi dasWirdeboda. male mTeli gza anan-
jari mogvaSveleT, radgan Cveni ymebi sandoni uridan kaiSauramde ajanyebulebma daazianes,
ar ariano. xidebi daangries da gzis calkeuli mon-
1804 wlis 3 ivniss stefanwmindidan eliz- akveTebi qviTa da kldis natexebiT Caxerges.
bar erisTavi jer kidev soRanluRis banakSi cxadi gaxda, rom saqarTvelos samxedro gza
myof pavel cicianovs moaxsenebda: 22 maiss didi xniT Caiketa.
ananuris mazris marSali Tornike erisTavi ajanyebuli moxeveebi da mTiulebi
aragvis xeobaSi jaris Sekreba Seudga; 22 mais- fSavelTa, xevsurTa da TuSTa razmebis,
save SanSe erisTavma da mixeil erisTavma qsnis aseve osebis razmis gamoCenas elodnen. rac
xeobidan, iq Sekrebili laSqari gamoixmes; 1 mTavaria, isini imedis TvaliT Sehyurebdnen
149
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
imereTidan iulon da farnavaz batoniS- gaSo iyo 1804 wlis 5 ivniss ananuris mazris
vilebis Camosvlas, romelTac maTi meTau- kapitan-ispravnikis movaleobis Semsrule-
roba unda ekisraT. ajanyebulebma wm. giorgis blis mier saqarTvelos mmarTvel dimitri
xatze daifices, rom bolo moeRoT ruseTis volkonskisaTvis gagzavnili moxseneba: anan-
batonobisaTvis, Tundac brZolaSi yvelani urTan gamoCnda ajanyebulTa laSqari (4.000
daxociliyvnen. xevisa da mTiuleTis yvela mebrZoli); ananuridan 5 versis moSorebiT
sofeli ajanyebaSi Caeba. ruseTis erTguli ajanyebulebma samxedro gza gadaketes, xolo
darCa stefanwmindis mflobeli, ruseTis 3 versis moSorebiT saguSago Seqmneso. rusi
jaris maiori gabriel yazbegi. igi 300 mebr- oficeri saqarTvelos mmarTvels moaxseneb-
ZoliT Tavis mamulSi idga. da, rom mis gankargulebaSi myofi sevastopo-
samxedro gzis gadaketvas mozdokTan da lis muSketereTa polkis erTi aseuliT (50
TbilisTan safosto kavSiris Sewyveta mohyva. mebrZoli) ajanyebulTaTvis winaaRmdegobis
Tornike, SanSe da mixeil erisTavebis mier gawevas ver SeZlebda. 1804 wlis 5 ivniss anan-
TbilisSi gagzavnili moxsenebebi ajanyeb- uris mazris kapitan-ispravnikis movaleobis
ulTa razmebs uvardebodaT xelSi. TbilisSi Semsrulebelma meore moxsenebac gaugzavna
werilebis Camotana rusma kazakebma da somxeb- volkonskis. moxsenebaSi aRniSnuli iyo: go-
ma ikisres. isini Ram-RamobiT gadaadgilde- ris mazris marSlis, maior Tornike erisTavis
bodnen. ajanyebulTa saguSago razmebma bevri mier mazraSi Sekrebili laSqari kobSi Cavi-
maTgani daxoca, ramdenime kazaki da ori so- da; Seumowmebeli cnobiT ajanyebulebTan
mexi cemiT gamoasalmes sicocxles. SesaerTeblad daZruli fSavisa da xevsure-
1804 wlis 4 ivniss elizbar erisTavma Tis laSqari ukan gabrunebula; erisTavebis
soRanluRis banakSi myof cicianovs moax- ymebis erTi razmi stefanwmindaSi Casula da
sena: kobSi ajanyebul mTiulTa didi razmi iq mdgom sevastopolis muSketerTa polkis
(1.000 mebrZoli) Sevida, romelTac Trusos aseuls SeerTebia.
xeobidan mosuli 100 osi mebrZoli SeuerTda; 1804 wlis mais-ivnisSi ajanyebulebs
maiorma gabriel yazbegma SeZlo, rom ajanye- aragvisa da qsnis erisTavebis laSqarTan da
bul mTiulebs moxeveebi ar SeerTenbodnen; rusis jarTan mxolod mcire Sejaxebebi hqon-
kobSi mTiulebma xelSi Caigdes ruseTis ja- da. 1804 wlis ivnisidan seriozuli brZolebi
ris provianti, rkinisa da tyviis maragi. daiwyo.
Tornike erisTavi bodiSs uxdida cicianovs, 5.. iulon da franaoz batoniSvilebis ga-
rom ramdenjerme sTxova jariT daxmareba, dasvla imereTidan qarTlSi. quTaisSi myo-
radgan aragvis xeobaSi Sekrebili laSqari ar fi iulon da farnavaz batoniSvilebi 1804
eimedeboda. wlis gazafxulze mTiuleTsa da xevSi mim-
erevnis saxanoze salaSqrod gamzadebul, dinare movlenebs yuradRebiT adevnebdnen
soRanluRis banakSi myof cicianovs arasasia- Tvals. ajanyebulebma batoniSvilebs qarTl-
movno da SemaSfoTebeli cnobebi misdioda. Si dabruneba da ajanyebis saTaveSi Cadgoma
1804 wlis 4 ivniss saqarTvelos uzenaesi sTxoves. 1804 wlis 3 ivniss iulon da far-
mTavrobis aRmasrulebeli eqspediciis ufro- navaz batoniSvilebma quTaisi datoves da qa-
si saqarTvelos mTavarsardals moaxsenebda: rTlisaken daiZrnen.
ananuris mazris ajanyebuli mTiulebi War- ajanyebamde erTi wliT adre iulon ba-
Tlis,, gudamayrisa da xandos xeobis ajanye-
Tlis toniSvilma kidev erTxel scada saqarTvelos
bulebTan erTad ananurze Tavdasxmas apir- mTavarsardali pavel cicianovi daerwmunebi-
eben; samxedro gza ananuridan kaiSauramde na imaSi, rom qarTl-kaxeTis samefo ukanon-
dazianebuli da bevrgan Caxergilia; gzaze od iqna gauqmebuli da rom samarTlianoba
mimaval kurierebs ajanyebulebi aCereben moiTxovda mefobis aRdgenas. iulonma 1803
da xocaveno. 1804 wlis 5 ivniss goris maz- wlis 16 Tebervals werili gaugzavna cici-
ris ufrosi podpolkovniki mixeil erisTavi anovs, romelSic aRniSnulia, rom qarTl-kax-
pavel cicianovs aseve sagangaSo cnobas awv- eTis samefo gauqmda georgievskis traqtatis
dida: duSeTis komendants 1804 wlis 4 ivniss darRveviT, samefo saxlisa da qarTvelebis
mixeil erisTavisaTvis ucnobebia, rom mazris azri samefos aucileblad SenarCunebis
osuri soflebis mosaxleoba aragvis xeobis Taobaze ucnobi darCa ruseTis imperator
ajanyebulebs mimxrobia. kidev ufro sagan- aleqsandr I-Tvis: `safuZveli ubedurobisa
150
vaxtang guruli
Cvenisa aRSenebul iqmna amas zeda, romeli cicianovma sapasuxo werili gaugzavna iulon
WeSmariteba Cveni da yovlisa saqarTvelosa batoniSvils. saqarTvelos mTavarsardali
azri SeerTebuli ver miwevnil iqmna umaRle- batoniSvils peterburgSi gamgzavrebas ur-
sisa karisadmi“. zemoaRniSnulSi batoniSvili Cevda, sadac igi ruseTis imperatorisagan
kavkasiis xazis maSindel mTavarsardal karl did wyalobas miiRebda. 1803 wlis 9 marts
knorings adanaSaulebs: `pirvelad yofasave iulon da farnavaz batoniSvilebi pavel ci-
Cvensa saqarTvelosa Sina warvgzavneT arzi cianovisadmi sapasuxo werilSi aRniSnavdnen:
didebulebisa xelmwifisa da misTana mujal- batoniSvilebi daviT giorgis Ze da vaxtang
ama, yovlisa saqarTvelosagan xelmowerili erekles Ze, rogorc damnaSaveni, pativay-
rilebi waiyvanes ruseTSi, ris gamoc Cven ar
vapirebT peterburgSi gamgzavrebaso. 1803
wlis 20 marts cicianovma iulon batoniSvils
miswera: Tqven ruseTSi wasvla ara gsurT, me
ki, rogorc ruseTis imperatoris erTgul
qveSevrdoms, ar SemiZlia fici gavtexo da im-
peratoris gadawyvetilebebi ganvsajoo. (ci-
cianovi gulisxmobda 1801 wlis 12 seqtembris
manifestis gadasinjvas). 1803 wlis 22 marts
cicianovma iulon batoniSvils kidev erTi
werili miswera, romelSic aRniSnulia: Tqven
usamarTlod madanaSaulebT me vaxtang da
daviT batoniSvilebisadmi mkacrad mopyrob-
aSi, isini saqarTvelodan saswrafod imitom
waiyvanes, rom ewinaaRmdegebodnen Cems Txov-
nas ruseTSi gamgzavrebis Taobazeo. cicia-
novi pirobas debda, rom iulon da farnavaz
batoniSvilebs, Tu isini ruseTSi gamgzavre-
bas gadawyvetdnen, Sesaferisi RirsebiT mi-
iRebdnen. cicianovma batoniSvilebi ruseTSi
gamgzavrebaze ver daiTanxma, ramac igi uki-
duresad aRaSfoTa.
iulon da farnavaz batoniSvilebi 1804
wlis 3 ivniss, rogorc aRvniSneT, imereTi-
dan qarTlisaken daiZrnen. erevnis saxanoze
iulon batoniSvili salaSqrod mimavali pavel cicianovi jer
kidev saqarTvelos sazRvrebs ar gascile-
memkvidreobisa Cemisa, romelica karl fe- boda, rodesac mas Seatyobines, rom iulon
odoroviCman inspeqtorman dabrkolebul hyo da farnavaz batoniSvilebi imereTidan qar-
igi da ver miwevnil iqmna WeSmariteba Cveni Tlisaken moemarTebodnen, saidanac didi li-
umaRlesisa karisadmi“. iulon batoniSvili axvis, xolo iqidan aragvis xeobaSi apireben
ase mimarTavs cicianovs: `ese ars vedreba gadasvlaso. cicianovma saswarfod acnoba
Cveni, keTil-mzrunvelo mamao da ufalo, vi- goris mazris marSal podpolkovnik SanSe eri-
Tarca Tvalman xelmwifisagan gamoiZie ese. sTavs:: didi sifrTxile gamoiCineT, ar dauS-
sTavs
ara ars RaRadeba erisa, arca ganxeTqileba So- vaT batoniSvilebis Semosvla goris mazraSi,
ris Cvensa da yovelni xelismoweriT aRiare- raTa ar dairRves myudroeba da mSvidoba,
ben memkvidreobasa Cemsa. maqvs werili mamisa ar moxdes SfoTi da areuloba. saqarTvelos
mefisagan, Zmisa mefisagan, daviT careviCisa mTavarsardali goris mazris marSals ubr-
da yovelTa ZmaTagan, yovlisa saqarTvelosa Zanebda: werilis miRebisTanave dauyovnebliv
da kaxeTisagan da erTbamaT yovelTa erT- gadadiT didi liaxvis xeobaSi, Tan waiyvaneT
gulebasa Sina imperatorebisa maTisasa gvaqvs Tavadebi revaz da zaza maCablebi da ecadeT
msxverplad saxli Cveni SeuZvrelobisaTvis batoniSvilebi SeipyroTo. cicianovi pirobas
samefosa saxlisa“. 1803 wlis 26 Tebervals iZleoda, rom Tu jerovnad gairjebodnen,
151
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
revaz da zaza maCablebs imperatori daajil- Sida qarTlSi, sofel yornisSi, unda asuliyo
dovebda. qarTli, aragvis, liaxvisa da qsnis da didi liaxvis xeobaSi SeCerebuliyo; meore
xeobebi cicianovma sam mazrad dayo: qsnis aragvis xeobaSi unda Sesuliyo, saidanac mTi-
xeoba da sakuTriv qarTli podpolkovnik mix- uleTSi gadavidoda. Tu ajanyeba damarcxde-
eil erisTavs Caabara, patara liaxvis xeoba _ boda, Zmebi iranSi aleqsandre batoniSvilTan
elizbar erisTavs,
erisTavs, aragvis xeoba _ Tornike gaixiznebodnen.
erisTavs.. saWiroebis SemTxvevaSi isini erT-
erisTavs 1804 wlis 8 ivnissve RamiT iulon da
maneTs unda daxmarebodnen. werilis bolos farnavaz batoniSvilebi Tavad abaSiZeebis
cicianovi ase mimarTavda SanSe erisTavs: eWvi daxmarebiT mtkvris marjvena napirze gadas-
ar mepareba, rom Cems ndobas gaamarTlebT, vlas cdilobdnen, magram ver moaxerxes, isev
radgan, jer erTi, Tqveni gvari ruseTis tax- xeobaSi darCnen da Tavi gogias cixes (dRe-
tis erTgulebiTaa ganTqmuli, meorec, is, vandel borjomSi) Seafares. gogias cixeSi ba-
rom Cemi davalebis Sesruleba Tqvens sam-
Soblos moutans sargeblobaso. saqarTvelos
mTavarsardlis werilma mixeil, elizbar da
Tornike erisTavebi ise gaaTamama, rom araTu
ajanyebulebs, aramed batoniSvilebis erT-
gulebaSi SemCneul qarTlis Tavadebsac aRar
indobdnen. mZime mdgomareobaSi Cacvivdnen
cxramuxeli abaSiZeni, tetia TarxniSvili da
kidev ramdenime qarTleli Tavadi da aznau-
ri. da es maSin, roca imereTidan qarTlisaken
wamosul iulon da farnavaz batoniSvilebs
Tan mxolod 55 Tavadi da aznauri axlda.
1804 wlis 3 ivniss quTaisidan gamo-
suli iulon da farnavaz batoniSvilebi,
romelTac Tan axldnen iulonis ori Svi-
li, levani da luarsabi
luarsabi,, amalasTan erTad 8
ivniss imereTidan mtkvris xeobaSi gadmovid-
nen. batoniSvilebi mtkvris xeobaSi mdinare
likanis (mtkvris marvxena Senakadi) xeobiT
unda Semosuliyvnen. es batoniSvilebisaT-
vis yvelaze moxerxebuli gza iyo imereTidan
qarTlSi gadmosasvlelad. iyo meore gzac, farnavaz batoniSvili
zemo imereTidan WeraTxevis xeobiT, romelic
sofel alis gavliT dRevandel sofel gom- toniSvilebma sami dRe-Rame gaatares. amaso-
Tan gamodioda. am gziT batoniSvilebi ver baSi abaSiZeebma tivi Sekres, magram mdinareze
isargeblebdnen, radgan gorsa da suramSi ru- gadasvlisas tivi daiSala da gadasvlac ver
seTis jari idga da qarTlis es nawili mud- moxerxda. didi xniT mtkvris xeobaSi darCena
mivad kontroldeboda. iulon da farnavaz suramSi mdgari ruseTis jaris gamo saSiSi
batoniSvilebi mtkvris marjvena napirze ga- iyo. batoniSvilebi SiSobdnen, rom rusebi
dasvlas apirebdnen, raTa ciciSvilebis saTa- agenturis wyalobiT maT adgil-samyofels
vados gavliT Tavad TarxniSvilebis mamulSi daagdendnen. amitom iyo, rom batoniSvilebi
misuliyvnen. batoniSvilebma aseTi arCevani gogias cixeSi met xans aRar gaCerebulan.
imitom gaakeTes, rom qarTlis es nawili, mt- iulon da farnavaz batoniSvilebma daa-
kvris marjvena mxares mdebare saciciano
saciciano,, sa- pires frones xeobas ahyolodnen, raTa Semdeg
TarxniSvilo da sajavaxiSvilo
sajavaxiSvilo,, ruseTis ja- sofel TiRvasa da sofel yornisis gavliT
ris mier ver kontroldeboda da amave dros daba cxinvalSi Casuliyvnen. cxinvalidan ba-
sruliad Tavisufali iyo qsnisa da aragvis toniSvilebi didi da patara liaxvis saTavee-
erisTavebis gavlenisagan. iulon da farnavaz bisaken apirebdnen wasvlas, saidanac qsnisa da
batoniSvilebis samoqmedo gegma aseTi iyo: aragvis xeobaSi gadavidodnen, raTa rac Sei-
erT-erTi maTgani TarxniSvilebis mamulidan Zleba swrafad mTiuleTSi asuliyvnen. SanSe
152
vaxtang guruli
153
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
osebis laSqars elodebao. batoniSvils de- meTaurobiT, magram jaris simciris gamo qa-
murCasaloeli TaTrebisaTvis jaris Sesanaxi laqidan gasvlas mainc ver vbedav; 10 kazaki
sursaT-sanovage uTxovia. praporSCiki qana- gavgzavne ananuris Semogarenis dasazverad,
novi imdenad gaTavxedebula, rom moxseneba romelTac macnobes, rom qalaqidan 3 versis
pirdapir erevnis cixesTan mdgari cicianovi- moSorebiT gza yvelgan gadaketilia, marTa-
saTvis gaugzavnia da Tan moxsenebis bolos lia, ajanyebulebma kazakebs srola autexes,
rCevac ukiTxavs generlisaTvis: 8 leki myavs magram aravin dazaralebula; ajanyebulebma
tyved, Tu maT gavaTavisufleb, mpirdebian sofel cixisZiridan ori kaci gamogzavnes da
farnavaz batoniSvils xel-fexSekruls mog- SemomiTvales, rom Tu jarTan erTad anan-
gvriT, ar vici, gavcvalo Tu ara lekebi ba- urs ar davtovebdi, dResve RamiT qalaqs
toniSvilSio. etyoba, cicianovi seriozulad Tavs daesxmodnen; ajanyebulebs SeuerTd-
gaabraza praporSCikis Tavxedobam da pasuxad nen fSavidan da xevsureTidan mosuli mebr-
aseTi ram moswera: me raRas mekiTxebi, aiRe Zolebi. ananuris komendanti dawvrilebiT
da gacvale lekebi batoniSvilzeo. Tanac gadmogvcems moxeveTa mier 1804 wlis 4 ivniss
saqarTvelos mTavarsardali qananovs afrTx- kaiSauris kazakTa saguSagos ganadgurebis
ilebda, lekebma ar mogatyuono. cxadia, qana- ambavs. moxsenebaSi aRniSnulia, rom kaiSau-
novi eSmakobda, magram is ki veRar gaTvala, ris kazakTa saguSagoze samsaxurs 17 kazaki
rom cicianovs ver gaacurebda: praporSCik eweoda. ajanyebulebs 15 maTgani dauxocavT,
qananovs misdami daqvemdebarebuli mcire gadarCenilebidan erTs _ vlas borisovs 4
razmiT farnavaz batoniSvili rogor unda ivniss, Ramis 11 saaTze, perangis amara miuR-
Seepyro, Tu mas 600 leki icavda, an ajanye- wevia ananurisaTvis, xolo meore, sava nexle-
buli TuSebi, fSavlebi da xevsurebi rogor baevi, sruliad SiSveli naSuaRamevis 2 saaTze
unda Casuliyvnen borCaloSi, ruseT-iranis misula ananurSi. ananuris komendanti vol-
omis frontispira raionSi! ase Tu ise, qa- konskis sTxovda damatebiTi jaris gagzavnas.
nanovma farnavaz batoniSvili ver Seipyro. podpolkovnik mixeil erisTavs maior poka-
rogorc Cans, mas arc batoniSvili da arc taevisaTvis ucnobinebia, rom kaiSauris sa-
600 leki TvaliT ar unaxavs. qananovma albaT guSagos damrbevi ajanyebulebis dasasjelad
saidanRac Seityo, rom iranidan momavalma daZrula.
batoniSvilma mtkvari demurCasalos foniT 1804 wlis 6 ivniss, uSualod erevnis
gadalaxa da gaurkveveli mimarTulebiT saxanos winaaRmdeg laSqrobis dawyebis win,
gauCinarda. farnavaz batoniSvils arc 600 dimitri volkonskim soRanluRis banakSi
leki eyoleboda, esec qananovis Tavis maar- myof pavel cicianovs moxseneba gaugzavna.
Tlebis mizniT SeTxzuls hgavs, veravin mis- moxsenebaSi aRniSnulia: ajanyeba sul ufro
ayvedurebs, batoniSvili rogor dagisxlta Zlierdeba, gadavwyvite ananurSi gamgzavreba,
xelidano. general-maior fiodor talizins vubrZane
1804 wlis 10 seqtembers farnavaz ba- Tbilisidan ananurisaken daiZraso. 7 ivniss
toniSvili kaxeTSi Cavida, saidanac jer anan- pavel cicianovma podpolkovnik mixeil eri-
urSi,, xolo Semdeg mTiuleTSi
urSi mTiuleTSi,, aqedan ki xe- sTavisagan kidev ufro sagangaSo cnoba miiRo,
vSi avida da ajanyebulebs SeuerTda. rom xevsurebi, fSavlebi da TuSebi ajanyebu-
lebs SeerTebodnen. 1804 wlis 7 ivniss vol-
konski cicianovs mis mier dasaxul gegmas ac-
§2. ajanyebis msvleloba 1804 wlis zafxulsa da nobda: ananuris garSemo viTarebis dawynareba
Semodgomaze general-maior dimitri orbelians hqonda
1. brZolebi ajanyebulebsa da ruseTis davalebuli; ruseTis jaris qveiTTa aseu-
jars Soris. pirveli seriozuli brZola li zarbazniT da 40 egeri mixeil erisTavis
ajanyebulebsa da rusis jars Soris 1804 dasaxmareblad igzavneboda qsanSi
qsanSi;; xolo,
wlis ivnisis damdegs moxda sofel kaiSaur- qveiTi jaris 2 aseuli _ ananurSi
ananurSi.. 7 ivnisi-
Tan.. 1804 wlis 5 ivniss ananuris komendanti
Tan saTvis volkonskis aranairi cnoba elizbar
maiori pokataevi saqarTvelos mmarTvel da SanSe erisTavebisagan ar hqonda miRebuli.
dimitri volkonskis moaxsenebda: ananurSi erevanze salaSqrod daZruli pavel cicia-
movida sevastopolis muSketerTa polkis novisaTvis Zalze SemaSfoTebeli iyo maior
50 rigiTi erTi zarbazniT kapitan komnenos mellas mier stefanwmindididan gagzavnili
154
vaxtang guruli
155
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
varzed xuTi abazi, Toxlze oTxi abazi, er- 12 ivniss Zmebi Tornike, SanSe da elizbar
boze oTxi abazi, Tivaze xuTi litra, qerze erisTavebi lomisasTan SeCerdnen jariT.
da erT purze gamogvarTves xuTi abazi. diliT adre maT ajanyebulebi daesxnen Tavs,
10) visac TiTo kodi qeri hqonda da Tiva, brZolam 6 saaTs gastana. ajanyebulebma se-
ufasod wagvarTves, romelic Cvens moxele- riozuli zarali ganicades _ daiRupa 40
Tac ara hkiTxes. mebrZoli, daRupulTa Soris iyo ajanyebis
11) brZaneba iyo, romelnic yazaxni adg- erT-erTi moTave Sio burduli
burduli.. Sio burduls
il da adgil idgnen, qeri da Tiva fasiT didi wvlili miuZRoda Tagauris xeobidan xe-
unda eyidnaT; Cafaric TavianTi cxeniT unda vsa da mTiuleTSi osTa razmis SemoyvanaSi.
mieyvanaT da moeyvanaT, qersa da Tivas ufa- brZolaSi daiRupa 3 rusi jariskaci, xolo 7
sod gvarTmevdnen da cxensac uqiraod da ku- daiWra, daiWra erisTavebis laSqarSi myofi 2
rielic Cvenis cxeniT dahyvandaT. aznauri da 1 glexi. 14 ivniss lomisasTan kv-
Cven am zemo xsenebulis mwuxarebi- lav gaimarTa brZola, romelmac oTx saaTze
sagan, romelnic yovlad-mowyalis xelmwifis met xans gastana. ajanyebulebma warmatebas
uZlevelis jaris saqarTveloSi gaZlierebas ver miaRwies. rusebma brZolaSi dakarges 1
RmerTsa vsTxovdiT, axla amas viTxovT, rom umcrosi oficeri da 2 jariskaci, 2 jaris-
mswraflis gansacdeliT erTobiT davinTqeT, kaci daiWra.
Cven Zals ar viqadiT, rom rusT vebrZodeT, ananuridan aragvis xeobaSi brZoliT
Cven erTobiT es aw virCieT, Tu sxva ara ikafavda gzas generali talizini
talizini.. rusebma
mogvevlina ra gansacdeli, am mouTmenelis Seityves, rom ajanyebulebs sofel cixisZir-
mwuxarebisagan Cvenis xeliT Cvens saxls ce- Tan saguSago gaumarTavT. generali maSinve
cxli unda moukidoT, col-Svili Sig Sevyar- cixisZirisaken gaemarTa. talizinis gankar-
oT, Cvenc Sig SevideT da daviwvneT. am tanj- gulebaSi 90 grenaderi, 50 muSketeri, 46 ka-
vas da maTraxiT sikvdils da Cvenis colebi- zaki da 60 qarTveli mebrZoli iyo. cixisZir-
sas uwesos saqmiT danaxvas es gvirCevnia, rom Tan daaxloebiT 1.000 ajanyebuli iyo Tavmoy-
ase davixocneT, _ marto mTiuleTSi cemiT rili. marTalia, talizinis jari arcTu ise
ocda sami kaci momkvdara sxvas garda. didi iyo, magram mas ajanyebulebis laSqarTan
Tqvens brwyinvalebas vsTxovT, radgan SedarebiT upiratesobas aZlevda 2 zarbazani.
Cvenis saqmis Sesatyoblad saqarTvelos 11 ivniss, naSuadRevis or saaTze, talizini
mmarTebelisagan warmogzavnili brZandebiT, sofel cixisZirs miuaxlovda. brZola maS-
es Cveni werili maTsve brwyinvalebas wa- inve daiwyo, romelic saRamos cxra saaTamde
rudginoT. ar Sewyvetila. rusebis zarbaznebi advilad
erTobiT mTiulTagan warmogzavnilni angrevda ajanyebulTa mier adre agebul si-
mociqulni, romelTac erTobis piriT es wer- magreebs. daRamda Tu ara, ajanyebulebma go-
ili mogvces, saxeliT arian eseni: dareTis mimarTulebiT ukan daixies da mTis
burduli, mRvdeli aTanase, nazRaiZis Ziras SeCerdnen. talizini ajanyebulebs dae-
saxelo beri, burdulis saxelo, buCuquri, devna da kvlav daamarcxa. 12 ivniss brZola
fadiuri, nazRaiZe daTuna, cixis Tavis Svili aRar gamarTula. 13 ivniss talizinma kvlav
giorgi, beniaZe gamaxare“. Seutia ajanyebulebs, romlebic iZulebul-
saCivarSi aRwerili ambebi erTeul Sem- ni gaxdnen WarTlis xeobisaken daexiaT. mi-
Txvevas ar warmoadgenda, msgavsi xdeboda atanes Tu ara WarTlis xeobis kars, ajanye-
mTel mTiuleTSi da saerTod samxedro gzis bulebs xeobis Sesasvleli Cauketa ruseTis
orive mxares mdebare soflebSi. jarma Stabs-kapitan kitkeviCis meTaurobiT.
ajanyebulebsa da ruseTis jars Soris xeobaSi Sesvla ajanyebulebs aRar ucdiaT,
mcire Tu didi Setakebebi grZeldeboda. 1804 radgan xeoba viwro iyo da rusebi advilad
wlis 10 ivniss, jvris uReltexilis axlos, xa- SeZlebdnen gzis gadaketvas. or cecxls Sua
das mindorze, ruseTis jaris qveiTTa erTi moqceuli ajanyebulebi ukan gamobrundnen
aseuliTa da qsnis xeobis qarTvelTa laSqriT da ramdenime Sejaxebis Semdeg sxvadasxva
gamagrebul Tornike erisTavs ajanyebulebi mimarTulebiT gaifantnen. talizinma gafan-
daesxnen Tavs. ajanyebulebma uceb Sewyvites tul ajanyebulebs Tavadi petre orbeliani
brZola. rusebs danaklisi ar ganucdiaT, qs- daadevna, romelmac 13-14 ivniss bevri ajanye-
nis xeobis laSqridan ori qarTveli daiWra. buli daxoca, miwasTan gaaswora maT mier age-
156
vaxtang guruli
157
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
vili sofel karaklisTan Tavs daesxa rusebis lomisasTan mdebare rusebis saguSagos xelSi
aRals, romelsac maior montrezoris meTau- Cagdebas ajanyebulebisaTvis didi mniSvnelo-
robiT 350 oficeri da jariskaci acilebda. ba hqonda. saguSagos xelSi Cagdebis Semdeg
rusebs Tan hqondaT 3 mZime zarbazani. maior- ajanyebulebs SeeZloT qsnis xeobaSi gadasvla
ma montrezorma Zlieri winaaRmdegoba gauwia da saerTod, qarTlis raionebTan dakavSireba.
aleqsandre batoniSvils. brZolaSi daiRupa rusebi lomisis saguSagos SenarCunebas
montrezori da TiTqmis mTeli razmi. aRali Zlivs axerxebdnen, mTiulebi SurisZiebiT
iranelebs darCaT. emuqrebodnen rusebis erTgul maior ga-
ananurSi myofi saqarTvelos mmarTveli briel yazbegs, lekebi qarTlsa da kaxeTs
dimitri volkonski kvlav cdilobda ajanyeb- arbevdnen. rusebisaTvis am mZime viTarebaSi
ulebTan molaparakebas. 1804 wlis 15 ivniss, 1804 wlis 9 ivliss fSav-xevsureTis mouravma
saRamos, volkonskisTan gamocxadebulan mTi- Tavadma durmiSxan ColoyaSvilma volkonskis
ulebis mier SerCeuli Suamavlebi, Tavadebi: acnoba, rom xevsurebi da fSavlebi ajanyebas
revaz erisTavi, giorgi amilaxvari,
amilaxvari, Teimuraz apirebdnen. volkonskim am ukanasknelTa dasa-
muxranbatoni da kavTisxevis monastris arqi- SoSmineblad molaparakebaze Tavadebi ale-
mandriti dosiTeozi
dosiTeozi.. ajanyebulebi iTxovdnen qsandre mayaSvili da daviT qobuliSvili gag-
samxedro gzis mSeneblobaze gaweuli Sromis zavna. Sexvedram uSedegod Caiara. 1804 wlis
anazRaurebas. rogorc volkonskis Seutyvia, 11 ivliss ananuris komendantma dimitri vol-
mTiulebi ruseTis jarSi gawvevazec (rek- konskis acnoba, 10 ivliss 800 xevsuri Tavs
rutis micemaze) uars ityodnen. volkonski daesxa duSeTso.
mTiulebs dahpirebia, rom saqmes gamoiZiebda 1804 wlis 14 ivliss SanSe da elizbar eri-
da gaweuli Sromis anazRaurebac gaicemoda. sTavebi volkonskis atyobinebdnen, rom mTi-
samagierod, saqarTvelos mmarTveli iTxovda: ulebi saSinlad iyvnen gabrazebulni maior
ajanyebulTa laSqris dauyovnebliv daSlas, gabriel yazbegze rusebisadmi erTgulebis
samxedro gzis gawmendas da aRdgenas, Tagau- gamo. ajanyebulebi gabriel yazbegs ojaxis
ris xeobis osebis daSoSminebaSi daxmarebas. amowyvetiTa da saxl-karis gadawviT emuqre-
molaparakebam Sedegi ar gamoiRo. bodnen. erisTavebi volkonskis saswrafod 1
1804 wlis 20 ivniss mTiulebma lomisas- aseulisa da 1 zarbaznis miSvelebas sTxovd-
Tan dabanakebul Tornike erisTavs Suamavlebi nen, raTa gabriel yazbegi SurisZiebisagan
gaugzavnes. SuamavalTagan erT-erTma mTi- daecvaT. sinamdvileSi, lomisis saguSagoze
ulebis saxeliT Tornike erisTavs ganucxada: maior mellasTan erTad mdgar erisTavebs
„SerigebiT ver SevurigdebiT xelmwife im- TavianTi bedi awuxebdaT
awuxebdaT.. ajanyebulebs gabri-
peratorsa da rusebs. Tagauridan ukve miveR- el yazbegze metad Tornike, SanSe, elizbar da
eT farnavaz batoniSvilis werilebi, wyalo- mixeil erisTavebi ezizRebodaT. amaze metyve-
bis werilebi miiRes TuSebma da fSavlebmac. lebs is, rom ajanyebulebi qsnis xeobaSi Sei-
gagvecaleT lomisadan, mogvSordiT Tavidan Wrnen da erisTavebis samflobeloebi aikles.
da ficsa da sityvas gaZlevT, rom arafers meamboxeebma erisTavebis samflobeloebi ad-
gavnebT, Tu arada, gagimetebT da aRar dag- vilad imitom daarbies, rom erisTavebs qsnis
zogavT“. Tornike erisTavma mokle pasuxi xeobis soflebidan 1.500 glexi laSqarSi hyav-
gasca mTiulebs: „xelmwifes ver vuRalatebT, daT gayvanili, soflebi praqtikulad mamak-
esec ar iyos, am adgilis datovebis brZanebac acebi gareSe iyo mitovebuli. sagonebelSi Ca-
ara gvaqvs.“ vardnil dimitri volkonskis erTi sasiamov-
lomisasTan banakad idga maior mellas no ambavic moutanes: oseTis mTavris Zmiswu-
erTi aseuli zarbazniT. 1804 wlis 4 ivliss li duda mansurovi 60 kaciT gabriel yazbegs
mellas aseuls gars Semoertya 3.000 mTi- xlebia da erTguleba Seuficavs. igi gabriel
uli. gaimarTa cxare brZola. ajanyebulebi yazbegs dahpirebia, rom yovel Rones ixmarda,
rusebs aucileblad amoJletdnen, magram raTa xevsurebi da fSavlebi ajanyebulebs ar
mellas lukianoviCis meTaurobiT rusTa SeerTebodnen. duda mansurovma danapirebi
razmi mieSvela. mella ajanyebulebs xelidan ver Seasrula, rogorc aRvniSneT, xevsurebi
dausxlta, xolo lukianoviCma ananurs Sea- 1804 wlis 10 ivliss duSeTs daesxnen Tavs da
fara Tavi. ajanyebulebma brZolaSi mokles 1 amrigad, ajanyebaSi Caebnen.
rusi oficeri da 13 jariskaci, daiWra _ 13. aSkara iyo, rom dimitri volkonski Tavs
158
vaxtang guruli
ver arTmevda ajanyebulTa winaaRmdeg brZo- gorc zemoT aRvniSneT, 1804 wlis 11 ivliss
las. pavel cicianovi imdenad ukmayofilo xevsurebi duSeTs daesxnen Tavs. sul duSeTze
iyo saqarTvelos mmarTvel volkonskisa da salaSqrod 800 xevsuri iyo gamzadebuli, ma-
general talizinis moqmedebiT, rom erevni- gram rusTa razmebis winaaRmdeg brZolaSi
dan ruseTis imperatorisaTvis gagzavnil mxolod 500 mebrZoli monawileobda. ajanye-
werilSiac ki ar malavda Tavis aRSfoTebas: bulebma araqarTveli mosaxleobis mimxrobac
mTiuleTSi ajanyeba grZeldeba, volkonski scades, kerZod, isini daukavSirdnen Trusosa
da talizini TbilisSi sxedan da kaiSaurTan da Tagauris xeobebSi, aseve samaCablos, qs-
samxedro gzis gaxsnasac ki ver axerxebeno. nis xeobasa da didi da patara liaxvis xeo-
erevanTan myofi cicianovi erTi-meoreze baSi mcxovreb osebs. marTalia, aragvisa da
ufro arasasiamovno cnobebs Rebulobda. qsnis xeobidan erisTavebma TavianTi glexebi
1804 wlis 17 ivliss volkonski maior mel- rusebis dasaxmareblad laSqarSi gaiwvies,
lasa da elizbar erisTavis moxsenebebis magram orive xeobidan ajanyebulebs uamravi
safuZvelze cicianovs acnobebda: 12 ivliss adamiani SeuerTda. aragvelebis laSqars sa-
maior gabriel yazbegze ganawyenebuli mTi- TaveSi edgnen: goSpar kobiaSvili, dimitri
ulebi stefanwmindisaken daiZrnen; maiori kobiaSvili, durmiSxan kobiaSvili da grigol
mella Tavisi aseuliT da elizbar erisTavi yarangoziSvili. ajanyebis dasawyisSi oTxiveni
200 qarTveli molaSqriT sofel mleTamde rusebma Seipyres, magram male isini ananuris
mihyvnen mTiulebs, raTa stefanwmindaze maTi cixidan gaiqcnen da ajanyebulebs SeuerTdnen.
Tavdasxma ar daeSvaT, magram lomisis saguSa- 1804 wlis 22 ivliss polkovnikma maqsim
gos dasustebis SiSiT Semdeg devna Seyviteso. dreniakinma stefanwmindidan moxseneba gaug-
maior mellasa da elizbar erisTavs volkon- zavna erevanTan myof pavel cicianovs. mox-
skisaTvis aseve ucnobebiaT, fSavlebi da xev- senebis dasawyisSi aRniSnulia, rom maiori
surebi yovelnairad cdiloben mTiulebs dax- gabriel yazbegi, saqarTvelos mmarTveli
mareba aRmouCinono. dimitri volkonski da piradad polkovniki
moxeveebi da xevsurebi, iseve, rogorc maqsim dreniakini mas regularulad ugza-
Tagauris xeobis osebi, garkveul periodamde vnidnen moxsenebebs, magram ar icodnen, am
Tavs ikavebdnen ajanyebaSi Cabmisagan. es nawi- moxsenebebma miaRwies Tu ara saqarTvelos
lobriv ganpirobebuli iyo mTaSi Zalze popu- mTavarsardlamde, radgan kurierebs gzaSi
laruli pirovnebis gabriel yazbegis pozi- ajanyebulebi akavebdnen. amitom iyo, rom
ciiT. XVIII saukunis miwurulidan kavkasiis xa- dreniakins gadauwyvetia adre gagzavnili
zidan saqarTveloSi ruseTis jaris Semosvla moxsenebebi gaeerTianebina, daematebnia bolo
bevrad iyo damokidebuli gabriel yazbegis movlenebi da 1804 wlis 9 ivlisidan 22 iv-
keTilganwyobaze, radgan jars mis samflo- lisamde momxdari ambebi dawvrilebiT euwyeb-
beloze unda gaevlo. erekle II, giorgi XII da nia cicianovisaTvis. polkovnik dreniakinis
duSeT-ananuris saufliswulos mflobeli moxsenebaSi zogierTi iseTi ambavia gadmoce-
vaxtang batoniSvili ruseTis jaris Semosv- muli, romelzec Cven ukve gvqonda saubari.
lis win yovelTvis gabriel yazbegs eTaTbi- amasTan erTad, moxsenebaSi aris iseTi masa-
rebodnen. xidebis gamarTva Tergze da gzis lac, romlis gacnoba aucilebelia ajanyebis
SekeTeba gabriel yazbegs hqonda Cabarebuli. msvlelobis gaSuqebisaTvis:
masve evaleboda molaparakeba mTiulebTan, 1804 wlis 9 ivlisi. Tagauris xeobaSi
raTa rusis jari daubrkoleblad gaetarebi- mcxovrebma osebma iranidan aleqsandre ba-
naT Tbilisisaken. gabriel yazbegs, moxevee- toniSvilis werili miiRes. batoniSvili os-
bis, mTiulebis, xevsurebisa da fSavlebis ebs sTxovda darialis xeobaSi ar gaetare-
garda, didi pativs scemdnen osebi, CeCnebi, in- binaT ruseTidan saqarTvelosaken momavali
guSebi. ajanyebis dawyebis Semdeg gabriel yaz- jarebi. igive Sinaarsis werili miiRes mTi-
begi ruseTis imperatorisadmi micemuli ficis ulebmac. orive werili 1804 wlis martSi iyo
erTguli darCa.
darCa. cxadia, mTaSi popularuli dawerili, magram daniSnulebis adgilze mx-
adamianis poziciam, pirvel rigSi, moxeveebi, olod ivlisSi Cavida.
aseve xevsurebi sagonebelSi Caagdo: ver ga- 1804 wlis 13 ivlisi. ajanyebuli mTi-
daewyvitaT, mimxrobodnen Tu ara ajanyebu- ulebi stefanwmindisaken daiZrnen da misgan
lebs. xevsurebis yoymans bolo moeRo da ro- sami versis moSorebiT SeCerdnen. mTiulebs
159
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sofelSi SeWra Semdegi mizezis gamo surdaT: SeiWra da, gabriel yazbegis kuTvnili sami
stefanwmindaSi cxovrobdnen gzis SekeTe- saxlis garda, mTeli sofeli daikava. stefan-
baze momuSave rusebi, romelTac Tan hqon- wmindaSi srola ramdenime saaTis ganmavloba-
daT garkveuli Tanxa. ajanyebulebs swored Si grZeldeboda. brZolis dros 12 ajanye-
am fulis xelSi Cagdeba undodaT. stefanw- buli daiWra, gabriel yazbegis mebrZolebi-
mindis misadgomebTan dabanakebul mTiulebs dan 2 mZimed, xolo 8 msubuqad iqna daWrili,
SeuerTdnen moxeveebi, gudamayrelebi da ram- daiWra 1 rusi jariskacic. soflis dakavebis
denime osuri soflis mcxovrebni. ajanyebu- Semdeg gabriel yazbegsa da ajanyebulebs So-
lebs ar SeerTebia mosaxleoba xevis Semdegi ris molaparakeba gagrZelda. amboxebulTa
soflebidan: stefanwminda, gergeti, kobi, yano- pirobebi ucvleli iyo. maT gabriel yazbegs
bi, aCxoti, arSa. xevsurebma rogorc ki Seityves mofiqrebisaTvis dro 16 ivlisis dilamde
mTiulebis laSqrobis ambavi, didi razmiT misces. gabriel yazbegi poziciis Secvlas ar
(700 mebrZoli) stefanwmindisaken daiZrnen. apirebda, amitom mTeli Ramis ganmavlobaSi
1804 wlis 14 ivlisi. stefanwmindis mis- brZolisaTvis emzadeboda.
adgomebTan dabanakebulma ajanyebulebma ga- 1804 wlis 16 ivlisi. diliT ajanyebu-
briel yazbegTan mosalaparakeblad gagzavnes lebs 300 osi da CeCeni SeuerTda da amrigad,
TavianTi warmomadgenlebi: TaTara Cqareuli gabriel yazbegi 3.000 ajanyebulis alyaSi aR-
(xevidan), papuna Cebolauri (gudamayridan), moCnda. naSuadRevs mTiulebma da Tagauris
ninia bedoiZe, eman bedoiZe da ninia benianiZe xeobidan mosulma osebma rusebis winaaRmdeg
(mTiuleTidan). ajanyebulebis moTxovnebi erTobliv brZolaze daifices. aqamde ganze
aseTi iyo: 1. gabriel yazbegi ajanyebulTa mx- mdgomi xevsurebic brZolisaTvis moemzadnen.
areze unda gadasuliyo da Tavis Tavze aeRo ajanyebulebis moTxovnaze samgzis uaris Tqmis
ajanyebis xelmZRvaneloba; 2. gabriel yaz- Semdeg gabriel yazbegma xevsurebTan daiwyo
begs ajanyebulebisaTvis unda gadaeca masTan molaparakeba, raTa saCuqrebis (fulis) dapir-
myofi rusi gzis mSeneblebi da gzis mSene- ebiT isini ajanyebulebTan daepirispirebina.
blobisaTvis gamoyofili fuli; 3. Tu gabri- gabriel yazbegma xevsurebi ver daiyolia, ris
el yazbegi am moTxovnebs ar daakmayobilebda, Semdegadac daTmobaze wasvla arCia.
ajanyebulebi Zalis gamoyenebiT imuqrebod- 1804 wlis 17 ivlisi. naSuadRevs xev-
nen. gabriel yazbegma Suamavlebs mousmina surebma, mTiulebma, gudamayrelebma da os-
da aseTi pasuxi gasca: 1. ruseTis imperato- ebma stefanwmindaSi arsebuli rusebis mTeli
risadmi micemul fics ver gavtex da amitom qoneba, maT Soris fulic da gabriel yazbegis
ajanyebas saTaveSi ver Cavudgebi; 2. CemTan qonebac, gainawiles.
myof rus gzis mSeneblebs ver gadmogcemT; 3. 1804 wlis 18 ivlisi. ajanyebulebsa da
rusebs CemTvis gzis mSeneblobisaTvis gamo- gabriel yazbegs Soris molaparakeba ganaxl-
yofili fuli Sesanaxavad ar gadmouciaTo. da. meamboxeebi gabriel yazbegisagan iTxovd-
bolos gabriel yazbegma mociqulebs ajanye- nen xeobis rusebisagan daclas. mTiulebs
bulebTan daabara: Tqveni moTxovnebis Ses- rusebis Tbilisisaken gaSveba undodaT, os-
rulebas sikvdili mirCevniao. ebi moiTxovdnen, rom rusebi vladikavkazis
1804 wlis 15 ivlisi. xevsurebma ro- gavliT dabrunebuliyvnen samSobloSi. ga-
gorc ki gaiges, rom rusi gzis mSeneblebi- briel yazbegma Seityo, rom Tagauris xeo-
saTvis warTmeuli fulidan Tavis wils ver baSi mcxovrebi osebi vladikavkazis mimavali
miiRebdnen, stefanwmindaze laSqroba ga- rusebis gzaSi amowyvetas gegmavdnen. xocva-
daifiqres, Tumca mTiulebisaTvis sxva mxriv Jletis Tavidan acilebis mizniT gabriel yaz-
xeli ar SeuSliaT. amis Semdeg mTiulebi or begma xevsurebs sTxova, rom rusebi Tbili-
nawilad gaiyvnen, erTi nawili sofel gerge- sisaken gaecilebinaT, razec xevsurebma maS-
tis,, xolo meore sofel aCxotis dasakave-
tis inve Tanxmoba ganacxades. xevsurebs rusebi
blad gaemarTa. aCxotisaken mimaval ajanye- ananurisaken mimaval gzaze, rusTa pirvel
bulebs gvian RamiT Casafrebidan cecxli saguSagomde unda miecilebinaT. imave dRes
gauxsnes rusebma. CasafrebaSi 20 rusis garda inJiner-poruCiki laSqarevi da podporuCiki
imyofebodnen gabriel yazbegis 60 erTguli lesnikovi 29 jariskacisa da 4 kazakis Tanx-
qarTveli mebrZoli da ramdenime aTeuli osi. lebiT stefanwmindidan ananurisaken daiZ-
ajanyebulTa mTavari Zala stefanwmindaSi rnen. rogorc ki rusebma mdinare snosa da
160
vaxtang guruli
161
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
162
vaxtang guruli
gancdili marcxi samxreT kavkasiaSi didi Za- glaxa kozmanaSvili, givi CerqeziSvili, koxta
lebis Tavmoyras iTxovda. Tumca es imas ar andronikaSvili, glaxa avaliSvili.
avaliSvili
niSnavs, rom Tu saWiro gaxdeboda, cicianovi 1804 wlis 14 seqtembers alaverdidan
regularul jars ajanyebulTa winaaRmdeg ar mTiuleTSi wasuli kaxeli Tavadebisa da azn-
gamoiyenebda. aurebis sruli sia moRalate Tavadma daviT
3. farnavaz batoniSvili _ ajanyebis wi- yorCibaSvilma imave dRes gadasca general-
namZRoli. rusebis tyveobas gadarCenili maior ivane orbelians,
orbelians, romelsac kaxeTSi gan-
farnavaz batoniSvili borCalodan Tbilisis lagebuli ruseTis jari eqvemdebareboda. am
gverdis avliT 1804 wlis 10 seqtembers kaxeT- ukanasknelma alaverdSi gamarTuli kaxeli
Si Cavida da male TianeTis gavliT mTiuleTs Tavadebisa da aznaurebis saidumlo Sekrebis
miaSura. kaxeTSi farnavaz batoniSvilis ga- Sesaxeb informacia miawoda saqarTvelos
moCenam sayovelTao aRfrTovaneba gamoiwvia. uzenaes mTavrobas. aRmasrulebelma eqspedi-
kaxeli Tavadebisa da aznaurebis absolutu- ciam gamoZieba daiwyo, romlis Sedegebi 1804
ri umravlesoba batoniSvils TanaugrZnob- wlis 28 oqtombers pavel cicianovs moxsenda.
da, maT Soris, ruseTis samsaxurSi myofnic. 1804 wlis 18 seqtembers farnavaz ba-
Telavis mazris sasamarTlos msajulma, Ta- toniSvili stefanwmindaSi imyofeboda. ba-
vadma svimon qobuliSvilma da samazro poli- toniSvilma, kaxeli Tavadebisa da aznaurebis
ciis sammarTvelos wevrma Tavadma luarsab garda, werilebiT mimarTa qarTlis Tavadebs,
jandierma samsaxuri miatoves da batoniS- mTiulebs, moxeveebs, gudamayrelebs, fSav-
vils gahyvnen. lebs, xevsurebs, TuSebs, Tagaurisa da Trusos
1804 wlis 14 seqtembers, alaverdobas, xeobis osebs
osebs.. farnavaz batoniSvilma savse-
uamravi xalxi Seikriba taZarSi. wina dRes, 13 biT sworad gansazRvra, rom aragvisa da qsnis
seqtembers, RamiT, kaxeTis Tavadebi da aznau- erisTavebis gadmobirebas gadamwyveti mniSvn-
rebi saidumlo TaTbirze Seikribnen. unda mi- eloba hqonda. naTesaobiT daimedebulma ba-
eRoT gadawyvetileba: daxmarebodnen Tu ara toniSvilma 1804 wlis 23 seqtembers werili
mTiuleTSi myof farnavaz batoniSvils. saRa- miswera podpolkovnik mixeil erisTavs da
mos locvis dasrulebis Semdeg Sekrebilebs qsnis saerisTaos mflobels ajanyebulTa mx-
SeuerTda alaverdis monastris arqimandriti areze gadasvla SesTavaza. batoniSvili werda:
besarioni (erisTavi). arqimandriti besarioni `Tu odesme Tqvensa da Cven Soris uTanxmoeba
farnavazis colisZma iyo. Sekrebilebi arqi- yofila, unda daviwyebas mivsceT, dRes gana
mandritis locva-kurTxevas elodnen. arqi- droa warsulis angariSebis gasworebisa? usi-
mandrit besarionis misvlisTanave yvelaferi amovno warsuli gonebidan unda amovfxraT,
swrafad gadawyda. meore dRes, 14 seqtem- radgan dadga Jami saerTo siyvarulisa da
bers, saidumlo krebis yvela monawile axme- Zmuris daxmarebisa.~ farnavaz batoniSvili
tis gziT mTiuleTisaken gaemarTa, maT Soris darwmunebuli iyo, rom erTi weriliT mixeil
iyvnen: arqimandriti besarioni
besarioni,, Tavadebi: svi- erisTavs ver gadmoibirebda, amitom iyo, rom
mon qobuliSvili, luarsab jandieri, dimitri imave 23 seqtembers werili miswera mixeil
vaxvaxiSvili, aleqsandre garsevaniZe, zurab erisTavis meuRles, romelic Tavad abaSiZeTa
WavWavaZe, gogia qobuliSvili, ioseb qobuliS- sagvareulodan iyo. farnavaz batoniSvils
vili, Tamaz qobuliSvili, evgeni qobuliSvili, Tavadis meuRlis imedi hqonda, rom gavlenas
grigol ColoyaSvili, abel ColoyaSvili, dim- moaxdenda qmarze. batoniSvilma kaxel Ta-
itri ColoyaSvili, ioseb ColoyaSvili, oman vadebsac sTxova, werili mieweraT mixeil eri-
ColoyaSvili, dimitri yorCibaSvili, glaxa sTavisaTvis. mixeil erisTavze StabeWdileba
yorCibaSvili, baram yorCibaSvili, spiridon verc kaxeli Tavadebis werilma moaxdina. uy-
jandieri, oman jandieri, grigol jandieri, uradRebod datova mixeil erisTavma arqiman-
biZina jandieri, ivane jandieri, dimitri jand- drit besarionis Txovnac. amrigad, farnavaz
ieri, otia jandieri, svimon jandieri, iase ma- batoniSvilma podpolkovnik mixeil erisTavis
yaSvili, ioseb mayaSvili, grigol vaxvaxiSvi- guli ver moalbo da ruseTis imperatoris
li, giorgi avaliSvili, saxelmwifo mrCeveli erTgulebaze xeli ver aaRebina. mixeil eri-
avaliSvili; aznaurebi
aznaurebi:: paata sulxaniSvili, sTavma farnavaz batoniSvils 1804 wlis 23
gogia andronikaSvili, andronike andronikaS- seqtembris pasuxad acnoba: Tqveni werili
vili, svimon naTaliSvili, beJan taniaSvili, miviRe da yvelaferi Sevityve. mamaTqveni da
163
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Tqveni Zmebi gagvirisxdnen, xolo Tqven mudam evnebdnen Tvalyurs rusebi. 1804 wlis 23 se-
Cveni mwyalobeli iyaviT da cdilobdiT aR- qtembers maiori garceviCi sofel muxranidan
gedginaT gawbilebuli da Sercxvenili Cveni volkonskis moaxsenebda: 22 seqtembers far-
saxli. amitomac movaled vTvli Cems Tavs navaz batoniSvili 6.000 mebrZoliT ananuris
sruli WeSmariteba mogaxsenoT da araferi midamoebSi gamoCnda da, rogorc Cans, duSe-
dagimaloT. mtknari sicrue mouxsenebiaT Tze Tavdasxmas apirebso. maiori garceviCi
TqvenTvis, TiTqos mTavarsardali Tavadi muxranSi ganlagebuli yabardos muSketerTa
pavle cicianovi yizilbaSebisagan gaWirvebaSi polkisa da egerTa me-15 polkis ramdenime
iyos Cavadrnili. Tavadi pavle dimitris Ze aseuliT duSeTisaken daZrula, raTa ba-
laSqrobidan gamarjvebuli dabrunda, mters toniSvilisaTvis daeswro.
SiSis zari dasca da ukuaqcia. Sercxvenili
da gawbilebuli yaeni sparseTisa gaiqca, gaq-
ca agreTve Tqveni Zma aleqsandre. batoniS- §3. ajanyebis damarcxeba. ajanyebis mniSvneloba
vilis mxleblebi, adam beburiSvili, vaCnaZe 1. damsjeli eqspediciebis amoqmedeba.
da imereli paata batoniSvils ganSordnen da 1804 wlis 16 oqtombers pavel cicianovi
TbilisSi dabrundnen. dawynardnen da TavinT didi jariT Tbilisidan ananurisaken da-
binaze dabrundnen TaTrebi, mRelvarebis ni- iZra. imavdroulad kavkasiis xazidan dari-
Sani aRarsad Canso. werilis bolos mixeil alis xeobiT saqarTvelosaken wamovida gen-
erisTavma farnavaz batoniSvils pirdapair eral-maiori piotr nesvetaevi qveiTi jariT,
ganucxada: ruseTis imperators erTguleba kazakTa razmebiTa da artileriiT. general
Sevfice, fics ver gavtex da imperatoris Ral- nesvetaevs ukan mohyveboda kavkasiis xazis
atiT sagvareulosa da piradad Cems saxels ver mTavarsardali general-maiori grigori gla-
Sevarcxveno. zenapi qveiTi jariTa da artileriiT. nesve-
farnavaz batoniSvili imeds ar kargav- taevi nela moiwevda win, zarbaznebis cecx-
da. aznaur gogia naTaliSvils ganuwyvetliv liT angrevda ajanyebulTa mier gzaze aRmar-
mihqonda werilebi qarTlisa da kaxeTis Ta- Tul xergilebs, wesrigSi mohyavda gza da
vadebTan. batoniSvili didi taqtiT werda: xidebi mdinare Tergze. ajanyebulebi rusebs
farnavazi zog werilSi oxunjobda, zog Ta- sastik winaaRmdegobas uwevdnen. kazakTa raz-
vads arcxvenda da gaubedaobas ukiJineb- mis meTauri podpolkovniki vasili bixalo-
da, zogs warsulSi Tavdadebul samsaxurs vi yvela simagres mxolod didi brZolebis
uwonebda da zogsac momavalSi mraval wya- Semdeg eufleboda. samkvdro-sasicocxlo
lobas hpirdeboda. magaliTisaTvis mivitanT brZolebi gaimarTa darialSi, larsTan, ste-
erT-erTi mouravisaTvis gagzavnili werilis fanwmindasTan, sionTan
sionTan.. bixalovi cdilobda
Sinaarss: rusebs rom amosgdomixar gverdSi, xelSi Caegdo stefanwmindis cixe, cixeSi myof
netav vicode, ra sikeTe giyves magaT, riT ajanyebulTa dasaxmareblad ki farnavaz ba-
mogxibles an ras gpirdebian, rom adgilidan toniSvili miemarTeboda. polkovnikma bixa-
aRar iZvri? Tu dRes kacad iTvlebi da qvey- lovma daaswro da stefsanwmindis cixe dai-
anaze raime fasi gadevs, es xom Cveni ojaxis kava. batoniSvili iZulebuli gaxda sofel
wyalobiTaa. maS, dauyovnebliv gveaxle, gvem- sionis cixe-koSkebisaTvis Seefarebina Tavi.
saxure da Zveleburad wyalobac ar mogakl- bixalovma sofel sions Seutia da mTiulebs
debao. daaxloebiT imave Sinaarsisaa farnavaz sZlia. brZolaSi 100 ajanyebuli daiRupa, 55
batoniSvilis werili filipe dekanoziSvili- tyved Cavarda. 1804 wlis agvistodan duSeTi
sadmi:: gansvenebul netarxsenebul mamaCvens,
sadmi ajanyebulebis xelSi iyo. ruseTis jarma kap-
erekle mefes, xom Zalian uyvardi, es xom Sen itan matuSeviCis meTaurobiT duSeTi daikava
kargad ici. maS, riT mogajadoves rusebma, da qalaqis maxlobel maRlobze 2.700 ajanye-
iseTs ras dagpirdnen, rom aRar Sordebi? mi- buli sastikad daamarcxa.
iReb Tu ara am baraTs gogias xeliT, dauy- sofel sionsa da duSeTTan gancdili
ovnebliv gamoswie CvenTan. sircxvili da marcxis Semdeg ajanyebulebma Tavi ananur-
Tavze lafis dasxma ar aris, rom Sen CvenTan Tan moiyares. strategiuli TvalsazrisiT
ara xar da Seni naTesavi ki qiziyidan aq amoi- ananurTan myofi ajanyebulebi mZime mdgo-
Wra da CvenTan erTad aTas gaWirvebas itanso. mareobaSi iyvnen. duSeTis dakavebis Semdeg
farnavaz batoniSvils gafacicebiT ad- cicianovs SeeZlo daubrkoleblad mieRwia
164
vaxtang guruli
165
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
166
vaxtang guruli
§1. samegrelos samTavros Sesvla ruseTis im- ba Camoegdo. dedofalma mizans miaRwia. sxva
periis qveSevrdomobaSi sakiTxebTan erTad solomon II-isa da grigol
dadianis urTierToba leCxumis sakiTxma daZa-
XVIII saukunis miwurulisa da XIX saukunis
ba. grigol dadiani leCxums Tavis samflo-
damdegisaTvis dasavleT saqarTvelos teri-
belod miiCnevda, rac, cxadia, savsebiT mi-
toriaze arsebobda imereTis samefo, samegre-
uRebeli iyo solomon II-saTvis. urTierToba
los samTavro, guriis samTavro, afxazeTis
imdenad daiZaba, rom male mefesa da mTavars
samTavro, svaneTis samTavro. de iure imere-
Soris omi daiwyo. omi met-naklebi intensi-
Tis mefe samegrelos, guriis, afxazeTisa da
vobiT mimdinareobda da ZiriTadad leCxumis
svaneTis samTavroebis uzenaes xelisuflad
cixe-simagreebis dauflebaSi gamoixateboda.
_ monarqad iTvleboda, Tumca praqtikulad
1802 wels omma sakmaod masStaburi xasiaTi
samTavroebi imereTis mefes ar emorCilebod-
miiRo. marTalia, grigol dadianma imereTis
nen da mTavrebi damoukideblad ganagebdnen
mefesTan brZolaSi garkveul warmatebebsac
TavianT samTavroebs. imereTis samefosa da
miaRwia, magram grZnobda, rom imereTis mefe
samTavroebs Soris viTareba xSirad imdenad
leCxums ar daTmobda da xelsayrel momen-
iZabeboda, rom saqme omamde midioda. erTma-
tSi samegrelos mTavris sanimuSod dasjasac
neTis mimarT pretenziebi gaaCndaT samTav-
Seecdeboda. samegrelos mTavarTan omSi Cab-
roebsac. teritoriuli dava ver mogvarda
mul solomon II-s urTierToba daeZaba ruseT-
samegrelosa da guriis, samegrelosa da af-
Tan. solomon II-s taxtis memkvidre vaJi ar
xazeTis mTavrebs Soris. cota mogvianebiT
hyavda. taxtis memkvidred iTvleboda misi wi-
aseTive konfliqti daiwyo imereTis samefosa
namorbedi mefis daviT giorgis Zis vaJi kon-
da samegrelos samTavros Soris. imereTis
stantine.. solomon II-m miiCnia, rom SeiZle-
stantine
samefos, samegrelos, guriisa da afxazeTis
boda konstantine batoniSvili mis winaaRmdeg
samTavroebs Soris arsebul dapirispirebas
gamoeyenebinaT, amitom 1793 wels batoniSvi-
kargad iyenebda ruseTi.
li muxuris cixeSi gamoketa. konstantine ba-
1. imereT-samegrelos omi da grigol da-
toniSvilis deda, dedofali ana (orbeliani),
(orbeliani),
dianis politikuri orientacia. imereTis mefe
1801 wels imereTidan gaiqca, TbilisSi Camov-
solomon II-sa da samegrelos mTavar grigol
ida da general-maior ivan lazarevis meSveo-
dadians Soris Tavdapirvelad kargi urTier-
biT daxmareba da mfarveloba sTxova ruseTis
Toba damyarda. mogvianebiT viTareba Seicv-
imperator aleqsandr I-s. imperatorma 1802
ala. samegrelos mTavarma grigol dadianma
wlis zafxulSi imereTis mefesTan Tavisi
colad SeirTo qarTl-kaxeTis momavali mefis
warmomadgeneli, kolegiis mrCeveli aleqsan-
giorgi XII-is qaliSvili nino
nino.. es grigol da-
dr sokolovi, gagzavna da konstantine ba-
dianis meore qorwineba iyo, xolo giorgi XII
toniSvilis gaTavisufleba sTxova. sokolo-
imxanad jer kidev batoniSvili iyo. es qor-
vis misia warumateblad damTavrda. 1803 wlis
wineba Tavisi interesebis Selaxvad miiCnia
gazafxulze saqarTvelos mTavarsardalma
darejan dedofalma,
dedofalma, romelsac Tavisi geris,
pavel cicianovma aleqsandr I-is davalebiT
giorgi batoniSvilis, taxtze asvla ar surda
imereTis mefesTan Tavisi warmomadgeneli,
da iulon batoniSvilis gamefebisaTvis ibrZo-
kancelariis mmarTveli s.. bronevski gagza-
da. giorgi batoniSvilis asulis grigol dadi-
vna. bronevskis imereTSi CasvliT isargebla
anze daqorwineba darejan dedofalma giorgi
grigol dadianma da rus moxeles pavel ci-
batoniSvilis poziciebis gaZlierebad miiCnia.
cianovTan ori werili gamoatana, xolo cota
darejan dedofali varaudobda, rom erekle II-
mogvianebiT, 1803 welsve, Tavisi warmomad-
is gardacvalebis Semdeg imereTis mefe solo-
geneli gamogzavna TbilisSi. samegrelos mTa-
mon II da samegrelos mTavari grigol dadiani
vari ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sesv-
giorgi batoniSvilis gamefebas dauWerdnen
las iTxovda.
iTxovda. amasTan erTad, grigol dadi-
mxars.. darejan dedofalma yovelgvar xerxs
mxars
ani acxadebda, rom Tu samegrelos samTavro
mimarTa, raTa solomon II-isa da grigol da-
ruseTis qveSevrdomobaSi ar Sevidoda, maSin
dianis urTierToba daeZaba, maT Soris mtro-
imereTis mefisagan Tavis dasacavad mas osma-
167
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
leTis qveSevrdomobaSi Sesvla mouxdeboda. vis, romlis raodenoba 1.500 kaciT ganisaz-
2.. mzadeba samegrelos samTavros ruse- Rvreboda, daemzadebina 32.625 fuTi fqvili,
Tis imperiis qveSevrdomobaSi Sesasvlelad.
Sesasvlelad. garda amisa, unda daemzadebina furaJi (qeri
saTxovari punqtebis SemuSaveba.
SemuSaveba. saqarTvelos da sxv.) cxenebisaTvis. damzadebaSi ar unda
mTavarsardali pavel cicianovi 1803 wlis yofiliyo Seferxeba. rusebi sursaTsa da fu-
17 marts aleqsandr I-saTvis gagzavnil mox- raJs Seisyiddnen winaswar SeTanxmebuli fa-
senebaSi samegrelos samTavros ruseTis im- siT;
periis qveSevrdomobaSi Sesvlas imperiisaT- 3. ruseTis jari samegrelos samTavros
vis metad sasargeblo saqmed miiCnevda. igi dasacavad ibrZolebda sisxlis ukanasknel
imperators swerda, rom samegrelos xel- wveTamde;
sayreli geografiuli mdebareoba aqvs, xolo 4. samegrelos samTavros mmarTveloba
sanaosnod vargisi mdinare rionisa da foTis rCeboda ucvlelad, mTavris Zalaufleba ar
portis daufleba ruseTisaTvis uaRresad izRudeboda garda imisa, rom mas sikvdiliT
xelsayreli iyo. cicianovi sagangebod aRniS- dasjis ufleba aRar eqneboda.
navda, rom samegrelo mdidari iyo gemTmSene- grigol dadianma daviT mamacaSvils
blobisaTvis saWiro xe-tyiT da sabadoebiT. TbilisSi gamoayola Tavisi karis moZRvari
saqarTvelos mTavarsardali miiCnevda, rom svimon asaTiani da aznauri giorgi gegenava.
gegenava.
samegrelos samTavros ruseTis qveSevrdo- samegrelos mTavris warmomadgenlebs Tan mo-
mobaSi SesvliT imperias saSualeba eZleoda hqondaT werili pavel cicianovTan. grigol
daufleboda mTel savaWro gzas Savi zRvidan dadiani cicianovs swerda: rogorc ki gavige
kaspiis zRvamde. miuxedavad imisa, rom cici- daviT mamacaSvilis samegreloSi axalcixis
anovma winaswar ar icoda, gaiziarebda Tu ara gziT gamomgzavrebis ambavi, maSinve gavemarTe
aleqsandr I mis Sexedulebas, grigol dadi- baTumisaken, raTa gzaSi Sevxvedrodi Tqvens
ani mainc daaimeda da Tan urCia Tavi Seeka- warmomadgenelso. Sexvedra ar Semdgara
vebina qveSevrdomobaSi Sesvlis Taobaze os- imis gamo, rom imereTis mefes dauswria da
maleTTan molaparakebisagan. 1803 wlis 23 daviT mamacaSvili osmaleTis sazRvarzeve
maiss aleqsandr I-ma xeli moawera reskripts daupatimrebia, Tumca Semdeg gauTavisufle-
cicianovisadmi. imperatori Tanaxma iyo same- bia. grigol dadiani bodiSs uxdida cicianovs
grelos samTavro mfarvelobaSi mieRo. miiRo imis gamo, rom daviT mamacaSvilis dapatimre-
Tu ara reskripti cicianovma, aznauri daviT bam saSualeba ar misca dauyovnebliv epasuxa
mamacaSvili samegrelos samTavroSi gagza- saqarTvelos mTavarsardlis SeTavazebaze.
vna. daviT mamacaSvili samegreloSi axalcix- grigol dadianis werili cicianovisadmi 1803
is gavliT gaemgzavra, radgan imereTis mefe wlis 21 agvistoTia daTariRebuli. samegre-
solomon II cicianovis warmomadgenels same- los mTavari Tanaxma iyo cicianovis mier
greloSi Casvlis uflebas ar miscemda. da- SemuSavebuli pirobebiT Sesuliyo ruseTis
viT mamacaSvilma grigol dadians warudgina imperiis qveSevrdomobaSi. aseve mzad iyo
cicianovis mier dawerili proeqti, romelic sursaTi da furaJi daemzadebina ruseTis ja-
safuZvlad unda dasdeboda samegrelos risaTvis. sursaTisa da furaJis damzadebaze
mTavris Txovnas ruseTis imperiis qveSevrdo- Tanxmobis Semdeg grigol dadiani cicianovs
mobaSi SesvlasTan dakavSirebiT. cicianovis acnobebda, rom xorbali da qeri bevri iyo
proeqti aseTi Sinaarsisa iyo: leCxumsa da svaneTSi, samegreloSi mxolod
1. samegrelos mTavar grigol dadians Romi da simindi mohyavdaT. samegrelos mTa-
TbilisSi kavkasiis mTavarsardal pavel cici- vari saqarTvelos mTavarsardals hpirde-
anovTan unda gaegzavna Tavisi sruluflebi- boda, rom rusis jars ar moaklebda xorcsa
ani warmomadgeneli. warmomadgenels ufleba da Rvinos. grigol dadiani Tanaxma iyo uari
unda hqonoda ewarmoebina molaparakeba da eTqva sikvdiliT dasjis uflebaze, magram
xeli moewera samegrelos samTavros ruseTis cicianovs ekiTxeboda, Tu ra sasjeli unda
imperiis qveSevrdomobaSi SesvlasTan daka- daedoT kacis mkvlelebisaTvis, RvTis mg-
vSirebul dokumentebze, xolo samegrelos mobelebisaTvis, adamianebiT movaWreTaTvis
mTavars es dokumentebi unda daedasturebina; da qurdebisaTvis. cicianovisaTvis werilis
2. samegrelos mTavars valdebuleba unda gamogzavnidan male grigol dadianma mas ac-
aeRo samegreloSi Sesuli ruseTis jarisaT- noba, rom surda TbilisSi mZevlad gamoeg-
168
vaxtang guruli
169
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
tors sTxovda aziaSi damkvidrebuli wesis ulma dedofalma Seityo, rom qarTlisa da
Tanaxmad qveSevrdomobaSi miRebis Semdeg imereTis sazRvarze, suramSi
suramSi,, idga kavka-
misTvis eboZebina xmali da droSa. siis grenaderTa polkis erT-erTi aseuli.
1804 wlis 4 ivliss ruseTis imperatorma ltolvilma dedofalma aseulis meTaurs
aleqsandr I-ma samegrelos mTavar grigol werili gaugzavna da daxmareba sTxova. aseu-
dadians uboZa sigeli, romelic adasturebda lis meTaurma dedofal anas werili polkis
samTavros Sesvlas ruseTis imperiis qveSevr- meTaurs general-maior sergei tuCkovs miawv-
domobaSi. dina, xolo am ukanasknelma werili qarTl-
samegrelos samTavros Sesvla ruseTis kaxeTSi ganlagebul ruseTis jaris meTaurs
imperiis qveSevrdomobaSi imereTis mefis general-maior ivan lazarevs aCvena. ivan laz-
solomon II-is marcxs warmoadgenda. 1803-1804 arevma imereTis dedoflisTvis TavSesafris
wlebisaTvis imereTis samefo da samegrelos micema ver gabeda da gadawyvita Seqmnili vi-
samTavro omis mdgomareobaSi imyofebodnen. Tareba kavkasiis xazis mTavarsardal gener-
amieridan imereTis mefis mier omis gagrZeleba al-leitenant karl knorringisaTvis gaecno.
samegrelos mTavris winaaRmdeg niSnavda oms saqmis aseTi gaWianureba dedofal anas xels
ruseTis imperatoris winaaRmdeg. solomon II ar aZlevda, radgan man kargad uwyoda, rom
unda Segueboda im faqts, rom leCxumisaTvis solomon II-s misi dapatimrebis brZaneba
omi misi marcxiT dasruldeboda. hqonda gacemuli da arsebobda realuri sa-
SiSroeba suramis axlos tyeSi TavSefare-
buli dedofali mdevrebs epovaT. ivan laza-
§2. imereTis samefos Sesvla ruseTis imperiis revisagan uaryofiTi pasuxis miRebis Semdeg
qveSevrdomobaSi tuCkovma dedoflis gadarCena Tavis Tavze
aiRo. viTomda grenaderTa polkis sabrZo-
1784 wels gardaicvala imereTis mefe
lo mzadyofnis Semowmebis mizniT generali
solomon I. imereTis taxtisaTvis brZola-
gorsa da suramSi gaemgzavra. suramSi Casul
Si Tavdapirvelad upiratesoba moipova da
tuCkovs grenaderTa polkis aseulis meTau-
imereTis mefe gaxda daviT giorgis Ze Ze.. xan-
rma acnoba, Tu konkretulad sad afarebda
grZlivi da daZabuli Sinadapirispirebis Sem-
Tavs dedofali ana. gairkva, rom dedoflis
deg samefo taxtze avida erekle II-is SviliS-
TavSesafridan sul axlos kazakTa piketi iyo
vili daviT arCilis Ze, romelic solomon
ganlagebuli. tuCkovi winaswar moelaparaka
II-is saxeliT mefobda. imereTis samefoSi Si-
kazakTa piketis meTaurs, romelsac gener-
napolitikuri viTareba Zalze daZabuli iyo,
lisaTvis unda ecnobebina, rom viTomda ka-
ramac saSualeba misca ruseTs samefos saSin-
zakTa piketze Tavdasxmas apirebda lekTa
ao saqmeebSi Careuliyo.
razmi. tuCkovma sabrZolo gangaSi gamoacxa-
1. viTareba imereTis samefoSi XIX sauku-
da da kazakTa piketis dasaxmareblad ufrosi
nis damdegs. ruseTis Careva samefos saSinao
oficris meTaurobiT 50 grenaderi gagzavna.
saqmeebSi. aleqsandr sokolovis misia imer-
imavdroulad tuCkovma ana dedofals ac-
eTSi. solomon II-s, rogorc zemoT aRvniSneT,
noba, rom grenaderTa razmis meTaurTan ga-
taxtis memkvidre vaJi ar hyavda, taxtis mem-
mocxadebuliyo da iqve darCeniliyo. male
kvidred iTvleboda misi winamorbedi mefis,
grenaderTa razmis meTaurma ana dedofali
daviT giorgis Zis, vaJi konstantine
konstantine.. taxtze
general-maior sergei tuCkovs warudgina,
asvlis Semdeg solomon II-s eWvi gauCnda, rom
romelmac igi TbilisSi gaagzavna. ivan laza-
daviT giorgis Zis meuRle, qvrivi dedofali
revma imperatoris Tanxmobis miRebis Semdeg
ana(orbeliani) da misi momxre Tavadebi Se-
dedofali ana Tbilisidan peterburgSi gais-
ecdebodnen taxtze konstantine batoniSvi-
tumra.
lis ayvanas. 1793 wels solomon II-m mcirew-
dedofali anna peterburgSi 1802 wlis
lovani konstantine batoniSvili Seapyrobina
damdegs Cavida. dedofalma aleqsandr I-s
da muxuris cixeSi gamoketa. imereTis mefe
mimarTa da tyveobaSi myofi mcirewlovani
dedofal anas da misi momxre Tavadebis mxri-
Svilis gaTavisuflebaSi Semweoba sTxova. im-
dan safrTxes eloda, ris gamoc misi dapatim-
peratoris davalebiT kolegiis mrCeveli ale-
reba gadawyvita. 1801 wels dedofalma anam
qsandr sokolovi imereTSi solomon mefesTan
gaqceva moaxerxa. erTxans igi tyeebsa da
Sesaxvedrad gaemgzavra. sokolovs Tan mi-
mTebSi imaleboda. lixis qeds moaxloeb-
170
vaxtang guruli
solomon II
171
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
172
vaxtang guruli
173
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
moin II-is werili aleqsandr I-dmi. mefe im- rom konstantine batoniSvilis sicocxles
perators swerda, rom konstantine batoniS- safrTxe ar emuqreboda. 1803 wlis 9 aprils
vilis cixidan gaTavisuflebis safuZvels ver cicianovi aleqsandr I-s moaxsenebda, rom
xedavda. solomon II imperators hpirdeboda, igi saidumlod daukavSirda Tavad qaixosro
rom konstantine batoniSvils iSvilebda da wereTels da batoniSvilis gaTavisuflebaSi
taxtis memkvidred gamoacxadebda, Tu amis Semweoba sTxova. xangrZlivi molaparakebis
Semdeg ruseTis imperatori moisurvebda ba- Semdeg qaixosro wereTeli 5.000 maneTis
toniSvilis peterburgSi gawvevas, misi sur- sanacvlod cicianovs konstantine batoniS-
vili dauyovneblad Sesruldeboda. 9 agvis- vilis gaTavisuflebas dahpirebia. Tavads
tos saRamos sokolovi mefesTan miiwvies. imis pirobac daudia, rom imereTis samefoSi
mefem rus moxeles moubodiSa, rom ruseTis TavSefarebul iulon da farnavaz batoniS-
imperatoris Txovnas ver asrulebda. soko- vilebs ruseTis xelisuflebas gadascemda.
lovma mefes sTxova, rom gafrTxileboda rogorc Cans, cicianovi daeWvda qaixosro
konstantine batoniSvilis janmrTelobas da wereTlis SesaZleblobebSi, ris gamoc Ta-
imedi gamoTqva, rom solomon II aleqsandr I-is vads aseTi piroba wauyena: im SemTxvevaSi, Tu
Txovnas samomavlod mainc Seasrulebda. qaixosro wereTeli konstantine batoniSvils
1802 wlis 10 agvistos solomon II grigol gaaTavisuflebda, magram ver SeZlebda iulon
dadianis winaaRmdeg salaSqrod daiZra. Ta- da farnavaz batoniSvilebis ruseTis xelisu-
vadi zurab wereTeli mefem sokolovis ga- flebisaTvis gadacemas, igi dapirebuli 5 000
sacileblad datova. 10 agvistosve sokolovi maneTis nacvlad mxolod mesameds miiRebda.
TbilisSi gamoemgzavra. zurab wereTelma qaixosro wereTelTan saidumlo mo-
cxenosanTa askacian razmTan erTad soko- laparakebis paralelurad pavel cicianovma
lovi ara marto qarTlis sazRvramde, aramed oficialuri molaparakeba daiwyo solomon
goramde moacila. gorSi sokolovi 15 agvis- II-Tan. generalma imereTSi miavlina saqarT-
tos Cavida. velos mTavarsardlis kancelariis mmarTve-
aleqsandr sokolovis misia warumate- li, sasamarTlo mrCeveli s. bronevski.
bronevski. ci-
blad damTavrda, konstantine batoniSvili cianovis 1803 wlis 30 aprilis miwerilobis
cixeSi rCeboda. 1802 wlis 6 dekembers peter- mixedviT, bronevskis solomon II-Tvis Semdegi
burgSi myof dedofal anas ruseTis imperiis moTxovnebi unda waeyenebina: 1. muxuris cixi-
kanclerma acnoba, rom solomon II apirebda dan konstantine batoniSvilis gaTavisufleba
konstantine batoniSvili eSvilebina da tax- da misi TbilisSi dedofal anasTan gamogzavna.
gamogzavna.
tis memkvidred gamoecxadebina. amis Semdeg Tu mefe batoniSvilis TbilisSi Ggamogzavnas
1803 wlis 23 ianvars dedofalma anam kvlav SeuZleblad miiCnevda, maSin gaTavisuflebis
mimarTa TxovniT ruseTis imperators. imper- Semdeg mas quTaisSi unda ecxovra; 2. iulon
atoris davalebiT, am Txovnis pasuxad kancl- da farnavaz batoniSvilebis ruseTis xelisu-
erma dedofal anas urCia TbilisSi dabruneb- flebisaTvis gadacema
gadacema.. Tu batoniSvilebi
uliyo da saqarTvelos mTavarsardal pavel nebayoflobiT ar Cabardebodnen ruseTis
cicianovTan gamocxadebuliyo, romelsac xelisuflebas, maSin bronevskis solomon
imperatorisagan 1803 wlis 23 Tebervlis II unda gamoeyenebina batoniSvilTa winaaR-
reskriptiT davalebuli hqonda konstantine mdeg. Tu saqme Zalis gamoyenebamde mivido-
batoniSvilis gaTavisufleba. dedofalma anam da, imereTis mefes unda uzrunveleyo Sepy-
TbilisSi dabrunebaze Tanxmoba ganacxada. robili batoniSvilebis qarTlis sazRvramde
2.. pavel cicianovis urTierToba solo- moyvana. sazRvarze bronevskis daxvdeboda
mon II-Tan. s. bronevskis misia imereTSi. saqarT- ruseTis jaris ori aseuli, romlis meTauri
velos mTavarsardali pavel cicianovi 1803 Caibarebda batoniSvilebs; 3. bronevskis unda
wlis 23 Tebervlis reskriptis miRebamdec gaerkvia, Tanaxma iyo Tu ara solomon II ru-
solomon II-is gverdis avliT cdilobda muxu- seTisaTvis misaRebi fasiT an saerTod ufasod
ris cixidan konstantine batoniSvilis gaTa- mieca gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe-tye
visuflebas. imereTis mefe saguldagulod (5.000 mori).
icavda mcirewlovan tyves, ris gamoc gener- konstantine batoniSvilis cixidan gaTa-
lis mcdelobebi marcxiT damTavrda. cicia- visufleba ar laxavda solomon II-is mefur
novi ar Cqarobda, radgan darwmunebuli iyo, Rirsebas. rac Seexeba pavel cicianovis
174
vaxtang guruli
175
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
aur maWavarians
maWavarians,, romelic s. bronevskis Ta- imereTis samefos qveSevrdomobaSi miRebas
visi misiis ganxorcielebaSi exmareboda, 100 siamovnebiT dasTanxmdeboda, magram mfarv-
maneTi uboZes, 100 maneTiT daajildoves azn- elobaSi miRebisagan Tavs Seikavebda. solo-
auri daviT mamacaSvilic.
mamacaSvilic. pavel cicianovisa mon lioniZe mefes arwmunebda, rom ruseTis
da qaixosro wereTlis saidumlo molapara- imperatoris mfarvelobas miaRwevda.
kebis Tanaxmad, am ukanasknelma jildod 1.066 pavel cicianovi 1803 wlis 12 ivniss
maneTi da 66 kapiki miiRo. konstantine ba- aleqsandr I-dmi gagzavnil moxsenebaSi aRniS-
toniSvilis samoslis SesaZenad daixarja 224 navda, rom imereTis samefos ruseTis qve-
maneTi da 94 kapiki, xolo misi xmali 150 ma- SevrdomobaSi miReba sasargeblo iqneboda
neTi dajda. imperiisaTvis. saqarTvelos mTavarsardali
konstantine batoniSvili TbilisSi 1803 ruseTis imperators Seaxsenebda, rom 30 wlis
wlis 30 maiss Camovida s. bronevskisa da sol- win quCuk-kainarjis traqtatiT (daido 1774
omon lioniZis TanxlebiT. solomon lioni- wels _ v. g.) ruseTma imereTis samefo, is-
Zem Tan Camoitana solomon II-is werili ale- eve, rogorc samegrelosa da guriis samTav-
qsandr I-dmi. imereTis mefis meore werili roebi, osmalTa batonobisagan gaaTavisufla,
pavel cicianovsac gadasces. solomon II saqa- osmaleTis xelSi darCa mxolod Savi zRvis
rTvelos mTavarsardals arwmunebda, rom man sanapiroze mdebare simagreebi. cicianovi im-
yvela Rone ixmara, raTa iulon da farnavaz perators imasac moaxsenebda, rom osmaleTs
batoniSvilebs imereTi daetovebinaT da ru- imereTis samefos mimarT aranairi samar-
seTis xelisuflebas Serigebodnen. imereTis Tliani pretenzia ar SeiZleboda hqonoda.
mefe cicianovs sTxovda, konstantine ba- solomon II-is 1803 wlis 28 maisis werilamde
toniSvilTan erTad solomon lioniZisaTvi- da cicianovis 1803 wlis 12 ivnisis moxsene-
sac mieca peterburgSi gamgzavrebis ufleba. bamdec ruseTis saimperatoro kari ukve se-
saqarTvelos mTavarsardalma moimizeza, rom riozulad dainteresebuli iyo imereTis
Tergze wyaldidobis Sedegad xidebi iyo samefoSi poziciebis mopovebiT. peterburgSi
dazianebuli, amitom konstantine batoniS- ukve icodnen, rom imereTis tyeebi mdidari
vilisa da solomon lioniZis peterburgSi iyo gemTmSeneblobisTvis aucilebeli sauke-
gamgzavreba 1803 wlis Semodgomamde gadai- Teso xarisxis masaliT, romlis gadatana
do. batoniSvilis peterburgSi gamgzavrebis quTaisidan Savi zRvis sanapiromde mdinare
gadadebas cicianovi imiTac xsnida, rom sul rioniT SeiZleboda. rioni SeiZleboda gamoy-
male peterburgidan TbilisSi dabrundeboda enebuliyo, rogorc mniSvnelovani savaWro
dedofali ana. imperatori ar daeTanxma ci- arteria evropasa da azias Soris. yovelive
cianovs da 1803 wlis 2 agvistos reskriptiT zemoTqmuls emateboda isic, rom Savi zRvis
konstantine batoniSvilis peterburgSi gag- sanapiro zolisa da simagreebis dauflebiT
zavna daavala. imperatori Tvlida, rom es osmaleTTan momaval dapirispirebaSi ruseTi
aucilebeli iyo imereTis mefis dasamSvide- seriozul upiratesobas moipovebda. ruseTis
blad da, amave dros, iqneboda solomon II-dmi saimperatoro karis dainteresebam xel-fexi
madlierebis gamoxatuleba. gauxsna cicianovs, man yoveli Rone ixmara,
3.. solomon lioniZis misia peterburgSi. raTa solomon lioniZis peterburgSi gamg-
solomon lioniZem TbilisSi Tan Camoitana zavreba daeCqarebina. imereTis mefis elCi
imereTis mefe solomon II-is werili ruse- peterburgSi 1803 wlis 5 agvistos Cavida da
Tis imperator aleqsandr I-dmi. werili 1803 aleqsandr I-s mfarvelobaSi SesvlasTan daka-
wlis 22 maiss iyo Sedgenili quTaisSi. cxa- vSirebiT solomon II-is pirobebi (saTxovari
dia, imereTis mefe mixvda, rom samegrelos punqtebi) warudgina.
samTavros ruseTis qveSevrdomobaSi Sesvlam solomon II ruseTis imperiis mfarvelo-
igi mZime mdgomareobaSi Caagdo. samegrelos baSi Sesvlis pirobebad ayenebda: 1. ruseTis
mTavris ukan ukve ruseTis imperatori idga, imperators yvela saxelmwifosaTvis unda
imereTis mefes ki aseTi mfarveli ar hyav- ecnobebina, rom imereTis samefos sazRvrebi
da. solomon II-s raRac unda eRona. bolos ucvleli darCeboda; 2. imereTSi imefebdnen
mefem gadawyvita, rom ruseTis imperatori- solomon II da misi STamomavloba; 3. Tu
saTvis mfarvelobaSi miReba eTxova. solomon solomon II-s vaJi ar eyoleboda, mis Semdeg
II-m, cxadia, icoda, rom ruseTis imperatori taxtze batoniSvili konstantine avidoda;
176
vaxtang guruli
177
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
178
vaxtang guruli
179
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
erwmuna. Sexvedris dasasruls lioniZem imedi vad amisa, imperatori cicianovs ubrZanebda
gamoTqva, rom Tu solomon II Tavis saqciels imereTis samefos dakavebis Semdeg jarebi
moinaniebda, ruseTis imperatori misdami samegrelos samTavroSi Seeyvana.
lmobierebas gamoiCenda. amasTan dakavSire- aleqsandr I-is 1803 wlis 26 oqtombris
biT tatiSCevma elCs ganucxada: ruseTis im- reskriptma, 1804 wlis ianvarSi ruseT-imere-
peratori imereTis mefes monaniebis saSu- Tis molaparakebis Sewyvetam da solomon li-
alebas miscems da gulwrfelad inaniebs Tu oniZis peterburgidan gamostumrebam cici-
ara igi Tavis saqciels, cxadad gamoCndeba im anovs xel-fexi gauxsna. generalma imereTis
molaparakebisas, romelic solomon II-sa da samefoSi jaris SeyvanisaTvis daiwyo mzadeba.
pavel cicianovs Soris unda gaimarToso. imereTis, xolo Semdeg samegrelos dasaka-
ruseTis imperiis kanclerma da sagareo veblad cicianovs, sul mcire, ori polki
saqmeTa ministrma aleqsandr voroncovma 1803 mainc sWirdeboda. saqarTvelos mTavarsar-
wlis 24 dekembers, jer kidev solomon lion- dali mZime mdgomareobaSi iyo, radgan ruse-
iZisa da tatiSCevis Sexvedramde, aleqsandr Tis jaris nawili ganjis saxanos winaaRmdeg
I-s Tavisi mosazreba warudgina imereTis same- gamiznuli eqspediciisaTvis sWirdeboda.
fos mfarvelobaSi miRebasTan dakavSirebiT. 5. molaparakeba qveSevrdomobis pirobe-
kancleri imperators urCevda, im SemTxvevaSi, bze. imereTis samefos ruseTis imperiis qve-
Tu imereTis mefe TxovniT mimarTavda qveSevr- SevrdomobaSi Sesvlis wina xanebSi samxreT
domobaSi Sesvlis Taobaze, Sesabamisi doku- kavkasiaSi mniSvnelovani movlena moxda. 1804
menti dauyovnebliv gaformebuliyo TbilisSi, wlis 3 ianvars pavel cicianovma SturmiT
Tumca ruseTis imperiis kanclerma da sagareo aiRo ganja. ruseTis jaris mier ganjis aRe-
saqmeTa ministrma kargad icoda, rom solo- bam Tavzari dasca iranis saxanoebs. ramdenime
mon II pozicias ar Seicvlida. amave azrisa xanma Tavisi warmomadgeneli gaugzavna cici-
iyo aleqsandr I-c. 1803 wlis 26 oqtombers anovs da mzadyofna gamoTqva ruseTis mTav-
aleqsandr I-ma xeli moawera reskripts pav- robis yvela survili aResrulebina. ciciano-
el cicianovisadmi. imperatori saqarTvelos vis mier ganjis dakavebam sagonebelSi Caagdo
mTavarsardals werda: 1. reskriptis miRebis imereTis mefe solomon II-c. kidev ufro mZime
Semdeg SearCie moxerxebuli dro da dai- mdgomareobaSi aRmoCnda mefe mas Semdeg, rac
kave quTaisi da imereTis samefos sxva mniS- gaigo, rom ruseTis jaris kavkasiis grenad-
vnelovani simagreebi; 2. solomon II-is mier erTa polki imereTis sazRvars uaxlovdebo-
Tavisi saqcielis gulwrfelad monaniebis da, xolo saqarTvelos mTavarsardali cicia-
SemTxvevaSic ki jariT imereTis samefos da- novi suramSi apirebda Casvlas. marTalia, ci-
kaveba mainc gaagrZele; 3. mosaxleobas amcne, cianovma suramSi Casvla ver moaxerxa, magram
rom ruseTis jaris Seyvana imereTSi ganapi- es ar aqarwylebda im saSiSroebas, rasac ru-
roba solomon II-is mier ruseTis imperiis qve- seTis jaris imereTis sazRvarTan miaxloeba
SevrdomobaSi Sesuli samegrelos mTavris Se- uqmnida solomon II-s. imereTis samefoSi mTeli
viwroebam. aleqsandr I cicianovs afrTxileb- ZalebiT amoqmedda pavel cicianovis dazverva.
da imereTis samefoSi ruseTis jaris Seyvana mzveravebi yoveldRiur cnobebs awvdidnen
unda iyos ara SurisZieba, aramed imis garan- generals. 1804 wlis 22 Tebervals cicianovi
ti, rom samefoSi moispoba SinaaSliloba da ruseTis imperiis kancler aleqsandr voron-
usamarTloba. imperatori saqarTvelos mTa- covs werda, imereTis mefe Zalze SeSinebu-
varsardals aseve afrTxilebda, rom solo- lia da eZebs iseT adamianebs, romlebic Cem-
mon II-is gadayenebam cixidan gaTavisuflebuli Tan urTierTobis mogvarebaSi daexmarebiano.
konstantine batoniSvilis momxreebs ar unda saqarTvelos mTavarsardali kanclers imasac
gauCinos imedi batoniSvilis gamefebasTan da- acnobebda, rom solomon II-is mcdelobas is
kavSirebiT. ar gamoxmaurebia da mis mier migzavnili ada-
marTalia, samegrelos mTavari grigol mianebi ar miuRia. cicianovi mxolod Tavis
dadiani ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Zvel nacnob Tavad qaixosro wereTels dau-
Sesvlas iTxovda, magram aleqsandr I-is mier kavSirda da 1804 wlis 7 Tebervals sagangebo
1803 wlis 26 oqtombris reskriptis xelmow- weriliT mefesTan daaxloebul moxeles ac-
eris droisaTvis qveSevrdomobis aqti ofi- noba, rom aleqsandr I-ma imereTis samefos
cialurad gaformebuli ar yofila. miuxeda- jariT dakavebis brZaneba gasca. cxadia, ci-
180
vaxtang guruli
181
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
182
vaxtang guruli
183
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
bas ver gebuloben, Tu ar ixmares sityvebi 15. taxtis memkvidre, ufliswuli kon-
„mona
mona“da
“da „monoba
„monoba“.
“. mTargmneli aRniSnavs, rom stantine daviTis Ze, solomon II-is gardacva-
amis gamo Seitana man teqstSi es akrZaluli lebamde darCeboda qarTl-kaxeTis terito-
sityvebi; riaze an ruseTSi, raTa mieRo taxtis memkvid-
2. imereTis samefoSi SenarCunebuli unda risaTvis saWiro ganaTleba;
yofiliyo samefo dinastia, rac ruseTis im- 16. ruseTis saqoneli, romelic gadioda
perators sigeliT unda daedasturebina; qarTl-kaxeTidan Savi zRvis navsadgurebisak-
3. sasamarTlo da sasjelis aRsrulebis en da piriqiT, ar unda dabegriliyo;
ufleba imereTis mefis gamgeblobaSi rCebo- 17. ikrZaleboda mosaxleobis gadasvla
da; imereTis samefodan qarTl-kaxeTSi da piriq-
4. imereTis samefoSi ganlagdeboda ru- iT.
seTis jari, romelic daicavda qveyanas gar- solomon II-m saTxovari punqtebis ro-
eSe mtrisagan da uzrunvelyofda Sinagan wes- gorc qarTul dedans, ise mis rusul Targmans
rigs; yoveli punqtis Semdeg cal-calke moawera
5. imereTis samefoSi wiaRiseulis axali xeli, xolo saTxovari punqtebis dasasruls
sabados damuSavebiT miRebuli Semosavlis kidev erTxel dausva xelrTva, e.i. erT do-
nawili ruseTis imperiis xazinaSi unda Sesu- kumentze mefem 18-jer moawera xeli, qarTul
liyo; dedansa da rusul Targmanze erTad ki _ 36-
6. Tu imereTis samefoSi axali qalaqi jer. qarTul dedanze solomon II ase awerda
daarsdeboda, ruseTis imperiis xazina am qa- xels: `mefe imereTisa solomon“, xolo ru-
laqidan iseve miiRebda gadasaxads, rogorc _„Царь Имеретинский Соломон
sul Targmanze _„Царь Соломон~.
~.
iRebda ruseTis sxva qalaqebisgan; es pavel cicianovis principuli moTxovna
7. imereTis mefe ruseTis xelisuflebas iyo. mefis titulaturaSi ar unda asaxuliyo,
unda damorCileboda, rogorc qveSevrdomi rom igi samegrelosa da leCxumis mflobeli
(„...как верноподданный раб~);
раб ); iyo.
8. ruseTis jarisaTvis imereTis mefes ficis teqstsa da saTxovar punqtebze
unda aego Senobebi (yazarmebi) da uzrunve- solomon II-s unda daesva samefo beWedi. im
leyo maTi gaTboba; dRes mefem ukanasknelad scada gabrZoleba
9. imereTis mefes ruseTis jari unda mo- da Seecada orive dokumentze daesva winas-
emaragebina sursaTiTa da furaJiT misaReb war damzadebuli yalbi samefo beWedi, raTa
fasad; xelsayrel momentSi ganecxadebina, rom do-
10. Tu imereTis samefoSi wiaRiseulis kumentebi nayalbevi iyo. solomon II-is ganz-
axali sabados damuSaveba daiwyeboda, daqi- raxva Sinagamcemis meSveobiT cnobili gaxda
ravebuli muSebisaTvis xelfasi unda aenaz- cicianovisaTvis. mTavarsardalma informa-
RaurebinaT ruseTis Sesabamisi uwyebis mier tori ar gasca, mefes ki ganucxada: saTxovar
dadgenili normis mixedviT; punqtebze erTi xelmowera da erTi beWedi
11. imereTis samefodan ruseTi ufasod sakmarisi ar aris, amitom yovel punqts, ro-
gaitanda gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe- gorc qarTulad, ise rusulad, cal-calke
tyes; unda moawero xelio. generlis moTxovniT,
12. samegrelos samTavros mimarT imere- xelmoweras igi piradad unda daswreboda. ase
Tis mefes araviTari pretenzia ar unda rom, solomon II samomavlod ficis teqstisa
hqonoda; imereTis mefes samegrelos mTavri- da saTxovari punqtebis namdvilobas eWvqveS
saTvis unda daebrunebina omis dros dakave- ver daayenebda, radgan ficis teqstze erTx-
buli leCxumis cixeebi da leCxumSi ayvanili el, xolo saTxovar punqtebze 36-jer hqonda
tyveebi; xeli mowerili.
13. imereTis mefes unda moewesrigebi- ruseTis imperatoris erTgulebaze fi-
na da daecva quTaisidan vaxanis cixemde da cis dadebis Semdeg solomon II-s gadaeca wm.
quTaisidan foTisa da samegrelosaken mima- aleqsandr nevelis ordeni da cicianovis
vali gzebi; saidumlo werili. saqarTvelos mTavarsar-
14. solomon II-is taxtis memkvidris dali imereTis mefes afrTxilebda, rom
ufliswul konstantine daviTis ZisaTvis unda omis dros dakavebuli leCxumis cixeebi mis
mieca Semosavali saufliswulo mamulidan; mflobelobaSi darCeboda manam, sanam ruse-
184
vaxtang guruli
Tis xelisufleba solomon II-is mier leCxu- yovelnairad ecdeboda samxedro muqaris pi-
mis flobis damadasturebel dokumentebs ar robebSi iZulebiT xelmowerili saTxovari
Seiswavlida da Tavis msjavrs ar gamoitanda. punqtebi ar Seesrulebina.
mefis damSvidebis mizniT cicianovi werda:
Tu solomon II konstantine batoniSvils tax-
tis memkvidred ar gamoacxadebda, maSin ba-
toniSvilis mamuli imereTis mefis sakuTre- §3. guriis samTavros Sesvla ruseTis imperiis
baSi gadavidoda. qveSevrdomobaSi
1804 wlis 25 aprils sofel elaznaurSi
pavel cicianovma ruseTis imperatorisadmi guriis samTavro de iure imereTis same-
warsadgeni moxseneba dawera. moxsenebidan foSi Sedioda da imereTis mefe samTavros
irkveva, rom molaparakebisa da qveSevrdo- umaRles xelisuflad iTvleboda. miuxeda-
mobis Taobaze dokumentebis gaformebis Sem- vad amisa, guriis mTavrebi xSirad eurCebod-
deg imereTis mefem yvelani daiTxova, kara- nen imereTis mefes, Tumca solomon II-isa da
vSi darCnen mefe da saqarTvelos mTavarsar- guriis mTavrebis urTierToba ise ar daZab-
dali. darCnen Tu ara martoni, solomon II-m ula, rogorc solomon II-isa da grigol da-
pavel cicianovs sTxova, jvarze daficebiT dianisa.
daedasturebina, rom sicocxlis bolomde 1. guriis samTavro XVIII saukunis bolosa
imereTis mefed darCeboda. moxsenebidan ar da XIX saukunis damdegs
damdegs.. XVIII saukunis miwu-
dgindeba, daifica Tu ara saqarTvelos mTa- ruli da XIX saukunis damdegi guriis samTav-
varsardalma, cicianovi mxolod aRniSnavs, roSi Zlieri SinaaSlilobiT aRiniSna. 1792
rom man mefes aRuTqva, qveSevrdomobis Tao- wels gardaicvala mTavari svimon III guri-
baze yvela piroba zustad iqneboda daculi. eli.. taxtis memkvidre mamia sul sami wlisa
eli
uSualod gamomgzavrebis win solomon II-m ci- iyo, riTac isargebla misma biZam vaxtangma
cianovs hkiTxa: eqneboda Tu ara ufleba qve- da mTavris taxti daikava. svimon guriels
Sevrdomobis Taobaze saTxovari punqtebidan vaxtangis garda kidev hyavda vaJi qaixosro
qaixosro,,
raime amoeRo an daematebina. cxadia, saqarT- romelic berad iyo aRkvecili gelaTis mon-
velos mTavarsardalma amaze uari ganacxada. asterSi da Semoqmedis eparqiis episkoposad
solomon II-m da grigol dadianma pavel kurTxevisaTvis amzadebdnen. vaxtang guri-
cicianovs peterburgSi ruseTis imperator- eli ver gamodga kargi mmarTveli, rac maSinve
Tan deputaciis gagzavnis nebarTva sTxoves. daetyo samTavros. amitom iyo, rom qaixosro
saqarTvelos mTavarsardalma aleqsandr I- gurielma uari Tqva sasuliero karieraze
gan Tanxmoba miiRo. imperatori nebas rTavda da guriaSi dabrunda. 1797 wels qaixosrom
imereTidan xuTi da samegrelos samTavrodan taxtidan gadaayena vaxtangi da svimon guri-
ori deputati Casuliyo peterburgSi. imere- elis qvrivis, dedofal mariamis, TanxmobiT
Tis mefem deputatebad SearCia Tavadebi: arasrulwlovani mamia svimonis Ze gurielis
zurab wereTeli
wereTeli,, qaixosro wereTeli
wereTeli,, sexnia regenti gaxda. qaixosro gurielma Semoqme-
wulukiZe,, solomon lioniZe da quTaTeli
wulukiZe dis cixe gaamagra da Tavis rezidenciad aq-
mitropoliti dosiTeozi
dosiTeozi.. deputacia peter- cia. mTavris taxtidan gadayenebulma vaxtang
burgSi 1804 wlis Semodgomaze unda Casuli- gurielma Tavis colisZmas, Tavad dimitri
yo. orbelians,, sTxova qarTl-kaxeTis samefos
orbelians
1804 wlis 4 ivliss ruseTis imperator- dedofal darejanTan eSuamdgomla, raTa am
ma aleqsandr I-ma imereTis mefe solomon II-s ukanasknels imereTis mefe solomon II-Tvis
uboZa sigeli, romelic adasturebda imere- vaxtang gurielis taxtze dabruneba eTxova.
Tis samefos Sesvlas ruseTis imperiis qve- Txovnam Sedegi ar gamoiRo,
SevrdomobaSi..
SevrdomobaSi qaixosro gurieli ganaTlebuli da bevri
imereTis samefos Sesvla ruseTis im- RirsebiT Semkuli adamiani iyo. svimon guri-
periis qveSevrdomobaSi solomon II-is nebis eli sicocxlis bolo xanebSi avadmyofobda,
sawinaaRmdegod moxda. ruseTis saimperatoro ris gamoc samTavroSi Sinagani wesrigi moiS-
karma kargad isargebla Seqmnili viTarebiT da ala. warmoudgeneli masStabebi miiRo tyvis
imereTis mefe aiZula ruseTis qveSevrdomoba syidvam.. tyved gayidvisagan rom Tavi daexsna,
syidvam
mieRo. imTaviTve cxadi iyo, rom solomon II mosaxleoba imereTis samefosa da samegre-
185
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
los samTavroSi garboda. qaixosro gurielma seTis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvla imere-
energiuli zomebi gaatara tyveTa syidvis Tis samefosagan damoukideblad ar momxdari-
akrZalvis mizniT. arasrulwlovani mTavris, yo. solomon II-m cicianovs ganucxada: „guria
mamia V gurielis, saxeliT Sedgenil dokumen- damokidebul ars imereTsa zeda.“ cicianovma
tSi aRniSnulia: „guriaSi didaT tyvis gan- mefis gancxdebis Tavis sasargeblod gamoy-
syidva iyo da mermeT Cven vinebeT da imerni eneba scada. ruseTis xelisuflebas saqme
da gurielni samRvdeloni da saeroni erTad mTavris taxtisaTvis mebrZolma vaxtang gu-
SevkrbiT da kreba vqeniT da tyvis syidva ga- rielma gauadvila. 1804 wlis 3 ianvars vax-
davagdeT.“ qaixosro gurielma krebis dad- tang gurielma werili miswera cicianovs
genileba didi sisastikiT gaatara cxovre- da ruseTis qveSevrdomobaSi miReba iTxova.
baSi. tyvis msyidvelebs sajarod wvavdnen mTavris taxtis maZiebeli werda: Savi zRvis
koconze, ar indobdnen arc didgvarovansa navmisadgomebis (sefa, grigoleTi) mflobeli
da arc mdabios. qaixosro gurielma aRkveTa Tavadi nakaSiZeebi me memxrobian da Tu ru-
mTavris moxeleTa TviTneboba. seTi am navmisadgomebs SeiZens, did sarge-
2.. guriis samTavros Sesvla ruseTis im- blobas naxavso. imxanad Tavadi nakaSiZeebi
periis qveSevrdomobaSi.
qveSevrdomobaSi. qaixosro guriels marTlac vaxtang guriels uWerdnen mxars.
gansakuTrebuli Znelbedobis Jams mouxda amis mizezi ki is iyo, rom qaixosro gurieli
samTavros marTva. samegrelos samTavrosa da cols, nakaSiZis qals, gaeyara da guriis eri-
imereTis samefos ruseTis imperiis qveSevr- sTavTa sajavaxos Stos daumoyvrda _ colad
domobaSi Sesvlis Semdeg osmaleTi yovelnai- SeirTo qaixosro erisTavis asuli elisabedi
elisabedi..
rad cdilobda, guriis samTavro ruseTis gav- cxadia, vaxtang gurielsa da Tavad nakaSiZee-
lenis sferod ar qceuliyo. osmaleTi kargad bs ufleba ar hqondaT samTavros saxeliT
iyenebda samTavroSi mimdinare SinaaSlilo- ruseTis xelisuflebisaTvis qveSevrdomobaSi
bas. ar cxreboda qaixisros mier taxtidan ga- Sesvla eTxovaT, magram cicianovi Seqmnil vi-
dayenebuli vaxtang gurieli. vaxtangi Tavisi TarebaSi amas yuradRebas ar aqcevda. marTa-
mcirewlovani Zmis, levanis
levanis,, meurve iyo. levan lia, saqarTvelos mTavarsardals saqmisaTvis
gurieli srulwlovani gaxda, magram vaxtang- msvleloba ar miucia, magram vaxtang guri-
ma mamuli ar daubruna. Zmebs Soris daundo- elisa da Tavad nakaSiZeebisaTvis uaric ar
beli brZola daiwyo. vaxtangma levanis azn- uTqvams da maTi werilic TavisTan daitova.
auri bereJiani Seaguliana, romelmac aWari- qaixosro gurieli mixvda, rom guriis sam-
dan razmi gadmoiyvana da levanis mamulebi Tavros ruseTis qveSevrdomobaSi Sesvla
aaoxra. amis Semdeg vaxtangma sajavaxos TemSi SeiZleboda mis gareSe gadawyvetiliyo. ami-
laSqari Sekriba da levans mTeli mamuli tom iyo, rom qaixosrom mTavris, mamia V guri-
waarTva. qaixosrom da levanma moilaparakes elis,, saxeliT oficialurad iTxova ruseTis
elis
da vaxtangis Sepyroba moaxerxes. vaxtang gu- imperiis qveSevrdomobaSi Sesvla. es Txovna
riels solomon II gamoesarCla da qaixosro cicianovma kargad gamoiyena da 1804 wlis 25
iZulebuli gaxda Zma cixidan gaeTavisufle- aprils sofel elaznaurSi ruseTis imperiis
bina. vaxtangi axalcixeSi gaiqca. qaixosrom qveSevrdomobaSi imereTis samefos SesvlasTan
axalcixis faSa selim ximSiaSvils vaxtangi dakavSirebiT gaformebuli dokumentis mixed-
Seapyrobina, magram 1804 wlis dasawyisSi viT, guriis samTavro, rogorc imereTis same-
pavel cicianovisa da solomon II-is Txovnis fos nawili, ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
Semdeg selimma vaxtangi gaaTavisufla. vax- Sesulad gamocxadda. cicianovma elaznauris
tang gurieli jer TbilisSi cicianovs eaxla, molaparakebaze pirdapir ganacxada: guriis
xolo Semdeg _ solomon II-s. imereTis mefem samTavro imereTis samefos nawilia, ris ga-
qaixosro gurieli aiZula, vaxtangisaTvis sa- moc masTan calke aqtis gaformeba saWiro
batoniSvilo yma-mamuli mieca. aRar ariso. 1804 wlis 29 maiss cicianovma
ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Ses- mamia V guriels oficialurad acnoba, rom
vlis Taobaze solomon II-sa da pavel cici- guriis samTavro, rogorc imereTis samefos
anovs Soris xangrZlivi molaparakebis pro- nawili, ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
cesSi imereTis mefe iTxovda, rom ruseTs iyo Sesuli.
samegrelosa da guriis mTavrebi imereTis me- guriis samTavros Sesvla ruseTis imperi-
fis qveSevrdomebad ecno da samTavroebis ru- is SemadgenlobaSi, rogorc zemoT aRvniSneT,
186
vaxtang guruli
187
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
marebis aRmoCenis brZaneba gasca. imave Sinaar- giorgi ServaSiZe, afxazeTis mTavris
sis werili 1808 wlis 14 ivliss nikolai ru- „Sjulieri memkvidre da mpyrobeli afxaze-
miancevma samegrelos samTavroSi ganlagebul Tisa“, ruseTis imperators sTxovda:
ruseTis jaris meTaur general-maior ion 1. afxazeTis samTavros qveSevrdomobaSi
rikhofsac gaugzavna. gudoviCma sefer ali miRebas („Sevekrav da Semoval monad da msaxu-
bei ServaSiZes ruseTis imperiis qveSevrdo- rad viTarca yma...“);
mobaSi Sesvlis Taobaze saTxovari punqtebis 2. amieridan afxazeTis mTavari da af-
oficialurad wardgena mosTxova. erT- xazeTis samTavro ruseTis imperatorma cnos
gulebis damtkicebis mizniT sefer ali beim qveSevrdomad („mkvidrad ymad da monad tax-
gudoviCs acnoba, rom mZevlad miscemda Tavis tisa...“);
ufros vaJs. gudoviCma samegrelos dedofal 3. afxazeTis mTavars mieces qveSevrdo-
ninos da samegreloSi ganlagebuli ruseTis mobis damadasturebeli dokumenti anu sige-
jaris meTaur general rikhofs neba darTo li („aRminiSnos me niSniTa, viTarca sxvani
sefer ali beis soxumis cixidan arslan beis mTavarni aRniSnuli arian saimperiosa taxti-
gandevnaSi daxmarebodnen. samegrelos sam- sadmi monad“);
Tavros jari afxazeTis teritoriaze Sevida 4. afxazeTis mTavars mieces taxtze mem-
da soxums miuaxlovda. imavdroulad soxums kvidreobis samudamod SenarCunebis damamt-
sami gemiT miuaxlovda foTis bei quCuk Serva- kicebeli sigeli („gardmomeces me memkvidre-
SiZe,, romelsac arslan beisaTvis daxmarebis
SiZe obisa Cemisa damamtkicebeli da damadginebe-
aRmoCena hqonda nabrZanebi. samegrelos jar- li gramata“);
ma gacilebiT mravalricxovan mowinaaRmde- 5. afxazeTis samTavroSi ganlagebuli
gesTan brZolaSi Cabmas Tavi aarida, daiwyo iqnas ruseTis jari („SeizRudos qveyana Cemi
molaparakeba. asrlan-beim, cxadia, soxumis mxedrobiTa... xelmwifisa Cvenisa imperatori-
cixis datovebaze uari ganacxada. samegrelos saTa“);
jari general rikhofis jaris mosvlas dae- 6. afxazeTis mTavari ruseTis impera-
loda da, roca es ukanaskneli ar gamoCnda, tors unda hyavdes iseTsave pativSi, rogor
ukan daixia. generalma rikhofma icoda, rom pativSic iyo mamamisi qeleS mehmed bei („dauk-
soxumis cixe kargad iyo gamagrebuli, gar- lebeli meqmnes me sargebloba da mowyaleba
nizons Zlieri artileria gaaCnda. 1808 wlis ra igi aqunda memkvidresa da mflobelsa af-
10 agvistos moxsenebaSi rikhofi gudoviCs xazeTisa qelaiS ahmad begs, mamasa Cemsa“);
sTavazobda, soxumis cixeze xmeleTidan ieri- 7. afxazeTis mTavari usasyidlod mis-
Si ar daewyoT da qalaqi zRvidan saartile- cemda ruseTs gemTmSeneblobisaTvis saWiro
rio cecxliT gadaewvaT. xe-tyes. samTavros teritoriaze aRmoCenili
1808 wlis 12 agvistos sefer ali bei oqrosa da vercxlis sabadoebidan miRebuli
ServaSiZem, romelmac qristianulad monaTv- Semosavlis nawili ruseTs gadaecemoda;
lis Semdeg miiRo saxeli giorgi
giorgi,, afxazeTis giorgi ServaSiZe ruseTis imperators
TavadebTan erTad xeli moawera ruseTis acnobebda, rom afxazeTis mTavrebi da maTi
imperatorisadmi „uqveSevrdomiles saTxov- qveSevrdomebi winaT qristianebi iyvnen („...wi-
els“.. sainteresoa am dokumentis Seqmnis is-
els“ naparni Cvenni qristianed berZniTave kanoni-
toria. „uqveSevrdomilesi saTxoveli“ dawer- Ta sjulisaTa“).
ilia „saTxovari punqtebis“ saxiT. misi Tavda- arslan beis momxreebi aSkarad sWar-
pirveli teqsti rusul enaze SeudgeniaT ru- bobdnen giorgi ServaSiZisas. afxazeTis mTa-
seTis imperiis sagareo saqmeTa saministroSi. vari iZulebuli gaxda, jer samegrelosaT-
Semdeg dokumenti uTargmniaT qarTulad da vis Seefarebina Tavi, xolo Semdeg quTaisSi
qarTulma teqstma miiRo originalis (dednis) gadasuliyo. movlenebis ganviTareba afxa-
mniSvneloba. qarTul teqstzea giorgi Ser- zeTSi damokidebuli iyo imaze, Tu rogor
vaSiZisa da Tavadebis xelmowera, dasmuli warimarTeboda 1806 wels dawyebuli ruseT-
aqvs mTavris beWedi. xelmoweris Semdeg „uq- osmaleTis omi, kerZod, brZolebi aRmosav-
veSevrdomilesi saTxovelis“ qarTuli dedani leT SavizRvispireTSi. 1808 wels redut-
xelmowerebiTa da beWdiT rusul TargmanTan kaleSi (yulevSi) Cavida general-maiori
erTad gaigzavna peterburgSi. saTxovari pun- dimitri orbeliani da foTidan mosalapara-
qtebi Semdegi Sinaarsisa iyo: keblad miiwvia foTis bei quCuk ServaSiZe
ServaSiZe..
188
vaxtang guruli
dimitri orbelians quCuk beis gadmobirebis oda imperatoris nebasTan, romelic sefer
imedi hqonda. Tu quCuk bei ruseTis qveSevr- ali beis afxazeTis momaval mTavrad moiaz-
domobaze uars ityoda, dimitri orbelians rebda. amitom iyo, rom 1809 wlis 17 ivniss
foTi moulodneli ieriSiT unda aeRo. foTs tormasovi general orbelians ubrZanebda,
ruseTisaTvis didi samxedro-strategiuli rom arslan beis winaaRmdeg yvela misi mteri
mniSvneloba hqonda. foTis navsadguriTa da gaeerTianebina da sefer ali beis daxmarebiT
rioniT SeiZleboda imereTSi, samegrelosa da igi soxumis cixidan gaeZevebina. osmalebma
guriaSi ganlagebuli jarebis Seuferxeblad Seityves arslan beis mier gagzavnili Txov-
momarageba. 1809 wlis 30 maisiT daTariRe- nis Sesaxeb da yovelnairad cdilobdnen Ta-
bul moxsenebaSi generali orbeliani kavka- vidan aecilebinaT movlenaTa maTTvis arasa-
siis xazis mTavarsardalsa da saqarTvelos surveli ganviTareba. Tu arslan bei ruseTis
mTavarsardal infanteriis general aleqsan- qveSevrdomobaSi Sesvlaze uars ityoda, os-
dr tormasovs moaxsenebda, rom quCuk beis malebi fulad jildos, mdidrul saCuqrebs
gadmobirebis mizniT man Tavi mouyara yve- da jariT daxmarebasac ki hpirdebodnen. ar-
las, visac ki naTesauri an sxva raime kavSiri slan beis mdgomareoba uimedo gaxada iman,
hqonda foTis beisTan: podpolkovnik Tavad rom 1809 wlis 15 noembers dimitri orbeli-
erisTavs, batoniSvil vaxtang guriels, Tavad anma foTis cixe aiRo.
manuCar ServaSiZes. Suamavlebi dimitri orbe- quTaisSi aleqsandr tormasovisagan
lianma foTSi gagzavna. ruseTis xelisufle- giorgi ServaSiZem Seityo, rom ruseTis im-
ba saCuqrebisaTvis fuls ar iSurebda. 1809 peratorma 1810 wlis 17 Tebervals misi
wlis 17 ivniss aleqsandr tormasovi dimitri saTxovari punqtebi daamtkica da afxazeTis
orbelians avalebda, rom quCuk beisaTvis mTavars qveSevrdomobaSi Sesvlis damadas-
saCuqrad gaegzavnaT: 1.000 maneTad Rirebuli turebeli sigeli da investitura gamoug-
mdidrulad morTuli xmali; kidev ori xmali, zavna. saqarTvelos mTavarsardalma giorgi
TiToeuli 100 maneTis Rirebulebis; 750 ma- ServaSiZes isic acnoba, rom imperatorma igi
neTad Rirebuli Zvirfasi TvlebiT morTuli wm. anas pirveli xarisxis ordeniT daajil-
xanjali; kidev ori xanjali, TiToeuli 80 ma- dova da 2.500 maneTis odenobis wliuri pensia
neTis Rirebulebisa; 3 oqros da 2 vercxlis dauniSna. 1810 wlis 7 ivliss imereTis droe-
medali. biTi mmarTveli fiodor simonoviCi saqarT-
quCuk beim rusebisagan saCuqrebi miiRo, velos mTavarsardals moaxsenebda, rom man
magram arslan beisTan urTierTobas ar wyvet- giorgi ServaSiZes urCia, saswrafod dab-
da. arslan bei darwmunda imaSi, rom xalxis runebuliyo afxazeTSi da ruseTis imperato-
risxvas ver gadaurCeboda, xolo quCuk beis ris sigeli, investitura da wm. anas ordeni
daxmareba mis mdgomareobas ver ixsnida. ar- swored iq mieRo. rogorc moxsebidan Cans,
slan bei iZulebuli gaxda, ruseTisaTvis qve- giorgi ServaSiZe amis winaaRmdegi ar iyo,
Sevdromoba eTxova. TxovnaSi aRniSnuli iyo, magram mas afiqrebda is, rom soxumis cix-
rom piradad arslan bei soxumis cixiTurT esa da praqtikulad, mTel afxazeTs arslan
iTxovda ruseTis qveSevrdomobaSi Sesvlas. bei flobda. arslan bei osmaleTis sulTnis
ruseTis xelisuflebam Txovna ar Seiwynara, mier afxazeTis mTavrad iyo damtkicebuli.
arslan beis qveSevrdomobaSi miReba ruseTs giorgi ServaSiZe varaudobda, rom afxazeTSi
saxels gautexda afxazeTis gavlenian xelis- mis dabrunebas samTavroSi osmaleTis jaris
ufalTa Soris. garda amisa, sefer ali beis SemoWra mohyveboda da igi iZulebuli gax-
ukve wardgenili hqonda qveSevrdomobaSi deboda, kvlav daetovebina samTavro. amitom
miRebis Taobaze saTxovari punqtebi. ruse- iyo, rom giorgi ServaSiZe ruseTis imperato-
Tis imperatori sefer ali bei ServaSiZis af- ris sigelis, investiturisa da wm. anas orde-
xazeTis mTavrad damtkicebas apirebda, xolo nis gadacemis ceremoniis gadadebas iTxovda
samTavros centrs soxumi warmoadgenda, manam, sanam ruseTis jari soxumis cixes ar
romelsac arslan bei droebiT flobda. amave daikavebda.
dros, aleqsandr tormasovi fiqrobda, rom 1810 wlis 9 ivliss ruseTis samxedro es-
arslan beis Txovnis gamoyeneba soxumis cixis kadra kapitan-leitenant p. a. dodtis meTau-
dasakaveblad xelsayreli iyo. saqarTvelos robiT naSuadRevis 3 saaTze soxums miuax-
mTavarsardlis gegma winaaRmegobaSi modi- lovda da eskadris yvela gemidan soxumis
189
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
cixes Zlieri saartilerio cecxli gauxsna. romelic mdinare enguris zemowelze mde-
ramdenime saaTSi cixis ambrazurebis umrav- bareobda _ Tavisufali svaneTi,
svaneTi, ramdenime
lesoba dangreuli iqna, xolo zarbaznebis sazogadoebad iyofoda da svaneTis mTavars
didi nawili_ mwyobridan gamoyvanili. soxu- ar emorCileboda. enguris qvemowelze (same-
mis cixeSi gamagrebuli osmalTa garnizoni grelos samTavros sazRvramde) mdebareobda
rusebis saartilerio cecxls ukve iSviaTad svaneTis samTavro _ sadadeSqeliano svaneTi
svaneTi,,
pasuxobda. ruseTis samxedro eskadris geme- romelsac dadeSqelianebis sagvareulos war-
bi mTeli Rame bombavdnen soxumis cixes. 10 momadgeneli mTavrebi ganagebdnen. XVIII sau-
ivlisis diliT soxumTan aseTi mdgomareoba kunis miwurulisaTvis svaneTis samTavroSi
iyo: cixis garnizoni praqtikulad aRar ibr- 51 sofeli Sedioda. svaneTis mTavarTan ka-
Zoda, rusebma CaZires reidze mdgari osmale- vSiris damyareba grigol dadianis meSveobiT
Tis yvela gemi, cixis didi nawili dangreuli jer kidev pavel cicianovma scada. 1804 wels
iyo, xolo qalaqSi xanZari mZvinvarebda. kapi- ruseT-iranis omis dawyebam cicianovs saSu-
tan-leitenantma p. a. dodtma soxumSi desanti aleba ar misca svaneTis samTavros ruseTis
gadasxa. 10 ivliss, 11 saaTze, ruseTis jarma qveSevrdomobaSi miRebisaTvis ezruna.
soxumi daikava. rusebs darCaT 60 zarbazani. XVIII saukunis miwuruls svaneTSi cioy
soxumSi Sevida me-4 sazRvao polkis 2 aseuli, dadeSqeliani (,,baba cioyi“) mTavrobda. mis
romelsac Semdeg belevskis polkis 1 aseuli Semdeg mTavris memkvidreebs Soris mtroba
daemata. arslan beim mTebs Seafara Tavi. Camovardnila. Tengiz dadeSqelians Tavi-
ruseTis jaris mier soxumis dakavebis si mowinaaRmdegeebi gaunadgurebia, magram
Semdeg ruseTis sardlobasTan gamocxaddnen cocxali gadarCenila misi umcrosi Zma Ta-
giorgi ServaSiZis Zmebi baTali bei da hasan Taryani.. TaTaryan dadeSqeliani imdenad ga-
Taryani
bei TavianT ojaxis wevrebsa da naTesavebTan Zlierebula, rom Tengiz dadeSqelianis xe-
erTad. soxumSi Sevida giorgi ServaSiZec 100 lisuflebas ar cnobda. svaneTis samTavro
rus qveiTTan erTad. 1810 wlis oqtomberSi faqtobrivad orad gaiyo. 51 soflidan Ten-
giorgi ServaSiZes gadaeca ruseTis qver- giz dadeSqelians 21 sofeli SeunarCunebia,
domobaSi Sesvlis sigeli da investitura TaTaryan dadeSqeliani 30 sofels flobda.
da igi oficialurad gamocxadda afxazeTis svaneTSi didxans SemorCa Zveli gva-
mTavrad. rovnul-Temuri wes-wyobilebisa da warmaT-
afxazeTis samTavros ruseTis imperiis uli sarwmuneobis naSTebi. svaneTs Crdilo-
qveSevrdomobaSi Sesvla iseT viTarebaSi mox- dasavleTidan didi xnidan osmaleTis gav-
da, rom ServaSiZeTa sagvareulosa da Tavadebis lenis qveS myofi da islamis aRmsarebeli
didi nawili proosmalur orientacias aRi- Crdilo kavkasiis xalxebi (balyarelebi,
arebda. ZalTa ganlageba samTavroSi aSkarad yaraCaelebi, yabardoelebi da Cerqezebi) es-
ruseTis saziano iyo, rac osmaleTma mxolod azRvreboda. aman ganapiroba svaneTSi isla-
imitom ver gamoiyena, rom ruseT-osmaleTis mis gavlenis gavrceleba, islami gavrcelda
omis (1806-1812) dros kavkasiis frontze br- dadeSqelianTa samTavro saxlSic. miuxedavad
Zolebi ruseTis gamarjvebebiT aRiniSna. aseT amisa, islami svanebis religiad arasdros
viTarebaSi afxazeTis samTavroSi simSvide qceula, meCeTebi da medreseebi svaneTSi ar
ruseTis QqveSevrdomobaSi SesvliTac ver dam- augiaT da miTumetes, SariaTis kanonebs iq
yardeboda, proosmalur da prorusul ZalTa aravin cnobda. svaneTi qristianul samTavrod
dapirispireba gagrZeldeboda. darCa, qristianuli kulturiTa da qristianu-
li RvTismsaxurebiT.
XIX saukunis 20-iani wlebidan ruseTi
kvlav dainteresda svaneTiT. es gamowveuli
§5. svaneTis samTavros (sadadeSqeliano svane-
iyo imiT, rom man Crdilo kavkasiaSi dapyrob-
Tis) Sesvla ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
iTi omebi daiwyo. Suamavlis rols svaneTsa
samegrelos samTavros ruseTis imperi- da ruseTs Soris samegrelos mTavari levan
is qveSevrdomobaSi Sesvlis Semdeg (1804 w.) V dadiani asrulebda. samegrelos mTavari am
mdinare cxeniwylis xeobaSi mdebare svaneTis SemTxvevaSi ZiriTadad Tavisi interesebidan
teritoria, sadadiano svaneTi,
svaneTi, ruseTis qve- gamomdinare moqmedebda. mas surda sadadiano
SevrdomobaSi aRmoCnda. svaneTis is nawili, svaneTis garda, sadadeSqeliano svaneTzec
190
vaxtang guruli
191
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
bis saqmeTa“ ganmgebloba daevala. saTxovar ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis dam-
punqtebSi igi ixsenieboda, rogorc `svaneTis adasturebeli sigelebi gadaecaT. marTalia,
erTi mflobelTagani“. cioy dadeSqelianis 1833-1834 wlebSi svaneTi ruseTis imperiis
memkvidreebs mTavris taxti unarCundebodaT. qveSevrdomobaSi Sevida, magram svaneTSi ru-
ruseTis xelisufleba TaTaryan dadeS- seTis jari ar Sesula da samTavroSi realu-
qelianis qveSevrdomobaSi miRebasac cdi- rad araferi Secvlila.
lobda, risTvisac aucilebeli iyo saTxovari 1831 welsa da 1834 wels jer samegrelos
punqtebis gaformeba. TaTaryan dadeSqeliani mTavris, levan V dadianis, xolo Semdeg kapi-
moiTxovda cioyi misTvis daeqvemdebarebinaT, tan Saxovskis meSveobiT, ruseTi Tavisufali
xolo mTeli svaneTis mTavrad aRiarebis Sem- svaneTis qveSevrdomobaSi miRebasac Seecada.
deg TaTaryani ruseTis imperiis qveSevrdo- svanebma rusebi dapirebebiT gamoistumres,
mobaSi samegrelos mTavris msgavsad mieRoT. magram ruseTis imperatoris xelisufleba ar
cxadia, es moTxovna ruseTis xelisuflebam aRiares da Tavisufal svaneTSi yvelaferi
ar daakmayofila. 1833 25 dekembers ruseTis Zveleburad darCa. Tavisufali svaneTis faq-
imperatorma nikoloz I-ma TaTaryan dadiSqe- tobrivi damorCileba ruseTma mxolod XIX
lianis `saTxovari punqtebi“ daamtkica. Ta- saukunis 70-ian wlebSi SeZlo.
Taryans igive uflebebi dautoves, rac cioy XIX saukunis 20-30-ian wlebSi svaneTis
dadiSqelians. ruseTis qveSevrdomobaSi Ses- samTavros qveSevrdomobaSi miReba-armiRebis
vlis Semdeg cioyica da TaTaryanic gaqris- sakiTxs saqarTveloSi ruseTis poziciebis
tiandnen. cioyma naTlobis saxelad miiRo ganmtkicebisaTvis gadamwyveti mniSvneloba
nikolozi,, TaTaryanma _ mixeili
nikolozi mixeili.. 1834 wlis ar hqonda. svaneTs ruseTis saimperatoro kari
seqtemberSi kapitan SaxovskisTan Sexvedri- Crdilo kavkasiaSi mimdinare omebSi erT-erT
sas ukmayofileba gamoTqves digor xanma da placdarmad ganixilavda, amitom iyo, rom
cioy dadiSqelianma. ruseTis xelisuflebas, rusebma svaneTSi jasris Seyvanisagan Tavi Sei-
cxadia, svaneTis samTavros gaerTianeba da kaves, riTac antirusuli ganwyobilebis ga-
mTavris xelisuflebis gaZliereba ar surda. Zliereba droebiT aiciles Tavidan.
1834 wels TaTaryan da cioy dadiSqelianebs
192
vaxtang guruli
§1. imereTis samefo da samegrelos samTavro navsadgomi foTi iyo. foTis navsadguris
ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlis dauflebis gareSe ruseTi ver gamoiyenebda
pirvel xanebSi (1803-1805 ww.) rionis sanaosno gzas, imereTidan ver gaitan-
da gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe-tyes. jer
imereTis samefos, samegrelosa da guri- kidev 1804 wlis 27 ivniss cicianovi aleqsan-
is samTavroebis Sesvla ruseTis imperiis qve- dr I-s werda: ruseTisaTvis foTs samegrelos
SevrdomobaSi ruseTis aRmosavluri politi- samTavroze ufro didi Rirebuleba aqvso.
kis seriozul gamarjvebas moaswavebda. isic ufro adre, 1804 wlis 20 marts ruseTis impe-
cxadi iyo, rom irani da osmaleTi advilad ar riis sagareo saqmeTa ministris moadgile ci-
Seurigdebodnen marcxs. cianovs swerda, rom andrei italinskis mcd-
1. foTis mniSvneloba ruseTisaTvis. fo- eloba osmaleTi foTis daTmobaze daeTanxme-
Tis navsadguris dauflebis mcdeloba. same- bina, jerjerobiT warumateblad mTavrdebao.
grelos samTavrosa da imereTSi poziciebis ruseTs SeeZlo foTis cixe da navsadguri
ganmtkicebam ruseTi daayena foTis navsad- brZoliTac daekavebina, magram iranTan mimdi-
guris dauflebis aucileblobis winaSe. am nare omis gamo osmaleTTan urTierTobis gam-
droisaTvis foTis cixeSi osmaleTis garni- wvavebas, omis dawyebas erideboda. aleqsandr
zoni idga, romelic rionis SesarTavs uwev- I cicianovs werda, rom foTis daufleba mx-
da kontrols. osmaleTis garnizoni ruseTs olod mSvidobiani gziT unda momxdariyo.
rionis sanaosno gzis gamoyenebis saSuale- foTi jer kidev osmaleTis xelSi imy-
bas ar aZlevda. garda amisa, foTis navsad- ofeboda, Tumca yirimidan foTis mimar-
guriT sistematurad sargeblobdnen tyvee- TulebiT proviantiT datvirTuli gemebis
biT movaWreebi. imereTSi, samegrelosa da gamogzavna ar wydeboda. imisaTvis, raTa fo-
guriaSi motacebuli adamianebi osmaleTSi Tis navsadguriT sargeblobis ufleba mo-
ZiriTadad swored foTis navsadguriT ga- epovebinaT, rusebma aseTi gegma SeimuSaves:
hyavdaT. 1804 wlis 12 noembers pavel cici- foTis akvatoriaSi Ria zRvaSi Ruza unda
anovma imereTis samefosa da samegrelos sam- CaeSva yirimidan momaval ruseTis gems; erTi
TavroSi mivlinebul rus moxele piotr lit- oficeri 50 jariskacis TanxlebiT viTomda
vinovs miswera, rom imereTisa da samegrelos saCuqrebis gadasacemad unda xleboda foTis
mosaxleobisaTvis ecnobebina Semdegi: tyvee- beis. oficers misTvis unda eTxova ufleba
biT movaWres sasjelad daedeboda cimbirSi provianti foTis navsadgurSi CamoetvirTaT
katorRul samuSaoze gagzavna. unda iTqvas, da Semdeg rionis sanaosno gziT imereTsa da
rom cicianovis muqaram sasurveli Sedegi ver samegreloSi gaegzavnaT; oficeri da 50 ja-
gamoiRo. riskaci Tanxmobis miRebis SemTxvevaSic fo-
ruseTis imperiis mxridan foTis navsad- Tis navsadgurSi unda darCeniliyvnen, viTom-
guris dauflebis mcdelobas mwvaved aRiq- da samegrelodan yirimSi gasagzavni tvirTis
vavda osmaleTi. 1804 wlis 15 noembers stam- molodinSi, aseve yirimidan samegreloSi
bolSi ruseTis elCis andrei italinskis mox- gamogzavnili tvirTis misRebad. ruseTis
senebis safuZvelze ruseTis imperiis sagareo sagareo saqmeTa saministroSi varaudobdnen,
saqmeTa ministri adam Cartoriski pavel ci- rom yirimidan samegreloSi da samegrelodan
cianovs acnobebda, rom Tu osmaleTi daTmo- yirimSi tvirTis gatarebaze foTis bei uars
baze ar wavidoda da foTis SenarCunebisTvis ar ityoda. marTalia, 1 oficeri da 50 jaris-
ibrZolebda, ruseTi imxanad farTomasStabi- kaci arc Tu ise did Zalas warmoadgenda, ma-
an omSi ver Caebmeboda. es saqarTvelos mTa- gram peterburgSi iTvaliswinebdnen imas, rom
varsardalmac kargad icoda, Tumca isic cxa- foTis cixeSi daaxloebiT amdenive osmalo
di iyo, rom foTis navsadguris dauflebis jariskaci idga. peterburgSi SemuSavebuli
gareSe samegrelosa da imereTSi ruseTis ja- iqna saTadarigo gegmac. pirveli gegmis waru-
ris proviantiT momarageba Zalze garTul- mateblobis SemTxvevaSi rusebs samegrelos
deboda. yirimidan daZruli ruseTis xomal- mTavar grigol dadianis Suamavlobis imedi
debisTvis Savi zRvis sanapiroze erTaderTi hqondaT. samegrelos mTavars unda moesyida
193
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
foTis bei da mTlianad garnizoni. garnizoni solomon II-s ganucxada, rom cicianovisagan
raRac mizeziT cixidan unda gasuliyo, ris mas davalebuli hqonda imereTis mefisa da
Semdegac cixes samegrelos mTavris jari samegrelos mTavris Serigeba. rusma moxelem
daikavebda. grigol dadiani rusebs ufro mefes isic acnoba, rom mcire amaliT igi
martiv gegmas sTavazobda: mas Semdeg, rac quTaisidan grigol dadianTan unda gamgzavre-
ruseTis jari samegrelos samTavros dai- buliyo. litvinovma solomon II-s cicianovis
kavebda, ieriSiT aeRoT foTis cixe. peter- danabarebi gadasca: imereTis mefesa da same-
burgSi grigol dadianis gegmas yuradRebiT grelos mTavars damoukideblad unda Seed-
moekidnen da igi cicianovsac gaacnes. foTis ginaT leCxumSi omis dros tyved ayvanilTa
dakavebis gegmebis SemuSavebisas peterburgSi siebi da igi litvinovisaTvis gadaecaT. mas
mxedvelobidan gamorCaT erTi mniSvnelovani Semdeg, rac solomon II-isa da grigol dadia-
detali: foTis navsadguri, rogorc savaWro nis mier wardgenili dokumentebis Seswavlis
centri, imdenad did Semosavals iZleoda, Sedegad imperatori leCxumis kuTvnilebis
rom foTis beisa da garnizonis mosyidva Za- Taobaze Tavis msjavrs gamoitanda, unda daw-
lze Zneli iqneboda. yebuliyo omis dros ayvanil tyveTa gaTavi-
2.. piotr litvinovis misia imereTis same- sufleba. solomon II-m litvinovs ganucxada,
fosa da samegrelos samTavroSi.
samTavroSi. imereTis rom arc samegrelosa da leCxumis cixeebs da
samefos, samegrelosa da guriis samTavroe- arc tyveebs grigol dadians ar daubruneb-
bis qveSevrdomobaSi miRebis Semdeg ruseTis da. rus moxeles, cxadia, mefis es gancxadeba
imperators ganzraxuli hqonda iq jarebis ar moewona da solomon II-s pirdapir uTxra,
Seyvana, magram es procesi Seaferxa 1804 wels yvelaferi gadawydeba misi imperatorobiTi
dawyebulma ruseT-iranis omma. saqarTvelos udidebulesobis nebis Tanaxmado. imereTis
mTavarsardalma pavel cicianovma imereTsa mefem mzadyofna gamoTqva SeekeTebina gzebi
da samegreloSi kavkasiis grenaderTa polkis ruseTis jarisaTvis, aego yazarmebi da dae-
gagzavna gadaifiqra. gadawyda, gadaudebel mzadebina provianti. mefe mzad iyo, aseve
saqmeTa mosagvareblad imereTis mefesa da Seesrulebina saTxovari punqtebis is muxli,
samegrelos mTavarTan general-maior ser- romelic konstantine batoniSvils exeboda.
gei tuCkovis gagzavna. tuCkovis avadmyofo- imereTis mefesTan molaparakebis Sem-
bis gamo imereTsa da samegreloSi namdvili deg piotr litvinovi samegreloSi gaemgza-
saxelmwifo mrCeveli piotr litvinovi miav- vra, sadac 1804 wlis 16 ivniss Cavida da imave
lines. rusi moxele dasavleT saqarTveloSi dRes Sexvda grigol dadians. litvinovs Tan
unda darCeniliyo yirimidan Savi zRviT ru- axlda Tavadi qaixosro wereTeli
wereTeli.. samegre-
seTis jaris polkis mosvlamde. cicianovma los mTavarma rus moxeles ganucxada, rom
litvinovs 1804 wlis 18 maiss instruqcia ga- mas imereTis cixeebi ar hqonda dakavebuli
dasca. litvinovs evaleboda, yvela Rone ex- da arc tyveebi auyvania imereTis soflebSi.
mara solomon II-isa da grigol dadianis Ses- litvinovma grigol dadians sTxova, rom
arigeblad. cicianovma rus moxeles solomon ar daekavebina solomon II-is qveSevrdomTa
II-Tvis gadasacemi saidumlo werilic Tan transporti, romliTac sakvebi produqti
gaatana. werilSi aRniSnuli iyo, rom same- gadahqondaT. rogorc litvinovis mier ci-
grelosa da leCxumis cixeebi da soflebi, cianovisadmi 1804 wlis 27 ivniss gagzavnil
romlebic omis dros imereTis jarma daikava, moxsenebaSia aRniSnuli, grigol dadians es
imereTis mefis mflobelobaSi darCeboda ma- Txovna daukmayofilebia da 1804 wlis 17
nam, sanam leCxumis kuTvnilebis Taobaze ru- ivniss Sesabamisi brZanebac gaucia. 1804 wlis
seTis imperatori gadawyvetilebas miiRebda. 21 ivniss grigol dadiani, qaixosro wereTe-
piotr litvinovi quTaisSi 1804 wlis 4 li da piotr litvinovi leCxumSi Cavidnen. 22
ivniss Cavida. 6 ivniss rusi moxele imereTis ivniss isini Sexvdnen leCxumis Tavadebsa da
mefes Sexvda da saqarTvelos mTavarsard- mouravebs. litvinovma grigol dadians sTxo-
lis werilebi gadasca. werilebis gadacemas va, rom ar SewinaaRmdegeboda mas da mxari
uamravi adamiani eswreboda. am viTarebaSi daeWira mis mier gamoTqmuli mosazrebebi-
litvinovma mefesTan molaparakeba ar isurva saTvis. grigol dadianma Tanxmoba ganacxada,
da sTxova Sexvedra sxva dros daeniSna. mefe magram rus moxeles imis garantia ver misca,
rus moxeles imave dRes Sexvda. litvinovma rom Tavadebi da mouravebic iseve moiqceod-
194
vaxtang guruli
nen. samegrelos mTavris naTqvami litvinovs gamocxadda, maTi saxeliT Ciqovanma da axv-
ar gahkvirvebia, radgan savsebiT cxadi iyo, ledianma momxdarisaTvis bodiSi moixades.
rom samegrelos samTavroSi sruli anarqia rusma moxelem SekrebilT kiTxva gaumeora,
sufevda, _ mTavars Tavadebi ki ara, Zmebic Tu ram aiZula isini uareyoT imereTis mefis
ar emorCilebodnen. litvinovma grigol da- qveSevrdomoba da gamxdariyvnen samegrelos
dians urCia, TavadebisaTvis eTxova, rom ru- mTavris qveSevrdomebi. SekiTxvas Tavadma Ci-
seTis imperators mindobodnen da leCxumis qovanma upasuxa: leCxumis Tavadebs yovelTvis
Taobaze saboloo gadawyvetilebis miRebamde hqondaT ufleba TavianTi survilis mixedviT
Tavi SeekavebinaT. dadianma amazec Tanxmoba mieRoT qveSevrdomobao. es iyo leCxumis Ta-
ganacxada. piotr litvinovisa da grigol da- vadebis saerTo azri. litvinovma molapara-
dianis SeTanxmebis Semdeg maT Sexvedraze moi- keba Sewyvita da quTaisSi dabrunda.
wvies Tavadebi Ciqovani da axvlediani
axvlediani.. ori quTaisSi piotr litvinovma solomon
Tavadis nacvlad Sexvedraze ocamde adamiani II-s auwya, rom samegrelos mTavars mefesTan
gamocxadda. litvinovma SekrebilT sTxo- Serigebis gulwrfeli survili hqonda da mis
va, rom Tavadebis Ciqovanisa da axvledianis uzenaesobasac aRiarebda. es sityvebi mefem
garda, molaparakebaze aravin darCeniliyo. civad miiRo, Tumca rus moxeles ganucxada,
rusi moxelis Txovna uaryofili iqna, litvi- rom mzad iyo misi rCevebi gaeTvaliswinebina.
novi iZulebuli gaxda, molaparakeba daewyo. saubris dasasruls solomon II-m litvinovs
man kiTxviT mimarTa leCxumis Tavadebsa da uTxra, rom leCxumis sakiTxs igi saqarT-
mouravebs: ratom gamoxvediT imereTis mefis velos mTavarsardalTan gaarkvevda. mefes-
qveSevrdomobidan, ra mizezi gqondaT amisaT- Tan saubarma litvinovs grigol dadianis
vis? leCxumelebma aseTi pasuxi gasces: ar gafrTxileba gaaxsena: samegrelos mTavari
gvsurda mefis qveSevrdomoba da gavxdiT da- rus moxeles sTxovda, quTaisSi dabrunebaze
dianis qveSevrdomebi! litvinovma aseTi kat- xeli aeRo da masTan darCeniliyo. gakvirve-
egoriuli pasuxis mosmenis Semdeg SekrebilT bul rus moxeles grigol dadianma saidum-
mimarTa: Tqveni qmedeba ewinaaRmdegeba im pi- lod acnoba, rom solomon II quTaisSi myofi
robas, romelic cicianovma imereTis mefes rusebis daxocvas apirebda. eWvebi litvinovs
misca, samarTliani sasjelis Tavidan acilebis kidev ufro gauRrmavda mas Semdeg, rac
mizniT girCevT, solomon mefis qveSevrdomo- quTaisSi Casuls igive Wori daaxvedres.
bas daubrundeTo. Tavadebisagan rusma mox- piotr litvinovma solomon II samegrelos
elem kvlav kategoriuli pasuxi moismina: es mTavarTan Sexvedraze daiTanxma. man grigol
arasdros moxdeba! amis Semdeg litvinovma dadianis biZaSvili gagzavna samegreloSi da
grigol dadians sTxova, Tavisi azri moex- mTavari samegrelosa da imereTis sazRvarze
senebina TavadebisaTvis. samegrelos mTa- solomon II-Tan Sexvedraze miiwvia. grigol
vars sityva damTavrebulic ar hqonda, rom dadiani daTqmul adgilze dauyovnebliv ga-
yvelaze gavlenianma Tavadebma ganacxades: mocxadda, Tavisi Zma, nikolozi, quTaisSi
Tu Tqven ar gsurT iyoT Cveni mbrZanebeli, litvinovTan gagzavna da solomon II-Tan Sex-
Cven gtovebT Tqven, magram movkvdebiT da vedraze mzadyofna ganacxada. mefem Seityo
solomon mefis qveSevrdomebi ar gavxdebi- Tu ara grigol dadianis imereT-samegrelos
To. litvinovis Txovnis miuxedavad, leCxu- sazRvarze misvlis ambavi, saswrafod datova
mis Tavadebis nawilma molaparakeba datova. quTaisi da saTevzaod gaemgzavra. solomon
yovelive amis Semswre qaixosro wereTeli II quTaisSi litvinovis orgzis kategoriuli
darwmunda, rom leCxumis imereTis samefos moTxovnis Semdeg dabrunda. mefe quTaisSi ki
SemadgenlobaSi dabruneba Zalian Zneli iqne- dabrunda, magram grigol dadianTan Sexvedra
boda. qaixosro wereTelTan saubrisas piotr 1804 wlis 15 ivlisamde gadado. litvinovi-
litvinovma mas uTxra: imedi maqvs, solomon saTvis savsebiT cxadi gaxda, rom solomon II
II-s eyofa didsulovneba da moTminebiT dae- grigol dadianTan Sexvedras Tavs aridebda
lodeba imperatoris gadawyvetilebaso. da rusebsac cudi TvaliT uyurebda. qalaqSi
leCxumis TavadebTan molaparakebis xmebi dadioda, rom quTaisSi myofi iulon da
CaSlidan naxevari saaTis Semdeg Tavadebma farnavaz batoniSvilebis Tanmxlebi pirebi,
Ciqovanma da axvledianma litvinovTan Sexve- daaxloebiT 17 kaci, Tofiswamalsa da tyvias
dra iTxoves. sul Sexvedraze aTamde Tavadi yidulobdnen, raTa qalaqSi myofi rusebi
195
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
daexocaT. litvinovs isic acnobes, rom sol- evnoT, hqonodaT megobruli urTierToba; 3.
omon II-Tan gamocxaddnen arzrumisa da axal- imereTis mefes unda Seewyvita samegrelos
cixis faSaTa elCebi da mefes sTxoves, ru- darbeva da Zarcva; 4. Tu imereTis mefesa da
sis jari quTaisSi ar SemoeSva da saerTod, samegrelos mTavars Soris raime uTanxmoeba
samefos teritoriidan gaeZevebina. rogorc warmoiSoboda, TviTonve unda moegvarebinaT
Cans, litvinovi sakmaod sando wyarodan Re- da Tu ver moagvarebdnen, ruseTis mTavro-
bulobda cnobebs. winaaRmdeg SemTxvevaSi, mas bis waarmomadgeneli unda miewviaT. Tu am pi-
ar unda scodnoda, rom solomon II saTevzaod robebze Tanaxma iqnebodnen, solomon II-s da
Tavad solomon lioniZis rCeviT gaemgzavra, grigol dadians xelSekrulebaze xeli unda
raTa rusebisagan farulad sofel svirSi moeweraT da ficic daedoT.
farnavaz batoniSvils Sexvedroda. svirSi ficis dadebaze solomon II-m uari ga-
mefe konstantine batoniSvilsac Sexvedria. nacxada da es imiT axsna, rom man erTxel
1804 wlis 19 ivliss cicianovisadmi gagza- ukve daifica ruseTis imperatoris erTgule-
vnil moxsenebaSi litvinovi werda, rom sol- baze. piotr litvinovma mefes upasuxa, rom
omon II-m kargad icis qarTlidan gaqceuli araferi samarcxvino ficis meored dadebaSi
konstantine batoniSvilis samyofeli, magram ar iyo. solomon II-m ukan ar daixia da lit-
me mimalavso. vinovs mimarTa: `me mefe var.~ arc litvinov-
solomon II grigol dadianTan Sexvedras ma daixia ukan da maSinve upasuxa: `mefe, ma-
dasTanxmda, Tumca Tavisi piroba wamoayena. gram ruseTis xelmwifis qveSevrdomi~. solo-
mefem litvinovs ganucxada, rom igi winaaR- mon II-s araferi upasuxia, ramac rusi moxele
mdegi iyo, Sexvedra mdinare cxeniswylis na- gaaTamama da mefes ase mimarTa:~ me gTxovT,
piras mdebare sofel xunwSi gamarTuliyo, Tqveno umaRlesobav, am punqtebs xeli moaw-
radgan es sofeli samegrelos mTavars ekuT- eroT, winaaRmdeg SemTxvevaSi, me Tqven sababs
vnoda. mefe sTavazobda, Sexvedra sofel maZlevT, gavakeTo arasasiamovno daskvnebi.~
saWilaoSi gamarTuliyo, romelic cxeniswyl- am sityvebis Semdeg mefem litvinovi axsna-
is orive napirze mdebareobda da mefes ekuT- ganmartebisaTvis miiwvia. rogorc litvinovi
vnoda. grigol dadiani mefis winadadebas 1804 wlis 27 ivliss cicianovisadmi gagza-
dasTanxmda. solomon II-m amis Semdegac ip- vnil moxsenebaSi aRniSnavs, solomon II-s rusi
ova mizezi molaparakebis gasaWianureblad, moxelisaTvis uTqvams: me ruseTis qveSevrdo-
kerZod, man moiTxova, rom grigol dadiani mobaSi imitom Sevedi, rom leCxumi Cems mflo-
cxeniswylis marjvena napiridan marcxena na- belobaSi darCeniliyo da Tu es ar moxdeba,
pirze gadmosuliyo. grigol dadiani SeSinda, ruseTis imperatoris erTguli ver davrCe-
mdinaris marjvena napirze mdgari samegrelos bio. cxadia, am sityvebma litvinovi SeaSfo-
mTavari litvinovis Tanmxlebi 50 rusi grena- Ta da rusma moxelem mefes hkiTxa, Tu ras
deris imedad iyo, marcxena napirze gadasv- moimoqmedebda SemdegSi. mefes am kiTxvaze pa-
lis Semdeg ki igi SeiZleboda solomon II-is suxi ar gaucia, mxolod Cailaparaka: `me igive
tyveobaSi aRmoCeniliyo. 1804 wlis 27 ivliss ganvucxade Tavad cicianovsac.~ litvinovi
cicianovisadmi gagzavnil moxsenebaSi litvi- mixvda, rom Sexvedris gagrZelebas azri aRar
novi aRniSnavs, rom man mefe mdinaris marjve- hqonda, magram mefes mainc hkiTxa, Tu riT
na napirze gadasvlaze daiTanxma, magram im pi- apirebda Sexvedris damTavrebas. mefes pasux-
robiT, Tu grigol dadianis amala da litvi- is gacemis droc ar misca, solomon lioniZem
novis grenaderebi im xes sakmao manZilze mo- rusi moxelis kiTxvas ase upasuxa: me davwer
Sordebodnen, romlis CrdilSi molaparakeba punqtebs, romlebSic aisaxeba yvelaferi, rac
unda gamarTuliyo. molaparakeba 1804 wlis 20 Tqvens punqtebSia. gakvirvebulma litvinovma
ivliss gaimarTa. litvonovma solomon II-s da ikiTxa: Tu Cem mier da Tqven mier dawerili
grigol dadians gaacno xelSekrulebis pro- punqtebi erTi da igive iqneba, ratom ar unda
eqti. imereTis mefe da samegrelos mTavari moaweros mefem xeli Cems punqtebs? mefes pa-
valdebulebas iRebdnen: 1. SeesrulebinaT suxi amjeradac lioniZem daaswro: mefe dadi-
ruseTis imperatoris yoveli brZaneba; ruse- anTan erTad erT furcelze xels ar moawers,
Tis mTavrobisaTvis dauyovnebliv ecnobebi- me ki or furcels movamzadebo. lioniZis wi-
naT, Tu Seityobdnen, rom vinme imperatoris nadadeba litvinovs misaRebad moeCvena. mo-
Ralats apirebda; 2. erTmaneTisaTvis araferi laparakeba amiT dasrulda, mefe cxeniswylis
196
vaxtang guruli
197
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
198
vaxtang guruli
ba. aSkara iyo, rom manuCar dadiani dedofal leTisa. garda amisa, cxadi gaxda, rom afxaze-
ninos pirvelobas ar dauTmobda da Seecde- Tis mTavari levans didi gamosasyidis gareSe
boda Tavadebi da saerTod xalxi mis winaaR- ar gaaTavisuflebda.
mdeg aemxedrebina. 1804 wlis 25 oqtombers pavel cicianovi cdilobda grigol
litvinovi cicianovs moaxsenebda, rom manu- dadianis gardacvalebis Semdeg dawyebuli
Car dadiani ruseTisadmi cudad iyo ganwyo- areuloba samegrelos samTavroSi droebiTi
bili da misi samegrelos mTavris taxtze as- mmarTvelobis Seqmnis gziT Seewyvita. droe-
vla miuRebeli iyo. ufro SemaSfoTebeli iyo biT mmarTvelobaSi unda Sesuliyvnen same-
litvinovis 1804 wlis 2 noembris moxseneba. grelos Tavadebi. 1804 wlis 12 noembers ci-
rusi moxele cicianovs acnobebda, rom same- cianovi litvinovs werda, rom samegrelos
greloSi dawyebul areulobaSi, grigol da- droebiTi mmarTvelobis saTaveSi unda Caey-
dianis Zmebis garda aqtiurad monawileobda enebinaT gardacvlili mTavris meuRle dedo-
imereTis mefe. Seqmnil viTarebaSi litvinovi fali nino. iqve saqarTvelos mTavarsardali
aucileblad miiCnevda samegreloSi ruseTis litvinovs sTxovda am kandidaturis Sesaxeb
jaris erTi batalionis gagzavnas. amis Ses- Tavisi azri gamoeTqva, radgan mis xelT ar-
axeb litvinovs cicianovTan werilis gamog- sebuli cnobebiT, rogorc gardacvlili
zavnamde ucnobebia belevskis polkis meTau- mTavris meuRle dedofali nino nino,, ise grigol
risaTvis. es polki yirimidan gemiT gadmoi- dadianis deda, dedofali ana, intriganuli
yvanes redut-kaleSi da im droisaTvis mzad bunebiT xasiaTdebodnen. orive dedoflis
iyo dislokaciis adgilisaken daZruliyo. ganeitralebis mizniT cicianovi maTTvis
samegrelos mTavris taxtisaTvis brZolaSi didi pensiis daniSvnas da mamulebis xelux-
Caeba grigol dadianis deda dedofali ana ana.. leblad datovebas apirebda. 1804 wlis 12
1805 wlis 18 ianvars dedofali ana cicianovs dekembers cicianovma imperator aleqsandr
sTxovda mTavris taxtze misi Svili manuCa- I-s levan dadianis samegrelos taxtis memkvi-
ri daemtkicebina. cicianovs imave TxovniT dred damtkiceba sTxova. peterburgidan pa-
mimarTa manuCar dadianmac. saqarTvelos mTa- suxis mosvlamde, cicianovis brZanebis Tanax-
varsardalma aRar daayovna da 1805 wlis 31 mad, litvinovma levan dadiani taxtis memkvi-
marts manuCar dadianisaTvis gagzavnil wer- dred gamoacxada. am aqtma, gansakuTrebiT ki
ilSi mas tyveebiT vaWrobaSi da gardacvlili belevskis polkis Sesvlam samegrelos samTav-
mTavrisadmi mtrul ganwyobaSi dasdo brali. roSi, taxtis maZieblebi daafrTxo. samegre-
cicianovi manuCar dadians urCevda, rom ru- los samTavroSi areulobis Tavidan acilebis
seTisadmi erTguleba sityviT ki ara, saqmiT mizniT belevskis polkis erTi batalioni
daemtkicebina, winaaRmdeg SemTxvevaSi mas ve- samegreloSive darCa, xolo danarCeni ori
raferi ixsnida. imereTisaken daiZra. imereTis mefis dasaSine-
grigol dadianis ufrosi vaJi levani blad erTi batalioni quTaisSi, xolo meore
mamis gardacvalebis droisaTvis arasrul- qalaqis SemogarenSi unda ganlagebuliyo.
wlovani iyo. aTi wlis levani mamam valis 5. solomon II-is brZola imereTis samefoSi
sanacvlod mZevlad misca afxazeTis mTavars ruseTis jaris Sesvlis Tavidan asacileblad.
qeleS mehmed bei ServaSiZes
ServaSiZes.. grigol dadia- 1804 wlis oqtomberSi pavel cicianovs pe-
nis gardacvalebis Semdeg litvinovma qeleS terburgidan acnobes, rom yirimidan belevs-
mehmed beis werili miswera da levan dadia- kis polki imereTsa da samegreloSi iqneboda
nis samegreloSi dabruneba mosTxova. cici- gadayvanili. saqarTvelos mTavarsardalma
anovsac imedi hqonda, rom afxazeTis mTavari gadawyvita am polkis TiTo batalioni same-
levanis samegreloSi dabrunebas dasTanxmde- greloSi,, leCxumsa da quTaisSi ganelagebina.
greloSi
boda. saqarTvelos mTavarsardlis imedi imas cicianovi litvinovs avalebda, imereTis me-
emyareboda, rom 1803 wels qeleS mehmed beim fisa da samegrelos mTavrisaTvis ecnobebina,
grigol dadians ruseTis imperiis qveSevr- rom ruseTis jaris dasabinaveblad yazarmebi
domobaSi SesvlaSi Semweoba sTxova. rogorc moemzadebinaT. saqarTvelos mTavarsardali
zemoT aRvniSneT, male cicianovi darwmunda, ar malavda, rom jaris ganlageba samegrelo-
rom qeleS mehmed bei orpirobda da cdilob- Si, imereTsa da leCxumSi mosaxleobaSi ru-
da gaerkvia, ra ufro xelsayreli iyo misTvis seTisadmi erTgulebis ganmtkicebis mizniT
_ ruseTis qveSevrdomobaSi Sesvla Tu osma- xdeboda. ruseTis jaris quTaisSi mosalod-
199
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
nelma Sesvlam mZime mdgomareobaSi Caagdo solomon II-s gegmebis Sesaxeb saqmis kursSi
imereTis mefe. solomon II-s rusuli jaris ayenebda cicianovs. 1804 wlis 17 dekembers
qalaqSi gamoCenamdec surda qalaqi daetove- cicianovma sakmaod mkacri toniT dawerili
bina da leCxumSi gadasuliyo. SemdegSi mefem werili gaugzavna imereTis mefes. saqarT-
leCxumSi gamgzavreba gadaifiqra da gadawyvi- velos mTavarsardali werda: me vici, rom
ta, ruseTis winaaRmdeg brZola samegrelos Tqven quTaisSi ara Tu ruseTis jaris erTi
Tavadebis daxmarebiT gaegrZelebina. mefem batalionis, aramed erTi aseulis ganlagebac
Tavadebs SeuTvala, rom male qarTl-kaxeTis ki ar gsurT, ris Sesaxebac movale var movax-
samefo saxlis wevrebis (batoniSvilebis) ms- seno imperators. cicianovi imereTis mefes
gavsad, samegrelos Tavadebsac cimbirSi afrTxilebda, rom igi Tavisi saqcieliT im-
gaasaxlebdnen. am informaciam samegrelos peratoris risxvas daimsaxurebda. werilSi
TavadebSi didi mRelvareba gamoiwvia. lit- cicianovi solomon mefes ganumartavda, rom
vinovma mdgomareoba imiT ganmuxta, rom Ta- quTaissa da qalaqis SemogarenSi ruseTis ja-
vadebis nawili imereTis mefis SemonaTvalis ris ori batalionis ganlageba proviantiT
sicrueSi daarwmuna, xolo nawili daaSina. ukeT momaragebis mizniT iyo gamarTlebuli.
solomon II-m moqmedebis gegma Secvala. man generali imasac dasZenda, rom es qmedeba same-
litvinovs solomon lioniZe miugzavna. 1804 foSi simSvidis damyarebas Seuwyobda xels.
wlis 10 noembris weriliT litvinovi cici- yirimidan redut-kaleSi proviantiT
anovs acnobebda, rom leCxumis dabrunebisaT- datvirTuli ruseTis gemebis Sesvla dagvi-
vis brZolaSi Semweobis sanacvlod solomon II anda, ruseTis jars sursaTi samegrelosa da
mas 7.000 maneTs pirdeboda. rusma moxelem me- imereTSi unda Seesyida. 1804 wlis 2 dekem-
fis winadadeba ar miiRo da solomon II-s ul- bers redut-kaleSi rusuli xomaldi Semov-
timatumis formiT, leCxumis cixeebidan jar- ida. gemze imyofeboda belevskis polkis ori
ebis gamoyvana mosTxova. litvinovi mefisagan aseuli. xomaldi datvirTuli iyo ruseTis
aseve iTxovda: 1. navebisa da urmebis micemas jaris kuTvnili proviantiT. rusebma maS-
redut-kaledan ruseTis jarebisaTvis Camo- inve daiwyes urmebis daqiraveba proviantis
tanili proviantis samegrelosa da imereTSi redut-kaledan rionis SesarTavamde gadasa-
gadasatanad; 2. grigol dadianis Zmebis ru- tanad, raTa rionis sanaosno gziT provianti
seTis erTgulebaze dayoliebas; 3. imereTis samegrelosa da imereTSi SeetanaT. moulod-
samefodan peterburgSi deputaciis gagzavnis nelad 1804 wlis 8 dekembers iseTi qariSxali
daCqarebas; 4. ruseTis jarisaTvis yazarmebis amovarda, rom xomaldi CaiZira, daiRupnen
asagebad xe-tyis damzadebas. litvinovi sol- ekipaJis wevrebi (168 adamiani), ganadgurda
omon II-s pirdeboda, rom am moTxovnebis Ses- proviantis mTeli maragi, gadarCa mxolod
rulebis Semdeg cicianovTan leCxumis dab- fqvilis nawili, romlis gadmotvirTvac
runebis Taobaze uSuamdgomlebda. moaswres. uvneblad gadarCa belevskis pol-
ruseTis jaris ori batalionis quTaisSi kis ori aseulic, romlebic xomaldis CaZir-
Semosvlis ambavma da jarisaTvis yazarmebis vis droisaTvis ukve xmeleTze imyofeboda.
mSeneblobis moTxovnam imereTis mefe cud 1804 wlis 30 dekembers, cicianovi aleqsandr
gunebaze daayena. 1804 wlis dekemberSi mefem I-s werda: noembridan aprilamde samegrelos
piotr litvinovs Tavisi saxlTuxucesi da sanapirosTan gemebiT proviantis mitana ar
solomon lioniZe miugzavna da sTxova, rom SeiZleba, gemebi napirs unda miadgnen mxolod
quTaisSi ruseTis jaris mTeli batalioni zafxulobiT. gemis CaZirvis gamo ruseTis ja-
ar ganelagebina. mefe rus moxeles acnobeb- ris gamokvebis saqme kvlav garTulda.
da, rom jaris quTaisSi ganlagebis cnobam 1804 wlis dekemberSi solomon II-m dedo-
piradad igi da dedofali ise SeaSina, rom falTan erTad quTaisi datova da sofel
gadawyvetili aqvT qalaqi jaris mosvlamde varcixeSi gadavida. rusebs cnoba hqondaT,
datovon. mefe litvinovs sTxovda qalaqSi rom varcixidan axalcixis faSas meSveobiT
mxolod erTi aseuli ganelagebina, xolo imereTis mefe osmaleTTan awarmoebda mo-
danarCeni quTaisidan 40 versis moSorebiT laparakebas. warumatebeli molaparakebisa
rionis napirze, sanavardoSi
sanavardoSi,, gadaeyvana. mefe Tu kidev sxva mizezis gamo male solomon II
pirobas debda, rom sanavardoSi ruseTis quTaisSi dabrunda
jarisaTvis yazarmebsac aagebda. litvinovi 6. ruseTis jaris Semosvla samegrelos
200
vaxtang guruli
samTavrosa da imereTis samefoSi. vidre foTis li gagzavna da sTxova epasuxa kiTxvaze: ras
dakavebis gegma realobad iqceoda, yirimidan emyareboda osmaleTis sulTnis ufleba same-
foTis mimarTulebiT proviantiT datvirTu- grelos samTavroze? 1804 wlis 16 oqtomb-
li gemebi daiZra. erT-erT gemze belevskis ers litvinovi cicianovs moaxsenebda, rom
polkis ramdenime aseuli ganaTavses. gemebi iZulebuli iyo jari xobis SesarTavSi gadae-
foTs mouaxlovdnen Tu ara, foTis cixis sxa da Semdeg rionis napiris gayolebiT gae-
zarbaznebidan gamafrTxilebeli gasrola ga- gzavna samegrelosa da imereTSi. litvinovi
isma, foTis beim araTu gemebis navsadgurSi proviantis gadatanas cxenebiTa da urmebiT
Sesvlis, aramed Tundac erTi adamianis napir- apirebda, magram urmebis ukmarisobis gamo
ze gadmosvlis nebarTva ar misca. 1804 wlis 18 iZulebuli gamxdara tvirTis gadasazidad
ivliss ruseTis imperiis sagareo saqmeTa min- adamianebi gamoeyenebina. 1804 wlis 16 oqtom-
istri adam Cartoriski pavel cicianovs swer- bris werilSi litvinovi metad saintereso
da, rom rionis SesarTavSi sadme, samegrelos ideas sTavazobda cicianovs: rioni arxiT
mTavris mflobelobaSi arsebul teritori- SeerTebinaT mdinare civisaTvis, romelic,
aze, aegoT simagre, romelze dayrdnobiTac Tavis mxriv, mdinare xobs uerTdeboda. amde-
SesaZlebeli iqneboda foTis dakaveba. nad, foTis navsadguris gverdis avliT Savi
vidre foTis sakiTxi gadawydeboda, zRvidan navebi Sevidoda mdinare xobSi, xobi-
rusebi iZulebulni gaxdnen sxva navmisadgomi dan _ mdinare civSi, saidanac arxiT moxvde-
eZebnaT. yvelaze xelsayrel adgilad miCneul boda rionSi. navmisadgomi unda aegoT mdi-
iqna mdinare xobis SesarTavi. 1804 wlis oq- nare xobis SesarTavSi. sakmaod Sromatevadi
tomberSi xobis SesarTavs mouaxlovda sevas- samuSaos Sesasruleblad unda gamoeyenebinaT
topolidan gamosuli ori xomaldi, ``mixaili
mixaili““ jari. rionidan civamde arxis gaTxra sakmaod
da `isidori
`isidori“.
“. gemebze belevskis polkis ram- Zviri dajdeboda, magram am arxis amoqmedeba
denime aseuli imyofeboda, romelic samegre- SesaZlebels gaxdida foTis gverdis avliT
losa da imereTSi unda ganlagebuliyo. ruse- gamoeyenebinaT rionis sanaosno gza. cici-
Tis jaris muSketerTa ori aseuli sevasto- anovs idea Zalian moewona da dauyonebliv
polidan adre gamoemgzavra, magram mdinare Seudga arxis gayvanisaTvis mzadebas. 1804
xobis SesarTavTan ar gamoCenila. mesame gemi wlis 29 oqtombers arxis mSeneblobis Taoba-
pirvel ors sevastopolidan gamosvlis Sem- ze man saqmis kursSi Caayena adam Cartoriski,
Cartoriski,
deg CamorCa. gemebma `mixailma~ da `isidor- xolo 1804 wlis 3 noembers inJiner-poruCik
ma~ mdinare xobis SesarTavidan moSorebiT laSqarevs ubrZana, xobis SesarTavSi navmis-
zRvaSi CauSves Ruza. foTis beim amjeradac adgomis asagebad adgili SeerCia. litvinovma
sastiki uari ganacxada gemebis navsadgurSi miiRo arxis mSeneblobaze jaris gamoyenebis
SeSvebaze. rusebs cnoba hqondaT, rom foTis ufleba.
beis solomon II da axalcixis faSa aqezebdnen. mdinareebis rionisa da civis erTmaneT-
imereTsa da samegreloSi mivlinebulma rusma Tan dakavSireba sakmaod rTuli aRmoCnda.
moxele piotr litvinovma gamosavlis moZe- xobisa da rionis SemaerTebeli arxis mSene-
bna scada. man foTis beis SeuTvala: provi- bloba sakmaod Zviri jdeboda. 1804 wlis 24
ants foTis navsadgurSi gadmotvirTavdnen noembers cicianovma litvinovs acnoba, rom
da Semdeg rioniT samegrelosa da imereTSi arxis gayvanamde sofel xorgamde navebiT
gadaitandnen, ruseTis jari foTSi ar Sevi- motanili tvirTi samegreloSi urmebiT ga-
doda da saxmeleTo gziT, samegrelos samTav- daezidaT. 1804 wlis 30 dekembers cicianovi
ros teritoriis gavliT gaemarTeboda dan- litvinovs swerda, rom kapitan-leitenanti
iSnulebis adgilze. foTis beim litvinovs katorino mdinare xobis kalapotis Seswav-
upasuxa: samegrelos mTavars Savi zRvis las daiwyebda. am samuSaos Sesrulebas didi
sanapiroze samflobelo saerTod ar aqvs; mniSvneloba hqonda. Tu xobi navebiT tvirTis
imereTis mefe solomon II da samegrelos mTa- gadatanisaTvis gamosadegi iqneboda, maSin
vari grigol dadiani TavianTi miwebiTa da osmaleTis mflobelobaSi arsebuli foTis
wylebiT osmaleTis sulTans ekuTvnian; ru- dakavebis sakiTxic ixsneboda, radgan osma-
seTis jari sisxlisRvris gareSe napirze ver leTidan samegreloSi saqonels (ZiriTadad
gadasxdeba da gzas ver gaagrZelebso. lit- rkinasa da marils) foTis navsadguris gver-
vinovma foTis beisTan Tavisi warmomadgene- dis avliT Seitandnen da foTis bei did Semo-
201
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
202
vaxtang guruli
cia: vin Selaxa maTi uflebebi?); Tebervals dedofali ana cicianovs swerda,
4. imereTis mefes ufleba unda hqonoda rom daecva konstantine batoniSvilis in-
pirdapir miemarTa ruseTis imperatorisaTvis teresebi imereTis taxtze. Semdeg dedofal-
da imperatoridanac pirdapir mieRo pasuxi ma anam erevnis cixeze salaSqrod gamzadebul
(cicianovis rezolucia: werilis gagzavnis cicianovs werili gaugzavna da konstantine
ufleba mefes yovelTvis aqvs, imperatoris batoniSvilis Tbilisidan sofel lamisya-
qveSevrdomobaSi myof mefes imperatorTan naSi gadayvanis ufleba sTxova. dedofali
elCis gagzavnis ufleba ar aqvs); Tavis Txovnas batoniSvilis susti janmrT-
5. imereTis mefes ruseTis imperatorisa- elobiTa da Tbilisuri gausaZlisi sicxiT
gan eboZos samefo niSnebi (cicianovis rezo- asabuTebda. saqarTvelos mTavarsardalma
lucia: imperatori amis winaaRmdegi ar aris, dedoflis Txovna daakmayofila. ciciano-
magram mas surs darwmundes ruseTisadmi vis erevanze salaSqrod wasvlidan ramdenime
Tqvens erTgulebaSi); dRis Semdeg, 1804 wlis 12 ivniss, solomon
6. imereTis mefes eboZos imperatorisa mefis davalebiT imerelma Tavadebma da azn-
da senatis mier xelmowerili sigeli imer- aurebma konstantine batoniSvili qarTlidan
eTSi taxtis memkvidreebis mier mefobis (sofel lamisyanidan) zemo imereTSi gadai-
gagrZelebis Taobaze (cicianovis rezolucia: yvanes. cicianovma piotr litvinovs ubrZana
roca amis Sesaxeb ukve arsebobs imperatoris saswrafod gaerkvia batoniSvilis adgilsa-
xelmowerili sigeli, damowmebuli saxelm- myofeli. litvinovma mosaxleobis gamokiTxva
wifo beWdiT, ratom iTxovT senatis xelmow- Caatara, magram batoniSvilis kvals ver miag-
eras?); no. 1804 wlis 11 ivliss litvinovi cicianovs
7. imereTis mefe winaT mTel Tavis Semo- werda, rom batoniSvilis gauCinarebaSi sol-
savals gankargavda, ruseTis qveSevrdomobaSi omon II rusebs da kerZod cicianovs, sdebda
Sesvlis Semdeg es ufleba CamoerTva, imere- brals. mefes litvinovisaTvis uTqvams, rom
Tis mefes eboZos ufleba samefos Semosavali konstantine batoniSvils gaqcevis saSualeba
isev TviTon gankargos (cicianovis rezolu- mieca imitom, rom igi TbilisSi iyo da ara
cia: roca samefos mTeli Semosavali Tqvens quTaisSio. bolos litvinovma batoniSvilis
gankargulebaSia, aseTi Txovna sircxvilia); adgilsamyofels miagno, magram man TbilisSi
8. Savi zRvis sanapirodan ruseTis ja- dabrunebaze uari ganacxada. litvinovi dar-
ris gadaadgileba imereTis samefos terito- wmunebuli iyo, rom TbilisSi Camosvla ba-
riis gavliT xdeba, ebrZanos ruseTis jaris toniSvilis nebaze ar iyo damokidebuli. 1804
sardlobas, mosaxleobisagan SeuZlebels nu wlis 29 ivliss konstantine batoniSvilma wer-
moiTxoven. imereTSi proviantis Zalze mcire ili miswera saqarTvelos mmarTvel dimitri
maragia, SesaZlebelia mxolod proviantis volkonskis, batoniSvili madlieri iyo ru-
damzadeba 500 jariskacisaTvis, furaJi cx- seTis imperatorisa patimrobidan gaTavisu-
enebisTvis saerTod ar moipoveba imereTSi. flebis gamo. Semdeg igi werda, rom solomon
(cicianovis rezolucia: ruseTis imperato- II da misi axloblebi Rirsebis Sesabamisad ar
ris jari imereTis samefoSi proviants aras- epyrobodnen, amcirebdnen mas. Tbilisidan wa-
dros ar iTxovda da arc moiTxovs); mosvla batoniSvilma imereTis monatrebiT ax-
pavel cicianovma solomon II-is axal sna. konstantine batoniSvili ukmayofilebas
saTxovar punqtebze pasuxis gacemis Sem- ar malavda solomon mefis mimarT, romelic
deg pirdapir dasdo brali mefes ruseTi- gamudmebiT eZebda mas, ris gamoc iZulebuli
sadmi arakeTilganwyobilebaSi, rac ruseTis gaxda guria-imereTis sazRvarze mTebisaTvis
mtrebis SefarebaSi gamoixateboda. saqarT- Seefarebina Tavi. batoniSvili volkonskis
velos mTavarsardali gulisxmobda 1803-1804 sTxovda, eSuamdgomla solomon II-Tan, raTa
wlebSi iulon da farnavaz batoniSvilebis am ukanasknels batoniSvili Rirsebis Sesa-
yofnas quTaisSi. solomon II-s cicianovis bamisad mieRo, xolo Semdeg Tavis beds ru-
braldebisaTvis ar upasuxia. seTis imperators miandobda. rogorc zemoT
imereTis samefoSi Seqmnil rTul vi- aRvniSneT, konstantine batoniSvili imereTSi
Tarebas kidev ufro Zabavda dedofal anas solomon II-Tan winaswari SeTanxmebis Semdeg
brZola Tavisi Svilis taxtis memkvidred gaiqca, magram amas saguldagulod malavda
gamocxadebisaTvis. jer kidev 1804 wlis 17 da Tavs mefisagan devnilad warmoadgenda.
203
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
204
vaxtang guruli
erT dros guriis samTavros SemadgenlobaSi mobac miiRo. guriaSi dazverviTi samuSaoe-
Semavali teritoriis _ qvemo guriis (qobu- bis Catarebis Semdeg eqspedicia samegrelos
leTi, baTumi) dasapyrobad emzadeboda da wi- samTavroSi gadavida. daaxloebiT imavdrou-
naswar aSinebda axalcixis faSas. jer kidev lad guriaSi imogzaura oficerma laSqarevma
laSqarevma,,
guriis samTavros ruseTis imperiis qveSevr- romelsac Savi zRvis sanapiroze navmisadgo-
domobaSi Sesvlamde, 1804 wlis 13 Tebervals, mis SerCeva evaleboda. laSqarevi imyofeboda
cicianovi stambolSi ruseTis elCs andrei sofel grigoleTSi
grigoleTSi,, romelic Tavad nakaSiZes
italinskis werda, rom ezruna, raTa guriis ekuTvnoda. cicianovs ainteresebda, gamodge-
sanapiroze mdebare baTumis navsadguri ru- boda Tu ara grigoleTi navmisadgomis mo-
seTs gadascemoda. 1804 wlis 25 aprils pavel sawyobad, rom ruseTis gemebi zamTarSi iq Se-
cicianovi andrei italinskis swerda: guriis suliyvnen. laSqarevma grigoleTis sanapiro
samTavro ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi navmisadgomis mosawyobad Seufereblad cno.
Sevida, baTumi guriis nawilia da igi ruseTs levan batoniSvili qaixosro gurielis
unda gadaeceso. 1804 wlis 30 seqtembers, ci- winaaRmdeg brZolas ar wyvetda. 1804 wels
cianovi litvinovs atyobinebda: adam Carto- piotr litvinovma qaixosro samegreloSi
riski mTxovs saswrafod mivawodo cnoba, Tu levan batoniSvilTan Sesarigeblad miiwvia.
rodis dakarga guriis samTavrom baTumio. solomon II-m qaixosro gurieli gaafrTxila,
litvinovi maSinve gaemgzavra guriaSi samTav- rusebs ar endoo. qaixosrom samegreloSi
ros istoriuli sazRvrebis Sesaxeb cnobebis wasvla gadaifiqra da litvinovi guriaSi mi-
Sesagroveblad. qaixosro da mamia gurieleb- iwvia. qaixosro gurieli, levan batoniSvili
ma litvinovs acnobes, qobuleTi, kintrSi, da piotr litvinovi erTmaneTs rionis mar-
cixisZiri, Caqvi da baTumi winaT guriis sam- cxena napirze, guriis samTavros terito-
Tavros SemadgenlobaSi Sediodao. litvinovs riaze, Sexvdnen. rusma moxelem es Sexvedra
levan batoniSvilic gamoukiTxavs, romelsac guriis samTavroSi arsebuli dapirispirebis
aseTi ganmarteba miucia: xino da qobuleTi 30 kidev ufro gasamwvaveblad gamoiyena. guriis
wlis win, xolo Caqvi da baTumi 80 wlis win erTianobis aRdgenis nacvlad qaixosros da
davkargeTo. cicianovma qvemo guriis teri- levans litvinovma samTavros teritoriis
toriis dapyroba ver moaswro, es sakiTxi (soflebis, cixeebis, eklesiebis, monastrebis)
xelxla da ufro mwvaved daisva ruseT-os- gayofa SesTavaza. SemuSavebuli iqna gayo-
maleTis 1806-1812 wlebis omis dros, Tumca fis proeqtic. gadawyda, rom mediatorebad
sxvadasxva mizezis gamo verc maSin gadaiWra. samegrelos Tavadebi da Wyondideli mTava-
qaixosro gurielisagan devnili levan repiskoposi moewviaT, amave dros qaixosrom
batoniSvili imereTSi gaiqca. batoniSvils da levanma ganacxades: guriis samTavroSi
surda qaixosro gurielis winaaRmdeg gener- Camovardnili SfoTis mizezi imereTis mefea,
al-maiori ion rikhofi gamoeyenebina. amiT ris gamoc samTavros gayofis molaparakebis
isargebla qaixosrom, foTis beis osmalTa procesSi imereTis mefis warmomadgeneli ver
razmi da zarbazani sTxova da levan batoniS- miiRebs monawileobaso. qaixosro da levan
vilis mamuli daikava. guriis samTavroSi kv- batoniSvilebi SeTanxmdnen, rom samTavros
lav areuloba daiwyo. samTavros saSinao saq- sabolood gayofamde erTmaneTis mimarT
meebSi solomon II Caeria. 1805 wlis aprilSi mtruli moqmedebisagan Tavi SeekavebinaT. qa-
mefe jariT sajavaxoSi mivida da qaixosro ixosro gurieli kargad xedavda, rom guriis
gurieli iZulebuli gaxda levan batoniSvil- samTavros gayofa kargs arafers moaswavebda,
isaTvis mamuli daebrunebina. magram imasac xedavda, rom iniciativa ruse-
1805 wlis mart-aprilSi dasavleT saqa- Tis xelisuflebidan momdinareobda. qaixos-
rTveloSi apolos musin-puSkinis davalebiT ro gurieli samTavros gayofas im pirobiT
geologiuri eqspedicia imyofeboda. eqspedi- dasTanxmda, rom gayofis saqme ruseTis xe-
ciaSi Sediodnen: ingliseli inJiner-meqaniko- lisuflebas mindoboda, xolo mTeli guriis
si maqsvini
maqsvini,, eqvsi ingliseli samTo ostati, gamgebloba mamia V gurielis xelSi unda ga-
erTi berZeni ostati, erTi praqtikanti stu- dasuliyo. piradad qaixosro dakmayofilde-
denti, eqspedicias icavda 16 kazaki. lit- boda im mamuliT, romelsac mas, rogorc ba-
vinovma qaixosro batoniSvils am eqspediciis toniSvils, mamia gurieli gamouyofda. garda
guriis samTavroSi Sesvla sTxova da Tanx- amisa, qaixosro gurieli iTxovda: 1. ruseTis
205
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
jaris mier guriis samTavro osmaleTis Semo- orientaciis momxre iyo, yovelnairad uSli-
sevebisgan dacvas; 2. qaixosros unda mieRo da xels solomon II-is gavlenis gavrcelebas
imis garantia, rom vaxtang da levan batoniS- guriis samTavroze da misi gegmebis Sesaxeb
vilebi mas arafers dauSavebdnen; 3. guriis saqmis kursSi ayenebda ruseTis xelisufle-
samTavros gayofas rusi pristavi unda das- bas. 1805 wlis dasawyisSi solomon II jariT
wreboda. sofel sajavaxosaken daiZra. quTaTelma mit-
guriis samTavros gayofis procesSi me- ropolitma dosiTeozma da genaTelma mTava-
diatorebad mowveuli samegrelos Tavadebi repiskoposma efTvimim mefis davalebiT qaix-
da mTavarepiskoposi Wyondideli samegrelos osro guriels solomon II-sTan gamocxadeba
mTavris saxlTuxucesis avadmyofobis gamo sTxoves. qaixosrom icoda, rom cicianovs es
guriaSi ver Cavidnen, samTavros gayofa ga- Sexvedra eWvis safuZvels miscemda, amitom
daido. iyo, rom man Sexvedris Sesaxeb saqmis kursSi
im xanebSi kvlav daiZaba imereTis samefo- Caayena litvinovi, romelmac qaixosros Sexve-
sa da guriis samTavros Soris urTierToba. draze gamocxadeba urCia. litvinovs erTad-
imereTis mefe gurielsa da dadians ruseTis erTi mizani amoZravebda: rus moxeles surda
winaaRmdeg brZolisaken mouwodebda. guriaSi qaixosro gurielis meSveobiT solomon II-is
solomon II-s sakmaod gavleniani mowinaaRmde- gegmebi Seetyo. Sexvedra ar Sedga. pavel ci-
geebi hyavda, maT Soris mTavari iyo mamia gu- cianovma solomon II-s jaris Seyris mizezis
rielis deda marine
marine,, imereTis mefis saxlTux- ganmarteba mosTxova. mefe iZulebuli gaxda
uces zurab wereTlis da. dedofali marine laSqroba gadaedo.
zurab wereTlis CagonebiT, romelic rusuli
206
vaxtang guruli
207
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Sedgeboda. erevnis xans daxmareba iranis Sa- batalioni gagzavna. 1807 wlis 5 marts saqa-
hisaTvis uTxovia, magram uSedegod. 1806 wlis rTvelos mTavarsardalma general nesvetaevs
18 dekembers osmaleTma omi gamoucxada ru- ubrZana: Tu mehmed faSa da yara bei yarss ne-
seTs. Crdilo da samxreT kavkasia sabrZolo bayoflobiT ar Caabarebdnen, Seteva daewyo.
moqmedebebis raionad iqca. osmalo sardali mehmed faSam da yara beim nesvetaevis ulti-
iusuf faSa 1806 wlis 10 marts Tbilisze matums ar upasuxes. 1807 wlis 16 marts ru-
laSqrobis dawyebas gegmavda. Setevis dawye- seTis jari, romelic 2.491 mebrZolisagan (79
bamde igi saqarTvelosa da Crdilo kavkasiis oficeri da 2.412 jariskaci) Sedgeboda 10
mosaxleobas ruseTis winaaRmdeg sabrZolve- zarbaznis TanxlebiT, Suragelis provinci-
lad gaerTianebisaken mouwodebda. osmalo idan yarsisaken daiZra. sofel baS-uragelTan
sardlis ramdenime werili rusebs CauvardaT miaxloebisas, sadac yara bei 1.000 qveiTiT
xelSi. werilebidan da sxva informaciidan imyofeboda, generalma nesvetaevma osmalebs
ivan gudoviCma daadgina, rom iranis laSqari
yarabaRis saxanoSi SeWras apirebda, xolo os-
maleTi _ samegrelosa da imereTSi. osmalebs
rusebis winaaRmdeg brZolaSi solomon II-
is imedi hqondaT. dasavleT saqarTveloSi
myofi namdvili saxelmwifo mrCeveli piotr
litvinovi 1806 wlis 28 ivliss gudoviCs
moaxsenebda, rom pirveli SesaZleblobisTa-
nave solomon II osmaleTs miemxrobao. marT-
lac, imereTis mefe axalcixis faSas imereTSi
SeWris daCqarebas sTxovda. gudoviCs cnoba
hqonda, rom axalcixeSi arzrumidan osmale-
Tis didi jari Sevida, romlis erTi nawili
qarTlSi unda SeWriliyo, xolo meore _ same-
grelosa da imereTSi. imavdroulad, gener-
al-maiori ion rikhofi qeleS mehmed beisagan
miRebul cnobebze dayrdnobiT ivan gudov-
iCs moaxsenebda, rom osmalebi redut-kaleze
Tavdasxmas apirebdnen.
brZola yarsisaTvis.
yarsisaTvis. ivan gudoviCma os-
maleTsis mier omis gamocxadebis Sesaxeb yar-
sis faSa mehmedisagan Seityo. yarsis faSa omis
ivan gudoviCi
dawyebamde ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
Sesvlas apirebda. man 1806 wlis 10 oqtomb- danebeba SesTavaza. yara beim srolis daw-
ers oficialurad mimarTa aleqsandr I-s. os- yebis brZaneba gasca. nesvetaevi Setevaze ga-
maleTTan omis dawyebis Semdeg gudoviCi se- davida, brZolaSi 300 osmalo daiRupa, 400
riozulad emzadeboda yarsis dasakaveblad. ki tyved Cabarda. yara beim gaqceviT uSvela
samxedro operacia saidumloebis sruli dac- Tavs. maxlobeli soflebis mamasaxlisebi nes-
viT mzaddeboda. 1807 wlis TebervlisaTvis vetaevTan gamocxaddnen da ruseTis imperiis
yarsSi gasagzavni samxedro eqspedicia ukve qveSevrdomobaSi miReba sTxoves. sofel baS-
mzad iyo. yarsis faSa mehmeds safaSoSi Zl- SuragelSi nesvetaevma yarsis faSasagan 1807
ieri opozicia hyavda. yarsSi rusebis mowve- wlis 17 martiT daTariRebuli werili miiRo.
vis winaaRmdegi iyo misi Zma yara beibei.. yara aSkarad iyo, rom mehmed faSam rusul orien-
bei 300 qveiTiTa da 400 cxenosniT 1807 wlis taciaze xeli aiRo. male nesvetaevma yarsis
Tebervlis bolos Suragelis provinciis sa- faSasagan 1807 wlis 18 martiT daTariRebuli
sazRvro soflebs mouaxlovda. igi soflebis meore werili miiRo. werilSi pirdapir iyo
mosaxleobas osmaleTis teritoriaze ga- naTqvami, rom faSam yarsis cixe gaamagra da
dasvlas urCevda. gudoviCma SuragelSi gan- rusebTan brZolas apirebda. miuxedavad imi-
lagebuli general-maior piotr nesvetaevis sa, rom gudoviCma nesvetaevs daxmare Zala
razmis gasaZliereblad egerTa me-17 polkis ver gaugzavna, 1807 wlis 24 marts ruseTis
208
vaxtang guruli
jari yarsisaken daiZra. yarsis cixidan os- cixe ufro seriozulad iyo gamagrebuli. gu-
malTa razmi gamovida da nesvetaevis razms doviCma jari axalqalaqidan or versze erT-
miegeba. osmalebis Setevas mxars uWerda yar- erT mitovebul sofelSi SeaCera. ruseTis
sis cixis artileria. male osmalebi yarsis jaris banaks Tavs daesxa axalqalaqis cixidan
cixeSi Seiketnen da sastik winaaRmdegobas gamosuli osmaleTis cxenosani razmi, Tumca
uwevdnen rusebs. moulodnelad nesvetaevma didi danaklisiT maleve ukan daixia. ivan gu-
gudoviCisagan miiRo brZaneba, romelic mas doviCma axalqalaqis cixis komendants dane-
yarsis cixeze ieriSis mitanas ukrZalavda. beba mosTxova. komendantma pasuxi ar gasca,
saqarTvelos mTavarsardali savsebiT swo- ris Semdegac saqarTvelos mTavarsardalma
rad Tvlida, rom yarsis kargad gamagrebuli 6 zarbaznidan cixis dabombva daiwyo. savele
cixis aRebas nesvetaevis razmi ver SeZlebda. zarbaznebma axalqalaqis cixes praqtikulad
1807 wlis 26 marts general-maiorma piotr ziani ver miayena. miuxedavad amisa, dabombva
nesvetaevma yarsidan Crdilo aRmosavleTiT ramdenime saaTi gagrZelda. cixis komendant-
44 versiT ukan daixia da yarssa da giumrs ma gudoviCis arc meore ultimatums upasuxa.
Soris SeCerda. saqarTvelos mTavarsardalma Tavis gankar-
brZola axalqalaqisaTvis.
axalqalaqisaTvis. 1807 wlis gulebaSi myofi 2.900 mebrZoli xuT kolonad
gazafxulze osmalTa mcirericxovani razme- gayo. 1807 wlis 8 maiss saRamos da 9 maiss
bi bambakisa da Suragelis provinciebs esx- RamiT xuTive kolonam sabrZolo poziciebi
modnen Tavs. ivan gudoviCs cnoba hqonda, rom daikava. 9 maiss, diliT, zarbaznebidan cixis
arzrumsa da mis SemogarenSi osmalTa jaris kidev erTxel dabombvis Semdeg rusebi Sete-
mniSvnelovani raodenoba ar iyo ganlagebu- vaze gadavidnen. Sturmi daaxloebiT xuTi
li. yarsis faSas daxmareba mxolod axalcixi- saaTi grZeldeboda. gudoviCma mTeli rezer-
dan SeeZlo mieRo, sadac osmalTa didi jari vi brZolaSi Caaba. rusebma moklulTa da daW-
iyo ganlagebuli. 1807 wlis martis bolos rilTa saxiT didi zarali naxes: daiRupa 9 da
saqarTvelos mTavarsardalma axalcixeze daiWra 25 oficeri, daiRupa 258 da daiWra 588
laSqroba gadawyvita. 1807 wlis 17 aprils igi rigiTi. gudoviCi iZulebuli gaxda Sturmi
4.500 mebrZoliT Tbilisidan gavida da Tria- Seewyvita. rogorc ki Sturmi Sewyda, cixidan
leTis gavliT axalcixisaken gaemarTa. axal- 700 osmalo cxenosani gamovida da rusebis
cixeze laSqrobis dawyebisTanave gudoviCma poziciebs Seutia. narvis dragunTa polkis
dasavleT saqarTveloSi myof general-maior samma eskadronma polkovnik ottos meTauro-
ion rikhofs ubrZana belevskis muSketerTa biT osmalebi ukuagdo. ivan gudoviCma walka-
polkis sami batalioniT mdinare xobis Ses- Si Casvlis Semdeg piotr nesvetaevs ubrZana,
arTavSi arsebuli simagre redut-kale dae- yarsis safaSos teritoria daekavebina.
cva. mas Semdeg rac osmalo sardlis iusuf brZola foTisaTvis. ivan gudoviCis ax-
faSas jaris yarsisaken gadaadgilebis ambavi alqalaqze laSqrobis paralelurad ruseTis
Seityo, gudoviCma yarsze laSqroba daaC- jarma foTis cixis aReba scada. foTis cixis
qara. yarsis safaSos teritoriaze Sesvlis dakavebas didi mniSvneloba hqonda: Tu foTs
Semdeg iusuf faSam jari or nawilad gayo, ruseTis jari daikavebda, redut-kalesa da
erT nawils man yarsis safaSos teritori- foTis simagreebi samegrelosa da imereTs da-
idan nesvetaevis razmebis gandevna daavala, icavdnen osmaleTis jaris SemoWrisagan. fo-
xolo meores _ redut-kales aReba da imer- Tis aReba advili ar iyo, magram gudoviCis aC-
eTsa da samegreloSi SeWra. 28 aprils gu- qareba erTma mizezma ganapiroba: foTis beid
doviCi ukve walkaSi imyofeboda, sadac didi afxazeTis mTavris qeleS mehmed beis TxovniT
yinvebis gamo sami dRiT mouxda SeCereba. 1 osmalebma quCuk ServaSiZe dainSnes. gudovi-
maiss ruseTis jari walkidan axalcixisaken Ci imedovnebda, rom ruseTisadmi keTilgan-
daiZra. ruseT-osmaleTis sazRvris gadakve- wyobili afxazeTis mTavari quCuk beize gav-
Tis Semdeg rusebs didi winaaRmdegoba ar Sex- lenas moaxdenda da es ukanaskneli ruseTis
vedriaT. Tbilisidan javaxeTis gavliT ruse- jars did winaaRmdegobas ar gauwevda. saqa-
Tis jaris Tavdasxmis SemTxvevaSi axalcixes rTvelos mTavarsardalma general-maior ion
axalqalaqis cixe icavda, xolo suramidan rikhofs ubrZana qeleS mehmed beis molapara-
mtkvris xeobiT Setevis SemTxvevaSi _ xerTvi- keboda da foTisaTvis alya Semoertya. gu-
sis cixe. xerTvisTan SedarebiT axalqalaqis doviCis varaudi ar gamarTlda, afxazeTis
209
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
210
vaxtang guruli
211
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Tavze aeRo. zurab wereTlis gegma ar miiRo samefos droebiT mmarTvelobas unda emuSava
ivan gudoviCma, rac ganpirobebuli iyo ori uSualod saqarTvelos mTavarsardlis meT-
mizeziT: 1. mironcxebuli monarqis taxtidan valyureobiT. aleqsandr I-is 1808 wlis 10
gadayeneba da xelisuflebis saTaveSi Tavadis Tebervlis reskriptSi gansazRvrulia imere-
mosvla imereTis samefos ki ar daawynarebda, Tis droebiTi mmarTvelobis oficialuri
aramed ufro did qaosSi gadaCexda; 2. iran- saxelwodeba _ ``imereTis
imereTis olqis droebiTi
Tan da osmaleTTan mimdinare omis pirobebSi mmarTveloba~. saqarTvelos mTavarsardali
mmarTveloba
imereTis samefoSi mosalodneli areuloba SiSobda, rom mefis gadayeneba da droebiTi
ruseTisaTvis sasurveli ar iyo, radgan ja- mmarTvelobis SemoReba imereTSi mRelva-
ris mniSvnelovani nawilis imereTis samefoSi rebas gamoiwvevda. gudoviCma imereTis mo-
ganlageba gaxdeboda aucilebeli. saxleobas acnoba, rom droebiTi mmarT-
ivan gudoviCi kavkasiis xazidan jaris velobis SemoRebis Semdeg yvela wodebas
gamogzavnas eloda. am Zalebis mosvlamde mas SeunarCundeboda Tavisi uflebebi. ruseTis
quTaisSi egerTa me-9 polkis erTi batalio- erTgul Tavad zurab wereTels polkovnikis
nis datoveba SeeZlo. amitom iyo, rom saqa- wodeba mieniWa da 1.200 maneTi wliuri pensia
rTvelos mTavarsardali solomon II-gan daeniSna. saqarTvelos mTavarsardalma gen-
iTxovda, imereTSi lekTa jari ar Semoeyvana eral rikhofs daavala gaego zurab wereT-
da imavdroulad, urTierToba Seewyvita ax- lis azri imereTis droebiTi mmarTvelobis
alcixis faSa selimTan. amasTan erTad, 1808 SemoRebis Sesaxeb da misTvis mmarTvelobaSi
wlis 30 ianvars gudoviCi rikhofs avaleb- pirveli Tavadis adgili SeeTavazebina. zur-
da, redut-kale kargad gaemagrebina da kav- ab wereTels rusebis gegma ar moewona. misi
Siri hqonoda zurab wereTelTan. 1808 wlis mizani iyo imereTis samefos erTpirovnu-
Tebervlis damdegs zurab wereTeli quTaisSi lad da damoukideblad marTva da ara droe-
Cavida, polkovnik tarasovs Sexvda da ase- biT mmarTvelobaSi Tundac pirveli Tavadis
Ti ram acnoba: solomon II Tavis saqciels statusiT yofna. amitom iyo, rom man mxari
inaniebs da mzadaa rusebs TavadTa cnobili aRar dauWira mefis gadayenebas. amrigad, wi-
sagvareuloebidan mZevlebi misceso. gen- naT mefis gadayenebis momxre zurab wereTeli
erali rikhofi gudoviCs moaxsenebda, rom amjerad mefis damcvelTa rigebSi Cadga. Ta-
mefe mZevlebis gagzavnas mxolod mas Semdeg vis mamulSi ganmartoebuli Tavadi momaval
apirebda, rac misi moTxovnebi dakmayofilde- samoqmedo gegmaze aRarafers ambobda. masTan
boda. solomon II 1804 wlis elaznauris Se- aleqsandr I-is reskriptiT misuli adiutanti
Tanxmebis pirobebis gadasinjvas da axali Se- kanonenko maspinZelma Zalian Tbilad miiRo
Tanxmebis dadebas iTxovda. ucvleli rCeboda da ramdenjerme emTxvia reskriptis teqsts.
mefis moTxovna leCxumis dabrunebis Sesaxeb. zurab wereTeli rusebisagan iTxovda osma-
rikhofis moxsenebidan Cans, rom solomon II leTis sazRvarTan arsebuli Tavisi samflo-
saqarTvelos mTavarsardalTan oTxi Tava- belos dacvas rusebis jarebiT.
dis gagzavnas apirebda, romlebic gudoviCs solomon II-m quTaisi datova da imereTis
mefis moTxovnebs gadascemdnen. gudoviCma samefosa da axalcixis safaSos sazRvarTan
solomon II-is moTxovnebi ar miiRo da mefes erT-erT sofelSi cxovrobda. mefem ivan gu-
acnoba, rom misi gancxadebebi, pretenziebi doviCs werili gaugzavna da quTaisidan ru-
da moqmedeba laxavda ruseTis xelisuflebis seTis jaris gayvana kidev erTxel moiTxova.
Rirsebas. solomon II aRSfoTebuli iyo imis gamo, rom
ruseTis imperatorma aleqsandr I-ma, quTaisidan misi wasvlis Semdeg mefis sasaxle
miuxedavad imisa, rom kargad icnobda iran- rusma jariskacebma daikaves. 1808 wlis 11
Tan da osmaleTTan omebis gamo samxreT ka- ivniss gudoviCma solomon II-s acnoba, rom
vkasiaSi Seqmnil umZimes viTarebas, 1808 wlis quTaisidan jars ver gaiyvanda, radgan axal-
10 Tebervals ivan gudoviCs solomon II-is cixidan osmalTa SemoWra iyo mosalodneli.
taxtidan gadayeneba ubrZana. imereTis same- saqarTvelos mTavarsardali mefes amSvideb-
fos marTva-gamgeoba unda gadasuliyo droe- da: sasaxle rusma jariskacebma ukve didi
biTi mmarTvelobis xelSi, romlis wevrebi xania datoveso. imereTis samefosa da axal-
iqnebodnen imereTis Tavadebi da rusi samo- cixis safaSos sazRvarze solomon II didx-
qalaqo moxele an rusi oficeri. imereTis ans ar darCenila da male quTaisis axlos
212
vaxtang guruli
213
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
zas zavis dadebas urCevda da umtkicebda, provinciebSi, aseve dmanisSi ganlagebuli ja-
rom es misTvis Seqmnil viTarebaSi xelsayre- riT iranelebs erevanTan kavSiris saSualebas
li iyo. cxadia, abas mirzam icoda, rom irans mouspobda. bambakidan ukandaxeuli mehmed
omis gagrZeleba aRar SeeZlo, magram omSi ali xani erevanTan idga da eloda yarabaRis
dakarguli teritoriebis dabrunebac surda. saxanoSi abas mirzas SeWras, sadac ruseTis
marTalia, iranTan da osmaleTTan aqtiuri jarebi idga. iranis laSqarma yarabaRis sax-
sabrZolo moqmedebebi Sewyvetili iyo, magram anoSi SeWris mizniT mdinare araqsis marcx-
mosazRvre saxanoebidan (erevnis, Sirvanis da ena napirze gadasvla daiwyo. male iranelebma
sxv.) da safaSoebidan (axalcixis, yarsis da Seityves, rom yarabaRis saxanos teritoriaze
general-maior piotr nebolsinis meTauro-
biT ruseTis jaris damatebiTi Zalebi Sevida
da SuSisaken gaemarTa. abas mirzam samoqmedo
gegma Secvala: yarabaRis saxanoSi SeWra ve-
Rar gabeda da elizavetopolisaken daiZra.
abas mirzam swrafi marSiT gaiara naxWevani da
Samqori daikava. moulodnelad abas mirzam
Seityo, rom tormasovi Samqors uaxlovde-
boda. abas mirzam brZolaSi Cabma ver gabeda
da mTebs Seafara Tavi. 1809 wlis agvistos
Sua ricxvebSi iranis laSqari gogCis tbis
midamoebidan elizavetopolisaken daiZra da
qalaqidan 30 versis moSorebiT dabanakda.
elizavetopolSi triockis muSketerTa pol-
kis 1 aseuli idga. tormasovi saswrafod gae-
marTa mis dasaxmareblad. iranelebis mowinave
laSqari (5.000 mebrZoli) qalaqidan isev 30
versis moSorebiT iyo dabanakebuli. mowinave
laSqris banakidan 35 versis moSorebiT idga
abas mirza 20.000 mebrZoliT. Seityo Tu ara
tormasovis sardlobiT ruseTis jaris moax-
loeba, abas mirzam Samqorisaken daixia, raTa
rusebisaTvis elizavetopolSi Sesvlis saSu-
aleqsandr tormasovi aleba ar mieca. tormasovma general-maior
dimitri lisaneviCs ubrZana, egerTa me-9 pol-
sxv.) moTareSe razmebi mudmivad arbevdnen kis 2 batalioniT Samqorisaken daZruliyo da
saqarTvelos soflebs, itacebdnen adamian- iq dalodeboda mTavar Zalebs. imavdrou-
ebs. male farTomasStabiani sabrZolo opera- lad general-maiorma filip pauluCim miiRo
ciebic daiwyo. brZaneba, egerTa me-9 polkis 2 batalioniT
1809 wlis 23 ivliss iranis laSqari Samqorisaken daZruliyo. filip pauluCi sas-
(10.000 mebrZoli) mehmed ali xanis meTauro- wrafod gaemarTa Samqorisaken. gzad rusebi
biT moulodnelad SemoiWra bambakis provin- iranelTa jars ( 4.000 mebrZoli) gadaeyarnen,
ciaSi, sadac saratovis muSketerTa polkis romelic male gafantes. abas mirza ruseTis
2 batalioni iyo ganlagebuli. brZola eqvsi jarebis ZiriTadi nawilis mosvlas aRar dae-
saaTi gagrZelda. iranelebi damarcxdnen da loda da erevans Seafara Tavi. bambakis pro-
erevnisaken daixies. Seityo Tu ara iranelTa vinciaSi ganlagebuli ruseTis jaris meTau-
bambakSi SemoWris ambavi, tormasovi qveiTTa rma general-maiorma semion portniaginma
7 batalioniT, kavaleristTa 8 eskadroniT da aleqsandr tormasovs moaxsena: 1809 wlis 17
donis kazakTa 2 polkiT Tbilisidan sofel agvistos bambakSi iranelTa laSqari (12.000
dmanisSi gadavida. dmanisis dakavebam iranele- mebrZoli) SemoiWra, magram ise, rom brZola-
bi daafrTxo, aqedan xom gza erevnisaken mid- Si ar Cabmula, yarsis safaSos sazRvrisaken
ioda. iraneli sardlebi varaudobdnen, rom daixiao. 18 agvistos iranelTa laSqarma bor-
generali tormasovi Suragelisa da bambakis CaloSi scada SeWra. iranelebs egerTa me-15
214
vaxtang guruli
polkis batalioniT polkovniki peCerski dae- da imereTidan ruseTis jaris gayvanas. male
devna. 22 agvistos peCerskim lores miaRwia, mefem aleqsandr tormasovTan Tavadi zurab
magram iranelebi versad ipova. 23 agvistos wereTeli gagzavna da quTaisSi dabrunebis
RamiT iranelebi borCaloSi dabrundnen da 8 pirobad leCxumis gadacema da imereTidan
sofeli gaZarcves. ruseTis jarebis gayvana wamoayena. 1809 wlis
1809 wlis 22 agvistos aleqsandr tor- 12 ivniss dimitri orbelianma tormasovs mox-
masovTan iranis elCoba gamocxadda da zavis seneba gaugzavna da zurab wereTlis gegma
dadeba iTxova. iranis Sah feThi alis da ira- gaacno. zurab wereTeli aucileblad miiC-
nis jarebis mTavarsardal abas mirzas zavis nevda, rom saqarTvelos mTavarsardals imere-
dadeba tormasovTan ar undodaT da sazavo Tis samRvdeloebis, Tavadebis, aznaurebisa da
molaparakebisaTvis peterburgSi elCobis mTeli mosaxleobisaTvis miemarTa da ruseTis
gagzavnis nebarTvas iTxovdnen. tormasovma imperatorisaTvis micemuli ficis upirobo
icoda, rom iranelebi sazRvrebTan dakavSire- Sesrulebisaken moewodebina. tormasovma ase-
biT garkveul pretenzias wamoayenebdnen, ami- Ti radikaluri RonisZiebis gatareba naad-
tom iyo, rom elCebs ganucxada: ruseTi zavis revad CaTvala, Tumca orbelians mowodebis
dadebas dasTanxmdeba mxolod im SemTxvevaSi, teqsti mainc gaugzavna. mowodeba generals im
Tu ruseT-iranis sazRvari mdinareebze: mt- SemTxvevaSi unda gamoeqveynebina, Tu solo-
kvarze, araqssa da arpaCaize gaivliso. 25 oq- mon II Tavis moTxovnebs kvlav wamoayenebda.
tombers tormasovma elCebi ukanve gaabruna. imavdroulad tormasovma werili gaugzavna
iranis Sahma tormasovis moTxovna miuReblad zurab wereTels. am ukanasknels mefisaTvis
miiCnia da omic gagrZelda. saqarTvelos mTavarsardlis saxeliT Semde-
4.. solomon II-is brZola samefos gadasar- gi moTxovnebi unda waeyenebina: 1. mefe dauy-
Cenad ruseT-osmaleTis 1806-1812 wlebis omis ovnebliv unda dabrunebuliyo quTaisSi; 2.
pirobebSi. quTaisidan varcixis sasaxleSi solomon II-s mZevlebi unda gaegzavna Tbilis-
gadasuli, xolo Semdeg miuval mTebSi gax- Si; 3. mefes dauyovnebliv unda gaegzavna
iznuli solomon II kvlav osmaleTis daxmare- deputacia peterburgSi, romlis Semadgen-
biT cdilobda ruseTis jarebis gandevnas lobaSi aucileblad unda yofiliyo zurab
imereTidan. wereTeli. solomon II werilis miRebisTanave
solomon II-s urTierToba aleqsandr kidev ufro miuval adgilebs Seafara Tavi
tormasovTan.. jer kidev aleqsandr tor-
tormasovTan da zurab wereTels acnoba, rom pasuxs aTi
masovis saqarTvelos mTavarsardlad daniS- dRis Semdeg Seatyobinebda. Suamavalma me-
vnamde ivan gudoviCma imereTsa da samegre- fisagan pasuxi aTi dRis Semdegac ver miiRo.
loSi ganlagebuli ruseTis jarebis sard- maSin dimitri orbelianma imereTis mosaxle-
lad, nacvlad gardacvlili general-maior obisadmi aleqsandr tormasovis mimarTva ga-
ion rikhofisa, qarTveli Tavadi general- moaqveyna. mimarTvas sasurveli Sedegi ar mo-
maiori dimitri orbeliani daniSna. 1809 wlis hyolia, piriqiT, mefe misma momxre Tavadebma
10 Tbervals gudoviCma generals saidumlo daarwmunes, rom saqarTvelos mTavarsardali
miweriloba gaugzavna. dimitri orbelians mas imereTis mefed aRar cnobda da amitom
ufleba hqonda, solomon II-is yvela moTxovna mimarTavda samRvdeloebas, Tavadebsa da azn-
daekmayofilebina, garda imereTidan ruse- aurebs. solomon II-m tyiT dafarul mTis
Tis jarebis gayvanisa. orbelians solomon II miuval xeobebSi TiTqmis ori weli gaatara.
quTaisSi dabrunebaze unda daeTanxmebina. Tu tormasovis mowodebis gamoqveynebis Semdeg
es ar moxerxdeboda, zurab wereTlisa da sxva man erT-erT xeobaSi Tavadebis sabWo moiwvia
Tavadebis daxmarebiT mefe unda SeepyroT da da jaric Sekriba. qarTl-kaxeTSi rusuli
TbilisSi CamoeyvanaT. quTaisSi Casulma dimi- mmarTvelobis pirobebSi Seqmnilma umZimesma
tri orbelianma Seityo, rom mefe 1.000 kacis viTarebam imereTis samRvdeloeba da Tavadebi
TanxlebiT mTebSi iyo gaxiznuli. solomon II mefis garSemo gaaerTiana.
gaaerTiana. yvela seriozulad
generalTan Sexvedras ar Tanxmdeboda da maT iyo SeSfoTebuli imiT, rom mefobis gau-
Soris molaparakeba Suamavlis meSveobiT mim- qmebis Semdeg imereTSic iseTive mmarTveloba
dinareobda. molaparakebis procesSi gairk- damyardeboda, rogoric damyarda qarTl-kax-
va, rom solomon II quTaisSi dabrunebas ar eTSi. viTarebis amgvarad Secvlas tormasovi
apirebda, kvlav iTxovda leCxumis gadacemas ar eloda. amas emateboda is, rom ruseTi-
215
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sadmi keTilad ganwyobili zurab wereTeli ruseTi axalcixis safaSos daipyrobda, maSin
saerTod ganze gadga, xolo general-maiorma zurab wereTeli rusebs imereTis mefis winaaR-
dimitri orbelianma imereTSi prorusuli mdeg omSi Semweobas pirdeboda. amasTan er-
orientaciis Tavadebisa da samRvdeloebis Tad, zurab wereTelma pirdapir ar upasuxa
organizeba ver SeZlo. tormasovis mier dasmul kiTxvas: imereTis
solomon II-s taxtidan gadayenebis zurab mefis winaaRmdeg brZolis dawyebamde, xom ar
wereTliseuli gegmebi. solomon II peter- ajobebda misTvis erTguli Tavadebi Camogve-
burgSi deputaciis gagzavnas ar apirebda. cilebinao? saqarTvelos mTavarsardali am
aleqsandr tormasovi mixvda, rom imereTis sakiTxs did mniSvnelobas aniWebda. igi mi-
mefe erTxel da samudamod ruseTis mtrad iCnevda, rom erTguli Tavadebis Camocile-
iqca. mefeze gavlenas ukve quTaTeli mit- bamde solomon mefis winaaRmdeg brZolis
ropoliti dosiTeozi da gaenaTeli mit- dawyeba naadrevi iyo. aleqsandr tormasovi
ropoliti efTvimic ki veRar axdendnen. sul aseve miiCnevda, rom vidre foTis cixeSi os-
ufro da ufro cxadi xdeboda, rom solo- malTa garnizoni idga, imereTis mefis winaaR-
mon II-s taxtidan gadayenebas da imereTidan mdeg brZolis dawyeba saSiSi iyo. saqarTvelos
gaZevebas rusebi samxedro Zalis gamoyenebis mTavarsardali Tvlida, rom redut-kales se-
gareSe ver SeZlebdnen. osmaleTTan mimdin- riozulad gamagreba da foTis cixis dakaveba
are omis pirobebSi aleqsandr tormasovi samx- samegrelosa da imereTSi ruseTis batonobis
edro Zalis gamoyenebisagan jer Tavs ikavebda. ganmtkicebisaTvis aucilebeli iyo. Tu ruse-
1809 wlis 10 ivliss tormasovi ruseTis im- bi foTs daeuflebodnen, rionis sanaosno
periis sagareo saqmeTa ministrs moaxsenebda, gziT samegrelosa da imereTSi proviantsa
rom daZabul viTarebaSi zurab wereTelma mas da sxva tvirTs Seuferxeblad Semoitandnen.
aseTi gegma SesTavaza: 1. ruseTis jars zurab redut-kalesa da foTis cixesimagreebSi gar-
wereTlis samflobelo unda daekavebina; 2. nizonebis Cayenebis Semdeg osmalebs zRvidan
guriis samTavros faqtobrivi gamgebeli qa- desantis gadmosxma gauWirdebodaT. Tu ruse-
ixosro gurieli da guriis axalgazrda mTa- bi soxumis simagresac daeuflebodnen, maSin
vari mamia V gurieli, solomon II-s winaaRmdeg osmaleTis floti Savi zRvis aRmosavleT
unda aejanyebinaT; 3. imereTis mefis winaaR- sanapirosTan Tavisuflad veRar imoqmedeb-
mdeg unda aejanyebinaT raWisa da leCxumis da. foTis, redut-kalesa da soxumis cixee-
Tavadebi. zurab wereTlis azriT, raWidan, bSi rusuli garnizonebis Cayenebis Semdeg
leCxumidan da guriidan izolirebul sol- osmalebi imereTis mefes samxedro flotiT
omon II-s ufro advilad Caigdebdnen xelSi. veRar daexmarebodnen. rCeboda axalcixe,
tormasovs zurab wereTlis erTgulebaSi saidanac imereTis mefes SeeZlo daxmareba
eWvi epareboda, ris gamoc man Tavads rusebT- mieRo da aucileblobis SemTxvevaSi iq Tavic
an TanamSromlobaze Tanxmobis werilobiT Seefarebina.
dadastureba mosTxova. Tavadma werilobiTi foTis ubrZolvelad dakavebis mcdeloba.
dadastureba ar isurva. 1809 wlis 30 ivliss aleqsandr tormasovi yvela Rones xmarobda,
zurab wereTeli tormasovs swerda: me ruse- rom foTi rac SeiZleba naklebi msxverplis
Tis imperatorisadmi micemuli ficis erT- fasad daekavebina. gegma aseTi iyo: foTis
guli vrCebi, me da Cemi Svilebi mzad varT cixis komendant quCuk beisaTvis ruseTis qve-
sisxli davRvaroT imperatorisTviso. zurab SevrdomobaSi Sesvla unda SeeTavazebinaT.
wereTeli TiTqos sayveduris toniT aRniS- general-maiori dimitri orbeliani 1809 wlis
navda, rom mTavarsardlebi pavel cicianovi 30 maiss tormasovs moaxsenebda, rom quCuk
da ivan gudoviCi, aseve general-maiori ion beisTan molaparakebaSi CarTo yvela misi na-
rikhofi mas pativiscemiT ar epyrobodnen. Tesavi da megobari: podpolkovniki Tavadi
Tavadi saqarTvelos mTavarsardals arw- erisTavi,, quCuk beis biZaSvili vaxtang gu-
erisTavi
munebda, rom ruseTis imperatorisadmi erT- rieli da Tavadi manuCar ServaSiZe
ServaSiZe.. rogorc
gul samsaxurs gaagrZelebda. amjerad zurab zemoT aRvniSneT, saqarTvelos mTavarsar-
wereTeli tormasovs axal samoqmedo gegmas dali mzad iyo nebismieri Tanxa gaeRo quCuk
Tavazobda, romelic axalcixis safaSos da- beis gadmobirebisaTvis, romelsac gaugzavna
pyrobas da am gziT imereTis mefisaTvis mo- kidec saCuqrebi: Zvirfasi xmali 1.000 maneTis
kavSiris CamoSorebas iTvaliswinebda. Tu Rirebulebis, ori xmali TiToeuli 100 mane-
216
vaxtang guruli
Tis Rirebulebis, patiosani TvlebiT mor- vada suramsa da quTaisSi ganlagebuli ruse-
Tuli xanjali 750 maneTis Rirebulebis, ori Tis jaris winaaRmdeg laSqrobaSi monawileo-
xanjali TviTeuli 80 maneTis Rirebulebisa, bas. garda amisa,
amisa, selim faSa ruseTis imperiis
sami oqrosa da ori vercxlis medali. quCuk qveSevrdomobaSi Sesvlas fiqrobda da amdenad,
beis am droisaTvis jer kidev kargi urTier- solomon II-s ruseTis winaaRmdeg brZolaSi mx-
Toba hqonda proosmaluri orientaciis ar- ars ver dauWerda
dauWerda.. selim faSa imdenad dain-
slan bei ServaSiZesTan.
ServaSiZesTan. mamis, qeleS mehmed teresebuli iyo ruseTis qveSevrdomobaSi
bei ServaSiZis, mkvlelobam arslan beis af- SesvliT, rom tormasovTan mosalaparake-
xazeTSi saxeli gautexa. man dimitri orbeli- blad Tavisi warmomadgeneli mustafa aRa gag-
ans ruseTis qveSevrdomad gaxdomaSi Semweoba zavna. selim faSasa da aleqsandr tormasovs
sTxova da sanacvlod soxumis cixis Cabareba Soris urTierToba jer kidev 1809 wlis mais-
aRuTqva. maSin ruseTis saimperatoro karma Si damyarda. magram maT Soris molaparakeba
mamismkvleli arslan bei qveSevrdomobaSi ar uSedegod dasrulda, Tumca am molaparakebam
miiRo, raTa ruseTisadmi keTilad ganwyo- garkveuli Sedegi mainc gamoiRo: selim faSam
bili afxazebis guliswyroma ar daemsaxure- piroba dado, rom qarTls aRar daarbevda da
bina. garda amisa, qeleS mehmed bei ServaSiZis arc imereTis mefes ar aRmouCenda daxmare-
meore vaJs sefer ali bei ServaSiZes ruseTis bas. amdenad, rusebi selim faSasTan urTier-
qveSevrdomobaSi Sesvlis saTxovari punqtebi TobiT kmayofili unda yofiliyvnen.
ukve wardgenili hqonda. gabrazebulma ar- brZola foTisTvis. general-maiori dimi-
slan beim rusebis winaaRmdeg mTeli afxaze- tri orbeliani darwmunda, rom saCuqrebis
Tis darazmva ganizraxa. osmalebma, rogorc miRebis miuxedavad, quCuk bei ruseTis qve-
ki arslan beis prorusuli orientaciis Ses- Sevrdomobaze ar dasTanxmdeboda. generalma
axeb Seityves, misi gadabireba ganizraxes. gadawyvita, rom foTi samxedro operaciiT
imavdroulad, foTis bei quCuks osmalebma unda daekavebinaT. general orbelians sabab-
redut-kales simagris dakaveba da samegre- ic mofiqrebuli hqonda: quCuk bei ruseTis
loSi SeWra daavales. osmalebi quCuk beis mterTan, arslan bei ServaSiZesTan, megobrob-
aimedebdnen, rom redut-kaleze Setevis para- da. 1809 wlis agvistosaTvis foTis cixeSi 400
lelurad webeldelebi misgan 18 versis mo- mebrZoli idga. 1809 wlis 12 agvistos dimi-
SorebiT arsebul anakliis cixes Seutevdnen. tri orbeliani redut-kaledan foTisken da-
rudet-kalesa da mis SemogarenSi imJamad mx- iZra. generlis daqvemdebarebaSi iyo: belevs-
olod belevskis polkis eqvsi aseuli iyo gan- kis polkis 6 aseuli, egerTa me-9 polkis 1
lagebuli. redut-kalesken imereTidan jar- aseuli, 50 kazaki da 5 zarbazani. ruseTis
ebis gadmosrolas solomon II-s antirusuli jarTan erTad foTisaken daiZra samegere-
ganwyobilebis gamo rusebi ver bedavdnen. los, guriisa da afxazeTis mTavrebis cxeno-
solomon II-s urTierToba axalcixis sani jari. 13 agvistos rusTa da qarTvelTa
faSasTan.. redut-kaleSi rusebis mier si-
faSasTan jari SeumCnevlad miuaxlovda foTs. ruseTis
magris mSenebloba da foTis aRebis mcdelo- jaris 3 aseuli, samegrelosa da afxazeTis
ba, cxadia, miuRebeli iyo solomon II-Tvis. mTavris cxenosani jaris nawili rionis mar-
imereTis mefe saswrafod gaemarTa axalcixis cxena napirze gadavida da foTis cixidan sami
safaSos sazRvrisaken da saidumlo molapara- versis moSorebiT daikava poziciebi. Tavad
keba gamarTa aleqsandre batoniSvilTan
batoniSvilTan.. am dimitri orbeliani danarCeni jariT rionis
molaparakebis Semdeg solomon II-m Tavadi marjvena napirs dauyva. baTumis mxridan os-
malxaz andronikaSvili, Tavadi rostom ni- malTa jaris Semotevis mosagerieblad rionis
JaraZe da raWis erisTavi axalcixeSi selim marcxena napirze guriis mTavris cxenosani
faSaTan gagzavna. imereTis mefe axalcix- jari da milicia ganlagda. 13 agvistos RamiT
is faSas sTavazobda gaerTianebuli jariT inJiner-podporuCikma freimanma rionis mar-
Tavs dasxmodnen jer suramSi
suramSi,, xolo Semdeg cxena napirze zarbaznebi ganalaga. mdinaris
quTaisSi ganlagebul ruseTis jars. axalcix- marcxena napirze zarbaznebis ganlagebas xels
is faSam imereTis mefes acnoba, rom qvemo qa- uSlida foTis cixis garnizoni, magram rio-
rTlSi tormasovis sardlobiT ruseTis jari nis marjvena napiridan erTma zarbaznma fo-
idga. faSa SiSobda, rom es jari axalcixeze Tis cixidan gaxsnili cecxli advilad CaaxSo.
salaSqrod emzadeboda da amitom ver beda- 1809 wlis 14 agvistos samegrelos cxenosani
217
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
218
vaxtang guruli
tri orbeliani dainiSna. dimitri orbelianis tri orbelianma mamia gurielTan molapara-
siZe iyo vaxtang gurieli, romelmac simamris keba biZamiss (dedis Zmas) zurab wereTelsac
meSveobiT saqarTvelos mTavarsardals acno- daavala. zurab wereTelma guriis ramdenime
ba, rom guriis mTvari mamia gurieli rusebTan Tavadi gadaibira. rusebis davalebiT niko
Serigebas ar apirebda. mamia gurieli general dadiani daukavSirda Tavis colisZmas gu-
orbelians arwmunebda, rom foTis cixe kar- rul Tavad vaxtang erisTavs da igi ruseTis
gad aris gamagrebuli da misi aReba SeuZlebe- mxareze gadaibira. gadabirebuli Tavadebis
liao. solomon II-is moTxovniT mamia gurieli daxmarebiT guriis mosaxleobaSi antiosmal-
mzad iyo samxreTidan foTis cixis dasaxmare- uri ganwyobileba gaZlierda. mamia gurieli
blad momavali osmaleTis jarebisaTvis gza iZulebuli gaxda angariSi gaewia Seqmnili vi-
mieca. TarebisaTvis. amas daerTo tormasovis mier
ruseTis sardloba kargad xedavda, rom gadadgmuli swori diplomatiuri nabiji.
foTis cixis aRebas xels solomon II uSlida. saqarTvelos mTavarsardalma guriis mTavars
polkovniki fiodor simonoviCi aleqsandr elaznauris SeTanxmebis im muxlis gauqmeba
tormasovs sTavazobda, viTomda baTumze aRuTqva, romelic gurias imereTis samefos
salaSqrod Tavi moeyraT ruseTis, samegre- nawilad acxadebda.
losa da guriis samTavros jarebisaTvis da malTayvis brZola da foTis aReba. Serif
moulodnelad baTumis nacvlad quTaisisaT- faSas jari (9.000 mebrZoli) nawili zRviT,
vis SeetiaT, solomon II taxtidan gadaeyene- xolo nawili xmeleTiT guriis sanapiros gav-
binaT da imereTSi solomon I-is SviliSvili, liT foTisaken daiZra da 1809 wlis 30 oq-
aleqsandre giorgis Ze gaemefebinaT. aleqsan- tombers alyaSemortymuli foTidan 20 versis
dre batoniSvili im dros dedasa da ZmasTan daSorebiT SeCerda. Serif faSam banaki gaa-
erTad guriaSi cxovrobda. osmaleTSi zusti magra da Savi zRvis sanapiros gaswvriv ram-
cnobebi hqondaT imis Sesaxeb, Tu ra xdebo- denime reduti aago. osmalTa banaks marjvena
da imereTis samefosa da guriis samTavroSi, mxridan mdinare malTayva Caudioda, xolo
rogor emzadebodnen rusebi foTis asaRebad. marcxena mxridan sofeli grigoleTi esaz-
1809 wlis oqtombris meore naxevarSi rusebma Rvreboda. banakis zurgi daculi iyo gauva-
Seityves, rom solomon II-m da mamia gurielma li tyeebiTa da WaobebiT. general-maiorma
trapizonis seraskiri Serif faSa foTis gar- dimitri orbelianma solomon II-Tan da mamia
nizonisaTvis daxmarebis aRmoCenaze daiTanx- gurielTan molaparakeba uazrod CaTvala da
mes. imereTis mefe da guriis mTavari Serif jumaTel mitropolit iosebs daukavSirda.
faSas mZevlebis micemas da osmaleTis jari- generals mitropoliti dahpirda, rom guriis
saTvis daxmarebis aRmoCenas Sehpirdnen. mamia mosaxleobas osmalTa winaaRmdeg sabrZolve-
gurieli, marTalia, Serif faSas ar eaxla, lad darazmavda. 1809 wlis 2 noembers dimi-
magram osmalTa jari foTisaken gaatara. tri orbelianTan arqimandriti ioseb don-
amis gamo mTavris vaJi daviT gurieli rusTa dolaZe gamocxadda da acnoba, rom guriis mi-
jaris banakSi gaiqca. 1809 wlis 31 agvistos licia mamia gurielis winamZRolobiT guriis
dimitri orbeliani aleqsandr tormasovs laSqars foTisaken mouZRoda. mamia gurielma
atyobinebda, rom guriis mTavarma foTis general orbelians acnoba, rom igi Serif fa-
dasaxmareblad mimaval osmalebis jars guri- Sas banaks grigoleTidan maSin daesxmeboda
is sanapiroze navmisadgomi dauTmo, damxmare Tavs, roca rusebi malTayvis mxridan Seute-
razmi misca da gamcilebelic gaayolao. gen- vdnen. generals eWvi epareboda mamia guri-
erali orbeliani kargad xedavda, rom Tu elis rusebisadmi erTgulebaSi, amitom iyo,
guriis mTavari osmaleTis mxareze iqneboda, rom foTis cixes alya ar moxsna da mxolod
foTis alyaze mdgari ruseTis jari SeiZle- jaris nawili (samegrelosa da afxazeTis cx-
boda umZimes mdgomareobaSi aRmoCeniliyo. enosnebi) gadaisrola malTayvis mimarTule-
generalma daxmarebisaTvis Tavis siZes, vax- biT. mdinaris marjvena napiridan ori versis
tang guriels, mimarTa. am ukanasknelma ar- moSorebiT ukve idga yabardos muSketerTa
qimandrit ioseb dondolaZis meSveobiT dimi- polkis 2 aseuli maior orbelianis meTauro-
tri orbeliani jumaTel mitropolit iosebs biT. guriis laSqarma moulodnelad Seutia
daakavSira da guriis mTavris ruseTis mx- osmalTa banaks, maiorma orbelianma malTay-
areze gadabireba sTxova. imavdroulad dimi- vis meore napiridan Zlieri cecxli gaxsna,
219
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
xolo samegrelosa da afxazeTis cxenosanma saken gaemgzavra. ruseTis jari foTis cixe-
jarma mdinareze gadasvla daiwyo. dimitri Si Sevida, sadac 35 zarbazani da yumbarebis
orbelianma qveiTi jari zarbaznebTan erTad didi maragi daxvda.
navebiT gadaiyvana malTayvis marjvena napirze saqarTvelos mTavarsardalma aleqsan-
da maSinve brZolaSi Caaba. qarTvelTa da rus- dr tormasovma general-maior dimitri or-
Ta jari osmalTa banakSi SeiWra, rasac Serif belians ubrZana foTSi belevskis polkis 1
faSas uwesrigod ukan daxeva mohyva. osmale- batalioni, redut-kaleSi belevskis polkis
bi Zalian swrafad ixevdnen ukan. afxazeTis, 1 aseuli, xobSi belevskis polkis 2 aseuli
samegrelosa da guriis cxenosanma jarebma 9 daetovebina, xolo danarCeni jari imereTSi,
versis manZilze sdies osmalebs da gemsa da qarTlis sazRvarTan axlos, ganelagebina.
navebSi Casxdomis saSualeba ar misces. trans- zurab wereTeli rusebs arwmunebda, rom
portSi Casxdomisas amtydari Wyletis gamo Tu imereTis samefoSi ruseTis jarebis ra-
osmalTa jaris nawili zRvaSi CaixrCo. ukan- odenoba gaizrdeboda, SesaZlebeli gaxde-
daxeuli jaris gadarCenilma nawilma tyesa boda solomon II-is taxtidan gadayeneba da
da Waobebs Seafara Tavi. brZola Sebindebi- Sepyroba. zurab wereTeli pirobas ayenebda:
sas dasrulda. osmalebma moklulTa saxiT Tu rusebi jarebis raodenobas ar gazr-
1.500 kaci dakarges, 283 mebrZoli ki tyved didnen, maSin igi mefis mxareze gadavidoda,
danebda. qarTvelTa da rusTa mxridan dan- radgan aRar SeeZlo yoveldRe mefis mxridan
aklisi gacilebiT naklebi iyo: 70 mokluli SurisZiebis molodinSi yofiliyo. marTa-
da 237 daWrili. moklulTa da daWrilTagan lia, tormasovi kargad xedavda, rom zurab
umravlesoba samegrelosa da guriis laSqris wereTeli sando ar iyo, magram imaSic darw-
mebrZolebi iyvnen. munda, rom imereTSi jarebis gazrdis gareSe
Serif faSas jaris ganadgurebisTanave solomon II-s taxtidan ver gadaayenebda.
general-maiorma dimitri orbelianma quCuk imereTis samefos deputaciis Camosvla
bei ServaSiZes foTis Cabareba mosTxova. TbilisSi. elaznauris SeTanxmebis gadasin-
quCuk beim jer kidev danamdvilebiT ar ico- jvis pirobebi. 1810 wlis ianvarSi TbilisSi
da Serif faSas jaris ganadgurebis ambavi, gaenaTel mitropolit efTivimis Camosvlas
ris gamoc cixis Cabarebisagan Tavi Seikava. elodnen. meufe efTvimi imereTis mefis kar-
male rusebma zarbaznebi SemaRlebul adg- ze da saerTod mosaxleobaSi didi gavleniT
ilze ganalages da foTis cixis dabombvisaT- sargeblobda. saqarTvelos mTavarsardals
vis moemzadnen. qveiTma jarma cixis kedlis gaenaTeli mitropolitisagan solomon II-
gadasalaxad kibeebi moamzada da win waiwia. is saqcielis Sesaxeb axsna-ganmarteba unda
quCuk bei SeSinda. male man danamdvilebiT moesmina. bolos imereTis mefem gadaifiqra
Seityo Serif faSas jaris ganadgurebis am- da efTvimi gaenaTelis nacvlad TbilisSi
bavi da 1809 wlis 12 noembers general or- nikorwmindeli mTavarepiskoposi sofroni
sofroni,,
belians Tavisi warmomadgeneli gamougzavna. Tavadi rostom abaSiZe da dekanozi nikoloz
quCuk bei generals sTxovda masTan mosala- gabaSvili gamogzavna. imereTis mefis warmo-
parakeblad afxazeTis mTavari seref ali bei madgenlebma aleqsandr tormasovs gadasces
ServaSiZe gaegzavna. SeTanxmeba miRweul iqna: werili, romelSic aRniSnuli iyo, rom saqa-
osmalebi foTis cixes SeiaraRebulebi dato- rTvelos mTavarsardlebi pavel cicianovi da
vebdnen, cixeSi darCeboda mTeli qoneba, maT ivan gudoviCi sistematurad arRvednen qve-
Soris sursaTi da zarbaznebi. ruseTis jari Sevrdomobis pirobebs (elaznauris SeTanxme-
foTis cixes daikavebda mas Semdeg, rac iqedan bas). mefis azriT, pirobebis darRveva gamoix-
osmalTa garnizoni mTlianad gavidoda. os- ateboda imaSi, rom leCxumi imereTis mefes
malTa garnizons gemebi da navebi ar gaaCnda. unda gadascemoda da imereTSi ruseTis jaris
dimitri orbelianma osmalebs gadasca same- mcire raodenoba (120 mebrZoli) unda ganla-
grelos mTavris kuTvnili navebi, romlebic gebuliyo. mefe imasac aRniSnavda, rom ruse-
Semdeg ukan unda daebrunebinaT. Tis jari unda mdgariyo iq, sadac is Tavad
1809 wlis 15 noembers, dilis 9 saaTze, moisurvebda. solomon II werda, rom rusebma
foTis beim quCukma dimitri orbelians cixis mefis survilis winaaRmdeg quTaisSi didi
gasaRebi gadasca. osmalTa garnizonma (272 raodenobiT jari ganalages da igi aiZules
mebrZoli) foTis cixe datova da trapizoni- qalaqidan wasuliyo. solomon II saqarTvelos
220
vaxtang guruli
221
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
222
vaxtang guruli
unda gadavide quTaisSi, sadac ruseTis jari peterburgSi deputaciis gagzavnas Tanxmde-
dgaso. mogilevskim solomon II-s upasuxa: `es bao. mogilevskim Tavadebs ganucxada, rom
aucilebelia imitom, rom Tqven ruseTis jar- mas TbilisSi gamgzavrebis garda aRaraferi
ebisadmi ndoba daadasturoT. geficebiT, rom darCenoda. cota xnis Semdeg Tavadebi isev
Tqven iq safrTxe ar gemuqrebaT.~ mefes mogi- Sexvdnen mogilevskis da ganucxades: mefe
levskisaTvis araferi uTqvams, riTac isarge- TbilisSi gaagzavnida quTaTel mitropolit
bla rusma moxelem da gaagrZela: `Tu Tqven dosiTeozs da gaenaTel mitropolit efvTi-
dauyonebliv SeasrulebT mTavarsardlis mis,, aseve Tavadebs cnobili sagvareuloebi-
mis
moTxovnebs, darwmunebuli brZandebodeT, dan. mefis saxeliT isini fics dadebdnen, rom
rom sicocxlis bolomde damoukideblad ga- elaznauris SeTanxmeba ganuxrelad iqneboda
nagebT imereTs. daculi iqneba yvela Tqveni daculi.
ufleba da upiratesoba. Tqven gadmogecemaT solomon II uars ambobda imaze, rom
samefo regaliebi, dageniSnebaT sarCo da ru- TbilisSi mZevlebi gaegzavna da elaznauris
seTis xazinis xarjze aRdgenili iqneba quTai- SeTanxmebis dacvis Taobaze werilobiTi ga-
sis sasaxle. mTavarsardlis winadadebaze, rantia mieca. mefe aseve SeuZleblad Tvlida
romelTagan arcerTis Secvla ar SeiZleba, konstantine batoniSvilis TbilisSi gagzavnas
Tqveni Tanxmoba an uari gansazRvravs Tqvens da quTaisSi dabrunebas. mogilevskim mefis
bednierebas an daRupvas~. gadawyvetilebis mosmenis Semdeg ganacxada,
solomon II-m gamomSvidebisas p. mogile- rom mis quTaisSi yofnas araviTari azri aRar
vskis uTxra, rom mas orad ori surviliRa hqonda da TbilisSi brundeboda. Tavadebi
darCa: samefo taxtis SenarCuneba da imereTi- isev mefesTan saTaTbirod gaemarTnen da ma-
dan ruseTis jaris gayvana. mefem rus moxeles leve dabrundnen. rogorc maTi naTqvamidan
ganucxada, rom saqarTvelos mTavarsardlis gairkva, mefes aseTi gadawyvetileba miuRia:
werilze pasuxs TavadebTan TaTbiris Sem- quTaTeli da gaenaTeli mitropolitebi Ta-
deg acnobebda. audinciis damTavrebisTanave vadebTan erTad TbilisSi gaemgzavrebodnen
mefem Tavadebi moixmo. p. mogilevskim zurab da mefis Sewyalebas iTxovdnen. radgan mit-
wereTelTan saidumlod Sexvedra moisurva, ropolitebisa da Tavadebis TbilisSi gamgza-
magram rus moxeles acnobes, rom Tavadi vreba uaxloes xanebSi igegmeboda, Tavadebma
mefesTan TaTbirze imyofeboda. zurab were- mefis saxeliT mogilevskis sTxoves quTais-
Tels imdenad eSinoda mefisa, rom araTu im Si Seyovnebuliyo da TbilisSi deputacias-
dRes, aramed quTaisSi yofnis dros mogi- Tan erTad gamgzavrebuliyo. mogilevskim am
levski saerTod ver Sexvda Tavads. amitom Txovnis sapasuxod ganacxada: mefe saqarT-
iyo, rom tormasovisaTvis wardgenil mox- velos mTavarsardlis pirobebs ar iRebs da
senebaSi mogilevski werda,zurab wereTeli amitom Cems quTaisSi darCenas azri ar aqvso.
pilates rols TamaSobso. zurab wereTlis Tavadebsa da mogilevskis Soris xangZlivi
nacvlad rus moxeles Sexvdnen solomon li- saubridan gairkva, rom rusi moxele tormaso-
oniZe da sxvisi tansacmeliT Semosili qaix- vis pirobebis Sesrulebas daJinebiT iTxov-
osro wereTeli. mogilevski Seecada Tavadebi da, xolo konstantine batoniSvilis gareSe
daerwmunebina imaSi, rom solomon II-is uaris TbilisSi gamgzavrebas ar apirebda. warumate-
SemTxvevaSi imereTis samefos didi ubedure- beli molaparakebis Sesaxeb mogilevskim tor-
ba daatydeboda Tavs. qaixosro wereTeli mo- masovs moaxsena. mogilevski mixvda, Tu ratom
gilevskis dapirda, rom mefes tormasovis pi- aWinaurebda solomon II molaparakebas: mefe
robebis miRebaze daiTanxmebda. mefesTan mis- gazafxulis dadgomas eloda, roca Tovlis
ulma qaixosro wereTelma sruliad sawinaaR- dadnobis Semdeg mdinareebi adiddeboda da
mdego pozicia daikava da mefes saqarTvelos tyec Seimoseboda. solomon II savsebiT swo-
mTavarsardlis pirobebis miRebaze uaris rad fiqrobda, rom gazafxulze rusebs mi-
Tqma urCia. mefesTan saTaTbirod miwveul- uval xeobebSi misi Sepyroba gauWirdebodaT.
ma mTavarepiskoposma sofronma
sofronma,, dekanozma mTeli dRis ganmavlobaSi Tavadebi mefesa da
nikolozma,, Tavadebma qaixosro wereTelma,
nikolozma mogilevskis Soris mimodiodnen. bolos mo-
sexnia wulukiZem da solomon lioniZem mo- gilevskim Tavadebs ganucxada: TbilisSi sas-
gilevskis acnobes, rom tormasovis mier wrafod kuriers gavagzavni, molaparakebis
wayenebuli pirobebidan solomon II mxolod mimdinareobis Sesaxeb tormasovs movaxseneb,
223
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
iqneb saqarTvelos mTavarsardali zogierT omon II-m Tan waiRo mTeli samefo salaro.
daTmobaze wavideso. solomon II kmayofile- varcixidan gasvlis droisaTvis mefes Tan ax-
biT Sexvda rusi moxelis gadawyvetilebas, lda 4.000 mebrZoli. 1810 wlis 20 Tebervals
Tumca quTaisSi dabrunebaze mainc uari ga- suramidan ruseTis jari imereTSi gadavida.
nacxada. imave dRes quTaisis yvela eklesiaSi waikiTx-
ruseTis jaris SeWra imereTSi da solo- es saqarTvelos mTavarsardlis mowodeba
mon II-is Sepyrobis mizniT sabrZolo moqmede- imereTis mosaxleobisadmi. mowodebaSi aRniS-
bebis dawyeba. quTaisSi polkovnikma fio- nuli iyo, rom solomon II-m daarRvia elazn-
dor simonoviCma da p. mogilevskim miiRes auris SeTanxmeba da xuTi wlis ganmavlobaSi
gadawyvetileba da suramSi ganlagebuli ru- ar gaagzavna deputacia imperatorTan. ale-
seTis jari imereTSi gaiZaxes. simonoviCma qsandr tormasovi, imereTis mefes kidev sxva
guriis mTavarsac Seatyobina, rom imereTSi braldebebsac uyenebda: urTierToba ruseTis
gasagzavnad jari Seekriba. simonoviCic da mtrebTan, ruseTis jaris (kazakTa) saguSagos
mogilevskic kargad xvdebodnen, rom gazafx- ganadgureba, ruseTis jaris kuTvnili Tofis
ulze dawyebuli wyaldidobebis periodSi maT wamlis gataceba, qarTlidan foTisaken mima-
mefis Sepyroba gauWirdebodaT, xSiri tyiT val jarisaTvis gzebis gadaketva. mowodebis
dafaruli miuvali mTebi da xeobebi xom Seu- bolos aRniSnuli iyo: ruseTis imperatoris
Zlebels gaxdida maTi Canafiqris asrulebas. nebiT, solomon II samudamod gadayenebuli iyo
miuxedavad am siZneleebisa, aleqsandr tor- imereTis samefo taxtidan.
masovma gadamWreli zomebis miReba gadawyvi- yvelieri idga. quTaisis eklesiebSi mo-
ta. 1810 wlis 15 Tebervals saqarTvelos saxleoba wirvaze iyo Sekrebili. wirvis dam-
mTavarsardali suramSi Cavida da polkovnik Tavrebisas waikiTxes zemoT xsenebuli mowo-
simonoviCs ubrZana mefis Sepyrobis mizniT deba. misi wakiTxvis Semdeg mRvdlebma mrevli
moqmedeba daewyo. simonoviCma solomon ruseTis imperatoris erTgulebaze daafic-
II-s gaugzavna jer kidev 1810 wlis 21 ian- es. mTebSi gaxiznulma solomon II-m quTaisSi
vars tormasovis mier xelmowerili werili, mosaxleobis daficebis ambavi rom Seityo,
romelSic Camoyalibebuli iyo saqarTvelos maxlobeli soflebis mosaxleoba Tavis erT-
mTavarsardlis moTxovnebi. miuxedavad imisa, gulebaze daafica. mefe mosaxleobas mouwo-
rom am werilze pasuxis gasacemad mefes sami debda ar damorCilebodnen rusebs.
dRe eZleoda, igi pasuxis gacemas agvianebda. polkovniki fiodor simonoviCi mefis
imavdroulad mefem quTaisSi mogilevskisTan datyvevebis mizniT dagegmili samxedro op-
gagzavna quTaTeli da gaenaTeli mitropo- eraciis Sesrulebas Seudga. qveiTTa erTi
litebi da tormasovis zogierTi moTxovnis aseuli daba CxarSi gaigzavna, meore _ varcix-
Serbileba an saerTod ukan waReba moiTxova. is axlos mdebare sofel ofSkviTSi
ofSkviTSi.. mefe am
mogilevski araviTar daTmobaze wasvlas ar dros varcixis sasaxleSi imyofeboda. imere-
apirebda. quTaisSi rusma moxelem cxra dRe Tis samefos teritoriaze Sesuli samegre-
dahyo, Tumca xangrZlivma molaparakebebma los mTavris laSqari or nawilad gaiyo, erTi
veraviTari Sedegi ver gamoiRo. nawili daba Cxarisaken gaemarTa, xolo meo-
imereTis samRvdeloeba, upirveles yov- re _ sofel ofSkviTisaken. guriis mTavris
lisa, quTaTeli mitropoliti dosiTeozi da laSqari imereTSi sofel sajavaxos mxridan
gaenaTeli mitropoliti efTvimi, mefesTan Semovida. imereTis Tavadebisa da aznaurebis
daaxloebuli Tavadebi kargad xedavdnen, rom didi nawili raWaSi gaixizna, Tan waiRes qone-
tormasovi samxedro moqmedebebisagan didx- ba. daba Cxarisaken mimavali ruseTis jaris
ans aRar Seikavebda Tavs. miuxedavad amisa, qveiTTa aseuli imereTis mefis laSqris erT
maT solomon II ver daarwmunes, rom zogier- razms gadaeyara. mcire Sejaxebis Semdeg qa-
Ti daTmoba aucilebeli iyo. imereTis mefes rTvelebma ukan daixies. solomon II varcixi-
rusebTan Segueba imdenad warmoudgenlad dan wasvlas ar apirebda. mefe Tvlida, rom
miaCnda, imdenad mZime iyo ruseTis qveSevr- adidebuli mdinareebiT, rioniTa da yvirliT,
domoba, rom Tavi gawira da damamcirebeli pi- dacul mis cixes rusebi ver aiRebdnen.
robebis miRebas ruseTis jarTan omi arCia. am polkovniki simonoviCi mefis datyvevebas
gadawyvetilebis miRebis Semdeg mefe, dedo- swored varcixeSi apirebda. polkovnikma ka-
falTan erTad, miuval mTebSi gaixizna. sol- vkasiis grenaderTa polkis maior kolotu-
224
vaxtang guruli
225
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
batoniSvili daficebis Semdeg TbilisSi gae- ruseTis jaris yarauli icavda. imereTis
mgzavra. ruseTis imperatoris erTgulebaze ar mRvdelmTavrebma tormasovs solomon II-is
daifica solomon lioniZem, romelic mesame quTaisSi dabruneba sTxoves, razedac uari
dRes mRvdel nikolozTan erTad axalcixeSi miiRes. uarTan erTad aleqsandr tormaso-
gaiqca. vma mRvdelmTavrebs acnoba: mefoba gauqmda,
daTqmul dRes solomon II-m xanis xeo- imereTi samudamod SeuerTda ruseTs da iq
ba datova, rusebs ar endo, ruseTis jaris droebiTi mmarTveloba damyardebao.
banakSi ar gamocxadda da pirdapir dedofal 5. solomon II-is gaqceva Tbilisidan. br-
mariamis mamulSi, sofel sazanoSi Cavida. Zolebi imereTisa da ruseTis jarebs Soris.
sami dRis Semdeg mogilevskim 400 kacis (ama- mefobis gauqmeba imereTSi da solomon II-
la da samxedroebi) TanxlebiT mefe Tbilisi- is datyveveba Cveulebriv movlenas ar war-
saken waiyvana. 1810 wlis 21 marts solomon moadgenda. aleqsandr tormasovi, rusi samx-
II-m qarTlis sazRvari gadaiara da suramSi edroebi da moxeleebi grZnobdnen, rom mefis
Cavida. sacxovreblad mefe suramTan axlos, datyvevebas garTulebebi mohyveboda. amitom
sofel bekamSi
bekamSi,, Tavisi naTesavis, Tavad aba- iyo, rom TbilisSi Camoyvanili solomon II
SiZis mamulSi gaCerda. 22 marts mogilevskim praqtikulad SinapatimrobaSi imyofeboda.
brZaneba miiRo mefe suramsa da gors Soris saqarTvelos mTavarsardali eloda, Tu ro-
mdebare sofel varianSi gadaeyvana. varian- gor gadawydeboda solomon II-is bedi peter-
Si Casvlas apirebda aleqsandr tormasovic. burgSi.
solomon II rusebisagan mudmivad eloda sa- solomon II-is gaqceva Tbilisidan.
Tbilisidan. 1810
SiSroebas, magram eWvi gansakuTrebiT mas wlis 10 maiss, gvian saRamos (daaxloebiT 11
Semdeg gauZlierda, rac mefe da dedofali saaTze) solomon II Tbilisidan gaiqca. gaqce-
erTmaneTs daaSores. daeWvebulma mefem mogi- va moxda metad komikur viTarebaSi. im saR-
levskis ganucxada: sofel varianSi mival da amos mefem adre ivaxSma, Semdeg ki viTomda
aleqsandr tormasovs Sevxvdebi, magram mas Tavi sustad igrZno da adre dawva dasaZine-
Semdeg, rac TbilisSi gagzavnili gaenaTeli blad. dabindda Tu ara, mefem Tavisi msaxuris
mitropoliti efTvimi da Tavadi sexnia wul- tansacmeli gadaicva, aiRo doqi da wyarosak-
ukiZe imereTSi dabrundebiano. Ramis gasaT- en gaswia. darajma igi gaaCera da hkiTxa, Tu
evad mefe da misi Tanxmlebi pirebi sofel sad midioda. rodesac jariskacebma Seityves,
dirbSi SeCerdnen. dirbSi mogilevskis viRa- rom mefis msaxuri wyaroze midioda, igi
cam acnoba, rom mefe Sida qarTlis ukidures daubrkoleblad gaatares. daraji ar daeWve-
CrdiloeT raionSi, dvaleTSi
dvaleTSi,, apirebda gaqce- bula imitom, rom mefis msaxuri dReSi ram-
vas, saidanac Crdilo kavkasiaSi, oseTSi ga- denjerme dadioda wyaroze doqiT mefisaTvis
davidoda. ambis mimtani amtkicebda, rom gas- wylis mosatanad. winaswari SeTanxmebiT mefes
aqcevad cxenebi ukve mzad hyavdaT. mogile- quCaSi eloda policieli. erTi cnobiT, es
vskis kiTxvaze gabrazebulma mefem upasuxa: policieli imereTidan iyo. policielma msax-
arsad gaqcevas ar vapireb da Tu ar gjera, uris tansacmelSi gadacmuli mefe qalaqidan
yarauli daayeneo. yaraulis dayeneba saWiro gaiyvana. qalaqgareT mefes elodnen Tavadebi,
ar iyo, radagan sofel dirbis irgvliv ru- ori Zma erisTavi da oTxi wereTeli
wereTeli.. Tavad
seTis jaris qveiTTa 5 aseuli, dragunTa 1 wereTlebs Soris erT-erTi zurab wereTlis
eskadroni da kazakTa 1 aseuli idga. meore vaJi iyo. solomon II da misi amala, sul 23
diliT mogilevskim mefes gamoucxada: gaqce- kaci, axalcixisaken gaemarTa. rusma oficer-
va namdvilad gsurdaT, ris gamoc Tbilisi- ma, romelic mefis sacxovrebeli saxlis dac-
dan deputaciis dabrunebamde sofel dirbSi vas xelmZRvanelobda, gangaSi mxolod maSin
veRar gagaCerebT da dauyonebliv variani- atexa, rodesac mefis msaxuri wyarodan aRar
sken unda gaemgzavroTo. sofel varianSi dabrunda. oficeri mefis sawolSi Sevida da
gamarTul Sexvedraze aleqsandr tormasovma aRmoaCina, rom dedoflis gverdiT mefis is
mefes ganucxada: TbilisSi unda icxovroT da msaxuri iwva, romlis tansacmelSi gadacmu-
iq daelodoT, Tu rogor gadawyvets Tqvens li mefe wyaroze wavida. rusebis razmi sas-
beds ruseTis imperatorio. wrafod daedevna mefes, magram im droisaTvis
TbilisSi Casvlis Semdeg solomon II-s gaqceulebs 16 versi hqondaT gavlili. devna
sacxovreblad gamouyves saxli, romelsac uSedego aRmoCnda. Seityo Tu ara solomon
226
vaxtang guruli
II-is ambavi, aleqsandr tormasovma imereTis romeic selim faSas naTesavi iyo da faSas
mRvdelmTavrebs miswera, rom isini albaT amis ndobiT sargeblobda. Tavad orbelians selim
Semdeg mainc Seikavebdnen Tavs solomon II-is faSasaTvis ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
quTaisSi gaSvebis Txovnisagan. saqarTvelos Sesvla unda SeeTavazebina. qveSevrdomobaSi
mTavarsardali maT mouwodebda, rom mrevlis Sesvlis Semdeg selimi da misi memkvidreebi
simSvideze ezrunaT da mosaxleobisaTvis eqa- axalcixis faSad darCebodnen da imavdrou-
dagaT ruseTis imperatoris erTguleba. lad ruseTi axalcixis safaSos osmaleTis
solomon II-is Casvla axalcixeSi.
axalcixeSi. viTare- agresiisagan daicavda. tormasovi selim fa-
ba axalcixis safaSoSi.
safaSoSi. solomon II axalcixeSi Sas general-leitenantis samxedro wodebas
Seuferxeblad Cavida, sadac igi Tbilad mi- da 2.779 vercxlis maneTis odenobiT wliur
iRo trapizonis seraskirma Serif faSamfaSam.. igi pensias hpirdeboda. malTayvis brZolaSi dam-
solomon II-s mefobis dabrunebaSi daxmarebas arcxebuli trapizonis seraskiri Serif faSa
dapirda. Serif faSas dapireba saimedo ar iyo, jer trapizonisaken gaemarTa, magram Semdeg
radgan mas ebrZoda axalcixidan gaZevebuli axalcixeSi Casvla gadawyvita. am droisaT-
faSa selim ximSiaSvili
ximSiaSvili.. selim faSa Zlieri vis selim faSa axalcixidan ukve cxra wlis
pirovneba iyo, igi ar cnobda trapizonis se- gaZevebuli iyo. marTalia, Serif faSam selim
raskiris xelisuflebas, romelsac tradici- faSa axalcixidan gaaZeva, magram axalcixis
ulad emorCilebodnen arzrumis, baiazeTis, safaSo ver daatovebina. selim faSa aWaraSi
yarsisa da axalcixis faSebi. selim faSa imde- gaiqca, xixanis cixe gaamagra da Serif faSas
nad gaZlierda, rom ivan gudoviCsa da iusuf winaaRmdeg sabrZolvelad mzadebas Seudga.
faSas mier 1807 wlis 2 seqtembers xelmow- selim faSam ruseTs jariTa da fuliT dax-
erili droebiTi zavis cnobac ki ar undoda. mareba sTxova. aleqsandr tormasovma mas
selim faSas, ise, rom osmaleTis sulTani daxmareba aRuTqva im pirobiT, rom axalcixe-
saqmis kursSi ar Cauyenebia, surda aleqsandr Si dabrunebis Semdeg ruseTis imperiis qve-
tormasovTan calke daedo droebiTi zavi, Sevrdomobis Sesvlis Taobaze xelSekrule-
romelic mxolod axalcixis safaSos Seexebo- bas moawerda xels. aleqsandr tormasovma
da. 1809 wlis 20 seqtembers aleqsandr tor- am xelSekrulebis proeqtic moamzada da igi
masovi ruseTis imperiis saxelmwifo kancler selim faSasaTvis gadasacemad polkovnik si-
nikolai rumiancevs moaxsenebda, rom arzru- monoviCs gaugzavna. selim faSam tormasovs
mis, baiazeTis, yarsisa da axalcixis safaSoe- acnoba, rom ruseTis imperiis qveSevrdomo-
bisaTvis saqarTvelo aris saZarcvi terito- baSi Sesvlis Taobaze xelSekrulebas maSinve
ria. saqarTvelos mTavarsardali werda, rom moawerda xels, rogorc ki ruseTis jari ax-
Tu axalcixis safaSoSi lekTa jari Sevida, alcixis teritoriaze Sevidoda. selim faSa
saqarTvelos teritoriis darbeva gardauva- Tanaxma iyo tormasovTan mZevlebi gaegzavna.
li xdeboda. selim faSam kargad icoda, rom Serif faSasaTvis kargad iyo cnobili
rogorc ki SesaZlebloba miecemoda, ruseTi tormasovisa da selim faSas urTierToba.
mas sanimuSod dasjida. selim faSa Zalze SeS- faSam isic kargad icoda, rom ruseTi axal-
foTda, rodesac gaigo, rom 1809 wlis ivlis- cixis safaSos dapyrobisaTvis emzadeboda.
Si tormasovi ruseTis jariT sofel dmanis- Seqmnili viTarebidan gamomdinare, Serif
Si Cavida. dmanisidan axalcixisaken midioda faSam daaskvna, rom imereTSi rusebis winaaR-
umoklesi gza. selim faSam tormasovs Tavisi mdeg ajanyebis dawyeba tormasovs iZulebuls
moxele gamougzavna da `samudamo megobroba~ gaxdida xeli aeRo axalcixis safaSos dapy-
SesTavaza. am dros tormasovma Seityo, rom robis gegmaze. aseTi iyo viTareba axalcixis
abas mirza didi jariT elizavetopols uax- safaSoSi, rodesac iq solomon II Cavida.
lovdeboda. viTomda selim faSas Txovnis ajanyeba imereTSi. axalcixidan imer-
sapasuxod, tormasovma axalcixeze laSqroba eTSi regularulad igzavneboda solomon
gadaifiqra da elizavetopolisaken daiZra. II-is, batoniSvil aleqsandre erekles Zisa da
sinamdvileSi, saqarTvelos mTavarsardals TviT Serif faSas werilebi, romelTa mizans
axalcixeze galaSqreba arc hqonda ganzrax- rusebis winaaRmdeg imereTis mosaxleobis am-
uli, igi dmanisidan abas mirzas laSqris moZ- boxeba warmoadgenda. rusebisaTvis moulod-
raobas akvirdeboda. dmanisidan tormasovma nelad werilebma mosaxleobaze gavlena moax-
selim faSasTan Tavadi orbeliani gagzavna, dina da mRelvarebac daiwyo. polkovnikma
227
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
228
vaxtang guruli
swrafi da gadamWreli zomebis miRebas elo- ma, romelTa SeiaraReba bevrad Camouvarde-
da. amis sanacvlod dimitri orbelianma saqa- boda ruseTis jarisas, didxans ver gauZles
rTvelos mTavarsardals jaris raodenobis zarbaznebis cecxlis mxardaWeriT Setevaze
gazrda sTxova, rasac aleqsandr tormasovma gadasul rusebs da ukan daixies. swored
uariT upasuxa, radagan miiCnevda, rom imer- gawvrTnili regularuli jarisa da kargi
eTSi ganlagebuli 8 batalioni savsebiT sak- SeiaraRebis wyalobiT rusebma zedized dai-
marisi iyo ajanyebis CasaxSobad. general or- kaves sofeli rioni da tyaCiris cixe, gafan-
belianis moqmedebiT ukmayofilo tormasovis tes yvirilis napiras Sekrebili ajanyebulTa
1810 wlis 16 ivlisis miwerilobis Tanaxmad, laSqari. yvela brZolaSi rusebma warmatebiT
imereTSi general-leitenanti grigori roze- gamoiyenes zarbaznebi, romlebiTac angrevd-
ni gaigzavna, romelic saTaveSi unda Casd- nen xergilebs da sxva TavdacviT zRudeebs.
gomoda imereTSi ganlagebul ruseTis jars ruseTis jari fexdafex misdevda sol-
da swrafad da efeqturad emoqmeda. saqarT- omon II-s, romelmac sofel sazanos Seafara
velos mTavarsardalma 1810 wlis 20 ivliss Tavi. ajanyebulebma winaaRmdegoba Sewyvites.
saqarTvelos mmarTvels daavala qarTlisa da miuxedavad amisa, aleqsandr tormasovi sa-
imereTis sazRvarze, sofel zedubanSi (vaxa- brZolo moqmedebebs dasrulebulad ar Tv-
nis cixis axlos), proviantis maragi Seeqmna. lida, vidre solomon II-s ar Seipyrobdnen.
1810 wlis 24 ivliss general-leitenanti saqarTvelos mTavarsardali 1810 wlis 3
grigori rozeni suramidan imereTisaken da- seqtembers simonoviCs werda, rom ar daeSva
iZra. sofel zedubnidan gasul generals mdi- solomon II-is imereTis samefo sazRvrebidan
nare Cxerimelas xeobaSi, Cxeris cixesTan mi- gasvla (osmaleTSi an iranSi gaqceva), solo-
axloebamde, ajanyebuli qarTvelebis pirveli mon II-is SepyrobaSi daxmarebis aRmomCeni
saguSagoebi Sexvda. 50 egeri da 100 muSket- 2.000 CervoneciT dajildovdeboda, eboZe-
eri jaris avangardSi idga, xolo marjvena da boda mamuli da samxedro wodeba. simonovi-
marcxena flangebs egerTa 2 aseuli da 100 Cic kargad grZnobda, rom vidre solomon II
kazaki icavda. avangardis ukan midioda yabar- cocxali iyo, imereTi ar dawynardeboda. dai-
dos muSketerTa polkis batalioni, xolo wyo sofel sazanos alyaSi moqcevis samxedro
Semdeg _ jaris aRali, romelsac 200 kaci operacia. belevskis muSketerTa polkis 1
icavda. kolonis ariergardSi idga yabardos batalioni maior SCelkaCevis meTaurobiT da
muSketerTa polkis 1 aseuli maior tixockis egerTa me-9 polkis 1 batalioni maior pribi-
meTaurobiT. mdinare Cxerimelaze gadasvli- lovskis meTaurobiT sofel sazanosaken da-
sas ruseTis jars gorakebze ganlagebulma iZnen. polkovnikma simonoviCma sofeli maR-
qarTvelebma cecxli gauxsnes, magram maleve laki daikava. solomon II iZulebuli gaxda
ukan daixies. Cxeris cixidan 2 versze grig- sofeli sazano daetovebina da mdinare xanis
ori rozenma ajanyebulTa didi razmi (5.000 xeobisaken daexia ukan. xanis xeobaSi Sesul
mebrZoli) SeniSna, romlebic xergilebs ukan solomon II-s Tavdacvis gacilebiT ukeTesi
iyvnen Casafrebulni. zarbaznebidan gaxs- saSualeba eqneboda. xeobaSi solomon II 500
nili cecxlis Semdeg rusebi Setevaze gada- imereli molaSqrisa da 150 osmalo jaris-
vidnen, qarTvelebma ukan daixies. rusebma 70 kacis TanxlebiT Sevida. dadevnebul rusebs
ajanyebuli mokles, maT Soris ajanyebulTa gzas uRobavda winaswar mowyobili xerg-
meTauri Tavadi dimitri abaSiZe
abaSiZe.. rusebma ilebi. simonoviCma jari sam nawilad gayo da
kidev ramdenime versi gaiares da mdinare Cx- Setevaze gadavida. rusebma solomon II-Tvis
erimelas napirze bazeleTis WalaSi SeCerd- gzis moWrac scades, magram warumateblad.
nen. meore dRes, 25 ivliss, grigori rozenma 1810 wlis 10 seqtembers polkovniki simo-
gza gaagrZela da oTx dReSi quTaisSi Cavi- noviCi tormasovs moaxsenebda, rom solomon
da. gzaze ruseTis jars ramdenjerme mouxda II xelidan dausxltda da osmaleTis sazRvari
Setakeba ajanyebulebTan. pirveli brZola gadalaxa.
sofel cxrawyarosTan
cxrawyarosTan,, meore sofel simoneT- solomon II-is osmaleTSi gadaxvewis Sem-
Tan,, xolo mesame quTaisis axlos, qalaqidan
Tan deg imereTis samefo saxlis wevrebi da dedo-
Svidi versis moSorebiT, moxda. quTaisis mis- fali mariami TbilisSi imyofebodnen.
adgomebTan rusebs 7.000 ajanyebuli gadae- 1810 wlis seqtemberSi axalcixeSi Casuli
Roba win. stiqiurad Sekrebilma ajanyebuleb- solomon II darwmunda, rom osmaleTi mas tax-
229
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
230
vaxtang guruli
231
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
232
vaxtang guruli
dacema mosTxova. zurab wereTelma simonov- utaciis arCevas moiTxovda. Tavadebma simo-
iCs SeuTvala, rom aznauri ukve gabrunebuli noviCs hkiTxes: ra eliT peterburgSi myofi
iyo axalcixeSi. yovelive amas daemata is, rom deputaciis wevrebs, Tu momaval wels imer-
zurab wereTlma levan batoniSvili jer Sei- eTSi ajanyeba isev daiwyebao. pasuxi aseTi iyo:
fara da Semdeg axalcixeSi gadasvlaSi daex- ajanyebis dawyeba Tqvenzea damokidebuli, Tu
mara. Tqven ar ajanydebiT, glexebs ajanyeba TavSi
imereTSi ajanyebis CaxSobis Semdeg Ta- ar mouvaTo. Tavadebma amjerad aseTi kiTxva
vadebi or jgufad gaiyvnen: devnili solomon dausves rus moxeles: ra moxdeba maSin, imer-
II-is momxreebad da konstantine batoniSvi- eTSi solomon II osmaleTis jariT rom dab-
lis mxardamWerebad. ruseTis xelisuflebam rundeso. simonoviCma am kiTxvazec pirdapir
Tavdapirvelad mizanSewonilad CaTvala Ta- upasuxa: verc solomon II da verc osmalebi
vadebis miwveva imereTis droebiT mmarTv- imereTSi Semosvlas ver gabedaven, Tuki Tqven
elobaSi. am RonisZiebam sasurveli Sedegi maT mxareze ar dadgebiTo. am kiTxva-pasuxis
ar gamoiRo. Semdeg gadawyda qarTveli Ta- Semdeg arCeuli iqna peterburgSi gasagzavni
vadebisa da aznaurebis mxolod mdivanbegebad deputacia Semdegi SemadgenlobiT: gaenaTe-
da olqebis ufrosebis TanaSemweebad daniS- li mitropoliti efTvimi
efTvimi,, Tavadebi: grigol
vna. gacilebiT ukeT moqmedebda mouravebis wereTeli (zurab wereTlis Svili), sexnia
instituti. imereTis Tavadebisa da aznau- wulukiZe,, daviT miqelaZe
wulukiZe miqelaZe.. imereTSi ganviTa-
rebis sakrebuloebis Seqmnac da marSlis (wi- rebuli stiqiuri ubedurebisa da Savi Wiris
namZRolis) arCevac Tavadebisa da aznaurebis gavrcelebis gamo zurab wereTelma saqarT-
mimxrobas emsaxureboda. Tavadadebisa da azn- velos mTavarsardals sTxova, peterburgSi
aurebis sakrebulosa da marSlis arCeva 1811 deputaciis gagzavna 1811 wlis seqtembri-
wlis ianvrisaTvis iyo daniSnuli. quTaisSi saTvis gadaedo. amis sapasuxod tormasovma
miiwvies imereTis yvela Tavadi da aznauri. am simonoviCs deputaciis gagzavnis daCqareba
ukanasknelT aRfrTovaneba ar gamouxatavT, mosTxova da Tanac ubrZana, rom deputaciaSi
piriqiT, eWviT moekidnen miwvevas. solomon II- aucileblad unda yofiliyo zurab wreTlis
is momxre Tavadebi da aznaurebi fiqrobdnen, vaJi grigoli. simonoviCi kargad xedavdavda,
rom ajanyebaSi monawileobisaTvis maT Seipy- rom zurab wereTeli mas opoziciaSi edga da
robdnen da cimbirSi gadaasaxlebdnen. Ta- amitom saqarTvelos mTavarsardals raime
vadebi da aznaurebi quTaisSi 1811 wlis 12 mizeziT misi TbilisSi gawveva sTxova. zurab
ianvars unda Sekrebiliyvnen. am dRes quTaisSi wereTeli da peterburgSi mimavali delega-
mxolod xuTi Tu eqvsi Tavadi Cavida. cxadi cia TbilisSi TiTqmis erTdroulad Cavidnen.
iyo, rom Tavadebis didi umravlesoba quTaiss tormasovi simonoviCs avalebda Tvalyuri
dapatimrebis SiSiT ar gaekara. mas Semdeg, rac edevnebina zurab wereTlis mTeli saxleu-
quTaisSi 12 ianvars Casulebi ar daapatimres, lisTvis. male rusebma Seityves, rom imere-
qalaqSi nel-nela iwyes Tavadebma Casvla. Tis Tavadebma daxmarebisaTvis osmaleTis
Sekrebis gaxsna simonoviCma 1811 wlis 16 ian- sulTans mimarTes. rogorc tormasovi simo-
vrisaTvis daniSna. mogvianebiT, 1811 wlis 24 noviCisadmi gagzavnil werilSi aRniSnavda,
ianvars simonoviCi tormasovs moaxsenebda, osmalebi rusebis mowinaaRmdege Tavadebs ai-
rom quTaisSi momavali Tavadebis nawili qa- medebdnen, rom male baTumidan foTs, xolo
laqis SemogarenSi tyeebSi imaleboda. roca axalcixidan imereTs osmaleTis laSqari Seu-
darwmundnen, rom maT ar Seipyrobdnen, qa- tevda. rusebma saswrafod daiwyes redut-
laqSi maSinRa Sevidnen. kreba gaixsna da si- kalesa da foTis gamagreba.
monoviCma Tavadebsa da aznaurebs arCevnebis 1810 wels, axalcixeze ruseTis jaris
Catarebis wesi auxsna. 17 ianvars Tavadebma mosalodneli laSqrobis win, solomon II ere-
da aznaurebma simonoviCs warudgines werili, vanSi gadavida, igi cixeSi ar Sesula, cixis
romelSiac aRniSnuli iyo, rom isini ruse- gareT qalaqis teritoriaze dasaxlda. axal-
Tis imperatorisadmi micemul fics daicavd- cixeSi man datova zurab wereTlis vaJi svi-
nen. amis Semdeg simonoviCma arCevnebi daiwyo, moni,, romelic imereTSi axali ajanyebis mowy-
moni
romlis dasrulebis Semdeg man SekrebilT obis mizniT werilebis gagzavnas agrZelebda.
tormasovis brZaneba gaacno. saqarTvelos solomon II samSoblos gaTavisuflebis
mTavarsardali peterburgSi gasagzavni dep- imeds ar kargavda. 1813 wlis 29 oqtombers
233
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
igi foTSic ki Casula. . 1814 wlis 2 marts st- gamocdil da energiul regents emarTa. qaix-
ambolSi ruseTis elCi andrei italinski saqa- osro gurielis mmarTvelobidan Camocilebas
rTvelos mTavarsardal nikolai rtiSCevs xeli imanac Seuwyo, rom mamia V gurieli ukve
atyobinebda, rom osmaleTi solomon II-s ar 20 wlis iyo da biZis meurveobas Takilobda.
daexmareboda. mamia V gurielis 1809 wlis 16 dekembris
1815 wlis ianvrisaTvis trapizonSi `saTxovari
saTxovari punqtebi
punqtebi~.. 1809 wlis 16 dekembers
myof solomon II-Tan 400 TanamebrZolidan mamia gurielma ruseTis qveSevrdomobaSi Ses-
20 kaciRa SemorCa. Tavi rom erCinaT, amalis vla iTxova. qveSevrdomobis Taobaze `saTx-
wevrebma cxenebi da iaraRi gayides. mefes si- ovari punqtebi~ guriis mTvarma isev biZis,
cocxlis bolomde uerTgules Tavadebma qa- qaixosros, daxmarebiT Seadgina. `saTxovari
ixosro da svimon wereTlebma. devnilobaSi punqtebi~ aseTi Sinaarsisa iyo:
myofi mefe mZime seniT daavadda. 1815 wlis 27 1. guriis samTavroSi rCeboda mTavris
marts mamia V gurieli ruseTis xelisufle- memkvidreobiTi xelisufleba;
bas moaxsenebda, rom 1815 wlis 7 Tebervals 2. guriis mTavari aRiarebda ruseTis
trapizonSi gardaicvala solomon II. mefe imperatoris uzenaes xelisuflebas, magram
wmida giorgis saxelobis berZnul eklesiaSi saSinao saqmeebSi damoukideblobas (avtono-
dakrZales. 1990 wels solomon II-is neSti miur mmarTvelobas) inarCunebda;
trapizonidan saqarTveloSi gadmoasvenes 3. ruseTi guriis mTavars unda dax-
da gelaTSi dakrZales. 2005 wlis 27 ivliss mareboda osmaleTis mier mitacebuli qvemo
saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli guriis (baTumis, Caqvis, xinos, qobuleTis)
eklesiis wmida sinodma solomon II wmidanad dabrunebaSi;
Seracxa. 4. guriis mTavars unda gadascemoda
imereT-guriis sazRvarze mdebare sajavaxos
Temi;
5. guriis samTavros teritoriaze unda
§3. guriis samTavros Sesvla ruseTis imperiis ganlagebuliyo ruseTis jaris 1 aseuli an
qveSevrdomobaSi mTeli batalioni.
ruseTis urTierToba guriis samTav-
1804 wlis elaznauris SeTanxmebiT, ro-
rosTan 1809-1810 wlebSi da mamia gurielis
gorc zemoT aRvniSneT, guriis samTavro
`saTxovari
saTxovari punqtebis
punqtebis~ axali variantis Se-
imereTis samefosTan erTad ruseTis imperi-
muSaveba. 1809 wlis 15 dekembers aleqsandr
is qveSevrdomobaSi miRebulad gamocxadda.
tormasovisadmi gagzavnil werilSi mamia V
es iyo naCqarevad gatarebuli RonisZieba,
gurieli aRniSnavda, rom guriis samTavro
romelic bevr winaaRmdegobas warmoSobda.
osmalTa batonobis periodSic ki avtonomi-
guriis samTavroSi Zlieri iyo proosmaluri
uri mmarTvelobis uflebiT sargeblobda.
ganwyobileba, Tavadebis did nawils ruseTis
daiwyo molaparakeba qveSevrdomobaSi Sesv-
imperiis qveSevrdomoba miuReblad miaCnda.
lis Taobaze xelSekrulebis saboloo teqs-
samTavros taxtis memkvidris, mamia gurielis,
tis SemuSavebisaTvis, rac rusebis mier 1810
mcirewlovnobis gamo gurias ganagebda misi
wlis gazafxulze imereTis mefis Sesapyrobad
biZa, qaixosro gurieli, romelsac daucxrom-
dawyebulma brZolam Seaferxa.
lad ebrZodnen Zmebi vaxtangi da levani.
aleqsandr tormasovma solomon II Ta-
1. ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
vis pirobebze ver daiTanxma. omi gardauvali
guriis samTavros Sesvlis Taobaze axali
Canda. 1810 wlis TebervalSi fiodor simo-
`saTxovari
saTxovari punqtebis~
punqtebis damtkiceba. malTayvis
noviCma levan dadiansa da mamia guriels Seu-
brZolaSi osmalTa laSqris ganadgurebam da
Tvala SeTanxmebisamebr jarebi SeekribaT da
foTis aRebam guriis samTavroSi prorusuli
imereTis sazRvarTan damdgariyvnen. simo-
Zalebis saboloo gamarjveba ganapiroba. 1809
noviCma mamia guriels damatebiT acnoba, rom
wlidan mamia gurieli samTavros ukve sruli-
imereTis mefis winaaRmdeg daxmarebis sanacv-
ad damoukideblad ganagebda, xolo qaixosro
lod guriis samTavros imereTis samefodan
gurieli marTva-gamgeobas Camoscilda. es
damoukideblad cnobda. guriis mTavris jari
ukanaskneli samTavros marTva-gamgeobas ru-
rionis marcxena napiras, sofel sajavaxoSi,
seTis mcdelobiT Camoaciles. saqarTvelos
unda damdgariyo. 1810 wlis Tebervlis Sua
mTavarsardals ar undoda guriis samTavro
234
vaxtang guruli
ricxvebSi, guriis
guriis,, samegrelosa da leCxumis sxva qveynebTan.
jarebi imereTisaken daiZrnen. 30 Tebervals aleqsandr tormasovma guriis sam-
mamia gurieli jariT sajavaxoSi dadga da Tavros ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
simonoviCis brZanebas eloda. solomon II-s miRebis pirobebi 12 muxlad Camoayaliba da
rom eWvi ar aeRo, rusebma xma gaavrceles: mamia guriels gaugzavna. guriis mTavrisaT-
samegrelos, guriisa da leCxumis laSqari ba- vis erTi wakiTxviTac ki cxadi gaxda, rom
Tumze gasalaSqreblad emzadebao. misi uflebebi minimumamde mcirdeboda. gan-
1810 wlis martSi ruseTis jarma imere- sakuTrebiT mZime iyo ori muxli: mesame mux-
Tis mefis winaaRmdeg sabrZolo moqmedebebi li guriis samTavroSi rusuli samarTlisa
daiwyo. fiodor simonoviCma mamia guriels da sasamarTlos SemoRebas iTvaliswinebda,
acnoba, rom ruseTma guriis samTavro imere- xolo meTormete muxlis mixedviT, samTavro-
Tis samefosagan damoukideblad cno. amis Si arsebuli sabaJoebidan miRebuli Semosava-
sanacvlod igi guriis mTavars solomon II- li ruseTis imperiis xazinaSi Sedioda.
Sedioda. mamia
Tvis guriis samTavroze gavliT osmaleT- gurielma, biZis, qaixosro gurielis rCe-
Si gasaqcevi gzis gadaketvas sTxovda. 1810 viT tormasovis pirobebi ar miiRo. guri-
wlis martSi solomon II-is jari rusebTan is mTavari saqarTvelos mTavarsardals
brZolaSi damarcxda da guriis mTavris ja- werda, rom igi gansakuTrebiT gaocebuli
ris imereTSi Sesvla saWiro aRar gaxda. mamia iyo mZevlebis moTxovniT, radgan mZevlebs
gurieli qaixosro gurielTan da vaxtang tradiciulad mtrisagan iTxovdnen. simon-
erisTavTan erTad quTaisSi simonoviCTan ovioCma tormasovs acnoba, rom SeTanxmebi-
gamocxadda. simonoviCma guriis mTavari mc- samebr guriaSi gagzavna ruseTis qveiTi ja-
ire razmiT TavisTan daitova, sxvebi ki Sin ris 2 aseuli, 6 kazaki da 1 zarbazani.
gauSva. mamia gurielma simonoviCs ganucxada, viTareba axalcixis safaSosa da aWaraSi.
rom TbilisSi qaixosro gurielis gagzavnas am droisaTvis axalcixis safaSoSi mkveTrad
apirebda, raTa guriis samTavros ruseTis daiZaba viTareba. safaSo, rogorc zemoT
imperiis qveSevrdomobaSi miRebis Taobaze aRvniSneT, xelT igdo Serif faSam
faSam.. devnilma
pirobebi SeemuSavebinaT. 1810 wlis mart- selim faSa ximSiaSvilma aWaras Seafara Tavi.
Si qaixosro gurieli TbilisSi Camovida da osmaleTis sulTani selim faSas mxridan ru-
tormasovs sTxova guriis samTavros qveSevr- seTTan urTierTobis gagrZelebis sastiki
domobaSi miRebasTan dakavSirebiT ruseTis winaaRmdegi iyo. Serif faSam 7.000 mebrZoli
imperatoris winaSe eSuamdgomla. aleqsandr Sekriba da aWaraSi, qobuleTsa da baTumSi,
tormasovs guriis samTavros ruseTis impe- Sevida. am dros baTumSi mokles baTumis bei
riis qveSevrdomobaSi Sesvla mizanSewonilad quCuk ServaSiZe da misi Zma, romlebic rusebT-
miaCnda Semdegi mizezebidan gamomdinare: 1. an molaparakebas awarmoebdnen. ruseTi quCuk
ruseTis xazinas aranairi xarjis gaweva ar beis qveSevrdomobaSi miRebas pirdeboda ise-
mouxdeboda; 2. samTavro mtrisagan Tavisi Za- Tive pirobebiT, rogoriTac samegrelosa da
lebiT daicavda Tavs; 3. samTavro dasavleT guriis samTavroebi miiRes. baTumis bei omar
saqarTveloSi ruseTis dasayrdeni iqneboda. aRa Jordania gaxda. gaigo Tu ara es manuCar
saqarTvelos mTavarsardali aucileblad ServaSiZem, aleqsandr tormasovs SesTavaza
Tvlida qaixosro gurielis warmodgenili baTumis mmarTvelad sefer ali bei ServaSiZis
`saTxovari punqtebi~ ise daemZimebina, rom umcrosi Zma _ soslan bei ServaSiZe daeniS-
guriis mTavars rac SeiZleba naklebi ufle- naT. cxadia, soslan ServaSiZe ruseTis jaris
bebi hqonoda. 1810 wlis 12 aprils tormaso- daxmarebis gareSe baTumis bei ver gaxdebo-
vma mamia guriels acnoba, rom ruseTis mTav- da. baTumSi ServaSiZeTa gamgeblobis aRdgena
roba Tanaxma iyo guriis samTavro qveSevr- tormasovs WkuaSi daujda, baTumis dakavebaSi
domobaSi Semdegi pirobebiT mieRo: 1. guriis ki gadamwyveti roli guriis mTavars unda
mTavris saTxovar punqtebze Tanxmoba unda Seesrulebina. amitom iyo, rom saqarTvelos
ganecxadebina mTavris yvela qveSevrdoms; 2. mTavarsardali daTmobaze wavida da xelSek-
guriis mTavars TbilisSi unda gaegzavna sami rulebis proeqtis mesame da meTormete mux-
mZevali Tavadebis: erisTavebis, TavdgiriZee- lebi Secvala. 1810 wlis 15 ivniss tormasovma
bisa da nakaSiebis ojaxebidan; 3. guriis mTa- guriis mTavars `saTxovari punqtebis~ axali
vars unda Seewyvita yovelgvari urTierToba varianti gaugzavna, romelSiac mesame da
235
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
meTormete muxlebi nawilobriv Secvlili iyo. Tis gerbiani droSa. 1811 wlis 25 maiss ale-
mamia V gurielis 1810 wlis 19 ivnisis qsandr tormasovis wardginebis safuZvelze
`saTxovari
saTxovari punqtebi
punqtebi~.. 1810 wlis 19 ivniss ruseTis imperatorma qaixosro guriels pod-
quTaisSi mamia V gurielma xeli moawera saTx- polkovnikis samxedro wodeba uboZa da wm.
ovari punqtebis saboloo variants : anas meore xarisxis ordeniT daajilova. 1811
1. guriis samTavro Sedioda ruseTis wlis ivnisSi solomon II-is winaaRmdeg omSi
imperiis qveSevrdomobaSi; monawileobisaTvis ruseTis imperatorma
2. guriaSi rCeboda mTavris memkvidreo- mamia guriels general-maioris samxedro wo-
biTi xelisufleba; axal mTavars amtkicebda deba mianiWa da wm. anas pirveli xarisxis or-
ruseTis imperatori; deniT daajildova. guriis dedofal marines
3. samTavros teritoriaze samoqalaqo daeniSna yovelwliuri pensia 2.000 maneTis
saqmeebis gansja mTavris kompetenciaSi rCe- odenobiT. ruseTis imperatoris sigeli da in-
boda, sisxlis samarTlis saqmeebs ki imereTis vestituris niSnebi (ruseTis gerbiani droSa
droebiTi mmarTveloba (e.i. ruseTis xelisu- da xmali), wm. anas ordenebi polkovnikma si-
fleba) ganixilavda da wyvetda; monoviCma maior kutnevis xeliT guriis mTa-
4. samTavros mtrisgan dasacavad guriis vars gaugzavna. sigelis miRebisTanave mamia
teritoriaze ganlagdeboda ruseTis jari; gurielma ruseTis imperatoris erTgulebis
5. Tu guriaSi madnis sabado aRmoCnde- fici dado.
boda da damuSavdeboda, Semosavlis nawili guriis samTavros ruseTis imperiis qve-
mTavars miecemoda. SevrdomobaSi miRebis Taobaze `saTxovari pun-
6. Tu ruseTi guriis samTavros terito- qtebis~ damtkicebisas aleqsandr tormasovma
riaze axal qalaqs aaSenebda, am qalaqis Semo- Riad datova sajavaxos Temis sakiTxi. mamia
savlis nawili guriis mTavars miecemoda; gurielis araerTgzis Txovnis Semdeg 1811
7. zemoT CamoTvlili pirobebis Ses- wlis 11 ivniss aleqsandr tormasovma guriis
rulebis samagierod guriis mTavari ruseTis mTavars acnoba, rom sajavaxos kuTvnilebis
imperatoris morCilebas kisrulobda; sakiTxi sagangebo Seswavlas moiTxovda da igi
8. guriis mTavars samTavroSi myofi ru- momavalSi gadaiWreboda.
seTis jari SeSiT, sanTliTa da biniT unda 2. viTareba guriis samTavroSi ruseTis
uzrunveleyo; imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlis Semdeg. 1810
9. guriaSi myofi ruseTis jari mTavars wlis 19 ivniss guriis mTavris mamia guri-
unda moemaragebina puriT, RomiT, qeriTa da elis mier `saTxovari punqtebis~ xelmowera
TiviT; imas niSnavda, rom ruseTis imperators See-
10. Tu guriaSi madani aRmoCndeboda mTa- Zlo nebismier dros gaeuqmebina samTavro.
vars am madnis dammuSavebeli rusebisTvis aseTi samwuxaro aRsasruli gadaavada 1811
unda miewodebina muSaxeli, romelTa Sroma wlis dasawyisSi axalcixidan devnili selim
rusebis dadgenili nixriT anazRaurdeboda; faSa ximSiaSvilis gaaqtiurebam. axalcixidan
11. Tu guriaSi gemTSeneblobisaTvis Serif faSas mier gamoZevebuli selim faSa
saWiro xe-tye aRmoCndeboda, guriis mTavars aWaraSi imyofeboda. cxadia, Serif faSa se-
igi ruseTisaTvis ufasod unda daeTmo; ruse- lim faSas winaaRmdeg osmaleTis sulTnis
bi mxolod xe-tyis moWrisa da gatanis qiras Tanxmobis gareSe ver gailaSqrebda. ase rom,
gadaixdidnen. arc Tu ise Sors iyo is dro, rodesac selim
12. Tu rusebi guriaSi navmisadgoms faSas aWaraSic ar gaaCerebdnen. amitom iyo,
aagebdnen, misi Semosavlis meoTxedi mTavars rom devnili faSa ruseTSi eZebda mfarvelo-
miecemoda; bas. selim faSas surda aWarisa da axalcixis
13. guriis mTavari ruseTis imperatori- safaSos teritoriaze rusuli orientaciis
sagan miiRebda Rirsebis niSnebs _ xmals da saxelmwifo Seeqmna. man kargad icoda, rom am
droSas. ideis ganxorcieleba Zalze Zneli iyo da mo-
1811 wlis 8 aprils ruseTis imperatorma salodneli marcxis SemTxvevaSi TavSesafris
aleqsandr I-ma `umaRlesi sigeliT~ daamtkica Zieba dasWirdeboda. 1811 wlis martSi selim
guriis mTavris `saTxovari punqtebi~. guriis faSam werilebi gaugzavna mamia gurielsa da
samTavro ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi saqarTvelos mTavarsardal aleqsandr tor-
Sevida. mamia guriels eboZa xmali da ruse- masovs. guriis mTavars selim faSa sTxovda,
236
vaxtang guruli
237
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
1810 wels imereTSi mimdinare ajanyeba vis xeobaSi unda gadasuliyo; imavdroulad
jer kidev dasrulebuli ar iyo, rodesac darialis xeobaSi mcxovreb osebs samxedro gza
Sida qarTlSi levan batoniSvilma ruseTis unda CaeketaT, ris Semdegac duSeTsa da kobs
winaaRmdeg ajanyeba daiwyo. ajanyebas farTo Soris ganlagebuli ruseTis jarebisaTvis
masStabebi ar miuRia da misi likvidaciac unda SeetiaT. cxadia, rusebma levan batoniS-
rusebma mokle xanSi SeZles, magram, miuxeda- vilis gegmebi ar icodnen, magram imas ki kar-
vad amisa, 1810 wlis ajanyeba mniSvnelovani gad mixvdnen, rom batoniSvili saqarTvelos
movlenaa. samxedro gzis xelSi Cagdebas apirebda, osebis
levan batoniSivili (1785-1811) sayur- mimxrobac mas swored amisTvis sWirdeboda.
adRebo moRvawea saxelmwifoebriobis aRd- rogorc ki rusebma Seityves, rom batoniSvi-
genisaTvis brZolis istoriaSi. igi iulon ba- li Sida qarTlSi, cxinvalTan axlos, imyofe-
toniSvilis vaJi iyo. qarTl-kaxeTSi rusuli boda, masTan kavSiris damyareba gadawyvites.
mmarTvelobis damyarebis Semdeg levani mamas- aleqsandr tormasovis brZanebiT levan ba-
Tan erTad imereTSi gadavida da 1804 wlamde toniSvilTan misi aRmzrdeli dekanozi ioane
quTaisSi cxovrobda. 1804 wels, rogorc ze- qarTveliSvili gagzavnes. tormasovma aRmz-
moT aRvniSneT, iulon da farnavaz batoniS- rdelis meSveobiT levans acnoba, rom mamas,
vilebi imereTidan qarTlSi gadmovidnen, iulon batoniSvils, misi peterburgSi gamg-
raTa aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi daw- zavreba surda. levanma saqarTvelos mTa-
yebul ajanyebas Casdgomodnen saTaveSi. mamas varsardals SeuTvala: mas Semdeg
Semdeg,, rac iulon
da biZas Tan axlda 18 wlis levan batoniS- batoniSvilma da samefo saxlis sxva wevrebma
vili. tyeSi, sawurbliasTan, batoniSvilebis ruseTis imperatoris xelisufleba cnes, man
banakze rusebis Tavdasxmis Semdeg iuloni yovelgvari kavSiri gawyvita mamasTan, dedasa
Seipyres, farnavazma da levanma mdevars Tavi da naTesavebTan. levan batoniSvili aleqsandr
daaRwies. male farnavaz batoniSvili kaxeT- tormasovs pirdapir ucxadebda, rom arasdros
Si Cavida, xolo Semdeg mTiuleTSi gadavida. cnobda ruseTis imperatoris xelisuflebas
levan batoniSvilma irans miaSura, sadac misi da arc misi qveSevrdomi gaxdeboda. aseTi kat-
biZa, batoniSvili aleqsandre erekles Ze, egoriuli uaris Semdeg tormasovi darwmun-
imyofeboda. levani aleqsandresTan erTad da, rom batoniSvilTan molaparakebas azri
mTeli sicocxlis ganmavlobaSi Seurigeblad ar hqonda. saqarTvelos mTavarsardalma
ibrZoda ruseTis batonobis winaaRmdeg. 1810 wlis 5 agvistos saqarTvelos mmarTvel
1. levan batoniSvilis dabruneba saqarT- fiodor axverdovs ubrZana yovelgvari kav-
veloSi. 1804 wels aRmosavleT saqarTvelos Siri gaewyvitaT levan batoniSvilTan: `Tavi
mTianeTSi mimdinare ajanyebis damarcxebis gaanebeT mas, datoveT Tavisi ubeduri bedis
Semdeg ruseTis xelisufleba gafacice- amarad (...), nu agrZnobinebT, rom Cven dain-
biT adevnebda Tvalyurs im batoniSvilebs, teresebuli varT misiT, im mdgomareobamde
romelTa dapatimreba da ruseTSi gadasaxle- miiyvaneT, rom monaniebuli CemTan movides...~.
ba ver SeZles. maT Soris iyo levan iulonis 2. ajanyebis dawyeba Sida qarTlSi. 1810
Zec. rusebs gansakuTrebiT afiqrebdaT is, wlis ivlisis bolos qarTvelTa da osTa
rom levan batoniSvili iranSi imyofeboda da razmi cxinvals daeca Tavs, magram iq gan-
misi xelSi Cagdeba SeuZlebeli iyo. ruseTis lagebulma egerTa aseulma Seteva moigeria.
xelisuflebam iulon batoniSvili aiZula im- Seityo Tu ara cxinvalze Tavdasxmis ambavi,
peratorisaTvis Svilis iranidan peterburg- saqarTvelos mmarTveli fiodor axverdovi
Si Cayvanis Taobaze Txovna mierTmia, Tumca cxinvalSi Cavida. igi aleqsandr tormasovs
am Txovnas ar SeiZleboda realuri Sedegebi SemTxveviT ar gaugzavnia cxinvalSi. saqarT-
mohyoloda. velos mmarTveli samaCabloeli osi iyo da
1810 wlis zafxulSi levan batoniSvili iqaur osebs kargad icnobda. axverdovma os-
saqarTveloSi dabrunda da aragvis, qsnisa da ebs didi fuladi jildos sanacvlod levan
liaxvis xeobebSi ajanyebis momzadeba daiwyo. batoniSvilis gadacema mosTxova. batoniS-
misi gegma aseTi iyo: qsnisa da liaxvis xeobebi- vilma safrTxe igrZno, Sida qarTlis barSi
dan ajanyebuli qarTvelebiTa da osebiT arag- aRar gaCerda da mTebs miaSura. batoniSvilma
238
vaxtang guruli
qarTlSi Tavisi warmomadgenlebi gagzavna cia moulodnelad unda moewyos mas Semdeg,
da mosaxleobas ajanyebisaken mouwoda. Sida rac xeebs foTlebi gascvivdebao. amasTan er-
qarTlSi dawyebuli mRelvarebis CaxSobis Tad, axverdovi saqarTvelos mTavarsardals
mizniT tormasovma cxinvalSi yabardos muS- sTavazobda levan batoniSvilTan mosala-
keterTa polkis 1 aseuli da egerTa me-15 parakeblad ruseTidan axlad dabrunebuli
polkis 1 aseuli gagzavna. 1810 wlis 5 agvis- Tavadi daviT abaSiZe gaegzavnaT. daviT aba-
tos tormasovi axverdovs werda: `adgilo- SiZis pirovneba imitom SeirCa, rom igi iulon
briv mosaxleobasTan urTierTobaSi damkvi- batoniSvilis TanamebrZoli iyo da kargad
drebul Semwynareblobas bolo unda moeRos. icnobda levans. tormasovs daviT abaSiZis
rvawlianma gamocdilebam isini gaaTamama, maT misiis warmatebisa ar sjeroda, magram fio-
daamtkices, rom aziels ise unda moepyro, dor axverdovis winadadebas mainc daeTanxma.
rogorc gaxurebul cxens~. Sida qarTlSi amasTan erTad, saqarTvelos mTavarsardali
dawyebuli amboxebiT gabrazebuli tormasovi saqarTvelos mmarTvels swerda, rom daviT
werda: `ai, rogor gvatyueben isini Cven. dar- abaSiZe levan batoniSvils unda Sexvedroda
wmunebulni arian rom gamoiTxoven patiebas, piradi iniciativiT da batoniSvils ar unda
ra danaSaulic unda hqondeT Cadenili. osebi egrZno, rom igi xelisuflebis mier iyo mig-
gvpirdebodnen, rom iqnebodnen Cveni brZane- zavnili. 1810 wlis 23 seqtembers tormasovi
bebis usityvod Semsruleblebi da aucile- axverdovs swerda: Tu daviT abaSiZe levan ba-
blad daiWerdnen levans, axla TviTon daiwyes toniSvils ruseTis xelisuflebasTan Serige-
ajanyeba. aseTi ram bevrjer SeemTxvaT aqaur baze ver daiTanxmebs da es meore cdac waru-
mmarTvelebs. maS ase, Zala da SiSi, SiSsa da mateblad damTavrdeba, maSinve polkovnik
samarTlian Zalmomreobas eqneba aq warmateba. karl stals ubrZane Sida qarTlis mTian
Semwynareblobas aqauri xalxi ver grZnobs da raionebSi SeiWras da nebismieri saSualebis
ver igebs~. gamoyenebiT levan batoniSvili Seipyraso; is
cxinvalSi ruseTis jaris 2 aseulis Casv- soflebi, romelTac levan batoniSvili Sei-
lis Semdeg rusebma levan batoniSvilis Sepy- fares da amjerad mis gacemaze uars amboben,
robis mizniT mTiani raionebisaken daiwyes samagaliTod unda daisajono. daviT abaSiZis
gadaadgileba. levani iZulebuli gaxda Tavad misias warmateba ar mohyolia. levan batoniS-
maCablebis im soflebSi gadasuliyo, romle- vili ruseTis xelisuflebasTan Serigebas ar
bic samaCablos ukidures CrdiloeTSi, mTeb- apirebda da ajanyebis gagrZelebas gegmavda.
Si, mdebareobda. batoniSvili cxinvalidan 25 4. samxedro eqspedicia Sida qarTlSi
qarTlSi..
kilometris moSorebiT mdebare sxlebis cixe- 1810 wlis seqtembris bolos ruseTis xelisu-
Si gamagrda. aq igi aleqsandre batoniSvilis flebam Seityo, rom aragvis xeobis qarTul
mier iranidan gamogzavnili jaris mosvlas da osur soflebSi mRelvareba daiwyo. mo-
eloda. sxlebis cixidan batoniSvilma wer- saxleoba ajanyebis dawyebas da levan batoniS-
ilebi daugzavna da qsnis, liaxvisa da aragvis vilis gegmis Tanaxmad saqarTvelos samxedro
xeobebis mosaxleobas da aleqsandre batoniS- gzis Caketvas apirebda
apirebda.. aleqsandr tormasovma
vilis saqarTveloSi mosalodneli Camosvla saswrafod Seadgina ajanyebis CaxSobis gegma.
auwya. mosaxleobam ojaxebi mTebSi gaxizna da samxedro eqspediciis meTauroba polkovnik
rusebTan sabrZolvelad moemzada. karl stals daevala, romlis daqvemdebare-
3. aleqsandr tormasovis RonisZieba Sida baSi iyo: egerTa me-9 polkis 2 aseuli, egerTa
qarTlSi ajanyebis CaxSobis mizniT. aleqsandr me-15 polkis 2 aseuli, yabardos muSketerTa
tormasovma fiodor axverdovs Sida qarTlSi polkis 2 aseuli, niJni novgorodis dragunTa
jaris gagzavna ubrZana, raTa dawyebuli am- polkis 2 eskadroni da kazakTa razmi. ruse-
boxeba dauyovnebliv CaexSoT. saqarTvelos Tis jarebi or kolonad iqna gayofili. erTi
mmarTveli jaris gagzavnis winaaRmdeg gamov- kolona javis xeobiT unda SeWriliyo Sida qa-
ida. 1810 wlis 27 agvistos axverdovi tor- rTlSi, xolo meore kolonas aragvis xeobaSi
masovs werda: tyiT dafarul miuval mTebsa da unda emoqmeda.
xeobebSi levan batoniSvili da misi momxreebi 1810 wlis 29 seqtembers, diliT adre,
TavSesafars advilad ipovian; miuval adgi- pirveli kolona polkovnik karl stalis
lebSi Casafrebuli ajanyebulebi did zians meTaurobiT aragvis xeobaSi Sevida, raTa
miayeneben ruseTis jars; samxedro eqspedi- iqauri mosaxleobisaTvis (qarTvelebisa da
239
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
240
vaxtang guruli
aqaa. zamTarSi Cven aqedan vimoqmedebT, xolo mamasaxlisebi ruseTis imperiis qveSevrdo-
gazafxulze jariT, sabrZolo saWurvliTa mobaSi Sesvlaze unda daeTanxmebina. Tu os-
da fuliT saqarTveloSi gagiSvebT da Cvenc ebi qveSevrdomobaSi Sesvlaze Tanxmobas ga-
male CamovalT iq. Cemi rCeva esaa, Camosvla nacxadebdnen, enikolopovs maTTvis mZevlebi
Seni nebaa. vinc Seni erTgulia, osi iqneba unda gamoerTmia da isini gorSi Camoeyvana.
Tu Cerqezi, Cemi salami gadaeci da daudas- piroba aseTi iyo: gorSi myofi osi mZevlebi
ture, rom me mzad var samagiero samsaxuri yovel or TveSi axali mZevlebiT Seicvle-
gavuwio~. saeWvod Cans Serif faSas aseTi bodnen. ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
keTilganwyoba levan batoniSvilisadmi, axal- Sesvlis Semdeg sxva SeRavaTebTan erTad na-
cixeSi misi daJinebiT miwveva. am droisaTvis ris xeobis osebs saqarTveloSi da kavkasiis
Serif faSas mdgomareoba saxarbielo ar iyo: xazze, aseve ruseTis mTel teritoriaze Ta-
Tu rusebi axalcixeze Setevas daiwyebdnen, visufali vaWrobis ufleba miecemodaT.
didi Sansi iyo, rom cixis garnizoni rusebs avraam enikolopovi 1811 wlis 29 ivliss
ver gaumklavdeboda; axalcixidan devnili se- aleqsandr tormasovs moaxsenebda: osma mama-
lim faSa ximSiaSvili Serif faSas winaaRmdeg saxlisebma ganacxades, rom maTTvisac miuRe-
rusebis gamoyenebas cdilobda. aseT viTa- belia naris xeobaSi levan batoniSvilis yof-
rebaSi Serif faSas ruseTTan urTierTobis na. amasTan erTad, isini irwmunebodnen, rom
mogvarebaze unda ezruna da es aucilebeli maT levan batoniSvils ukve urCies ruseTis
iyo manam gaekeTebina, sanam mis winaaRmdeg se- xelisuflebasTan Serigeba. batoniSvils os-
lim FfaSa da rusebi gaerTiandebodnen. yove- ebis rCeva mousmenia da aseTi pasuxi miucia:
live es gvafiqrebinebs, rom Serif faSas 1810 ori kvira madroveT, am drois ganmavlobaSi
wlis 24 oqtombris werili levan batoniS- an ruseTTan Serigebas gadavwyvet an Cer-
vilisadmi tormasovis SekveTiT aris dawer- qezeTSi gadavalo. mamasaxlisebs enikolopo-
ili. rusebs surdaT levan batoniSvili Sida visaTvis uTqvamT: SevityveT Tu ara levan
qarTlidan gamoetyuebinaT da Semdeg xelSi batoniSvilis CerqezeTSi gadasvlis survili,
CaegdoT an moeklaT. es SeiZleba momxdariyo mas iaraRi da cxeni CamovarTviTo.
Sida qarTlidan axalcixemde sadme gzaSi an 7. levan batoniSvilis gadaxvewa axal-
axalcixeSi. mogvianebiT movlenebi marTlac cixeSi da misi mkvleloba.
mkvleloba. levan batoniSvili
ase ganviTarda. grZnobda, rom osebi mis gacemas apirebdnen.
6. podpolkovnik avraam enikolopovis amitom iyo, rom igi naris xeobaSi aRar ga-
misia naris xeobaSi.
xeobaSi. levan batoniSvili ruseb- Cerebula da saswrafod imereTSi gadavida,
ma Serigebaze amjeradac ver daiTanxmes. naris raTa axalcixeSi gaeRwia. imereTSi levan ba-
xeobis erTi osi mamasaxlisi levan batoniS- toniSvilis dapatimrebisaTvis gacilebiT
vilis gadacemis SemTxvevaSi tormasovs 2.000 ukeTesi pirobebi iyo, vidre naris xeobaSi.
maneTs sTxovda, xolo kidev ori mamasaxli- sabolood, rogorc aRvniSneT, tyveobisa-
sisaTvis _ sicocxlis bolomde pensias. saqme gan batoniSvili Tavadma zurab wereTelma
is iyo, rom naris xeobis osi mamasaxlisebi ixsna. misive daxmarebiT levan batoniSvili
or nawilad iyvnen gayofili da erTmaneTs 1811 wels axalcixeSi gadavida, sadac igi
daundoblad ebrZodnen. miuxedavad amisa, aleqsandre batoniSvils unda Sexvedroda.
erTmaneTisagan farulad isini tormasovTan batoniSvili albaT ver grZnobda, rom axali
levan batoniSvilis gadacemaze molaparake- safrTxe mas swored aq eloda. gzad mimavali
bas awarmoebdnen. tormasovma naris xeobaSi levani mtkvris xeobaSi, petres cixesTan (meo-
podpolkovniki avraam enikolopovi gagzavna. re versiiT, gogias cixesTan) axalcixis faSa
podpolkovnikma os mamasaxlisebs levan ba- Serifis mier migzavnilma lekebma mokles.
toniSvilis gadacemisaTvis Tavdapirvelad arsebobs versia, rom lekebi TviTneburad
1.000 maneTi SesTavaza, magram osebi ar das- moqmedebdnen. es versia usafuZvloa. lekebi
Tanxmdnen da isic iZulebuli gaxda maTi wina- rom axalcixis faSas davalebas asrulebdnen,
dadeba mieRo. 1811 wlis 19 ivliss, tormasovi Semdegi faqtidan Cans: mkvlelebma levans
podpolkovnik enikolopovs werda, rom osebi Tavi mohkveTes da batoniSvilis iaraRsa da
Tanxas levan batoniSvilis gadacemis Sem- tansacmelTan erTad Serif faSas miutanes.
deg miiRebdnen. garda levan batoniSvilis swored am drosFfaSasTan imyofebodnen saqa-
gadacemisa enikolopovs naris xeobis osi rTvelos axali mTavarsardlis filip paulu-
241
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Cis emisrebi _ ioseb andronikaSvili da ber- taZris galavanSi, sxva cnobiT, yinwvisis mon-
Zeni porfiri
porfiri.. levanis Tavis gadacemas filip asterSi. ufro damajerebelia, rom levani
pauluCis emisrebi axalcixis faSam Segnebu- awyurSi ganisvenebdes (awyuri imxanad axal-
lad daaswro, raTa rusebis keTilganwyoba cixis safaSoSi Sedioda). naklebad savarau-
moepovebina. aRsaniSnavia, rom ioseb androni- doa, rom rusebis winaaRmdeg Seurigeblad
kaSvilma amoicno levan batoniSvilis Tofi, mebrZoli batoniSvili yinwvisSi, rusebis
romelic mas TviTon uCuqebia levanisaTvis. kontrolirebad teritoriaze, daekrZalaT.
levan batoniSvili dakrZalulia awyuris
242
vaxtang guruli
243
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
244
vaxtang guruli
245
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
didi alafi xvdaT: 19 zarbazani, 131 fuTi omis damTavrebas Cqarobda. ruseT-safrange-
Tofis wamali da didi raodenobiT zarbaznis Tis omi kars iyo momdgari, or frontze br-
yumbarebi. axalqalaqis garnizoni mTlianad Zola ki ruseTs ar SeeZlo, amitom igi zavze
gaJlites, garda tyved danebebuli 45 mebr- dasTanxmda.
Zolisa. rusebis danaklisi Zalze mcire iyo: 2. ruseT-osmaleTis 1812 wlis 16 maisis
daiRupa 1 umcrosi oficeri, daiWra 1 ufrosi sazavo xelSekruleba (buqarestis traqtati)
traqtati)..
oficeri, 2 umcrosi oficeri da 26 rigiTi. 1812 wlis 16 maiss buqarestSi ruseTis im-
axalqalaqis cixis SenarCunebisaTvis periasa da osmaleTs Soris daido sazavo
aucilebeli iyo iq garnizonis datoveba, ma- xelSekruleba. buqarestis sazavo xelSek-
gram Tbilisidan garnizonis proviantiT mo- rulebis mesame muxlSi aRniSnuli iyo, rom
marageba SeuZlebeli iyo. piotr kotrialevs- ucvleli rCeboda ruseTsa da osmaleTs
kis afiqrebda isic, rom egerTa 46-e polkis Soris adre dadebuli yvela xelSekruleba.
batalioni jer kidev ar Canda, ar Canda ka- sazavo xelSekrulebiT ruseTma miiRo be-
zakTa razmic. polkovniki iZulebuli gaxda sarabia. ruseT-osmaleTis sazavo xelSek-
egerTa batalionis mosaZebnad oficeri gae- ruleba saqarTvelosac Seexo. osmaleTma
gzavna, romelsac batalioni axalqalaqidan cno qarTl-kaxeTis samefos, imereTis samefos,
20 versis manZilze mdebare sofel koTeliaSi guriis, samegrelosa da afxazeTis samTavroe-
unda mieyvana. 1811 wlis 9 dekembers kotria- bis gadasvla ruseTis mflobelobaSi. sazavo
levski sofel koTeliaSi Cavida, magram iq xelSekrulebis meeqvse muxlSi aRniSnuli
mosaxleoba ar daxvda da iZulebuli gaxda iyo, rom ruseT-osmaleTis sazRvari aziaSi
jari isev axalqalaqSi daebrunebina. sursa- (e.i samxreT kavkasiaSi) unda aRdgeniliyo
Tis (purisa da xorcis) momaragebis mizniT omamdeli saxiT. ruseTs osmaleTisaTvis unda
kotrialevski qarTvel grenaderTa polkis daebrunebina dakavebuli cixe-simagreebi, qa-
800 mebrZoliT, 60 egeriT, 150 kazakiTa da laqebi, dabebi da soflebi. ruseTma osma-
2 qvemexiT maxlobeli soflebis Semovlas leTs daubruna foTi da axalqalaqi
axalqalaqi,, magram
Seudga. jariskacebma xelT igdes 1.000 cx- SeinarCuna soxumi
soxumi.. sabolood ruseTs darCa
vari da 60 msxvilfexa rqosani pirutyvi. xor- Savi zRvis sanapiro redut-kaledan (yulevi-
bali imdenad mcire raodenobiT iqna mopove- dan) soxumamde. zRvis sanapiro zoli mdinare
buli, rom axalqalaqis garnizons 1812 wlis xobis SesarTavidan (redut-kaledan) mdinare
1 Tebervlamde Tu eyofoda. kotliarevskim rionis SesarTavamde (foTamde) ar gamijnula.
axalqalaqSi maior borSCevis meTaurobiT 3. ruseT-iranis 1804-1813 wlebis omis
egerTa 46-e batalioni da 30 kazaki datova. dasasruli. ruseTi iranis damarcxebas ad-
ruseTis jari axalqalaqidan walkis gavliT vilad SeZlebda, magram omi iranTan gaaWi-
gorSi dabrunda. anura 1806 wels dawyebulma ruseT-osmale-
osmalebma isargebles imiT, rom ruseTis Tis omma. ruseT-osmaleTis omis dasrulebis
jarebi 1812 wlis ianvarSi kaxeTSi dawyebuli Semdeg iranis mdgomareoba kvlav kritikuli
ajanyebis CaxSobiT iyvnen dakavebuli da re- gaxda. miuxedavad amisa, irani oms agrZeleb-
vanSis aReba gadawyvites. axalcixis faSa Ser- da. 1812 wels iranis jari abas mirzas meTau-
ifma 5.000 mebrZoli Sekriba da 1812 wlis 21 robiT yarabaRSi SeiWra. 1812 wlis 9 agvistos
Tebervals axalqalaqis Sturmi daiwyo. oTx- iranis sardalma emir xanma 20.000 mebrZoliT
saaTnaxevriani brZolis Semdeg faSa darwmun- alya Semoartya lenqoranis cixes. maiorma
da, rom cixes ver aiRebda da xerTvisis cixe- povaliSinma mowinaaRmdegis mravalricxovan
Si dabrunda. Serif faSa axalqalaqze meore ZalebTan SebrZoleba ver gabeda da cixeSi
Setevis dawyebas apirebda, magram rodesac Caiketa. povaliSinma general-maior piotr
kaxeTSi ajanyebis damarcxebis ambavi Seityo, kotliarevskis sTxova daxmareba. kotli-
axalqalaqis dabrunebaze xeli aiRo. arevskim jari moamzada, magram 1812 wlis 10
ruseTma warmatebebi moipova omis mTa- agvistos mdinare araqsis marjvena napirze
var frontze, dunaispireTsa da balkaneTSi. nejef yuli xanis sardlobiT iranelTa jari
1811 wels ruseTis armia Setevaze gadavida gamoCnda, amitom kotliarevskim lenqoranze
da ramdenime brZolaSi osmaleTis jarebi sas- laSqoba veRar SeZlo.
tikad daamarcxa. omis gagrZeleba osmaleTs irani cdilobda ruseTTan zavi, marcxis
sasikeTos arafers uqadda, magram ruseTi miuxedavad, momgebian pirobebSi daedo. sazavo
246
vaxtang guruli
molaparakeba ramdenjerme CaiSala. 1812 wlis vaT. ruseTis mflobelobaSi gadadioda mTe-
21 agvistos saqarTvelos mTavarsardali niko- li daRestani
daRestani.. iranma aRiara qarTl-kaxeTis
lai rtiSCevi 3.000 mebrZoliT Tbilisidan samefos, imereTis samefos, guriis, samegre-
gavida, raTa iranelebi yarabaRidan ganedevna. losa da afxazeTis samTavroebis gadasvla ru-
abas mirzam rtiSCevs ramdenjerme dauniSna seTis mflobelobaSi.
mflobelobaSi. rac Seexeba gulisTanis
Sexvedris dro da adgili, Tumca sabolood sazavo xelSekrulebiT samxreT kavkasiaSi
molaparakeba mainc ar Sedga. ramdenime br- ruseT-iranis sazRvris dadgenas, aq bevri ram
ZolaSi rusebma iranelebi daamarcxes, xolo bundovani iyo. xelSekrulebis meore muxlis
aslanduzis axlos mniSvnelovani gamarjveba mixedviT, ruseT-iranis sazRvari iwyeboda
moipoves. amis Semdeg ruseT-iranis omSi mniS- adinebazarTan da pirdapiri xaziT gadioda mu-
vnelovani brZolebi aRar gamarTula. Ranis velze, miuyveboda mdinare araqss im adg-
4. ruseT-iranis 1813 wlis 24 oqtombris ilamde, sadac araqss mdinare qafnaqCai erTvis,
sazavi xelSekruleba (gulisTanis traqtati). Semdeg sazRvari gasdevda yarabaRis, naxWevnis,
1813 wlis 24 oqtombers sofel gulisTanSi erevnis saxanoebis sazRvrebs da Suragelis
xeli moewera ruseT-iranis sazavo xelSek- provinciidan mdinare arpaCaimde grZeldebo-
rulebas. gulisTanis sazavo xelSekrulebis da. es ki imas niSnavda, rom saqarTvelos is-
mesame muxlis ZaliT, ruseTis mflobelobaSi toriuli teritoria War-belaqani iranma ru-
gadadioda yarabaRisa da ganjis saxanoebi, Saq- seTs dauTmo. marTalia, War-belaqani ruse-
is, Sirvanis, derbentis, yubis, baqos da TaliSis Tis imperiis SemadgenlobaSi gadavida, magram
saxanoebis is teritoriebi, romlebic omis iq ruseTs jari ar Seuyvania, administraciac
dasrulebis droisaTvis ruseTis jarebs eka- iranisa darCa.
247
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
248
vaxtang guruli
249
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
250
vaxtang guruli
reobisa da sisastikis axali talRa mohyva, mas jarisaTvis xorblis Cabarebis dros Tavi-
amgvari ganukiTxaobis uamravi magaliTia si sawyao moutania da glexebisaTvis uTqvams:
Semonaxuli imdroindel dokumentebSi. sawyaoSi erTi fuTi xorbali Cadiso, sinamd-
soflebis bodbisxevisa da bodbis vileSi aRmoCnda, rom sawyao gacilebiT didi
mcxovreblebi siRnaRis mazris mouravTan Ta- iyo.
vad ioseb andronikaSvilTan Ciodnen: sofel prasianis mcxovreblebma siRnaRis
1. suli amogvxada usamarTlobam, amdeni mazris mourav ioseb andronikaSvils aseTi
uRvTooba da ubedureba lekianobis, yizil- saCivari miarTves:
baSobisa da osmalobis dros ar yofila, 1. jarisaTvis xorbali unda gagveRo, ma-
yvelafers viTmendiT da vitandiT, sanam gram rac ar gvqonda, ras mivcemdiT; iZule-
colebi ar wagvarTves. rusebma coli waarTves buli gavxdiT, xorbali gveyida, litraSi
binobaSvils, ori kvira hyavdaT bodbisxevSi 40 kapiks vixdidiT, rusi moxeleebi ki erT
da Semdeg gamouSves; colebi waarTves baRaS- litra xorbals 7,5 an 10 kapikad ibarebdnen;
vilsa da xopaSvils. TiTo kvira hyavdaT da xorblis gadasatanad erTi urmis qirad ruse-
Semdeg gamouSves, colebis gaupatiureba maT bi 6 maneTs angariSobdnen, maSin rodesac 30
TavianTi TvaliT ixiles; rusebi dedakacebs maneTi gvijdeboda; rusebi uremze zomaze
aSiSvlebdnen da joxebiT scemdneno. met tvirTs awyobdnen ise, rom cud amindSi
Zaladobisa da qalebis gaupatiurebis urems daZvra uWirda, gabrazebuli jaris-
garda, bodbisxevelebs sxva ubedurebac daa- kacebi uRelSi gvabamdnen da cema-tyepiT
tydaT Tavs. soflis mcxovrebni ioseb an- migverekebodnen; rusi moxeleebi zogierTi
dronikaSvils moaxsenebdnen: Cveni urmebiT soflisagan qrTams iRebdnen da urmis begari-
foTSi sursaTi gadagvatanines, sul 15 uremi sagan aTavisuflebdnen, tvirTi, romelic im
iyo, meurmeTa naxevari gzaSi daixoca, vinc sofels unda gadaetana, Cven gadagvqonda;
cocxali gadarCa, yvelas xel-fexi aqvs moy- ori dRiT rom unda gaveyvaneT begaraze, sami
inuli. sofel bodbisxevidan meurmeebi ja- Tve gagvaCeres; arc adamianebs da arc xar-ka-
risaTvis sursaTis gadasatanad erevanSi, gi- meCs sakvebs ar gvaZlevdnen, arc sakvebis mo-
umrsa da ganjaSi gaugzavniaT. iq wasul meur- satanad gviSvebdnen, adamianebi da pirutyvi
meebs yaraulebad iyenebdnen, xolo xSirad SimSiliT vixocebodiT; xar-kameCi Tu daixo-
sabrZolveladac gahyavdaT. ceboda, uremSi Cven gvabamdnen da maTraxis
general-maior semion portniagins cemiT migverekebodneno;
sofel bodbisxevSi egzekucia Cauyenebia da 2. sofel prasianis mcxovreblebi gan-
vidre mosaxleobas 15 uremi xorbali, 4 uremi sakuTrebiT gauwamebia general-maior se-
qeri, Rvino da saqoneli ar miucia, jari ar mion portniagins, siRnaRis mazris kapitan-
gauyvania; ispravnik sorokinsa da sofel yaraRajis
2. sofel bodbes mcxovreb gogia oTa- mouravs. maT zamTarSi sofelSi jari Caay-
raSvils brali dasdes, Seni naTesavi gaiq- enes da misi gamokveba mosaxleobas daakisres.
cao, daatusaRes da sanam 180 maneTi ar gamo- miuxedavad imisa, rom mosaxleoba jaris-
arTves, ar gaaTavisufles. lazare xunaSvili kacebs sasmel-saWmels aZlevda, maTraxebiT
umizezod daatusaRes da mas Semdeg gaaTavi- cemas mainc ver gadaurCnen. ojaxebSi Casa-
sufles, rac 70 maneTi gadaixada. datusaReba xlebuli jariskacebi aupatiurebdnen qalebs.
moundomes gogia xunaSvils, magram man gaqce- rusi moxeleebi miwis gamijvnisa da sarwyavi
va moaswro, gabrazebulma rusebma mis ojaxs wylis gamoyenebis wesis dadgenis dros gangeb
60 maneTi gadaaxdevines. sruliad umizezod wahkidebdnen erTmaneTs soflebs da Semdeg
daatusaRes abraam ZmanaSvili da sanam 70 ma- im sofels gaamarTlebdnen, romelic 400-600
neTi qrTami ar gaiRo, ar gaaTavisufles. da- maneTs qrTams gadaixdida;
Tia baRaSvilma, gogiaSvilma da nodaraSvilma 3. Tu gaqceul soflis mcxovrebs
80-80 maneTi gadaixades da ase daixsnes Tavi ver daapatimrebdnen, jarimas sofels ax-
satusaRodan. 70 maneTad gaaTavisufles sa- devinebdnen. Tu sofeli udanaSaulod
tusaRodan gogia baRaSvili; dapatimrebulis gaTavisuflebas moiTxovda,
3. sofel bodbisxevis mcxovreblebi Ci- qrTamad 400 maneTs sTxovdnen.
odnen, siRnaRis mazris kapitan-ispravniki qr- sofel mirzaanis mcxovreblebi siRnaRis
Tamis aRebis gareSe karebsac ki ar gagiRebso. mazris mourav ioseb andronikaSvils SesCiodnen
SesCiodnen::
251
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
1. rusebi colebs gvtaceben, qmrebs xel- komisiaSi Sesuli masalebis nawili Cven zemoT
fexs ukraven da colebs maT Tvalwin aupati- warmovadgineT. am masalebidan Zalze sain-
ureben; teresoa rusTvel mTavarepiskopos stefanes
stefanes,,
2. sofelSi kapitani maJarovi Cagviyenes bodbel mitropolit ioanesa da qarTl-kaxe-
jariT, jari Svidi kviraa sofelSia, agviklo Tis Tavadaznaurobis marSal (winamZRol) gen-
da dagvawioka maJarovma; mamakacebi soflidan eral-maior Tavad Tamaz orbelianis pasuxebi
gadaikargnen, radgan visac daiWerdnen, cemiT filip pauluCis kiTxvaze, Tu ram gamoiwvia
xdidnen suls; rusebma saqoneli aRar ikmares kaxeTis ajanyeba. rusTvel mTavarepiskopos
da qaTmebsac gvarTmeven; mTvrali jariskace- stefanes pasuxebidan moviyvanT ramdenime
bi sofelSi daTareSoben da dedakacebsac adgils:
aRar indoben; sofelSi qorwili iyo, kapitan- 1. kaxeTSi dabanakebuli ruseTis jaris
ma maJarovma 40 jariskaci gagzavna, mayrioni ufrosi, agreTve misi xelqveiTebi, ubralo
da meqorwileni cema-tyepiT daaxocina; serJantebic ki, glexebs ise eqceodnen, ro-
3. zamTrobiT saxlSi sami welia, TiTo an gorc yurmoWril ymas da ise imsaxurebdnen,
or jariskacs gvisaxlebdnen, danaxarji fu- rogorc surdaT. samsaxursa da ymobas ar
liT unda gadaexadaT, fulis nacvlad ofi- sjerdebodnen, xalxs awvalebdnen da tan-
cerma gvcema, mere qaRaldze xeli mogvawe- javdnen, saqonelsac ki ar indobdnen. Seu-
rina imis dasturad, rom viTom mTeli danax- braleblad da uRvTod ekidebodnen, rogorc
arji miviReT; adamians, ise saqonels. es xdeboda ara aTasSi
4. erTi kviris nacvlad TveobiT viya- erTxel, aramed yoveldRiurad. xalxis saso-
viT begaraze, Tu cudi amindi mogviswrebda, warkveTas dasasruli ar uCanda;
saqoneli gveJliteboda da Sin cariel-tari- 2. gaifurCqneboda Tu ara vazi, jaris-
eli vbrundebodiT; kacebi mieseodnen venaxebs da Semoafcqvnid-
5. xorblis mimRebs sofelSi mohqonda nen xolme kvirtsa da foTols, romelsac
sawyao, romelic erT fuT xorbals itevda; saWmlis gasamJaveblad iyenebdnen. xalxi Tavs
xorbals avwyavdiT da Casabareblad waviReb- iklavda da braziT gulze skdeboda, venaxebis
diT, sawyobSi ki sxva sawyao dagvxvdeboda, gaveranebas rom Sehyurebda;
romelSic erT fuTze bevrad meti Cadioda, 3. xorblis mimRebni raRas aRar sCa-
Cven ki erT fuTad gviangariSebdnen. diodnen: 20-kodian erT urem xorbals 15 ko-
kaxeTis soflebSi Cayenebulma egzeku- dad iRebdnen; sawyaos fexiT an didi ketebiT
ciam glexebi gaaborota da araadamianuri stenidnen, rac SeiZleba meti xorbali Cavides
sisastikisken ubiZga. ajanyebis dawyebis Sem- Sigo; Tu glexs xorbali ar hqonda, xorblis
deg siRnaRSi Seipyres maiori hainehaine,, niJni mimRebs komisionerisagan aRebul bes ukan
novgorodis dragunTa polkis meTauri maio- ubrunebda, TiTo kod xorbalze 2 maneTs, ma-
ri podlogi da ramdenime oficeri. ajanye- gram mimRebi 2 maneTsa da 40 kapiks iTxovda;
bulebma maT enebi moaWres da gadaaylapes, xorblis Casabareblad misul glexebs sawyob-
xolo Semdeg nakuw-nakuw aCexes. es ambavi Tan 2-3 kviras aCerebdnen, xorbals maSin Cai-
filip pauluCim saswrafod moaxsena ruseTis barebdnen, Tu glexi qrTams miscemda;
imperator aleqsandr I-s. 4. Tu jarisaTvis mosaxleobas yazarmas
qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba da ru- an Tavlas aaSenebinebdnen, rusebi agebul
suli mmarTvelobis, samxedro-saokupacio Senobebs angrevdnen im mizeziT, rom kari an
reJimis sisastike zemoT CamoTvlil movle- fanjara Tavis adgilze ar iyo;
nebTan erTad (Savi Wiri, mousavlianoba da 5. soflad Cayenebul jaris ufrosebs
SimSili, rus moxeleTa da jariskacTa TviTne- ufasod mihqondaT sursaTi, Rvino da sxva
boba da araadamianuri sisastike, egzekuciebis produqti;
mier kaxeTis darbeva) gaxda 1812 wlis kaxeTis 6. soflis mosaxleobas jarisaTvis ufa-
ajanyebis mizezi. sod amzadebinebdnen Tivas, romelic aseve
ajanyebis mizezebze saubrisas gverds ufasod unda gadaetanaT saTibidan Tavle-
ver avuvliT im komisiis masalebs, romelic bamde;
saqarTvelos mTavarsardalma filip paulu- 7. Sor manZilze tvirTis gadazidva
Cim Seqmna. es komisia muSaobas 1812 wlis 13 meurmes 40 maneTi ujdeboda, maSin rodesac
marts Seudga da sakmaod didi masala datova. 6-8 maneTs uxdidnen. meurmes aravin unazRa-
252
vaxtang guruli
urebda tvirTis gadatanisas daxocili xar- gariT gayvanili urmebi, meurmeebis nawili da
kameCis fass; pirutyvi gzaSi ixoceboda;
8. sasamarTloSi Sesuli arc erTi samar- 8. saqarTvelos marTva-gamgeoba da mTav-
Tliani saCivari qrTamis gaRebis gareSe ar robis dawesebulebebi ar Seefereba xalxis
dakmayofilebula, sasamarTlo dausrule- zne-Cveulebebsa da xasiaTs;
blad Wianurdeboda. 9. didi xania xalxi drtvinavda, magram
bodbeli mitropoliti ioane aRniSnavs, xelisufleba mis Txovnas aranair yuradRebas
rom ver bedavda yvelaferi eTqva, rasac rusi aqcevda;
moxeleebi kaxeTSi sCadiodnen. ai, zogierTi 10. samxedro egzekucia ise moqmedebda,
adgili mRvdelmTavris werilidan: rom angariSs srulebiT ar uwevda xalxis xas-
1. rus moxeleTagan mosveneba ar hqonda iaTs, zne-Cveulebebsa da adaTs.
arc adamians da arc pirutyvs, sCagravdnen Tu gaviTvaliswinebT imas, rom general-
rogorc mamakacebs, ise dedakacebs; maiori Tamaz orbeliani oficialuri piri
2. erTi kodi xorbali 4 maneTad Zlivs iyo, mis mier ajanyebis mizezebis am formiT
iSoveboda, glexebs ki 6 abazs uxdidnen; xor- Camoyalibeba sakmaod gabedul saqcielad
bals usamarTlo sawyaoTi wyavdnen; unda miviCnioT. ucnobia, filip pauluCim
3. Casabarebel xorbals 2-3 kodi rom gaugzavna Tu ara ruseTis imperators Tamaz
dahkleboda, maSinve sofelSi egzekucias (12 orbelianis moxseneba an misi Sinaarsi Tavis
jariskacs) gzavnidnen; jariskacebi sadilad moxsenebaSi Tu asaxa. ufro savaraudoa, rom
TiTo qaTams da erT fuT Rvinos iTxovdnen; ara. amaze miuTiTebs is, rom pauluCim Tamaz
4. rus mosamarTles jer-jerobiT qarT- orbeliani cixeSi Casva, dapatimrebis mizezi
velTa mimarT arc erTi samarTliani ganaCeni ki ase ganmarta: orbelianma icoda, rom kax-
ar gamoutania. eTSi ajanyeba mzaddeboda da droze ar mac-
qarTl-kaxeTis Tavadaznaurobis mar- nobao. marTalia, generali patimrobidan
Salma (winamZRolma) general-maiorma Tamaz gaaTavisufles, xolo pauluCim sityvierad,
orbelianma ajanyebis mizezebis Taobaze xolo Semdeg werilobiT bodiSic mouxa-
filip pauluCis vrceli moxseneba warudgina, da, magram es Tavadaznaurobis marSlisadmi
romelSic ajanyebis mizezebi 10 punqtad aris keTilganwyobis damadasturebeli sulac ar
Camoyalibebuli:
Camoyalibebuli iyo. 1811 wlis 15 oqtombers filip pauluCim
1. mousavlianoba kaxeTSi, romelic ori Tamaz orbelians werili gaugzavna. weril-
weli gagrZelda da didi SimSilianoba gamoi- Si aRniSnulia, rom saxelmwifo eqspediciis
wvia; SetyobinebiT, glexobas darCenili hqonda ga-
2. mTavroba xalxs jarisaTvis xorbals suli wlebis sasursaTo gadasaxadi: 751 kodi
sTxovs maSin, rodesac glexebs sakuTari xorbali da 458 kodi qeri; 1811 wlis gadasaxa-
ojaxis gamosakvebi xorbali ar darCenia; di: 140 kodi xorbali da 70 kodi qeri. pau-
3. mTavrobam gadawyvta, rom 1 kodi xor- luCi orbelians emuqreboda: Tu or kviraSi
bali glexebisagan 6 abazad unda Seesyida, xorbals ar CaabarebT, Cemda uneburad iseT
maSin, rodesac bazarze 1 kodi puri 4-5 ma- RonisZiebas gavatareb, vaiTu, sasiamovnod ar
neTi Rirda. am gaWirvebis Jams mTavrobam dagirCeTo.
mosaxleobas gauxsena xorblis Zveli, aukre- ajanyebis dasawyisi
dasawyisi.. 1812 wlis 31 ian-
favi, gadasaxadi da Zvelis da axlis gadaxda vars sofel axmetaSi saegzekucio razmi Se-
erTad daakisra; vida. mosaxleoba razms eloda da amitom iyo,
4. xorblis mimRebi moxeleni isedac rom rusebs momzadebuli daxvdnen. eklesiis
gaWirvebul xalxs uzomod atyuebdnen wonaSi; zaris xmaze axmetelebi Seikribnen da saegze-
5. moxeleebi gangeb, kviraobiT aWi- kucio razmi oficer tusiSvilis meTaurobiT
anurebdnen xorblis Cabarebas da mosaxleoba gaaqcies.
iZulebuli iyo xorblis droulad Cabarebi- 1812 wlis 1 Tebervals Telavis maz-
saTvis qrTami gadaexada; ris kapitan-ispravnikma krupianskim egereTa
6. vercxlismoyvare saTemo (sasoflo) razmi axmetaSi gagzavna da male Tavadac iq-
xelisufleba ukiduresad aviwroebda glexo- iTken daiZra. gzaSi krupianskim Seityo, rom
bas; rusi jariskacebi axmetelebs Tianel, maril-
7. omis dros jars Tan dahyveboda be- isel da matnel glexebTan erTad ucemiaT da
253
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
254
vaxtang guruli
kaxeTi, qarTli, aragvis xeoba da Tbilisi maT lebiT cdilobda ajanyebulTa damarcxebas.
xelSi aRmoCndeboda. grigol ioanes Zis sax- 1812 wlis 2 Tebervals gomborze mdgari
eliT ajanyebis moTaveebma (31 kacma) werili ruseTis jari maior vronskis meTaurobiT
gaugzavnes yazaxis muslim mosaxleobas da Telavis cixeSi gamoketili rusebis dasax-
rusebis winaaRmdeg brZolaSi Cabmisaken mou- mareblad daiZra. Telavisaken maior esipovis
wodes. es werili xelSi CauvardaT rusebs. meTaurobiT gaemarTa 250 mebrZolisagan Sem-
filip pauluCim werili Tan daurTo 1812 dgari dragunTa razmic. dragunTa razms Tan
wlis 26 marts ruseTis imperatorisaTvis mihyveboda policiis moxele Tavadi androni-
gagzavnil moxsenebas. kaSvili,, romelic gzidanve gaiqca ajanyeb-
kaSvili
ulebTan.
1812 wlis 4 Tebervals rusebma cxare
brZolebis Semdeg alyaSemortymul Telavis
§2. ajanyebis pirveli etapi (1812 wlis Teberva- cixeSi Sesvla SeZles, sadac manmade 50 rusi
li-aprili) oficeri da jariskaci Zlivs-ZlivobiT icav-
da Tavs. am dRes brZolaSi dragunTa razmi-
ajanyeba kaxeTSi TiTqmis erTi weli dan daiRupa 150 rusi jariskaci da oficeri,
gagrZelda. ajanyebis damarcxebis Semdeg maT Soris maiori esipovi
esipovi.. egerTa razmidan
aleqsandre batoniSvilma xevsureTs Seafara brZolaSi daiRupa 11 jariskaci da oficeri,
Tavi. 1813 wels brZolebma ukve xevsureTSi daiWra 30 jariskaci da 2 oficeri, ajanyeb-
gadainacvla. ulebma tyved Caigdes 10 rusi. ajanyebulebs
axmetasa da TianeTSi dawyebuli am- SeeZloT saerTod gaeJlitaT mowinaaRmde-
boxebis Semdeg, ajanyebam sul male organize- geebi, magram damarcxebulTa xocva-Jletas
buli xasiaTi SeiZina da kaxeTis garda, arag- win aRdgomian ninowmindeli episkoposi ste-
vis xeobasac moedo. fane da Tavadi jorjaZe
jorjaZe.. ajanyebulTa mxri-
1. brZolebi kaxeTSi.
kaxeTSi. sawyis etapze kax- dan brZolaSi sxvebTan erTad daRupula maTi
eTSi ajanyebis moTaveebi iyvnen Tavadebi: erT-erTi xelmZRvaneli Tavadi paata jand-
svimon beburiSvili, adam beburiSvili, ivane ieri.
ieri
(ninia) andronikaSvili, oTar qarTveliSvili, 1812 wlis 5 Tebarvals ajanyebulebi svi-
ioseb sidamoniSvili
sidamoniSvili.. Telavis mazris kapitan- mon beburiSvilis, adam beburiSvilis da ivane
ispravnikma krupianskim axmetasa da TianeTSi mayaSvilis meTaurobiT qalaq siRnaRs Se-
momxdari ambebi saswrafod Seatyobina sagare- moadgnen. qiziyelebs saTaveSi edgnen Tavadi
joSi jariT mdgar kaxeTis samxedro olqis ivane (ninia) andronikaSvili da kidev ramden-
ufross, general-maior semion portniagins.
portniagins. ime Tavadi andronikaSvilTa saxlidan. siRna-
vidre generali raimes iRonebda, ajanyebule- Ris cixeSi 70 rusi oficeri da jariskaci iyo
bi svimon beburiSvilisa da ivane mayaSvilis gamagrebuli. ajanyebulebs cixeSi Seaswro
meTaurobiT Telavisaken daiZrnen. TelavSi sofel yaraRajidan mosulma niJni novgoro-
mdgarma ruseTis jarma cixes Seafara Tavi. dis dragunTa polkis erT-erTma razmma 4
ajanyebulebma cixes alya Semoartyes. Telav- umcrosi oficrisa da 43 jariskacis Semad-
Si ruseTis jaris winaaRmdeg brZolis dros genlobiT. siRnaRis cixeSi imyofeboda aseve
ajanyebulebs kidev erTi moTave _ Tavadi niJni novgorodis dragunTa polkis meTauri
oTar qobuliSvili _ moevlina. podlogi da polkis 1 eskadroni maior oz-
general-maiori semion portniagini mZime erovis meTaurobiT. siRnaRis mazris kapitan-
mdgomareobaSi aRmoCnda. mcire razmebad day- ispravnik sorokins eWvi ar epareboda, rom
ofili narvis dragunTa polki kaxeTis sof- ajanyebulebi cixes ver aiRebdnen.
lebSi iyo dagzavnili, portniaginma Tbilisi- 1812 wlis 6 Tebervals kaxelebma siRna-
dan damxmare jaris moSveleba iTxova da Tav- Ris cixes Seuties. brZolis dros ramdenime
dacviTi brZolebisaTvis moemzada. Tavdapir- rusma oficerma gaqceviT uSvela Tavs. cixis
velad rusebi arcTu ise organizebulad moq- komendanti maiori haine
haine,, sasursaTo komisio-
medebdnen. SeuZlebeli iyo kaxeTis soflebSi neri gavrilenko
gavrilenko,, siRnaRis mazris policiis
dafantuli saegzekucio razmebis mudmivi ufrosi danilevski
danilevski,, siRnaRis mazris kapitan-
dislokaciis adgilze Tavmoyra da Semdeg ispravnik sorokinTan erTad siRnaRis ekle-
maTi ajanyebulTa winaaRmdeg sabrZolvelad siaSi Caiketnen. eklesiaSi TavSefarebulebT-
gamoyeneba. portniagini SedarebiT mcire Za-
255
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
256
vaxtang guruli
257
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
258
vaxtang guruli
RamiT, rusebi uCumrad mieparnen aragvelTa luCi 140 kazakisa da 40 dragunis Tanxle-
mZinare razms da amoJlites. sinamdvileSi, biT Tbilisidan sofel xaSmisaken gaemarTa,
saqme sxvagvarad iyo. konstantine muxranba- raTa piradad exelmZRvanela brZolisaTvis.
tonma aragvelTa es razmi molaparakebaze mi- xaSmSi Casulma saqarTvelos mTavarsardalma
iwvia. razmi brZolis Sewyvetaze dasTanxmda. Seityo, rom ajanyebulebs axalcixis faSa
RamiT konstantine muxranbatonma mosala- Serif jayelTan elCebi gaugzavniaT da dax-
parakeblad mowveulebs rusebi daayena Tavze mareba uTxoviaT. Serif faSas gadauwyvetia
da mZinare qarTvelebi amoaJletina. Seqmnili viTarebiT esargebla da general-
Tavadi ioseb sidamoniSvili Tavisi maior piotr kotliarevskis mier dakavebuli
razmiT saSaburoSi gamagrda da damxmare Zalas axalqalaqi ukan daebrunebina. axalqalaqis
eloda. 1812 wlis 21 Tebervals polkovnikma dakavebis SemTxvevaSi osmalebi advilad miaR-
uSakovma saSaburos Seutia da ajanyebulebi wevdnen borCalomde
borCalomde,, riTac safrTxes Seuqm-
daamarcxa. ufro sworad, ajanyebulebma ukan nidnen Tbiliss
Tbiliss.. Serif faSam Tavi mouyara
daixies, radgan gaiges, rom RarTiskaridan 5.000 mebrZols da 1812 wlis 21 Tebervals ax-
polkovnik uSakovis razmTan SesaerTeblad alqalaqis Sturmi daiwyo. xangrZlivi Stur-
maior kruJkovis meTaurobiT qarTvel gre- mis Semdeg Serif faSa mixvda, rom axalqalaqs
naderTa razmi midioda. ajanyebulebi sofel ver aiRebda da xerTvisis cixisaken daixia.
bulaCaurTan CausafrTdnen maior kruJkovs axalcixis faSa axalqalaqze meore ieriSis mi-
da polkovnik uSakovTan gaerTianebis saSu- tanasac apirebda, magram Semdeg gadaifiqra.
aleba ar misces. filip pauluCi energiulad Seudga
erTgulad emsaxureboda rusebs maiori ajanyebis CaxSobas. saqarTvelos mTavarsar-
gabriel yazbegi
yazbegi,, romelmac stefanwmindidan dalma kaxeTSi proklamacia (mowodeba) gaavr-
vladikavkazamde gzaze moZraoba aRadgina. cela. igi mosaxleobas Sewyalebas dahpirda,
1812 wlis 17 Tebervals Ggabriel yazbegi Tu ajanyebas Sewyvetdnen da moinaniebdnen.
vladikavkazidan dabrunda da Tan Camoiyva- erT-erT proklamaciaSi igi ase mimarTavda
na suzdalis qveiTTa polki maior barsovis amboxebulT: `kaxeTis xalxo! Tqven winaSea
meTaurobiT. am polkma fasanauri daikava. ori gza: erTi xsnisa, meore _ gardauvali da-
gabriel yazbegis mcdelobis miuxedavad, Rupvisa. didi jariT wesrigis dasamyareblad
samxedro gzaze normaluri moZraoba mainc me TviTon movdivar kaxeTSi. Cemi maxvili mza-
ver aRdga. amitom iyo, rom kavkasiis xazidan daa ajanyebulebis amosawyvetad. amave dros,
damatebiT gadmoisroles qveiTTa 3 aseuli, mzad var, gulmowyaled miviRo isini, vinc
egerTa 1 aseuli, 200 kazaki da 2 zarbazani. moinaniebs.~ proklamaciebma ajanyebulebze
3. filip pauliCis dabruneba TbilisSi. veraviTari gavlena ver iqonia, saqarTvelos
1812 wlis 21 Tebervals saqarTvelos mTa- mTavarsardlis mier maTTan gagzavnili Suama-
varsardali filip pauliCi kaspiispireTSi vlebi xelcarieli dabrundnen. ajanyebuleb-
mogzaurobidan TbilisSi dabrunda. Camos- ma filip pauluCis Semdegi Sinaarsis pasuxi
vlisTanave mas moaxsenes: Telavisa da yara- gamougzavnes: `Cven qristes mgmobelebi ara
Rajis cixeebisaTvis ajanyebulebs alya aqvT varT, xelmwifisaTvis ar gviRalatia, fici ar
Semortymuli da iq TavSefarebuli rusebi gagvitexia. ajanyebis sababi Tqven mogveciT,
umZimes mdgomareobaSi arian, arc erTi cix- radgan ar SeasruleT is, rac nabrZanebi iyo
idan 50 dRis ganmavlobaSi aranairi cnoba xelmwifis manifestiT; Tqven sababi mogveciT
ar mosulao. saqarTvelos mTavarsardalma imiT, rom ise daxoceT da CamoaxrCveT, mtyu-
Tbilisis grenaderTa polkis batalions ubr- an-marTali ar gagirCeviaT. yovelive amas
Zana, Tbilisidan sofel xaSmisaken daZru- xelmwifisadmi erTgulebisa da misTvis mice-
liyo da polkovnik tixonovskis SeerTeboda. muli ficis gamo viTmendiT; Tqven sababi
general-maior semion portniagins ebrZana, mogveciT imiT, rom gamogvigzavneT egzeku-
narvis dragunTa polkis narCenebiT sofeli cia da xiStebiT gvaiZulebdiT dagmorCile-
winwyaro daekavebina. mZime fsiqologiur md- bodiT; xocavdiT Cvens colebsa da bavSvebs;
gomareobaSi myofma portniaginma avadmyo- gvarTmevdiT purs, gvaSimSilebdiT da Tan
foba moimizeza da SemdegSi kaxeTis ajanyebis gveubnebodiT, balaxiT ikvebeTo. Cvili bavS-
CaxSobaSi monawileoba aRar miuRia. vebi balaxiT rogor unda gamokvebo?~ werili
1812 wlis 23 Tebervals filip pau- ase mTavrdeboda: `Cven xelmwifis moRalateni
259
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ar varT; Tqven ugulebelyaviT xelmwifis br- 1812 wlis 27 Tebervals filip pauluCi
Zaneba da am usamarTlobis moTmena Cven aRar sofel kakabeTSi Sevida, sadac male gamocxad-
SegveZlo. Cveni SeTanxmeba SeuZlebelia. Cven da yaraRajis cixidan rusTa mcire razmiT
isedac ganwirulebi varT da, dae, davixocoT! wamosuli polkovniki stepanovi
stepanovi.. polkovniki
Tqven mogarTviT Txovna da es Txovna xelm- stepanovi ruseTis jaris narCenebiT yaraRa-
wifemde ar miitaneT. Tqven Cven mogvatyueT, jis cixeSi iyo gamagrebuli da rogorc ki
magram mainc viTmendiT. metis moTmena Seu- ajanyebulTa damarcxebis ambavi Seityo, pau-
Zlebelia.~ luCis jarTan SesaerTeblad gaemarTa.
ajanyebulTa werilis miRebisTanave, 1812 wlis 1 marts sofel CumlayTan
1812 wlis 24 Tebervals, filip pauluCim pa- ajanyebulebma batoniSvil grigol ioanes Zis
suxi gaugzavna ajanyebulebs. saqarTvelos sardlobiT brZola gaumarTes rusebs. isini
mTavarsardali Tavs imarTlebda, kaxeTis mo- damarcxdnen da gaifantnen. CumlayTan mop-
saxleobis saCivrebi da Txovna Cemamde ar mo- ovebuli gamarjvebis Semdeg pauluCim max-
sulao. pauluCi ajanyebulebs acnobebda, rom lobeli soflebis mosaxleobas gamoucxada:
maTTan mosalaparakeblad agzavnida ninow- Tu vinme ruseTis jars Tundac erT tyvias
mindel mTavarepiskoposs,
mTavarepiskoposs, mRvdel onufris esvris, mTel sofels gadavwvavo. amasTan er-
(mRvdeli onufri filip pauluCis sulieri Tad, saqarTvelos mTavarsardali batoniS-
moZRvari iyo) da Tavad solomon avaliSvils vil grigol ioanes Zes gadacemas iTxovda.
(solomon avaliSvils ruseTis jaris maioris batoniSvili grigoli CumlayTan gancdili
wodeba hqonda). saqarTvelos mTavarsardali marcxis Semdeg xunZaxSi gadavida da Tavs
ajanyebulebs hpirdeboda, rom yvela maT lekebis sofel anwuxs afarebda. anwuxelebma
Txovnasa da saCivars ganixilavda da samar- kargad icodnen, Tu ra sisastikiT moqmedeb-
Tlian gadawyvetilebas miiRebda. pauluCis da ruseTis jari kaxeTSi, amitom iyo rom pau-
werili Suamavlebma 1812 wlis 25 Tebervals luCis winaaRmdegoba ver gauwies. 1812 wlis
waiRes ajanyebulebTan, romlebic am dros 6 marts sofel anwuxis mamasaxlisma alexanma
samebis monastris axlos, tyeSi iyvnen da- datusaRebuli batoniSvili filip pauluCis
banakebuli. ajanyebulebi Suamavlebs dah- gadasca. grigol ioanes Ze TbilisSi gagza-
pirdnen, rom pasuxs or saaTSi miscemdnen, vnes, xolo Semdeg ruseTSi gadaasaxles.
Tumca ise daRamda, rom pasuxi ar gauciaT. CumlayTan brZolis Semdeg filip pau-
pauluCim gadawyvita samebis tyeSi dabanakeb- luCi jariT Telavisaken gaemarTa. Telavis
uli ajanyebulebisaTvis Seetia. saqarTvelos cixeSi gamagrebuli rusebi jer kidev uwevd-
mTavarsardlis gankargulebaSi 600 oficeri nen winaaRmdegobas ajanyebulebs. saqarT-
da jariskaci da 2 qvemexi iyo. rusebis avan- velos mTavarsardalma jari sofel winan-
gardSi idga polkovniki tixonovski, romlis dalSi datova da 50 kazakisa da ramdenime Ta-
daqvemdebarebaSi iyo xersonis polkis 2 aseu- vadis TanxlebiT Telavisaken gaemarTa. 1812
li, egerTa me-9 polkis 1 aseuli da 35 kazaki. wlis 4 marts ruseTis jari Telavs miuax-
pauluCim Seteva 1812 wlis 26 Tebervals, gam- lovda. ajanyebulebma brZolaSi Cabmas Tavi
Teniisas daiwyo. ajanyebulebi damarcxdnen aarides da pauluCi ubrZolvelad Sevida
da ukan daixies. datyvevebulTagan, pauluCis TelavSi. TelavSi ruseTis jaris Sesvlis Sem-
brZanebiT, ramdenime CamoaxrCves. brZolis deg ajanyeba nel-nela Cacxra, ajanyebulTa
Semdeg pauluCi jariT sofel patarZeulSi umravlesoba ojaxebs daubrunda.
Sevida. patarZeulSi sofel sagarejodan da- 1812 wlis 26 marts filip pauluCim mox-
brunda ajanyebulebTan mosalaparakeblad seneba gaugzavna ruseTis imperator aleqsan-
gagzavnili arqimandriti elefTeri (zukakiS- dr I-s, romelSic amboxebis mizezebsac Seexo.
vili), romelmac saqarTvelos mTavarsardals saqarTvelos mTavarsardlis azriT, ajanyeba
acnoba, rom ajanyebulebi molaparakebaze ar gamoiwvia: 1. rusi moxeleebis borotmoqmede-
Tanxmdebodnen. sofel patarZeulidan pau- bam (Zalmomreobam, Zalauflebis borotad
luCi jariT sofel sagarejoSi gadavida. gamoyenebam, korufciam da sxv.); 2. privil-
sagarejoelebma saqarTvelos mTavarsardals egiebis dakargvis gamo Tavadebisa da aznau-
morCileba gamoucxades, morCileba gamo- rebis ukmayofilebam; 3. rusuli sasamarTlos
acxades kakabeTis, manavisa da sxva soflebis mouqnelobam; 4. xorblis dammazadebeli mox-
warmomadgenlebmac. eleebis (komisionerebis) Cadenilma usamarT-
260
vaxtang guruli
261
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
262
vaxtang guruli
hpirdeboda. ajanyebulebma misi winadadeba zavna. 1812 wlis 17 maiss general-maior fio-
ar miiRes. ufro metic, Tavdebma rafiel eri- dor simonoviCs ebrZana imereTidan ajanyeb-
sTavma da ivane jorjaZem kaxeTis mosaxleobas ulTa winaaRmdeg sabrZolvelad egerTa me-15
ajanyebisaken mouwodes. generalma stalma am polki gaegzavna.
ukanasknelT Tavisi warmomadgeneli gaugza- TelavTan dabanakebuli ajanyebulebis
vna, masTan gamocxadeba da monanieba mosTxo- winaaRmdeg sabrZolvelad ruseTis jaris
va. amis sapasuxod rafiel erisTavma da ivane qveiTTa me-20 diviziis meTauri general-
jorjaZem Telavi srul alyaSi moaqcies, maiori dimitri orbeliani gaigzavna. gen-
ajanyebulTa piketebi uSualod qalaqis siax- erlis daqvemdebarebaSi iyo 150 Crdiloka-
loves gamoCnda. cxadi gaxda, rom garkveuli vkasieli kazaki, qarTvel grenaderTa polkis
simSvidis Semdeg ajanyebam axali ZaliT if- aseulebi da qveiTTa me-20 diviziis polkebis
eTqa. oficrebisa da jariskacebisagan Semdgari sa-
yabardos qveiTTa polkis pirveli gangebo razmi
razmi.. TelavTan miaxloebis Semdeg
batalioni, romliTac generali stali ivris general orbelianis daqvemdebarebaSi unda
napiras dabanakda, sul 280 oficersa da ja- gadasuliyo general stalis jarebi. brZolis
riskacs iTvlida. imave polkis me-2 batali- dawyebamde generlebs unda gaevrcelebinaT
onis 2 aseulSi, marTalia, 329 oficeri da saqarTvelos mTavarsardlis proklamacia
jariskaci iyo, magram maTgan 100 jariskacs (mowodeba), romelic morCilebis gamocxadebis
iaraRi ar hqonda. am ZalebiT 1812 wlis 13 SemTxvevaSi ajanyebulebs patiebas aRuTqvam-
maiss stali sofel veliscixisaken daiZra. da. dimitri orbeliani gomboridan Telav-
gzaSi mas Seatyobines, rom 12 maiss, saRamos, isken 1812 wlis 19 maiss diliT daiZra im
veliscixeSi 100 ajanyebuli Sesula da mo- varaudiT, rom daRamebamde qalaqs miaRwevda.
saxleobisaTvis siRnaRze salaSqrod mouwo- gomboridan Telavisaken mimavali gza Znelad
debia. generals isic acnobes, rom 14 maiss savali iyo, alag-alag gza ajanyebulebs xer-
ajanyebulebi siRnaRTan gamoCndnen. velis- gilebiT gadaeketaT. amitom iyo, rom gener-
cixeSi Casulma stalma Seityo, rom ajanyebis ali orbeliani Telavidan 15 versis moSore-
erT-erTi moTavis, rafiel erisTavis, Zma biT SeCerda da Rame iq gaaTia. jarma gza 1812
sofel mukuzanTan dabanakebul ajanyebulebs wlis 20 maiss ganagrZo. jars erTi versic ar
Sexvedria. molaparakebis Semdeg 3.000 ajanye- hqondaT gavlili, rom Casafrebas waawyda.
buls brZola Seuwyvetia da ojaxebSi dab- ajanyebulebma cecxli gaxsnes, rusebma xel-
runebula. veliscixis mosaxleobis ruseTis CarTuli brZoliT Telavisaken gaikvlies gza
imperatoris erTgulebaze daficebis Semdeg da 20 maisis saRamosaTvis qalaqidan 4 ver-
generali stali siRnaRisaken daiZra. ajanye- sis moSorebiT SeCerdnen. aq dimitri orbe-
bulebma brZolas Tavi aarides da rusebi lianma Seityo, rom karl stals Telavi ukve
qalaqSi Sevidnen. siRnaRis mosaxleobis ru- daekavebina da ajanyebulTa nawils ruseTis
seTis imperatoris erTgulebaze daficebis imperatoris erTgulebis fici mieRo. dimi-
Semdeg stalma Telavis mazraSi saqarTvelos tri orbelianma TavisTan daibara ajanyebis
mTavarsardlis proklamaciiT (mowodebiT) is moTaveni, romelTac brZola Sewyvites da
bodbeli mitropoliti ioane gagzavna. mit- ruseTis imperatoris erTgulebaze xelaxla
ropolitis misias warmateba ar mohyolia. daifices. generals surda ajanyebis moTaveni
ajanyeba sul ufro da ufro Zlierdeboda, mdinare alaznis marcxena napirze gadaeyvana
TelavTan ajanyebulTa didi Zalebi iyrida da iqauri soflebis mosaxleobisaTvis dae-
Tavs. karl stali mixvda, rom YTelavTan da- mtkicebina, rom rusebs mowinaaRmdegeebi arc
banakebuli ajanyebulebis dasamarcxeblad CamouxrCviaT da arc cimbirSi gausaxlebiaT.
Zalebi ar eyofoda. saqarTvelos mTavarsar- amiT general orbelians imis damtkiceba sur-
dalma nikolai rtiSCevma kavkasiis xazidan da, rom saqarTvelos mTavarsardlis aRTqmu-
Crdilokavkasiel kazakTa polki gamoiZaxa. li pirnaTlad sruldeboda. alaznis marcx-
imavdroulad kaxeTidan qarTlSi gadasas- ena napirze gadasul orbelians gzad winaaR-
vlel gzebze ruseTis jaris saguSagoebi mdegoba ar Sexvedria. sofel gavazSi Casuli
moewyo, aragvze yvela fonTan aseve ruseTis generali siRnaRSi dabrunda, xolo 1812 wlis
jari dadga. mosalodneli areulobis Tavi- 30 maiss Tbiliss moaRwia.
dan asacileblad duSeTSi 50 draguni gaig- saqarTvelos mTavarsardalma nikolai
263
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
rtiSCevma general-maiori karl stali kax- Sualeba nikolai rtiSCevs ar hqonda, amitom
eTSi ganlagebuli ruseTis jarebis sardlad iyo, rom ajanyebulebTan mosalaparakeblad
daniSna. mas nabrZanebi hqonda yvela Rone man podpolkovniki Tavadi solomon erisTavi
exmara ajanyebis CasaxSobad. generlis gank- gagzavna. marTalia, fSavlebma da xevsurebma
argulebaSi iyo: yabardos qveiTTa polkis 1 podpolkovnik erisTavs piroba misces, rom
aseuli, niJni novgorodis dragunTa polkis ruseTis sawinaaRmdego qmedebebs aRar mimar-
4 eskadroni da 25 Crdilokavkasieli kazaki. Tavdnen, magram, miuxedavad amisa, 1812 wlis
am jariT stali alaznis napirebs gauyva da mTeli ivnisis ganmavlobaSi aleqsandre ba-
yvarlis cixeSi Sevida. yvarlis mosaxleobam toniSvilis mowodebis sapasuxod, mainc Zarc-
ruseTis imperatoris fici xelaxla miiRo. vavdnen ruseTis transports. mosaxleobis
ajanyebis kera TiTqos aRarsad arsebobda. erTguleba batoniSvilisadmi Zalze afiqreb-
qarTlSic siwynare iyo. ajanyebis moTaveebma da ruseTis xelisuflebas.
Sewyaleba miiRes, maTma nawilma ruseTis jar- 1812 wlis seqtembris pirvel ricxvebSi
Si samsaxuris survilic ki gamoTqva. ajanye- TbilisSi miiRes cnoba, rom aleqsandre ba-
bulTa damarcxebaSi Setanili wvlilisaTvis toniSvili sofel diRoms uaxlovdeboda,
general-maiorma dimitri orbelianma gener- mtkvris marcxena napirze gadasvlas da kax-
al-leitenantis samxedro wodeba miiRo. eTSi SeWras apirebda. am dros saqarTvelos
2. aleqsandre batoniSvilis dabruneba mTavarsardali nikolai rtiSCevi TbilisSi
saqarTveloSi da brZola ruseTis jaris wi- ar imyofeboda. igi yarabaRSi gaemgzavra abas
naaRmdeg. ajanyebis damarcxebiT gamowveu- mirzasTan mosalaparakeblad. samxreT kavka-
li sixaruli naadrevi aRmoCnda. 1812 wlis siaSi ganlagebuli ruseTis jaris sardlis
30 maiss yazaxis mouravma nikolai rtiSCevs movaleobas general-leitenanti dimitri or-
acnoba: kaxeTidan Casuli Tavadebi aleqsan- beliani asrulebda. generali orbeliani 70
dre batoniSvils TavrizSi abas mirzasTan grenaderisa da Crdilokavkasieli 25 kazakis
gaugzavnia, raTa piradad ecnobebinaT ira- TanxlebiT sofel diRomTan mtkvarze arse-
nis Sahis memkvidrisaTvis, rom batoniSvili buli fonisaken gaemarTa. generali mTeli
ajanyebis meTaurad iyo dadgenili. batoniS- Rame CasafrebaSi darCa, magram aleqsandre
vili varaudobda, kaxeli Tavadebis vizitis batoniSvili ar gamoCenila. dimitri orbeli-
Semdeg taxtis memkvidre ajanyebulTa dasax- anma ivarauda, rom batoniSvili sxva foniT
mareblad jaris gagzavnas daaCqarebda. abas isargeblebda. egerTa me-15 polkis meTaur
mirzam kaxeli Tavadebi gulgrilad miiRo polkovnik peCerskis ebrZana daekavebina mcx-
da konkretuladac arafers dahpirebia. ale- eTidan goramde mtkvarze arsebuli yvela
qsandre batoniSvils far-xmali ar dauyria, foni. peCerskim miRebuli brZanebis Sesrule-
kaxeTSi werilebi gamogzavna da mosaxleobas ba ver moaswro. 1812 wlis 6 seqtembers ale-
ruseTis winaaRmdeg brZolisaken mouwoda. qsandre batoniSvilma gorsa da kasps Soris
kaxeTis baris mosaxleobaze werilebs didi (sofel kavTisxevis axlos) mtkvari gadmo-
efeqti ar mouxdenia, radgan ajanyebulTa laxa da sofel kavTisxevSi Sevida, saidanac
nawili ukve ojaxebSi iyo dabrunebuli. sa- TianeTSi avida. aleqsandre batoniSvilis
magierod, batoniSvilis mowodebas didi TianeTSi gamoCenas didi aRfrTovanebiT Sex-
gamoxmaureba mohyva TuSeTSi, fSavsa da xev- vda mosaxleoba. kaxeTidan da aRmosavleT
sureTSi. 1812 wlis 12 ivniss xalxi lomisobis saqarTvelos mTianeTis soflebidan uamra-
dResaswaulze Seikriba. dResaswaulze Cavida vi adamiani TianeTSi Cavida da ajanyebulTa
aleqsandre batoniSvilis warmomadgenelic. rigebs SeuerTda. rusebi kargad xvdebodnen,
man TuSebs, fSavlebsa da xevsurebs batoniS- rom ajanyebis xelaxla dawyebis mizezi saqa-
vilisa da iranis Sah feThi alis werilebi ga- rTveloSi aleqsandre batoniSvilis gamoCena
dasca. aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi iyo. nikolai rtiSCevis TbilisSi aryofnis
kvlav mRelvareba daiwyo. ajanyebulebi Tavs periodSi dimitri orbeliani gaubedavad mo-
daesxnen ruseTis jaris saguSagoebs, rom- qmedebda. nacvlad TianeTze Setevisa, igi mx-
lebic ganlagebuli iyo gzaze Tbilisidan olod imas cdilobda, rom ajanyeba kaxeTsa
vladikavkazamde,, gaZarcves aRali, romelsac
vladikavkazamde da qarTls ar mosdeboda. amitom iyo, rom man
TbilisSi samxedro saWurveli da provianti polkovniki peCerski aragvis xeobaSi, xolo
mihqonda. aragvis xeobaSi jaris gagzavnis sa- polkovniki tixanovski alaznis velze gagzav-
264
vaxtang guruli
na. peCerskis daqvemdebarebaSi iyo egerTa me- avadmyofi da daWrili 35 jariskaci datova
15 polkis 1 batalioni. batalionis ZalebiT da Semdeg alaznis marjvena napirze gadavida.
polkovniks sofeli bulaCauri unda daeka- 1812 wlis 17 seqtembrisaTvis, aleqsan-
vebina. TianeTidan saqarTvelos samxedro dre batoniSvilis saqarTveloSi dabrunebi-
gzaze moxvedra mxolod bulaCauris gavliT dan 11 dRis Semdeg, general-leitenanti dim-
SeiZleboda. tixonovskis Tvalyuri unda itri orbeliani mis winaaRmdeg sabrZolve-
edevnebina kaxeTis mosaxleobisaTvis da Tu lad mzadebas Seudga. am droisaTvis gener-
ajanyeba daiwyeboda, saswrafo zomebi mieRo lis daqvemdebarebaSi iyo egerTa me-9 polkis
mis CasaxSobad. 1812 wlis 8 seqtembers tix- 3 aseuli 1 qvemexiT da 70 kazaki. orbeli-
anovski yabardos qveiTTa polkis 5 aseuliT ani Tbilisidan 18 seqtembris Rames gavida
siRnaRidan unda gasuliyo, gzaSi mas SeuerT- da 20 seqtembers, saRamos, siRnaRs miaRwia.
deboda veliscixeSi mdgari qveiTTa 1 aseuli siRnaRSi generalma Seityo, rom polkovnik
da TelavSi ganlagebuli batalioni. am Za- tixanovskisTan ajanyebulTa razmebis moq-
lebiT tixanovski 1812 wlis 13 seqtembers medebis gamo kavSiri Sewyvetili iyo. dimitri
alaverdis monasterTan unda dabanakebuliyo. orbeliani siRnaRSi SeCerda da Tbilisidan
alaverdobis dResaswaulze, qarTlisa da kax- xersonis grenaderTa polkis 1 batalioni,
eTis baris mosaxleobis garda, Tavs iyridnen yabardos qveiTTa polkis 1 aseuli da 75
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTidan Camo- kazaki gamoiZaxa. Tbilisidan jari siRnaR-
sulebi (fSavlebi, TuSebi, xevsurebi), aseve Si 26 seqtembers Cavida. 27 seqtembers gen-
lekebi. nikolai rtiSCevi darwmunebuli iyo, erali orbeliani polkovnik tixanovskisTan
rom aleqsandre batoniSvili alaverdobis SesaerTeblad daiZra. siRnaRidan 12 versis
dResaswaulze Tavs saqarTvelos mefed ga- gavlis Semdeg dimitri orbelians Sejaxeba
moacxadebda. polkovnikma tixanovskim zus- mouxda ajanyebulebTan. Semdgomi 3 dRis gan-
tad Seasrula miRebuli brZaneba da alaver- mavlobaSi ajanyebulebi mudmivad esxmodnen
dis monasterTan poziciebi daikava. nikolai Tavs ruseTis jars. 1812 wlis 1 oqtombers
rtiSCevisTvis moulodnelad aleqsandre ba- alazanze, faSaanis fonTan, general orbeli-
toniSvili alaverdobis dResaswaulze ar mi- anisa da polkovnik tixanovskis jarebi gaer-
sula. rusebi aSkarad daibnen. Tiandnen. generalma Tavis gankargulebaSi
aleqsandre batoniSvili Tvalyurs ad- arsebuli mTeli Zalebi alaznis orive na-
evnebda peCerskisa da tixanovskis gadaadg- pirze ganalaga da aleqsandre batoniSvilTan
ilebas. batoniSvilma peCerskisa da tixanovs- Sesabmelad moemzada.
kis jarebis banakebs Soris mSvidobianad gai- general-leitenanti dimitri orbeliani
ara da sofel Sildis axlos alaznis marcx- 10 dRe sofel nukrianSi idga. igi yovelnai-
ena napirze gadavida. 1812 wlis 20 seqtembers rad cdilobda kaxelebi aleqsandre batoniS-
polkovniki tixanovski aleqsandre batoniS- vilis Sepyrobasa da rusebisaTvis gadacemaze
vils daedevna, WinWrianis foniT alaznis daeTanxmebina, magram uSedegod. gabrazebuli
marcxena napirze gadavida da Sildas miadga. generali gurjaanisaken gaemarTa. gurjaanis
20 seqtembers SildasTan gaimarTa pirveli axlos, norCebSi
norCebSi,, ajanyebulebsa da rusebs
didi brZola ruseTis jarsa da aleqsandre Soris brZola gaimarTa. rusebi damarcxd-
batoniSvils Soris. Silda ajanyebulebs kar- nen da 200 oficeri da jariskaci dakarges.
gad hqondaT gamagrebuli, brZolebi uSua- dimitri orbelianma ajanyebulTa daSinebis
lod sofelSi, venaxebsa da baRebSi, mimdin- mizniT tyved Cavardnili qiziyeli ioseb ma-
areobda. ajanyebulebma brZolaSi 200 rusi maniSvili (qeduri) CamoaxrCobina, ramac mo-
jariskaci da 4 oficeri mokles. polkovnikma saxleobis ukiduresi aRSfoTeba gamoiwvia.
tixanovskim ukan daixia da imave dRes kvlav gurjaanSi gaCereba generalma saxifaTod mi-
Seutia Sildas. brZolaSi qarTvelebTan er- iCnia da tye-tye sofel veliscixisaken gae-
Tad daiRupa aleqsandre batoniSvilis mx- marTa. tyeSi rusebi ajanyebulTa Casafrebas
ares mebrZoli lekebis beladi. ajanyebule- waawydnen da moklulTa da daWrilTa saxiT
bi iZulebuli gaxdnen Silda daetovebinaT. 100 kaci dakarges. tyeSi gzis gagrZeleba sa-
tixanovskim sofeli Silda gadawva. batoniS- SiSi iyo, amitom jari tyidan gamovida, ve-
vilma sofel sabues Seafara Tavi. Sildidan liscixes miaRwia da sofeli gadawva. meore
tixanovski yvarlis cixisaken gaemarTa, sadac diliT rusebma gza gaagrZeles. ajanyebulebi
265
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ramdenjerme daesxnen Tavs rusebs. dimitri Cis daqvemdebarebaSi gadadioda aragvis xeo-
orbelianma faSaanis foniT alazanze gadas- baSi myofi yvela samxedro nawili. simonoviCs
vla moaxerxa da, rogorc zemoT aRvniSneT, ebrZana gaevlo mTeli samxedro gza vladika-
1812 wlis 1 oqtombers dimitri orbelianisa vkazamde. generlis ananurSi Casvlis drois-
da polkovnik tixanovskis jarebi gaerTiand- aTvis saqarTvelos samxedro gza peCerskis,
nen. krabbes da gurlebums ukve gawmendili hqon-
polkovnikma peCerskim egerTa me-15 pol- daT. mTiuleTisa da gudamayris mosaxleobam
kis batalioniT sofeli bulaCauri gaiara da morCileba gamoacxada da ruseTis imperato-
ananurSi Cavida. rusebs gzaze ajanyebulTa ris erTgulebaze daifica.
razmebTan uxdebodaT Sejaxeba. 1812 wlis simonoviCi fasanauridan ukan dabrunda,
3 oqtombers peCerski ananuridan gavida da gzaSi ajanyebulTa ramdenime razmi gafanta
saqarTvelos samxedro gzaze gaagrZela moZ- da saguramos, martyofis, xaSmisa da patar-
raoba. ananuris Semdeg samxedro gza ukve Zeulis gavliT kaxeTSi Cavida, sadac gener-
ajanyebulTa xelSi iyo. gzaze moewyoT xer- al-leitenant dimitri orbelianis jarebs
gilebi, daengriaT xidebi, ananursa da vla- SeuerTda. dimitri orbelianma didi dro da
dikavkazs Soris gawyvetili iyo kavSiri. du- energia daxarja, magram aleqsandre batoniS-
SeTidan kaiSauramde saqarTvelos samxedro vilTan brZolis gamarTva ver moaxerxa. ba-
gzaze ganlagebul ruseTis jaris saguSagoe- toniSvili sxvadaxva fonis gamoyenebiT alaz-
bze suzdalis polki idga. polkis meTauri nis erTi napiridan meoreze gadadioda da ru-
maiori nikolski mcire razmiT (20 mebrZoli) seTis jars aiZulebda Seusvenebliv emoZrava.
samxedro gzis Sesamowmeblad gaemarTa. fasan- dimitri orbeliani werda: erTi soflis mo-
aurTan rusebi ajanyebulebma alyaSi moaq- saxleobas davamSvideb, davaficeb, magram ga-
cies, nawili daxoces, nawili tyved waiyvanes. daval Tu ara meore sofelSi, Cem mier damS-
tyved aiyvanes maiori nikolski da umcrosi videbuli sofeli kvlav ajanydeba da ale-
oficeri mileri
mileri.. milers peterburgSi saqa- qsandre batoniSvils emxrobao. wvril-wvril
rTvelos mTavarsardlis moxsenebebi mi- Sejaxebebs orive mxarsisaTvis seriozuli
hqonda. polkovniki peCerski saswrafod gae- zarali mohqonda, rusebma kaxeTis ramdenime
marTa fasanaurisaken, magram saqarTvelos sofeli gadawves. miuxedavad imisa, rom gen-
samxedro gza mcxeTidan (RarTiskaridan) eral orbelians gacilebiT didi Zalebi hy-
kaiSauramde ukve ajanyebulTa xelSi iyo. avda, batoniSvili kvlav warmatebiT manevri-
polkovniks brZolisaTvis sakmarisi Zalebi rebda sabues, Sildas, yvarelsa da veliscixes
ar gaaCnda, amitom damxmare jaris gagzavna Soris.
iTxova. dimitri orbelianis kaxeTSi wasvlis sabuedan aleqsandre batoniSvili sofel
Semdeg TbilisSi ganlagebul ruseTis jars SaqrianSi gadavida, saidanac jer kalaurSi
kalaurSi,,
general-maiori fiodor simonoviCi meTau- xolo Semdeg veliscixeSi Cavida. dimitri
robda. generalma borCalos distanciidan orbeliani fexdafex misdevda mas, magram
egerTa 46-e polkis 1 batalioni moxsna da brZola versad gaumarTa. veliscixidan ba-
podpolkovnik fon karl krabbes meTaurobiT toniSvili sofel CalaubanSi gadavida, sadac
polkovnik peCerskis miaSvela. am droisaTvis, mas dasaxmareblad mosuli lekebi (5.000 mebr-
nikolai rtiSCevis mier yarabaRidan gacemu- Zoli) SeuerTdnen. rogorc ki dimitri or-
li brZanebis Tanaxmad, vladikavkazidan saqa- belianma CalaubanSi lekebis misvla Seityo,
rTvelos samxedro gzis gasawmendad egerTa polkovnik tixanovskisTan erTad sofel
me-16 polkis 2 aseuli da yazanis polkis 2 anagisaken gaemarTa da mis axlos dabanakda.
aseuli daiZra maior gurlebumis meTauro- generals eSinoda, rom aleqsandre batoniS-
biT. 1812 wlis oqtombris pirvel ricxvebSi vils lekebis daxmarebiT siRnaRis cixeze ar
nikolai rtiSCevi yarabaRidan TbilisSi dab- mietana ieriSi. siRnaRis cixis garSemo 1812
runda. saqarTvelos mTavarsardalma maSinve wlis 18 oqtombridan idgnen ajanyebulebi da
miiRo gadawyvetileba, rom, upirveles yov- lekTa erTi razmi da mis aRebas cdilobdnen.
lisa, aucilebeli iyo saqarTvelos samxedro Tu aleqsandre batoniSvili da misi damxmare
gzis gawmenda ajanyebulebisagan. aragvis xeo- 5.000 leki siRnaRis cixes Seutevda, garnizons
baSi 3 batalioniT general-maiori simonoviCi cudi dRe daadgeboda. siRnaRis komendanti am
gaigzavna. garda am batalionebisa, simonovi- dros dimitri orbelianis Zma maiori yaflan
266
vaxtang guruli
orbeliani iyo. erTi wyaros mixedviT, cixis noembers dimitri orbelianisa da fiodor
garnizoni 200 mebrZolisagan, xolo meore wy- simonoviCis gaerTianebulma jarma ajanye-
aros mixedviT, 800 mebrZolisagan Sedgeboda. bulebi daamarcxa da aleqsandre batoniS-
yaflan orbelianTan erTad am dros cixeSi vilma mcire razmiT gomboris mTebs Seafara
imyofebodnen qiziyis mouravi ioseb androni- Tavi, xolo Semdeg sofel kisisxevSi SeCerda.
kaSvili,, ninia afxaziSvili da kidev ramdenime
kaSvili polkovniki tixanovski cdilobda gza moeWra
kaxeli Tavadi. aleqsandre batoniSvili le- batoniSvilisaTvis. rusebma veliscixesTan
kebTan erTad Calaubnidan sofel maRaroSi aleqsandre batoniSvilis dasaxmareblad mi-
gadavida. siRnaRis SenarCunebis mizniT dimi- mavali lekebis razmi gafantes, xolo Semdeg
tri orbelianma aseTi manevri Caatara: ruse- batoniSvils daedevnen. seriozuli samxedro
Tis jarma siRnaRs aRmosavleTidan Semouara Zalis gareSe darCenili batoniSvili sofel
da 1812 wlis 23 oqtombers ajanyebulTa fSavlebSi gadavida, saidanac TianeTSi avida.
zurgSi soflebi prasiani da zemo maCxaani dimitri orbeliani kvaldakval misdevda ba-
daikava. dimitri orbelianis mier pozociebis toniSvils, SiSobda, fSavSi, xevsureTsa da
dakavebisTanave siRnaRis cixidan gamosulma TuSeTSi mas axali laSqari ar Seekriba.
garnizonma ajanyebulebs da lekebs Seutia,
xolo dimitri orbelianma ajanyebulebs 3. ajanyebis damarcxeba. 1812 wlis 28
zurgidan daartya. aleqsandre batoniSvili noembers sofel manavTan gancdili marcxis
damarcxda da siRnaRidan ukan daixia. Semdeg aleqsandre batoniSvils axali Za-
1812 wlis 1 noembers nikolai rtiSCevi lebis Tavmoyra da brZolis gagrZeleba aRar
gaxarebuli moaxsenebda ruseTis imperators: SeeZlo. kaxeTis yvela strategiul punqtSi
SildasTan damarcxebis Semdeg aleqsandre ba- ruseTis jari idga, saWiroebis SemTxvevaSi
toniSvilma qiziySi jari Sekriba da siRnaRis saqarTvelos mTavarsardals SeeZlo kidev
aReba scada, magram dimitri orbelianma da gadaesrola jarebi kaxeTSi. ar Canda dapire-
cixis garnizonma ajanyebulebi sastikad daa- buli daxmareba iranidan. rusebTan brZolaSi
marcxeso. ramdenjerme damarcxebulma lekebma kaxeTi
siRnaRTan damarcxebulma aleqsandre datoves. ajanyebulebi damarcxdnen aragvis
batoniSvilma 6.000 mebrZoliT Calaubnis xeobaSic. aseT viTarebaSi brZolis gagrZele-
xeobas Seafara Tavi. dimitri orbelianma ba mxolod axal msxverpls moitanda.
xeobaSi Sesvla ver gabeda, radgan did msx- 1813 wlis 5 ianvars saqarTvelos mTa-
verpls moerida. am dros mas acnobes, rom varsardali nikolai rtiSCevi ruseTis impe-
sagarejoSi general-maiori fiodor simo- riis kancler nikolai rumiancevs moaxseneb-
noviCi Cavida. rusebis damxmare jaris mos- da: ajanyeba damarcxda, kaxeTis mosaxleoba
vlis ambavi ajanyebulebmac Seityves. ale- morCilebaSia moyvanilio.
qsandre batoniSvilisTvis naTeli gaxda, rom 4. aleqsandre batoniSvili xevsureTSi.
Calaubnis xeobaSi darCenis SemTxvevaSi mas xevsureTSi gadasvliT aleqsandre batoniS-
erTi mxridan orbeliani, xolo meore mxri- vilma mZime mdgomareobaSi Caayena rusebi. say-
dan simonoviCi Seutevda. amitom iyo, rom ba- ovelTaod iyo cnobili xevsurTa erTguleba
toniSvilma aRar daayovna, sofel manavisaken qarTl-kaxeTis samefo karisadmi. nikolai
gaemarTa da simonoviCTan SesabrZoleblad rtiSCevs imis imedi ar unda hqonoda, rom xe-
moemzada. Seityo Tu ara aleqsandre batoniS- vsurebi batoniSvils gascemdnen. garda amisa,
vilis manevris Sesaxeb, dimitri orbelianma batoniSvilis xevsureTSi gadasvlis drois-
jaris nawili siRnaRSi datova, polkovniki aTvis mTebi ukve TovliT iyo dafaruli, ris
tixanovski egerTa me-9 polkis 1 batalioniT gamoc ruseTis jars Zalze gauWirdeboda
simonoviCis dasaxmareblad gagzavna, xolo kvalSi Casdgomoda mas. Seqmnil viTarebaSi
TviTon 450 mebrZoliT 1812 wlis 26 noem- rtiSCevma xevsureTidan kaxeTsa da qarTli-
bers manavisaken daiZra. simonoviCi da orbe- saken momavali yvela gza Caketa. saqarT-
liani winaswar Cafiqrebuli gegmis Tanaxmad, velos mTavarsardals eSinoda, aleqsandre
manavs sxvadasxva mxridan miuaxlovdnen. am batoniSvili kaxeTSi ar dabrunebuliyo da
droisaTvis orive generlis daqvemdebare- axali ajanyeba ar wamoewyo. amasTan erTad,
baSi 2.000 oficeri da jariskaci iyo, rusebs rtiSCevma werili gaugzavna batoniSvils da,
Tan hqondaT savele zarbaznebi. 1812 wlis 28 morCilebis gamocxadebis SemTxvevaSi, impera-
267
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
268
vaxtang guruli
proklamaciiT (mowodebiT) mimarTa fSavis mo- al-maiori karl stali meTaurobda fasanau-
saxleobas. saqarTvelos mTavarsardali ul- ridan unda gasuliyo, gaevlo gudamayris xe-
timatumis formiT iTxovda ori kviris gan- oba da sofel xaxmatSi unda SeerTeboda meo-
mavlobaSi fSavSi TavSefarebuli aleqsandre re kolonas; meoTxe kolona (yazanis qveiTTa
batoniSvilis yvela TanamebrZolis gadace- polkis 2 aseuli, 50 Tergis kazaki da osebis
mas. moTxovnis Seusruleblobis SemTxvevaSi razmi), romelsac polkovniki gabriel yazbe-
generali imuqreboda, rom fSavSi qvas qvaze gi meTaurobda stefanwmindidan daiZreboda,
ar datovebda, aravis daindobda. fSavlebi gaivlida snos (RuduSauris)
(RuduSauris) xeobas, gadavi-
iZulebulni gaxdnen xevsureTSi mimavali ru- doda xevsureTSi da daikavebda sofel Ruls
Ruls..
seTis jari daubrkoleblad gaetarebinaT. 1813 wlis 23 maiss general simonoviCis,
nikolai rtiSCevma sagangebod SerCeuli polkovnik tixanovskisa da general stalis
oficrebisa da jariskacebisagan Zlieri razmi kolonebi xevsureTisaken daiZrnen. simo-
Camoayaliba da Satilisaken daZra. rusebi noviCi pankisis xeobaSi Sevida. aRmoCnda, rom
Satils oTxi mxridan utevdnen. sabrZolo sofel pankisis iqiT gza jaris gadaadgilebi-
moqmedebebis saerTo xelmZRvaneloba gener- saTvis gamousadegari iyo, bilikebi mTlianad
al-maior fiodor simonoviCs hqonda dava- TovliT iyo dafaruli. jars, mdinare arRu-
lebuli. sabrZolo moqmedebebis dawyebamde nis zemo welSi rom gadasuliyo, ori uRel-
nikolai rtiSCevma xevsureTis mosaxleobas texili unda gadaevlo, romelTagan pirveli
ori piroba wauyena: morCilebis gamocxadeba _ didgverdis uReltexili _ zRvis donidan
da aleqsandre batoniSvilis gadacema. saqa- 3.352 metrze mdebareobda, xolo meore _
rTvelos mTavarsardalma simonoviCs daavala awuntisa _ 3.743 metrze. am uReltexilebis
winaswar moeZebna xevsurebSi didi avtorite- gadavla rusis jarisaTvis warmoudgeneli
tis mqone adamianebi (saubari iyo xevisbere- iyo. amitom simonoviCma uReltexilebis
bze, xatis dekanozebze, mamac mebrZolebze gadalaxvas Tavi aarida da fSavis aragvis xe-
da sxv. _ v. g.), raTa maT gavlena moexdinaT obaSi gadavida. marTalia, es gza SedarebiT
mosaxleobaze. ukeTesi iyo, magram ruseTis jaris gadaadg-
1813 wlis maisis Sua ricxvebisaTvis ru- ilebas xels uSlida didi Tovli. xuTi dRis
seTis jari general simonoviCis meTauro- Semdeg rusis jarma maTuras uReltexiliT
biT mzad iyo xevsureTze laSqrobis dasaw- (zRvis donidan 3.169 metri) kavkasionis mTa-
yebad. saqarTvelos mTavarsardalma nikolai vari qedi gadaiara da 1813 wlis 30 maiss
rtiSCevma 1813 wlis 17 aprils simonoviCisad- sofel xaxaboSi Sevida.
mi micemul miwerilobaSi xevsureTze laSqro- 1813 wlis 23 maiss fasanauridan gasuli
bis gegma ase gansazRvra: pirveli kolona general stalis kolona gudamayris xeobis
(xersonis grenaderTa polkis 357 oficeri da gavlis Semdeg bakurxevis xeobaSi Sevida. gu-
jariskaci, egerTa me-9 polkis 440 oficeri damayrisa da xevsureTis gamyof qedze arse-
da jariskaci, 25 doneli kazaki), romelTac bul uReltexilze 25 maiss rusebi xevsurebis
Tavad generali fiodor simonoviCi meTau- Casafrebas waawydnen. rusebma cecxli gaxsnes,
robda, sofel axmetidan unda gasuliyo, magram kargad momzadebuli xevsurebi fexs
gaevlo pankisis xeoba, asuliyo TuSeTSi da ar icvlidnen. stali mixvda, rom erTaderTi
aRmosavleTis mxridan misdgomoda Satils; gamosavali uReltexilis ieriSiT aReba iyo,
meore kolona (yabardos qveiTTa polkis 808 Tumca es warmoudgenlad Zneli iqneboda.
oficeri da jariskaci da 25 doneli kazaki), amitom iyo, rom generalma gadawyvita, xev-
romelsac polkovniki tixanovski meTaurob- surebisaTvis flangebidan Semoevlo. Semov-
da, sofel TianeTidan daiZreboda, gaivlida liTi manevris paralelurad stalma uRel-
fSavis (TeTri)
(TeTri) aragvis xeobas, Semdeg xev- texilze ieriSi miitana. xevsurebi Casafrebi-
sureTis aragvis xeobas da daikavebda sofel dan gamovidnen da xmaldaxmal ekveTnen xiSte-
xaxmats.. xaxmatSi meore kolona unda SeerTe-
xaxmats biT SeiaraRebul rusebs. xevsurebs TavianTi
boda mesame kolonas; mesame kolona (suzda- javSnis imedi hqondaT, magram aRmoCnda, rom
lis qveiTTa polkis 2 aseuli, egerTa me-16 rusuli xiSti advilad xvretda rogorc jaW-
polkis 2 aseuli, niJni novgorodis dragunTa vis perangs, ise CaCqans. brZolaSi bevri xe-
polkis 4 eskadroni da 50 Tergis kazaki, sul vsuri daiRupa. gadarCenilebma ukan daixies.
766 oficeri da jariskaci), romelsac gener- 26 maiss stali sofel barisaxos miuaxlovda,
269
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
raTa xevsureTis aragvis meore napirze ga- strategiuli adgilebis dakaveba scada. simo-
dasuliyo. barisaxoSi ajanyebulTa sakmaod noviCma samive kolonis ZaliT Seteva daiwyo
didi Zala iyo Tavmoyrili. miuxedavad sas- da ajanyebulebs strategiuli simaRleebi
tiki winaaRmdegobisa, 27 maiss rusebi aragvis daatovebina. amis Semdeg Satilis dakaveba
meore napirze gadavidnen da 28 maiss sofel rusebisaTvis ukve did siZneles aRar war-
xaxmatSi polkovnik tixanovskis kolonas moadgenda. xevsurebma da qistebma bolomde
SeuerTdnen . uerTgules aleqsandre batoniSvils da aly-
1813 wlis 30 maiss ruseTis jaris samive aSemortymuli Satilidan rusebis Zlieri
kolona sofel xaxabosTan gaerTianda. gabri- cecxlis qveS igi arRunis xeobiT CeCneTSi
el yazbegis kolona sursaTiT momaragebaSi gaiyvanes. fiodor simonoviCma batoniSvils
Seqmnili siZneleebisa da didTovlianobis polkovnik tixanovskis razmi daadevna. 1813
gamo igvianebda. moxeveebi mdinare arRunis wlis 4 ivniss Satilidan gasulma tixanovskis
saTaveebTan mxolod 31 maiss gamoCndnen. ma- razmma arRunis xeobaSi dinebis mimarTule-
namde maT sofel RulTan xevsurebis razmi biT 12 versi gaiara, CeCneTis 9 sofeli gadaw-
daamarcxes. sofel xaxabodan simonoviCma Sa- va da 5 ivniss SatilSi dabrunda.
tilSi gamagrebul aleqsandre batoniSvils aleqsandre batoniSvilma icoda, rom
werili gaugzavna da damorCilebis SemTxveva- rusebi CeCneTs cud dRes daayridnen, amitom
Si imperatoris saxeliT Sewyalebas dahpirda. maleve daRestanSi gadavida, Semdeg ki avari-
batoniSvilTan werili Tavadma ivane gurgeni- aSi SeCerda.
Zem waiRo. xevsurebma Tavadi SatilSi misv- 1813 wlis 6 ivniss simonoviCi Satilidan
lamde mokles, Tumca werili batoniSvils sofel xaxmatSi Cavida, sadac rusebs artile-
mainc gadasces. batoniSvils xevsurebisa da ria hqondaT datovebuli. 8 ivniss man genera-
mis dasaxmareblad mosuli CeCnebis imedi li stali da polkovniki tixanovski xevsure-
hqonda, amitom simonoviCs araferi upasuxa. Tis soflebis dasarbevad gagzavna. 8 ivnisi-
generalma zarbaznebi sofel xaxmatTan dato- dan 12 ivnisamde rusebsa da xevsurebs Soris
va da 300 oficrisa da jariskacis TanxlebiT sastiki brZolebi mimdinareobda. rusebs yve-
31 maiss mdinare arRunis xeobiT Satilisaken la soflis aReba SturmiT uxdebodaT. jarma
daiZra. xeoba Zalze viwro iyo, rac jaris zarbaznebis gamoyenebiT mTlianad gadawva 20
moZraobas aferxebda. amitom iyo, rom simo- sofeli.
noviCma Tavisi razmi sam nawilad dayo. pirve- 1813 wlis 13 ivniss fSavSi, sofel
li razmi tixanovskis meTaurobiT mdinare SuafxosTan simonoviCis, stalisa da tix-
arRunis marcxena napirs gahyva, meore razmi anovskis kolonebi SeerTdnen da 15 ivniss
general-maior stalis meTaurobiT - marjve- TianeTSi Sevidnen. amiT xevsureTis eqspedicia
na napirs, simonoviCi mesame razmiT uSualod dasrulda. xevsureTSi mimdinare brZolebis
arRunis xeobiT miiwevda win. 1 ivniss razmis dros rusebma moklulTa da daWrilTa saxiT
samive nawili, didi siZneleebis miuxedavad, 123 oficeri da jariskaci dakarges.
mainc miiwevda win. mTeli dRis ganmavlobaSi ase damTavrda rusebis winaaRmdeg kidev
xevsurebi da CeCnebi Tavs esxmodnen rusebs, erTi ajanyeba. Tavganwiruli winaaRmdegobis
brZola arc dabindebisas Sewyvetila. xev- miuxedavad, uTanasworo brZolaSi qarTvele-
surebi rusebs banakis mowyobis saSualebas ar bi damarcxdnen. aleqsandre batoniSvili sam-
aZlevdnen. 1 ivniss simonoviCma sofel Rulze Soblodan gadaixvewa.
miitana ieriSi. 2 ivniss isev gagrZelda sisx- 5. ajanyebulTa dasja. saqarTvelos mTa-
lismRvreli brZolebi. xevsurebi Tavgamo- varsardalma nikolai rtiSCevma 1813 wlis 5
debiT icavdnen sofels. 31 maisidan 2 ivni- ianvars peterburgs kaxeTSi ajanyebis damar-
sis CaTvliT maT qistebTan erTad brZolaSi cxebis sasixarulo ambavi amcno, xolo 1813
600 mebrZoli dakarges. RulisaTvis brZola wlis 11 ivliss _ xevsureTis eqspediciis
saerTo jamSi 36 saaTi gagrZelda. 2 ivniss warmatebiT dasruleba.
rusebma sofeli Ruli daikaves da Satili- ajanyebis damarcxebis droisaTvis masSi
saken gaagrZeles winsvla. monawile mravali Tavadi, aznauri da glexi
Satili kargad iyo gamagrebuli. 1813 ukve dapatimrebuli hyavdaT. maTi ricxvi Za-
wlis 3 ivniss aleqsandre batoniSvilma xe- lze didi iyo, magram nikolai rtiSCevi mainc
vsurebisa da qistebis ZalebiT Satilis `damnaSaveTa~ ricxvis xelovnurad gazrdas
270
vaxtang guruli
271
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
dal aleqsei ermolovis Suamdgomlobis Sem- mouravi arc am SemTxvevaSi unda daniSnuli-
deg aleqsandr I-ma ruseTis imperiis senats yo. saqarTvelos maSindelma mTavarsardalma
ubrZana dasjilTa saqme xelaxla gaerCia.
gaerCia. im- pavel cicianovma imperatoris brZaneba ar
peratoris miTiTebis Tanaxmad, visac or an sam ganaxorciela, brZaneba arc Semdeg daniSnul
ajanyebaSi hqonda monawileoba miRebuli, cim- mTavarsardlebs _ ivan gudoviCs, aleqsandr
birSi unda daetovebinaT, xolo danarCenebi tormasovs da filip pauluCis Seusrule-
sasjelisagan gaeTavisuflebinaT da saqarT- biaT. brZanebis gamosvlidan 9 wlis Semdeg
veloSi daebrunebinaT. senatis gadawyvetile- nikolai rtiSCevi Seudga samouravoebis gau-
biT, cimbirSi 18 qarTveli darCa. eseni iyvnen: qmebas. saqarTvelos mTavarsardali dimitri
ioram TarxniSvili, petre avaliSvili, ninia orbeliansa da fiodor simonoviCs werda:
aleqsiSvili, samson naTaliSvili, ipolite ajanyebis upirvelesi mizezi mouravebis moq-
Tuxareli, svimon cimakuriZe, ivane CerqeziS- medebaa, isini TviTneboben, glexebs aviwroe-
vili, ivane aRaToSvili, dimitri ColoyaSvili, ben da tyavs aZrobeno. rtiSCevi generlebs
daviT CokaSvili, ioseb erastiSvili, paata ubrZanebda soflebsa da qalaqebSi mouravebi
abeliSvili, arsen mayaSvili, paata mgalob- aRar daeniSnaT. mogvianebiT rtiSCevma samo-
liSvili, grigol jandieri, Wandar jandieri, uravoebisa da mouravebis Tanamdebobis gau-
ivane vaCnaZe (erTi gvari rusul dokumentSi qmebasTan dakavSirebiT kategoriuli toniT
ar ikiTxeba). am Tvrametma kacma Tavisufleba Sedgenili werili gaugzavna saqarTvelos
gvian miiRo. aleqsandr I-ma 1820 wlis 1 dekem- uzenaes mTavrobas. ase gauqmda saqarTveloSi
bers ruseTis imperiis senats ubrZana: mowy- saukuneebis win dawesebuli mouravobis in-
alebis Tvali qarTvelebsac miapyariT, radgan stituti.
maT Sewyalebas saqarTvelos mTavarsardali 6. ajanyebis damarcxebis mizezebi. is-
aleqsei ermolovic iTxovso. imperatoris eve, rogorc 1804 wels, 1812 wels ajanyebis
brZanebis Tanaxmad, Tvramet qarTvels dana- ideis Casaxva, misi dawyeba da TiTqmis weli-
Sauli epatia, isini samSobloSi Camovidnen da wad-naxevris ganmavlobaSi uTanasworo sisx-
warTmeuli mamulebic daibrunes. lismRvreli brZola TavisTavad erovnuli
nikolai rtiSCevi raRac arnaxul enTu- moZraobis udidesi monapovari iyo.
iyo. miuxedavad
ziazms iCenda ajanyebulTa rac SeiZleba mka- amisa, iseve, rogorc 1804 wels, 1812 welsac
crad dasasjelad. saqarTvelos mTavarsar- kaxeTSi mimdinare ajanyeba saqarTvelodan
dalma ajanyebis damarcxebis Semdeg kaxeTis rusebis gandevniT da qarTl-kaxeTis samefos
mosaxleobas kontribucia Seawera, rac im aRdgeniT ver damTavrdeboda. ajanyebis dam-
fulis amoRebas iTvaliswinebda, romelic arcxebis mizezTagan SeiZleba gamovyoT:
puris Semsyidvelebma (komisionerebma) bes 1. ruseTis regularuli jari, romelic
saxiT gasces. ajanyebis gamo puris Sesyidva raodenobiT, SeiaraRebiT, ganwvrTnilobiTa
CaiSala, glexebma ki miRebuli Tanxa ver daa- da discipliniT bevrad aRemateboda ajanye-
brunes. 1813 wlis 13 Tebervlis reskriptiT bulTa laSqars, Tavdapirvelad gancdili
aleqsandr I-ma rtiSCevs kontribuciis aReba warumateblobis miuxedavad, mainc SeZlebda
aukrZala. reskripti saqarTvelos mTavarsar- ajanyebulTa damarcxebas;
dalma maSin miiRo, rodesac kontribuciiT 2. rus generlebsa da oficrebs, romelT-
gaTvaliswinebuli Tanxis amoReba ZiriTadad ac didi sabrZolo gamocdileba hqondaT,
damTavrebuli iyo. cxadia, ver daupirispirdeboda ajanyebis wi-
jer kidev 1804 wlis 29 ianvars aleqsan- namZRolTa enTuziazmi da Tavganwirva. pro-
dr I-ma xeli moawera brZanebulebas, romlis fesional rus samxedroebs mcire Tu did br-
mixedviTac saqarTveloSi samouravoebi da ZolebSi seriozuli upiratesoba hqondaT;
mouravebis Tanamdeboba unda gauqmebuliyo. 3. ajanyebulTa Zalebi SezRuduli iyo,
brZaneba Semdegnairad unda ganxorcielebu- ruseTis imperators ki SeeZlo maT winaaRmdeg
liyo: gardacvlili mouravis nacvlad axali imdeni jari gamoegzavna, ramdenic ajanyebis
ar unda daeniSnaT; Tu glexi mouravs uCioda dasamarcxeblad iqneboda saWiro;
da es ukanaskneli gamtyundeboda, misi gaday- 4. ruseTis regularuli jari Seiara-
enebis Semdeg axali mouravi ar unda daeniS- Rebis xarisxiT bevrad aRemateboda ajanyeb-
naT; siyalbisa da ukanonobis Camden mouravs ulTa laSqars. ramdenime brZolaSi rusebma
Tu Tanamdebobidan gaaTavisuflebdnen, axali gamarjvebas mxolod zarbaznebis gamoyenebiT
272
vaxtang guruli
miaRwies, kerZod, rodesac zarbaznebiT daan- Cauvlia. 1812 wlis kaxeTis ajanyebam cxadad
gries ajanyebulTa mier agebuli TavdacviTi daadastura, rom ruseTis imperiis koloniur
zRudeebi; politikas didi winaaRmdegobebi Sexvdeboda
5. ajanyeba daiwyo kaxeTSi, igi ver gavr- saqarTveloSi da am politikis ganxorciele-
celda mTel aRmosavleT saqarTveloSi da ba advili ar iqneboda, Tundac iseTi didi
miT ufro dasavleT saqarTveloSi, rac da Zlevamosili saxelmwifosTvis, rogoric
rusebs samxedro Zalis erTi mimarTulebiT ruseTi iyo. yoveli damarcxebuli ajanyeba,
dajgufebis saSualebas aZlevda; daRvrili sisxli zrdis zizRs dampyroblis
6. ajanyebis msvlelobis periodSi gairk- mimarT da niadags amzadebs axali ajanyebi-
va, rom rusebs saqarTveloSi ukve imaze gac- saTvis. igi momavali TaobebisaTvis didebuli
ilebiT Zlieri socialuri dasayrdeni hqon- zneobrivi magaliTia.
daT, vidre 1804 wels. qarTlis Tavadebis um- 8. somxebis roli 1812 wlis kaxeTis
ravlesobam miuReblad miiCnia ajanyebis idea ajanyebaSi. saqarTvelos mTavarsardali 1812
da ar Caeba masSi. aragvis xeobis mosaxleobam wlis ajanyebis mimdinareobis procesSi dar-
ajanyebaSi monawileoba miiRo, magram rusebma wmunda, rom ruseTs saqarTveloSi aucile-
iq amboxebis lokalizacia da damarcxeba Se- beli socialuri dasayrdeni ar gaaCnda.
Zles. rac Seexeba xevsureTs, iq rusebis dam- nikolai rtiSCevma gadawyvita am mizniT saqa-
sjelma eqspediciam araadamianuri sisastike rTvelos somxoba gamoeyenebina. cxadia, aseT
gamoiCina, uamravi xevsuri brZolas Seewira, mniSvnelovan nabijs rtiSCevi peterburgTan
xolo soflebis didi nawili gadaiwva. sab- SeTanxmebis gareSe ver gadadgamda. 1813 wlis
oloo jamSi, kaxeTis ajanyeba saerTo-qar- 13 maiss saqarTvelos mTavarsardali ruseTis
Tul movlenad ver iqca; imperator aleqsandr I-s moaxsenebda: `bedni-
7. saqarTveloSi mcxovrebma somxebma, erad vTvli Tavs, radgan safuZveli meZleva
gansakuTrebiT Tbiliselma somxebma, rusebs gacnoboT, rom somexi eri, romelic saqarT-
dauWires mxari da ajanyebis mimdinareobis velos mkvidrTa SesamCnev nawils Seadgens,
dros didi erTgulebiT emsaxurebodnen maT; umaRlesi mfarvelobisa da eniT gamouTqme-
8. aleqsandre batoniSvilis mcdelobiT li siuxve-wyalobisaTvis, romelsac Tqveni
Crdilo kavkasiis mTielebma (CeCnebma, in- udidebulesobisagan iRebs, uqveSevrdomile-
guSebma, lekebma) aqtiuri monawileoba miiRes si madlierebiTaa gamsWvaluli~. nikolai
ajanyebaSi, magram es sakmarisi ar aRmoCnda rtiSCevi imperators acnobebda, rom somxo-
ruseTis regularuli jaris dasamarcxeblad; ba ``umagaliTod
umagaliTod Tavdadebulia da Seuryevel
9. mravali dapirebis miuxedavad, ajanye- erTgulebas iCens
iCens~.
bulebma iranisagan daxmareba ver miiRes da somxobis prorusuli orientaciis dasa-
sabolood, uzarmazari imperiis winaSe mar- dastureblad saqarTvelos mTavarsardali
todmarto darCnen. wina wlebis ambebsac ixsenebda: `daiwyo Tu
7. 1812 wlis kaxeTis ajanyebis istori- ara moqmedeba saqarTveloSi ruseTis xelisu-
uli mniSvneloba. iseve, rogorc 1804 wlis flebam, somxis sazogadoeba TvalsaCinod
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis ajanye- amJRavnebda mTavrobis erTgulebas. saqarT-
ba, 1812 wlis kaxeTis ajanyeba, miuxedavad veloSi borotganmzraxvelebs, samefo saxlis
gancdili marcxisa, udidesi mniSvnelobis wevrebs, mravaljer ufiqriaT brbos wasi-
movlena iyo saxelmwifoebriobis aRdgenisaT- sianeba da Segulianeba mTavrobis winaaRmdeg.
vis brZolisa da erovnuli moZraobis istoria- amao imediT gatacebuli aqauri Tavadaznau-
Si. 1812 wlis ajanyebis moTaveebma ver Camoay- roba Relavda da cdilobda xalxis sasikeTod
alibes samoqmedo programa. miuxedavad amisa, Zveli dawesebulebebis aRdgenas. qarafSuta
ajanyebam aSkarad gvaCvena umTavresi: ruseTis qarTveli eri xSirad asdevnebia xolme fexis
batonobisagan Tavis daxsnisa da qarTl-kaxe- xmas, magram somxoba mTavrobis erTguli da
Tis samefos aRdgenis dauokebeli miswrafeba. sal kldesaviT gautexeli iyo. veraviTari da-
kaxeTis ajanyeba warmoadgenda yvela social- pirebiT ver texen aqauri somxebis erTgule-
uri fenis brZolas dampyroblis winaaRmdeg _ bas, isini TavdadebiT uwevdnen samsaxurs
erovnuli moZraobis umniSvnelovanes etaps. Tqvens udidebulesobas. somxebma yvelaze
Tumca ajanyeba damarcxda, uamravi qarTveli didad Tavi kaxeTis amboxebis dros isaxeles.
daiRupa, miuxedavad amisa, mas ukvalod ar maT garda, saqarTveloSi kaci aRar darCa
273
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Cveni erTguli. somxebma ki ara Tu ar miiRes tans aqaur qveyanas, radgan aseTi waqezeba
monawileoba amboxebaSi, aramed sicocxlesa gaaorkecebs Tqveni udidebulesobisadmi so-
da qonebasac ar zogavdnen, Cvens jarebTan mexTa erTgulebas da Tavdadebas, xolo TviT
erTgul da erTsul iyvnen, amxedrnen meam- qarTvelTa tomis xalxebSi somxebisadmi ji-
boxeTa winaaRmdeg da rusis mxedrobasTan brsa da mibaZvas gamoiwvevs. amis gamo mog-
erTad ibrZodnen ajanyebulTa gasaJletad. marTavT, Tqveno udidebulesobav, da umor-
somxebma brZolaSi gamoiCines samagaliTo Cilesad gTxovT: gaabedniereT saqarTveloSi
vaJkacoba da gulwrfeli Tavdadeba Tqveni myofi somexi eris sazogadoeba da yvela wo-
imperatorobiTi udidebulesobisadmi. garda deba Tqveni udidebulesobis monarquli wya-
amisa, aqauri mTavroba somxebs unda umad- lobiT, romelic gamoixateba am sazogadoe-
lodes, rom winaswar da droulad Sevityob- bis saxelze umaRlesi sigelis boZebiT~.
diT xolme, Tu ras apirebdnen meamboxeni, an aleqsandr I-ma gaiTvaliswina saqarT-
sad iyvnen isini. kaxeTis sxvadasxva kuTxeSi velos mTavarsardlis Suamdgomloba da
gabneuli da erTmaneTs mowyvetili ruseTis saqarTveloSi mcxovreb somxebs umaRlesi
jari, Tu erTmaneTisagan raimes Seityobda sigeli uboZa. es sigeli 1813 wlis 15 seqtem-
xolme, es sul somxebis wyalobiT xdeboda. bersaa xelmowerili. TviT sigeli Sinaarsis
somxebi siamovnebiT da xalisiT asrulebdnen mixedviT didad saintereso ar aris, radgan
saxifaTo mindobilobebs da erTgulad msax- mokled imeorebs nikolai rtiSCevis 1813
urebis gamo xSirad iRupebodnen xolme~. wlis 13 maisis moxsenebis Sinaarss. sigelSi
nikolai rtiSCevma TiTqos yvelaferi vkiTxulobT: `erTguleba da Tavganwiruloba
gaakeTa imisaTvis, rom ruseTis imperatori sruliad somxis erisa saqarTveloSi da sru-
somxebis erTgulebaSi daerwmunebina, miuxe- liad am eris wodebaTa garjiloba da Rvawli
davad amisa, saqarTvelos mTavarsardals imis mizezia, rom sasiamovno movaleobad mi-
kidev erTi argumentic mohyavs: `ar SemiZlia viCnioT mTeli qveynis winaSe samsaxurisa da
Tqveni imperatorobiTi udidebulesobis erTgulebisaTvis madloba da wyaloba gam-
umaRles yurTa smenis Rirsad ar gavxado ovucxadoT somex ers da es sigeli maT STa-
Semdegi. amboxebis dros yvelaze Zalian rom momavalTa xsovnaSi darCes sasaxelod da sa-
gagviWirda da rodesac TbilisSi SarSandeli dideblad~.
mousavlianobis gamo xorbali saerTod aRar ruseTis imperatoris 1813 wlis 15 seqtem-
Semodioda, ris gamoc qalaqSi dabanakebul bers xelmowerili sigeli TbilisSi 15 noem-
ruseTis jars SimSili eloda, Tbilisis sa- bers Camoitanes. sigeli Tbilisel somxebs 22
patio moqalaqe somxebma vaWrebisagan (vaWar- noembers gadaecaT. somxebi cas ewivnen sixa-
Ta TviTnebobisagan _ v.g.) dagvixsnes. aseTi ruliT. sigeli saqarTvelos mTavarsardlis
samsaxuri udidebulesobis samsaxurad unda rezidenciidan didi zar-zeimiT gadaitanes
CaiTvalos. erTxel vuTxari da somxebma ma- vanqis taZarSi. gaxarebuli iyo saqarTvelos
Sinve gaaCines 800 Cetverti xorbali. xorb- mTavarsardali nikolai rtiSCevi. somxebma am
lis fasi didad saxeiro iyo mTavrobisaTvis. ukanasknels samsaxuri daufases da samadlo
amgvarad moviSoreT didi gaWirveba Tavidan. saxls Rarib-RatakTa sasargeblod 4.000 ma-
TbilisSi dabanakebuli jari pirvel xanebSi neTi Seswires.
mainc iolad davakmayofileT~. zemoT moyvanili dokumentebi, nikolai
vrceli dasabuTebis Semdeg rtiSCevi rtiSCevis 1813 wlis 13 maisis moxseneba da ale-
ruseTis imperators sTxovda: `aucilebel qsandr I-is 1813 wlis 15 seqtembris sigeli, ko-
movaleobad miviCnev vauwyo Tqvens udideb- mentars ar saWiroebs. TavisTavad cxadi xdeba,
ulesobas, Tu raoden erTgulni, Tavdadeb- Tu ra rols asrulebdnen somxebi saqarTvelo-
ulni da motrfialeni arian Tqveni udideb- Si ruseTis damkvidrebis procesSi, rogor up-
ulesobisa saqarTveloSi mcxovrebi somxebi. irispirdebodnen qarTvel ers dakarguli sax-
darwmunebuli var, rom somxebis yovelgvari elmwifoebriobisaTvis brZolis procesSi.
waqezeba da gaTamameba did sargeblobas mou-
274
vaxtang guruli
275
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
276
vaxtang guruli
tis werili naklebad radikaluria, Tumca ba- daviT batoniSvilis 1817 wlis 11 martis
toniSvili qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis werili 1817 wlis 20 noembers ruseTis imperi-
procesSi daSvebul usamarTlobaze mainc is ministrTa komitetma ganixila da Semdegi
amaxvilebs yuradRebas. batoniSvili werda, dadgenileba miiRo: 1. qarTl-kaxeTis samefos
rom Tu saqarTveloSi rusuli mmarTveloba ruseTTan SeerTeba moxda ukanaskneli mefis
gardaiqmneboda da zogierTi reforma ga- giorgi XII-is Txovnis safuZvelze; 2. daviT
tardeboda, ruseTis mTavroba seriozul mo- batoniSvils, iseve, rogorc sxva batoniSvi-
gebas naxavda, kerZod: lebs, 1804 wels umaRlesi brZanebiT saqarT-
1. ruseTs SeeZlo saqarTvelodan yovel- veloSi dabruneba aekrZalaT; 3. qarTl-kax-
wliurad Semosavlis saxiT mieRo 1 milioni eTis samefo saxlis wevrebma didi wyaloba
maneTi; miiRes da uxvad dajildovdnen; 4. batoniS-
2. saqarTvelos SemosavlebiT ruseTs vilebisTvis micemuli pensiebi da jildoebi
SeeZlo saqarTveloSi Seenaxa 6.000 oficeri bevrad aRemateba maTi mamulebisagan miRebul
da jariskaci. Semosavals. ministrTa komitetma daadgina:
daviT batoniSvils imperatorTan piradi batoniSvil daviT giorgis Zes mis Txovnaze
saTxovaric hqonda: saqarTveloSi dabruneba uari eTqvas.
da ruseTSi gadasaxlebis Semdeg CamorTmeu- amis Semdeg daviT batoniSvils didxans
li mamulis sakuTrebaSi gadacema. aRar ucocxlia. igi 1819 wels gardaicvala.
277
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
XIX saukunem XVIII saukunisagan memkvi- rom gaWirvebis gamo Svili Tevdore maT mihy-
dreobiT miiRo adamianebiT vaWroba (tyveTa ides da safasuri srulad aiRes. adamianebiT
syidva). es damRupveli movlena ver mospes vaWrobiT xeli moiTbes mevaxSeebma, romle-
qarTl-kaxeTis mefe erekle II-m da imereTis bic gacemuli vals xSir SemTxvevaSi adamian-
mefe solomon I-ma. saqarTvelos dapyrobis ebis, metwilad bavSvebis, saxiT ibrunebdnen,
Semdeg verc ruseTis xelisuflebam SeZlo romelTac Semdeg osmaleTSi yiddnen.
tyveTa syidvis erTbaSad aRkveTa. XIX sauku- 1810-1811 wlebSi mousavlianobisa da
nis damdegidan tyveTa syidva ukve sxva viTa- Jamisagan gatanjuli mosaxleoba kidev ufro
rebaSi xdeboda. mZime mdgomareobaSi Caagdo War-belaqnidan
1. adamianebiT vaWrobis mizezebi. XIX sau- lekebisa da axalcixis safaSodan Semosuli
kunis damdegisaTvis saxelmwifoebriobis osmalebis TareSma. lekebi da osmalebi ita-
gauqmebasTan erTad saqarTvelos sxva ube- cebdnen adamianebs da pirutyvs, mihqondaT
durebac daatyda Tavs. stiqiis mZvinvarebas, xorblis ukanaskneli maragi.
wyaldidobebs, mousavlianobas Tan daerTo saqarTvelos mTavarsardalma aleqsandr
saxadi (Savi Wiri). 1810 wels osmaleTidan tormasovma 10.000 maneTi gamoyo da yirimSi
gavrcelebuli Savi Wiri mTel samxreT da xorblis seriozuli maragi Seisyida. xorb-
Crdilo kavkasias moedo. qarTlis, kaxeTisa, lis did nawils saqarTveloSi ar CamouRwe-
imereTisa da guriis garda, Savi Wiri gavr- via, radgan xersonesis, feodosiisa da tagan-
celda daRestanSi. Wirma gansakuTrebiT im- rogis navsadgurebSi gemebidan xorbali moi-
Zlavra qalaqebSi: TbilisSi, derbentsa da pares. imereTamde xorbalma dagvianebiT da
ganjaSi. Tbilisi TiTqmis mTlianad daicala Zaleze mcire raodenobiT miaRwia.
mosaxleobisagan, adamianebi Tavs afarebdnen imereTSi 1811-1812 wlebSi Seqmnili
soflebs. qarTlsa da kaxeTSi Savma Wirma imsx- umZimesi mdgomareobis Sesaxeb mogvianebiT,
verpla 2.042 mamakaci, 1.646 qali da 567 bavSvi. 1817 wels, saqarTvelos mTavarsardali ale-
msxverpli uTuod meti iqneboda, radgan daa- qsei ermolovi ruseTis imperators moax-
vadebis da gardacvalebis SemTxvevebi yovelT- senebda: `am xalxis mier ori wlis ganmav-
vis ar aRiricxeboda. gacilebiT uaresi mdgo- lobaSi gancdili yovelgvari ubedurebis
mareoba iyo imereTSi. 1810-1811 wlebis wyal- Semdeg, rac ewia mterTa Semosevisa, Sinagani
didobam gaanadgura sacxovrebeli saxlebi, ajanyebisa, araCveulebrivi wyaldidobisa,
naTesebi, pirutyvi. gadarCenil naTesebs See- SimSilobisa da Savi Wirisagan, saWiroa sakmao
sia momravlebuli mRrRneli. moSimSile mo- dro, raTa uamisodac Rarib xalxs SeeZlos
saxleobas 1810 wels Tavs daatyda Savi Wiri. Tundac saSualo mdgomareobamde miRweva.
sul mcire drois ganmavlobaSi imereTSi SimSilma da Jamma amowyvita TiTqmis mesame-
oficialuri cnobiT mTlianad amowyda 12.000 di imereTis mosaxleobisa, meore mesamedze
ojaxi. 1812 wlis 1 martamde Savma Wirma imer- metma sicocxlis SenarCunebisaTvis Tavi Sea-
eTSi imsxverpla 32.750 adamiani. SimSilsa da fara osmaleTis samflobeloebs da gaifanta
Sav Wirs ganerida da gadaixvewa 7.450 adamiani. saqarTvelos saxvadasxva adgilas.~ imave mox-
SimSilisa da avadmyofobisagan gatanjulni senebaSi aleqsei ermolovi wers: mosaxleobas
lukmapurisaTvis zogjer sakuTar Svilebsac ise gauWirda, rom `mamebi puris natexisaTvis
ki monebad yiddnen. 1812 wlis 1 martisaTvis yiddnen TavianT Svilebs samudamo monobaSi,
imereTSi orive sqesis 2.000 adamiani iqna gay- xolo sasowarkveTili dedebi tyeebsa da gze-
iduli. erT-erT dokumentSi, romelic 1812 bze tovebdnen SimSilisagan araqaTgamoclil
wlis 30 ianvriT TariRdeba, aRniSnulia, TavianT yrmebs~. SimSilisagan Tavis daRwevis
rom glexma qriSobela kostavam Tavad daviT gza ar Canda, ramac noyieri niadagi Seuqmna
Tarxans sakuTari Svili darejani mihyida imis adamianebiT vaWrobas.
gamo, rom ojaxi SimSilobda da Svilic Sim- XIX saukunis damdegs saqarTveloSi kv-
SiliT ukvdeboda. meore dokumenti, romelic lav grZeldeboda lekebis mier adamianebis
imave 1812 wels aris Sedgenili, nasyidobis gataceba da tyveTa bazarze maTi gayidva.
wigns warmoadgens. WanturiZe da misi meuRle am tragedias kidev sxva ubedurebac daema-
mariami ioseb cixisTavisSvils udastureben, ta. ruseT-osmaleTis 1806-1812 wlebis omis
278
vaxtang guruli
dros axalcixis, yarsisa da sxva safaSoebidan mianebs. ruseTis jaris mTavari Zalebi yovel
saqarTvelos teritoriaze regularulad zafxuls gadioda sazRvrebze (igulisxmeba
Semodiodnen mZarcvelTa razmebi da adami- ruseT-iranisa da ruseT-osmaleTis sazRvre-
anebs itacebdnen. qveynis SigniT adamianebiT bi _ v. g.), magram mcire sayaraulo razmebiT
vaWrobas xeli Seuwyo didma SimSilianobam. ar SeiZleba am mtaceblebisaTvis TavSesafa-
gayidulTa, ZiriTadad bavSvebis, nawili os- ri bunagebisaken mimavali gzebis gadaketva,
maleTis tyveTa bazarze xvdeboda. mevaxSee- radgan es bunagebi saqarTvelos sazRvrebs
bisaTvis valis sanacvlod micemuli adamian- yovelmxriv akravs. amasTanave, lekebisaTvis
ebis didi nawili, umetesad mozardebi, aseve kargadaa cnobili faruli gzebi, ris gamoc
osmaleTis monaTa bazarze iyideboda. maTi TareSi ar wydeba. am barbarosebs Zvele-
saqarTvelodan motacebuli adamianebiT burad kvlav moaqvT ubedureba saqarTvelos
vaWrobas misdevdnen lekebi da osmalebi. qa- mosaxleobisaTvis.~ ufro saintereso cnobas
rTvelebi osmaleTis monaTa bazarze sxva gz- gvawvdis platon ioseliani : `drosa amas le-
iTac xvdebodnen _ adamianebs itacebdnen da kTa aqvndaT Sekruli zedaZnisa (zedaznisa _
yiddnen TviT qarTvelebic. v. g.) mTa tyiani. (...) es mTa zedaZnisa aragvisa
2. lekTa da osmalTa mier adamianebis pirsa zeda damyarebuli, pirispir mcxeTisa
gataceba. 1823 wels semion bronevskim mos-
gataceba da RarTis-karisa, anu Zvelad kanonierad qar-
kovSi rusul enaze gamosca `uaxlesi geo- Tlisa karisa, iyo klded da karad daRestan-
grafiuli da istoriuli cnobebi kavkasiis isa, aqedan daecemodian lekni RarTis-karsa
Sesaxeb~. wignis avtori exeba saqarTveloSi da datacebiT tyveTa, ganvlidnen qarTlsa
tyveebiT vaWrobasac. 1810 wlis movlenebs da avidodnen axalcixes. dabrunebulni mu-
rom aSuqebs, semion bronevski wers: Warel niT aqave movidian da dabinavdebian uSiSrad.
lekebs saqarTvelodan tyveebi gahyavdaT da esreT mdgomareobasa Sina iyo saqarTvelo
axalcixeSi, baTumsa da foTSi yiddnen. av- droiTagan mefisa vaxtangisa 1710-gan, ro-
tori agrZelebs: `amasTanave, im mizniT, rom gorca sCans weriliTganca, da vidre 1817-
saqarTvelos mosaxleobis motacebiT gaim- mde. ama weliwdidan Sewyda leki da Sevida
ravlon tyveebi, lekebi iyofian razmebad. TvisTa kldeTa Sina da xeobaTa, sadaca ewia
erTni tyveebs acileben, meoreni cdiloben mas Zali ruseTisa...~ 1817 wels saqarTvelos
kidev axalTa wartyvevna-motacebas, Semdeg ki mTavarsardali aleqsei ermolovi ruseTis
axerxeben imave zafxuls an Sua Semodgomamde sruluflebian ministrs stambolSi grigori
isev WarSi dabrunebas. Tu lekebs zamTari stroganovs swerda: yarsis, axalcixis da tra-
axalcixeSi mouswrebT, samsaxurSi udgebian pizonis faSebi awyoben `ganuwyvetel TareSebs
axalcixis faSas im pirobiT, rom faSam maT Cvens miwebze, ewevian mtaceblobas, atyveveben
neba misceT Zarcva-TareSebi moawyon qarTl- da mihyavT mosaxleni, miaqvT maTi qoneba da
Si, imereTsa da samegreloSi. am mxriv lekebi iqamdec ki midis maTi Tavxedoba, rom Tavs es-
faSasagan uars ar Rebuloben. lekebma ga- xmian jariskacebs (rus jariskacebs _ v. g.)da
namtkices kavSiri osmaleTTan, tyveebiT vaW- itaceben maT; TavianTTan iwveven lekebs, Cve-
robisaTvis daaweses regularuli mimosvla ni qveSevrdomi olqebis mcxovreblebs, aqeze-
saqarTveloze Warsa da axalcixes Soris, ise, ben maT Zarcva-glejisaken. lekebi dasaxld-
rom saqarTvelo gadaiqca umweo msxverplad nen Cveni sazRvrebis maxloblad, ris gamoc
mZvinvare mtrebis xelSi.~ miuxedavad imisa, araa mosveneba da myudroeba~. rogorc Cans,
rom 1802 wlidan qarTlsa da kaxeTSi, xolo osmaleTis sulTani yurad ar iRebda ruse-
1804 wlidan samegrelosa da imereTSi ruse- Tis protests. 1819 wlis 6 maiss ermolovi
Tis jaris seriozuli kontingenti iyo gan- isev werda stroganovs: `axalcixis safaSo
lagebuli, tyveTa syidva ver aRikveTa. 1806 Rebulobs lekebs da es ukanasknelni iq cxov-
wels ruseTis jaris oficeri loficki werda: roben mTel soflebad. lekebi ganuwyvetliv
`soflis mosaxleobas, romelic Tavs iimedeb- ewevian mtaceblobas da TareSs da mosaxle-
da, rom lekebisagan ruseTis jari daifara- obis simeCxris gamo am qveynis (saqarTvelos
vda, am ukanasknelma imedebi ver gaumarTla. –v. g.)Suagulamde aRweven.~ ermolovi gansa-
lekebi gansakuTrebiT zafxulobiT, mindvre- kuTrebiT aRSfoTebuli iyo imis gamo, rom
bze muSaobisas, itacebdnen ojaxebs, qonebas axalcixis faSa TavSesafars aZlevda `yvela
da arcTu iSviaTad sicocxles uspobdnen ada- Cvens damnaSavesa da borotmoqmeds, gansa-
279
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
kuTrebiT, Tavis sjulisas.~ 1819 wels stro- sis bei mehmed ali
ali,, romelsac ruseTis impe-
ganovi ermolovs swerda, rom uSedego gamod- riis sazRvrebSi unda Semoeyvana 100 ojaxi,
ga yvela misi cda. sulTanma araferi iRona xolo danarCeni ojaxebi mogvianebiT unda
mosazRvre faSebis Tavgasulobis aRsakveTad: gadmosuliyvnen. ermolovi afrTxilebda ve-
`ara maqvs araviTari imedi osmalebTan raimes liaminovs, rom xerTvisidan mehmed alisa da
mivaRwio Cemi darigebebiT.~ viTareba imdenad ojaxebis gadmosvla da maTi ruseTis qveSevr-
sagangaSo iyo, rom TviT ruseTis imperator- domobaSi Sesvla ise unda momxdariyo, rom
ma mimarTa osmaleTis sulTans axalcixisa da `megobar osmaleTs ar SeemCnia am adamianTa
sxva mosazRvre faSebis Tavgasulobis aRkve- gadmosaxleba“. Tu erT SemTxvevaSi ermolo-
Tis moTxovniT. stambolidan peterburgSi vi frTxilad moqmedebda, meore SemTxvevaSi
aseTi pasuxi miiiRes: `movlenebi, romle- aSkara muqaras ar erideboda. muqariTaa aR-
bic xdeba aziis mcxovrebTa Soris, usaxs- savse saqarTvelos mTavrasardlis mier ax-
rod darCenili adamianebisagan momdinareobs alcixeSi ali faSasaTvis gagzavnili werili.
radgan, ruseTi sul aWianurebs sazRvrebis ermolovi brals sdebda axalcixis faSas, rom
dadgenas da teritoriis daclas. amiT sarge- igi intrigebs xlarTavda ruseTis winaaRmdeg
bloben mZarcvelebi. rodesac es sazRvrebi da 1820 wels imereTsa da guriaSi ajanyebu-
dadgindeba da teritoria daicleba rusebi- lebs exmareboda, TavSesafars aZlevda maT.
sagan, osmaleTi am mxareSi daniSnavs Tavis saqarTvelos mTavarasardali ali faSas swer-
moxeleebs da am movlenebs (Zarcva-glejasa da: `Tqven ar gaqvT sityva, garda uSveri si-
da adamianebis gatacebas _ v. g.) sabolood cruisa, ara gaqvT moqmedeba, romelic ar xa-
aRkveTs.~ ruseTis imperiis sagareo saqmeTa siaTdebodes saZageli unamusobiT. Tqven yve-
ministri karl neselrode aleqsei ermolovs la veragisa da muxanaTis erTguli megobari
swerda, rom osmaleTi moiTxovs Savi zRvis xarT, TavSesafars aZlevT yaCaR lekebs, rom-
sanapiroebis dabrunebas da mxolod amis Sem- lebic TareSoben saqarTveloSi“. ali faSas
deg gvpirdeba Zarcva-glejisa da adamianebis zrdilobiani pasuxis Semdegac ki, saqarT-
gatacebis aRkveTaso. velos mTavarsardali mas kvlav emuqreboda:
aleqsei ermolovma mas Semdeg, rac stam- `Tqvenc gvnaxavT Tqvens sazRvrebSi“.
bolSi ruseTis sruluflebiani ministrisa da lekTa da osmalTa TareSs sazRvari ar
imperiis sagareo saqmeTa ministris Odaxmare- uCanda. 1818 wlis 7-8 ivniss, axalcixis safa-
biT verafers miaRwia, Zaladobas ZaladobiT Sodan da aWaridan osmalTa razmi SeumCnev-
upasuxa. saqarTvelos mTavarsardali osma- lad Semovida imereTSi. mZarcvelebma gverdi
leTis sazRvarze ganlagebul ruseTis jaris auares sazRvarTan axlos ganlagebul ru-
meTaurebs ar ukrZalavda, piriqiT, aqezebda seTis jaris saguSagoebs da erTi sofli-
kidec, rom sazRvrispira raionebidan moeta- dan oTxi ojaxis yvela wevri gaitaces, ori
cebinaT saqonlis jogebi da TviT adamian- ojaxi Tavad CijavaZisa
CijavaZisa,, xolo oric Tavad
ebic ki, Tu osmalebi saqarTvelos terito- lorTqifaniZis glexebi iyvnen, sul 39 suli.
riaze saTareSod gadmosvlas gabedavdnen. Sejaxebisas daiRupa ori qarTveli da ori
saqarTvelos mTavarsardali kavkasiis samo- osmalo. osmalTa razms mdevari gamoudga,
qalaqo nawilis mTavarmmarTvel general- magram uSedegod. 1819 wlis 9 aprils guriaSi
leitenant ivan veliaminovs (veliaminov I-s) ahmed bei ximSiaSvili SemoiWra da tyve aiyva-
swerda:L,,SeiZleba aseve maTi (osmalebis _ na, magram mdevarma osmalebs tyveebi daato-
v. g.) tyveebad wamoyvana da jogis gamodena, vebina. 1822 wlis ivlisSi axalcixidan imer-
romelic zamTrobiT Cvens sazRvrebTan ax- eTSi 200 kaci SemoiWra da vakis mazris so-
los imyofeba. Cven fiqric ar SegviZlia, rom flebis gaZarcva scada, magram adgilobrivma
avanazRaurebT maTgan miyenebul mTel dana- mosaxleobam yaCaRebi ukuaqcia. 1821 wels
kargs, magram ar dagveZraxeba Zarcva-glejis lekTa razmebi baS aRas meTaurobiT axalcixi-
aRkveTis survili, pirveli SemTxvevisTanave dan qarTlSi SemoiWrnen da xuTi ymawvili
sastikad davsjiT yaCaRebs da mtaceblebs“. gaitaces. polkovnikebma piotr ladinskim da
cxadia, ruseTi ar apirebda osmaleTisaTvis konstantine savarsamiZem lekTa razmis dev-
raime teritoriis daTmobas, piriqiT, 1818 nas didi dro Sealies, magram mZarcvelTa
wels ermolovi veliaminovs darigebas aZlev- kvals ver miagnes. 1822 wlis 7 agvistos ivan
da, Tu rogor unda gadmoebirebina xerTvi- veliaminovi axalcixis faSas swerda: `gana
280
vaxtang guruli
281
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
282
vaxtang guruli
daibrunes foTis cixe da ukve osmalebisagan cia, mTeli datvirTviT aemuSavebina mdinare
waqezebulma afxazebma iq Caiyvanes da gayides rionis sanaosno gza, rac aseve warmoudgeneli
Cveni sarwmunoebis 200-300 adamiani“. am droi- iyo tyveTa syidvis pirobebSi. unda aRiniSnos,
dan foTi kvlav iqca saqarTvelodan motace- rom osmaleTi dainteresebuli iyo ruseT-
buli adamianebis mTavar saeqsporto punqtad Tan vaWrobiT, saqarTvelos sanavsadguro
da adamianebiT movaWreTa TavSesafrad. qalaqebSi saqonlis SemotaniT, magram sanam
1814 wels imereTis mmarTveli general- soxumi, anaklia da foTi osmaleTis xelSi
maiori fiodor simonoviCi saqarTvelos mTa- iyo, osmalebi imereTidan, guriidan da same-
varsardal nikolai rtiSCevs atyobinebda, grelodan, upirveles yovlisa, gogo-biWebis
rom foTSi myofi osmalo seraskiri seid su- gayvaniT iyvnen dainteresebulni. erT-erTi
leiman faSa da selim faSa ximSiaSvili aqtiur oficialuri dokumenti, romelic 1811 wels
monawileobas iRebdnen imereTidan, samegre- ganekuTvneba, iuwyeba, rom osmalo vaWrebi
lodan, guriidan da afxazeTidan gatacebuli Semotanil saqonels swored qarTvel gogo-
adamianebiT vaWrobaSi. adamianebis gatacebisa biWebze cvlidnen.
da tyveebiT vaWrobis aRkveTis mizniT ruse- ruseTis xelisuflebis RonisZiebebs
Tis xelisuflebis daxmarebiT energiulad adamianTa vaWrobis aRsakveTad daundobel
ibrZoda samegerelos mTavari levan dadi- brZolas ucxadebdnen adgilobrivi Tavade-
ani. 1815 wlis 28 noembers `webeldis Te- bi da aznaurebi, romlebic tyveTa syidvis
mis batonebma misost uCerdias Ze marSaniam, akrZalvis SemTxvevaSi Semosavlis mTavar
saraluf Tulafsis Ze marSaniam da zerefsu wyaros kargavdnen. am mxriv gansakuTrebiT
omeris Ze marSaniam saficari wigni misces le- mZime viTareba iyo afxazeTSi. rusi moxeleebi
van dadians, romelSic aRniSnulia, rom maT- oficialur dokumentebSi aRniSnavdnen, rom
gan ar iqneboda `arca taceba tyvisa da arca tyveTa syidvis CerqezeTSi aRkveTis SemTx-
sxva raime“ avis moqmedeba. sami Tavadidan ar- vevaSi Cerqezebma da afxazebma unda dakargon
cerTma wera-kiTxva ar icoda, ris gamoc safi- saarsebo saSualebaTa mopovebis wyaro. rusi
car wignze maTi TxovniT xels awerda levan moxeleebi imasac aRniSnavdnen, rom tyveTa
dadianis karis dekanozi ivane ioseliani. syidvis aRmofxvris Semdeg afxazebsa da Cer-
miuxedavad gatarebuli RonisZiebebisa, qezebs unda gauxsnan arsebobis saSualebaTa
samegreloSi adamianebis gataceba da tyvee- mopovebis sxva gzebi, raTa isini „ar iqnan mi-
biT vaWroba ver aRikveTa. Tavisuflad da- yvanili iqamde, rom Tavze xeli aiRon, rac
TareSobdnen tyveebiT movaWre Tavadi beJan SeiZleba gamoixatos qristianeTa, upirates-
mxeiZe, aznauri beJuk gamsaxurdia da mravali ad rusTa, wartyvevnasa da am tyveebiT vaW-
sxva. ociode wlis Semdeg, 1837 wels, webelde- robaSi, razedac ukan ar daixevs es mxecuri
li marSaniebi saqarTvelos mTavarsardal Cveulebis matarebeli xalxi.“ miuxedavad xe-
grigori rozens damorCildnen. danebebisas lisuflebis mier gatarebuli RonisZiebebisa,
Tavadebma rusebs gadasces maT mier gatace- afxazeTSi tyveebiT vaWroba yvaoda ara mar-
buli 40 mamakaci, romelTagan zogierTs ty- to XIX saukunis damdegs, aramed 50-60 wlebis
veobaSi 15-25 weli hqonda gatarebuli, xolo Semdegac. 1860-1861 wlebSi xelisuflebis
erTi maTgans _ 30 weli. davalebiT polkovnikma koniarma gamoikvlia
ruseTis xelisuflebis brZola adamian- afxazeTSi Seqmnili viTareba. dadasturda,
ebiT vaWrobis aRkveTisaTvis, cxadia, dadebiT rom adaTobrivi samarTliT, afxazeTSi daSve-
movlenas warmoadgenda da qarTvelTa geno- buli iyo monad gadaqciaT: 1. Tavisufali mo-
fondis gadarCenas uwyobda xels. Tumca, ru- saxlkare; 2. gamosyiduli tyve; 3. valis verg-
seTis saimperatoro kars, garda dapyrobil adamxdeli; 4. gamousworebeli borotmoqmedi;
qveyanaSi wesrigis damyarebisa, sxva mizezic 5. moRalate; 6. nacTunebi qali da sxva. afxa-
amoZravebda. xelisuflebas surda Savi zRvis zeTSi tyveebis (monebis) mTeli wodeba arse-
sanapiroze (afxazeTSi, samegrelosa da gu- bobda. afxazurad am wodebis warmomadgenels
riaSi) rusi kolonistebis Camosaxleba, rac „axaSala
axaSala““ (zedmeti) ewodeboda. isini sazoga-
adamianebis gatacebisa da tyveebiT vaWro- doebis nawilad ar iTvlebodnen. axaSala Sei-
bis pirobebSi ver ganxorcieldeboda. ru- Zleba gadasuliyo „agrivas,“ „„axuves
axuves“(glexis,
“(glexis,
seTis xelisuflebas aseve surda Savi zRvis mojalabis) wodebaSi. agrivas ufleba hqonda,
sanavsadguro qalaqebi savaWro centrebad eq- mflobelis nabarTviT ojaxi Seeqmna da calke
283
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
284
vaxtang guruli
286
vaxtang guruli
Дворянство).
(Дворянство ). am wodebis arsis gamomxatveli rTveloSi mosaxleobis saerTo raodenobas-
sityva qarTulSi ar moiZebna da mogvianebiT Tan SefardebiT Tavadebi da aznaurebi Zalze
mis nacvlad damkvidrda termini `Tavadazn-
Tavadazn- mravlad iyvnen. amis gamo warCinebulebs maTi
auroba~.
auroba ~. Tavadisa da grafis wodeba rusul wodebis damadasturebeli sabuTi mosTxoves,
sinamdvileSi darCa, magram iqca sapatio wo- romelic bevr ZirZvel Tavadsa da aznaurs
debad, romelsac imperatori `dvorianins~ ar aRmoaCnda da mravali maTgani wodebis
aniWebda gansakuTrebuli damsaxurebisaT- dakargvis saSiSroebis winaSe aRmoCnda. ofi-
vis. qarTul sinamdvidaleSi `dvorianinis~ cialurad dadgenili wesis mixedviT wodebis
Дворянин~)
(,,Дворянин
(,, ~) cneba gaugebari darCa, ras gu- damtkicebas rom ver miaRwies, qarTvelma Ta-
lisxmobda es termini: Tavads Tu aznaurs, Tu vadebma da aznaurebma yalbi dokumentebiT
orives erTad? qarTuli feodaluri klasi scades fons gasvla. asparezze gamovida cno-
tradiciulad iyofoda or fenad: Tavadebad bili avantiuristi vinme aSordia
aSordia,, romelmac
da aznaurebad
aznaurebad.. saqarTveloSi Tavadi da azn- Tavadobisa da aznaurobis damadasturebeli
auri mkveTrad gansxvavdeboda. samefo karze yalbi sigelebis Sedgenas mihyo xeli. aravin
iyo Tanamdebobebi, romlebzec Tavadebi iniS- icis, ramdeni yalbi sigeli Seadgina man, ma-
nebodnen da araviTar SemTxvevaSi ar SeiZle- gram erT-erTi sigelis siyalbe dadginda da
boda am Tanamdebobaze aznauri aRmoCeniliyo. aSordias karierac amiT dasrulda. aSor-
cxadia, qarTveli Tavadi ar ikadrebda aznau- dia naxevrad realuri, naxevrad gamogonili
risaTvis Sesaferis Tanamdebobaze daniSvnas. pirovneba SeiZleba iyos. ar aris gamoricxu-
saqarTveloSi rusi `dvorianini
`dvorianini~~ qarTveli li, rom sxva yalbismqmnelic amzadebda aseT
aznauris Tanabar wodebad miaCndaT. sinamd- sabuTebs, oRond istorias mxolod aSordia
vileSi es ase araa. rusul `dvorianstvoSi~ SemorCa. erTi ram cxadia, qarTul sinamdvile-
igulisxmeboda rogorc Tavadi, isedidi, ise Si aznauris gverdiT damkvidrda axali cneba
saSualo da wvrili feodali. rus `dvoria- `aSordias
aSordias aznauri
aznauri~.
~. `aSordias aznauri~ iseT
nins~, qarTveli aznaurisagan gansxvavebiT, aznaurs ewodeboda, romelsac wodeba yalbi
SeeZlo Zalze mniSvnelovani Tanamdebobis sigelis safuZvelze hqonda damtkicebuli.
dakaveba TviT umaRles saxelmwifo organoeb- Tumca moipoveba iseTi masalac, romelic,
Sic ki. saqarTvelos koloniurma administra- namdvilobis TvalsazrisiT, aranair eWvs ar
ciam Tavadebsa da aznaurebs Soris arsebuli badebs da mTeli procesis monawilenic re-
mkveTri zRvris arseboba ar gaiTvaliswina da alurad arsebuli adamianebi iyvnen. imerelma
es ori fena uflebrivad gaaTanaswora (maTi Tavadma wereTelma Tavadis wodebis damadas-
qonebrivad gaTanasworeba, cxadia, SeuZle- turebeli sabuTi ver waradgina sasamarTlo-
beli iyo). qarTvelma Tavadebma Zalze mt- Si. wodebis dakargvis realuri saSiSroebisT-
kivneulad aRiqves, rom mazrisa da guberniis vis Tavi rom daeRwia, man yalbi dokumentis
saTavadaznauro sakrebuloSi Tavadebi da Sedgena gadawyvita. mefe solomon I-is sax-
aznaurebi erTad isxdnen da sakiTxis gadaW- eliT daiwera sigeli, romelic adasturebda,
risas TiTo xma hqonda. qarTveli Tavadebi- rom wereTeli Tavadi iyo. yalbi dokumentis
saTvis miuRebeli aRmoCnda isic, rom guber- Semqmnelebma windaxeduloba gamoiCines da
niaSi Tavadaznaurobis marSlis (winamZRolis) sigelis teqsti besik gabaSvilis Zmas, oses,
arCevnebSi TavadebTan erTad aznaurebic daawerines. ase imitom moiqcnen, rom qarTl-
monawileobdnen. aseTi ganwyobileba mxolod kaxeTis samefodan gadaxvewis Semdeg mRvdeli
XIX saukunis 10-20-ian wlebSi ki ar SeimCneo- zaqaria gabaSvili da misi Svilebi, maT Soris
da, aramed aTwleulebis Semdegac. cnobilia, besikic, imereTis mefis karze moRvaweobdnen.
Tu rogor mtkivneulad ganicada Tavadma imereTis mefis mier xelmowerili sigelebisa
grigol orbelianma aznaur dimitri yifianis da sxva dokumentebis didi nawili besik gab-
arCeva Tbilisis guberniis Tavadaznaurobis aSvilis mier aris dawerili. wera-kiTxva oses
marSlad. besikma aswavla da Zmebis xelwerac erTmaneTs
2. qarTveli Tavadebisa da aznaurebis so- Zalian hgavda. es momenti kargad gamoiyenes
cialuri wodebis namdvilobisa da miwis mflo- yalbismqmnelebma. sigelisaTvis beWedi rus-
belTa vinaobis dadgena. saqarTvelos kolon- ma kapitanma zubovma daamzada. dokumenti
iurma administraciam XIX saukunis damdegsve sasamarTloSi waradgines, magram siyalbe
SeamCnia, rom, ruseTisagan gansxvavebiT, saqa- gamJRavnda. ose gabaSvili gaasamarTles da
287
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
288
vaxtang guruli
289
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
290
vaxtang guruli
291
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
292
vaxtang guruli
Txvevebi, rodesac Tavadi flobda ara mar- moxeleebis mier ymebis SeZenis kanonierebis
to aznaurebsa da glexebs, aramed eklesiis sakiTxis ganxilvisas ruseTis saxelmwifo sab-
msaxurT (diakvans, mRvdels). iyo SemTxvevebi, Wom dawvrilebiTi axsna-ganmarteba moiTxova.
rodesac sasuliero wodebis mqone pirs flob- ermolovma saxelmwifo sabWosadmi gagzavnil
da aznauric. aRmoCnda, rom ymebs Tavadebis, moxsenebaSi aRniSna, rom kanonmdebloba rus
aznaurebisa da eklesiis garda flobdnen dvorianins ymis SeZenis uflebas aZlevda.
vaWrebi (moqalaqeebi). saqarTvelos pirvelma saqarTveloSi momuSave rusi Cinovnikebis ab-
mTavarsardlebma (pavel cicianovma, ivan gu- soluturi umrevlesoba dvorianini iyo da
doviCma) gamosces brZanebebi, romelTa mizani amdenad, maT qarTveli ymebis SeZenis ufleba
iyo ymis ukanono mflobelobis aRmofxvra. hqondaT.
miuxedavad amisa, es usamarTloba mTlianad 1812 wlidan kavkasiis koloniuri admin-
ver moispo. 1808 wlis 7 ivliss miRebuli iqna istraciis sxvadasxva uwyebaSi uamravi saCi-
ruseTis imperiis kanoni, romelic sasuliero vari Sedioda, romlebSic ymebis uflebrivi
wodebis warmomadgenlebs (mRvdels, diakvans) mdgomareobis mouwesrigeblobaze werdnen.
aTavisuflebda Tavadisa da aznauris ymobis- 1839 wels saqarTveloSi reviziis mizniT
agan. Camosulma senatorma pavel ganma moxsenebiTi
saqarTvelos samociqulo marTlmadide- baraTi gaugzavna ruseTis imperiis Sinagan
beli eklesiis avtokefaliis gauqmebam Ta- saqmeTa ministrs. moxseneba sxva sakiTxebTan
visTavad dasva saeklesio aznaurTa da glex- erTad batonymur urTierTobebsac exeboda.
Ta iuridiuli statusis sakiTxi. 1811 wlis senatori gani werda, rom batonymuri urT-
13 ivnisis kanoniT, saeklesio aznaurebi da ierToba saqarTveloSi mxolod ukanaskneli
glexebi saeklesio uwyebidan saxazinoSi (sax- mefeebis dros (e. i. XVIII saukuneSi) Camoyali-
elmwifoSi) gadairicxnen. saeklesio glexebis bda, rac, cxadia, araswori iyo. senatoris am
saxazino uwyebaSi gadaricxva didxans gaWi- daskvnas daeyrdno kavkasiis mTavarsardali
anurda da sabolood 1852 wels dasrulda. evgeni golovini (1837-1842). 1841 wlis martSi
ymis flobis uflebis sakiTxis mogvare- kavkasiis mTavarmmarTvelobis sabWom saqarT-
ba saqarTveloSi Zalze Zneli gamodga. 1832 veloSi batonymuri urTierTobis normebis
wlis 2 agvistos kanoniT, Tavadisa da aznau- moqmedeba SeaCera. evgeni golovinisadmi im-
ris garda, yvelas aekrZala ymis floba. vaW- perator nikolai I-is 1841 wlis 30 aprils
rebs (moqalaqeebs) oTxi wlis ganmavlobaSi reskriptisa da kavkasiis mTavarmarTeblobis
ymebi unda gaeyidaT an gaeTavisuflebinaT. sabWos 1842 wlis 12 noembris brZanebis ZaliT,
1833 wlis 11 ivlisis kanoniT, Tavadi veRar unda Seqmniliyo kanonis proeqti, romelSic
flobda aznaurs. ymis mflobelobaSi garkve- aisaxeboda yma glexobisa da maTi mflo-
vam wesrigi Seitana batonymur urTierTo- belebis urTierTobis samarTlebrivi mxare.
bebSi, Tumca bevri ram kvlav mougvarebeli 1843 wels kavkasis axal mTavarsardal ale-
darCa. 1820 wlis seqtemberSi saqarTveloSi qsandr neidgardts (1842-1844) peterburgidan
batonymur urTierTobaSi Seqmnili viTare- daavales kanonis proeqtis Sedgenaze muSaoba
ba ruseTis imperiis senatma (uzenaesma sa- saidumlod darCeniliyo, raTa muSaobis pro-
samarTlom) ganixila. senatma ruseTis Sina- cesSi xalxis mRelvareba ar dawyebuliyo.
gan saqmeTa ministrs daavala gaerkvia: ris rusul kanonmdeblobaSi batonymuri
safuZvelze iZendnen saqarTveloSi momuSave urTierTobis normebi garkveviT iyo Camo-
rusi moxeleebi qarTveli erovnebis ymebs. yalibebuli. kavkasiis koloniuri adminis-
kavkasiis mTavarsardalma aleqsei ermolovma tracia qarTul batonymobas rusuli kanon-
Sinagan saqmeTa ministrisagan miRebuli sena- mdeblobis CarCoSi ver moaqcevda. rusuli
tis dadgenileba gansaxilvelad saqarTvelos kanonmdeblobis mixedviT, saqarTveloSi mx-
uzenaes mTavrobas gadasca. 1823 wels mTav- olod sisxlis samarTlis saqmeebi ixileboda,
robam ermolovs acnoba: ~saqarTveloSi Ta- samoqalaqo samarTlis saqmeebi vaxtang VI-
vadebi da aznaurebi (dvorianstvo) qarTvele- is samarTliT (batoniSvil vaxtangis samar-
bi arian, maT sruli ufleba aqvT TavianTi TliT) wydeboda, batonymuri urTierToba ki
ymebi gayidon, daagiraon da gaaCuqon~. ru- swored samoqalaqo samarTlis sferos gane-
seTis imperiis senati aseTma ganmartebam ar kuTvneboda. praqtikuli saWiroebis gamo vax-
daakmayofila. 1826 wels, saqarTveloSi rusi tang VI-is samarTlis wignTa krebuli rusu-
293
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
lad iTargmna. rusebma verc krebulis Targm- tri yifianis gaweuli didi Sromis Sedegad.
nisas da verc misi praqtikuli gamoyenebisas dimitri yifianma batonymuri urTierTobis
ver gaarkvies, rom vaxtang VI-is samarTlis mowesrigebis safuZvlad vaxtang VI-is samar-
wignTa krebuli da vaxtang VI-is samarTali (ba- Tali, anu batoniSvil vaxtangis samarTali,
toniSvil vaxtangis samarTali) erTi da igive aiRo.
ar iyo. vaxtang VI-is samarTlis wignTa kre- qarTuli samarTlis safuZvelze bato-
buli Sedgeba samarTlis ramdenime Zeglisa- nymuri urTierTobis mowesrigebas ruseTis
gan (samarTali mosesi, berZnuli, somxuri, saimperatoro kari da kavkasiis koloniuri
kaTalikosTa, giorgi brwyinvalis, beqasi da administracia droebiT movlenad miiCnevda.
aRbuRasi, bagrat kurapalatisa, kanonikuri). rusuli mmarTvelobis periodSi qarTulma ba-
kanonTa krebulis erT-erT nawils warmoad- tonymobam samarTlebrivi TvalsazrisiT bevri
gens sakuTriv vaxtang VI-is samarTali anu cvlileba ganicada
ganicada.. ruseTis imperiis senati
`samarTali
samarTali batoniSvilis vaxtangisa~.
vaxtangisa saqarT- da saxelmwifo sabWo cdilobda rusul da
veloSi arsebuli batonymuri urTierTobis qarTul batonymobas Soris gansxvaveba mini-
garkvevisas, cxadia, gadamwyveti mniSvneloba mumamde daeyvana. TandaTan mkvidrdeboda is
unda miniWeboda qaruli samarTlis Zeglebs. samarTlebrivi normebi, romlebic ruseT-
batonymuri urTierTobis normebi warmodge- Si batonymur urTierTobas aregulirebda.
nilia rogorc beqas samarTalSi, ise aRbuRas SeizRuda qarTveli Tavadebisa da aznau-
samarTalSi. XIII-XIV saukuneebdan XVIII saukunis rebis uflebebi, maT CamoarTves ymis dasjis
damdegamde batonymur urTierTobaSi bevri ufleba, Tu igi sisxlis samarTlis danaSauls
ram Seicvala. es cvlilebebi aisaxa batoniS- ar Caidenda. am SemTxvevaSi rusuli kanon-
vil vaxtangis samarTalSi
samarTalSi.. amrigad, kavkasiis mdebloba moqmedebda. aikrZala ymis umiwod
rusul administracias saxelmZRvanelod gayidva, gayidvis procesSi colisa da qmris
unda aeRo ara vaxtang VI-is samarTlis wignTa daSoreba (cal-calke gayidva), Tavisufali
krebuli, aramed vaxtang VI-is samarTali, anu adamianis daymeveba. Tu yma saxelmwifo sam-
vaxtang batoniSvilis samarTali, rac bevr saxurSi iqneboda miRebuli an sasuliero wo-
gaugebrobas aacilebda rusebs Tavidan. vax- debaSi Cairicxeboda, ymobisagan Tavisufl-
tang VI-is samarTalSi (batoniSvil vaxtangis deboda. yma glexebs Soris warmoSobili dava
samarTalSi) batonymuri urTierTobebi regu- saxelmwifo organoebSi ganxilvis sagnad ar
lirdeboda Semdegi normebis mixedviT: kari SeiZleboda qceuliyo. batonymur urTier-
nasyidobisa (muxlebi 160-163), mebatoneTa da TobaSi Setanili cvlilebebis miuxedavad,
ymaTaTvis (muxli 133-203), batonis mokvlis, kavkasiis koloniur administracias zogierT
daWris, cemisa Tu SeginebisaTvis (muxli 258- daTmobaze mainc mouxda wasvla. Tavadis, azn-
259), ymis Tavis daxsna (muxli 260), moaxlis aurisa da ymis qonebas kvlav qarTuli samar-
TxovnisaTvis (muxli 262), boZebuli an ayrili Tali icavda. xelisufleba davaSi mxolod ma-
glexisaTvis (muxli 270). vaxtang VI-is samar- Sin ereoda, Tu Tavadi an aznauri ymis mimarT
Tlis wignTa krebulsa da vaxtang VI-is samar- qarTuli samarTlis normas daarRvevda.
Tals Soris arsebuli gansxvavebis ucodinro- XIX saukunis damdegidanve yma glexebi
bam Tu ugulvebelyofam senatori pavel gani sxvadasxva formiT gamoxatavdnen protests
kuriozul Secdomebamde miiyvana. magaliTad,
magaliTad, Tavadebisa da aznaurebis mxridan im ufle-
qarTveli azatis (gaazatebuli glexis) Sesaxeb bebis Selaxvis gamo, romelTac ymas qarTuli
pavel gani vaxtang VI-is samarTlis wignTa kre- samarTali aniWebda. kavkasiis mTavarsardal-
bulSi Sesuli somxuri samarTlis 171-e mux- ma aleqsei ermolovma (1816-1827) yma glexTa
lis mixedviT msjelobda, qarTveli yma glex- uflebrivi mdgomareobis Seswavla daiwyo.
is yidva-gayidvis uflebis Sesaxeb _ somxuri sakiTxi Zalze rTuli mosagvarebeli gamodga,
samarTlis me-14 da 21-e muxlebis mixedviT; gaq- amitom iyo, rom ymaTa uflebrivi mdgomareo-
ceul glexTa Sesaxeb _ somxuri samarTlis 24-e bis Seswavla mefisnacval mixeil voronco-
da 25-e muxlebis mixedviT. amitom iyo, rom vis (1844-1854) drosac gagrZelda. 1826 wels
senatorma ganma saqarTveloSi arsebul bato- saqarTvelos prokurorma saqarTvelos uzen-
nymur urTierTobaSi veranairi wesrigi ver aesi mTavrobis aRmasrulebel eqspedicias
Seitana. es sakiTxi sabolood ZiriTadad 1841 acnoba, rom adgilebze (soflebSi) sxvadasxva
wels gadaiWra, magram ara ganis, aramed dimi- donis Tanamdebobis pirebi (mazris ufrosebi,
294
vaxtang guruli
295
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
296
vaxtang guruli
297
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
kaTolikos-patriarqi anton II
raRac avismomaswaveblis SeniRbvas cdilobda, iZulebuli gaxda, pasuxi gaeca rusi gener-
es eWvs ar iwvevda. lis kiTxvebze. anton II-is mier gagzavnili
kaTolikos-patriarqi anton II bolos werilis dedani jerjerobiT mikvleuli ar
298
vaxtang guruli
aris. Cvenamde moRweuli werilis rusul „Тирский“. kaxeTSi mamaTa monastrebi iyo: „„Да-
„Тирский“. Да-
Targmans TariRi ar uzis. dadgenili ar aris, вид Гареджский“,
Гареджский“, „Предтеченский“, „Средигорный
Tu ramden xans daagviana anton II-m sapasuxo (Шуамтинский)“, „Бочормский“, „Святаго Саввы“,
werilis gagzavna, magram, unda vivaraudoT, „Хирсский“, „Спаса“, „Предтеченский
„Предтеченский“.
“. monastrebs
rom 1801 wlis 12 seqtembris manifestis Sem- ganagebdnen arqimandritebi. dedaTa monas-
deg pasuxs didxans veRar daayovnebda. yovel trebi qarTlsa da kaxeTSi aRar arsebobda;
SemTxvevaSi, 1801 wlis oqtombrisaTvis anton 4. mRvdelmTavrebi (mitropolitebi,
II-is pasuxi peterburgSi ukve miRebuli unda mTavarepiskoposebi, episkoposebi), monastre-
hqonodaT. bi da arqimandritebi sarCos iReben saekle-
kaTolikos-patriarqis werili kvali- sio glexebis mier gaRebuli gadasaxadidan
ficiuradaa Sedgenili. anton II, cxadia, da saeklesio mamulebidan rangis Sesabamisad.
grZnobda, rom ruseTis saimperatoro kari samrevlo eklesiebis RvTismsaxurebi sarCos
uZvelesi samociqulo eklesiis avtokefaliis iReben mrevlidan da piradi SromiT;
gauqmebas apirebda. amitom iyo, rom werili 5. eklesiaSi Tanamdebobebs ikaveben mem-
Semdegnairad iwyeboda: `berZenTa mefis kon- kvidreobiT, piradi RirsebiT da arCeviT;
stantine didis dros saqarTveloSi movida 6. qarTl-kaxeTSi dikasteria an sxva
wmida nino, romelmac uflis SewevniT daamxo raime organo, sapatriarqo saxlis garda, ar
warmarToba da marTlmadideblobaze moaq- arsebobda. eparqiebs ganagebdnen piradad
cia mefe miriani da qarTveli xalxi~. an- mRvdelmTavrebi (mitropolitebi, mTavar-
ton II aRniSnavda, rom mefe mirianis Txovnis episkoposebi, episkoposebi) samRvdeloebas-
safuZvelze imperatorma konstantine didma Tan erTad, gansakuTrebul SemTxvevaSi mimar-
saqarTveloSi gamogzavna antioqiis patri- Tavdnen sapatriarqos;
arqi evstaTi, romelmac monaTla mefe da qa- 7. qarTlisa da kaxeTis yvela eparqiaSi
rTveli xalxi, akurTxa eklesia. kaTolikos- samRvdeloebis Svilebs aswavlian wera-kiTx-
patriarqi werilSi sagangebod usvamda xazs vas TavianTi ojaxebis xarjze. mefe erekle
imas, rom mefe vaxtang gorgasalma mcxeTaSi II-is dros Tbilissa da TelavSi arsebobda
cxovelmyofeli svetis adgilze aago ekle- seminariebi, sadac aswavlidnen gramatikas,
sia, daniSna kaTolikos-patriarqi, romelic ritorikas, filosofias, RvTismetyvelebas.
iwodeboda `uwmidesad~. anton II werda, rom seminariebs inaxavda mefe.
bizantiis imperatorebi da msoflio saekle- anton II-is werilisa da, cxadia, sxva in-
sio krebebi cnobdnen saqarTvelos eklesiis formaciis miRebis Semdeg peterburgSi Seud-
`TviTmwyemsobas~ da sapatriarqo Rirsebas. geniaT dokumenti saTauriT: `saqarTvelos
am Sesavlis Semdeg kaTolikos-patriarqi sapatriarqos piradi Semadgenloba~. doku-
pasuxobs knorringis mier dasmul kiTxvebs: menti Semdegi Sinaarsisaa:
1. qarTlSi saeklesio ierarqebi iyvnen 1. qarTl-kaxeTis eklesias ganagebs
_ mitropolitebi: Tbileli, samTavroeli, kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da unetare-
ruiseli, wilkneli; mTavarepiskoposi: man- si, mefe erekle II-is Ze anton II;
gleli; episkoposebi: urbneli, samTavneli, 2. sapatriarqo kaTedra mcxeTaSia. taZ-
niqozeli. kaxeTSi _ mitropolitebi: ala- ari aSenebulia saswaulmoqmedi svetis adgi-
verdeli (eparqias piradad anton II ganagebda), las;
bodbeli, ninowmindeli; mTavarepiskoposi: 3. qarTlSi kaTolikos-patriarqs ekuTv-
rusTveli; episkoposebi: nekreseli, xarWaS- nis 88 sofeli, kaxeTSi _ 58. qarTlSi 6 mon-
neli; asteria, kaxeTSi _ 5. kaTolikos-patriarqis
2. eparqiebis mmarTveli ierarqebi gamor- gamgeblobaSia: kaxeTSi _ alaverdis eklesia,
Ceuli da daniSnuli iyvnen mefisa da kaTo- qarTlSi _ samTavros eparqia;
likos-patriarqis mier; 4. qarTlSi saeklesio ierarqebi arian: a)
3. qarTlSi mamaTa Semdegi monastrebi Tbileli mitropoliti arseni arseni,, romlis sam-
iyo (monastrebis saxelwodebas moviyvanT ise, wysoSi, garda Tbilisisa, Sedis 18 sofeli.
„Пещерский“,
rogorc `aqtebSia~ dabeWdili): „Пещерский“, samwysos teritoriaze mamulebi aqvs 3 Ta-
„Похвалы Божией Матери“, „Икортский“, „Ананур- vadsa da 4 aznaurs; b) ruiseli mitropoliti
ский“, „Креста“, „Пустынный Мгвимский“, „Ларг- iustine,, romlis samwysoSi Sedis 46 sofeli
iustine
висский“, „Хобский“, „Улумбский“,„Гетсиманий“, 21 TavadiTa da 95 aznauriT; g) wilkneli
299
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
mitropoliti ioane
ioane,, romlis samwysoSi Sedis bas da cicianovis Tanxmobis gareSe wilknis
46 sofeli, aseve moxeveebi, mTiulebi, gu- eparqiis mmarTvel ierarqad arqimandriti
damayrelebi, xandosxevelebi, WarTlelebi. dosiTeozi daadgina. cxadia, arqimandriti
samwysos teritoriaze 14 aznauri saxlobs; d) eparqiis mmarTvelad mxolod droebiT Sei-
urbneli mitropoliti iuliusi
iuliusi,, romlis sam- Zleboda yofiliyo, maleve unda momxdariyo
wysoSi Sedis 20 sofeli 5 TavadiTa da 8 azn- dosiTeozis episkoposad xeldasxma. anton
auriT; e) samTavneli episkoposi gervasi
gervasi,, rom- II-is gadawyvetilebam Zalze aRaSfoTa cicia-
lis samwysoSi Sedis 17 sofeli 1 TavadiTa da novi. 1803 wlis 2 aprils generalma werili
8 aznauriT; v) niqozeli episkoposi aTanase
aTanase,, gaugzavna kaTolikos-patriarqs. marTalia,
romlis samwysoSi Sedis 8 sofeli; cicianovi TiTqos pativiscemas adasturebda
5. kaxeTSi saeklesio ierarqebi arian: a) misi uwmidesobis mimarT, magram amave dros
bodbeli mitropoliti ioane ioane,, romlis sam- aRSfoTebas ver malavda imis gamo, rom an-
wysoSi Sedis 31 sofeli 28 TavadiT; b) ninow- ton II-m masTan SeuTanxmeblad arqimandriti
mindeli mitropoliti mixeili
mixeili,, romlis samwy- dosiTeozi wilknis eparqiis mmarTvelad
oSi Sedis 30 sofeli 1 TavadiT; g) rusTveli daadgina. cicianovs isic ki gamouZiebia, Tu
mTavarepiskoposi stefane
stefane,, romlis samwyoSi visTan imyofeboda dosiTeozi naTesaur kav-
Sedis 8 sofeli 1 TavadiT; d) nekreseli mit- SirSi. aRSfoTebuli generali kaTolikos-pa-
ropoliti ambrosi
ambrosi,, romlis samwyoSi Sedis 14 triarqs Seaxsenebda, rom ruseTis imperato-
sofeli 5 TavadiT. ris nebarTvis gareSe mas ar hqonda axali meu-
1801 wlis 12 seqtembris manifestSi fis xeldasxmis ufleba. es imas niSnavda, rom
araferi iyo naTqvami kaTolikos-patriarqis, kaTolikos-patriarqs ukrZalavdnen episkop-
sapatriarqosa da eklesiis Taobaze. manifes- osad, mTavarepiskoposad da mitropolitad
ti iTvaliswinebda qarTl-kaxeTis mosaxleo- xeldasxmas. da bolos, cicianovi anton II-s
bis daficebas ruseTis imperatoris erT- avalebda: imperatoris nebis Tanaxmad, wilk-
gulebaze. qarTveli samRvdeloeba swored nis eparqia gaauqme da samTavisis eparqias
am konteqstSia moxseniebuli: `samRvdelo- SeuerTeo. gaerTianebuli eparqiis mmarTvel
Ta, viTarca mwyemsTa sulisaTana, pirvelad episkoposad meufe gervasi unda darCeniliyo.
SvenisT micema magaliTisa~. anton II mZime mdgomareobaSi aRmoCnda
1802 wels saqarTvelos mTavarsardlad episkoposad, mTavarepiskoposad da mitro-
daniSnuli pavel cicianovi TbilisSi 1803 politad xeldasxmis akrZalvis gamo. ep-
wlis 1 Tebervals Camovida. igi yovelnai- arqiis mmarTveli ierarqis gardacvalebis
rad cdilobda kaTolikos-patriarq anton SemTxvevaSi, eparqia avtomaturad uqmde-
II-is SezRudvas. saqarTvelos mTavarsarda- boda (uerTdeboda sxva eparqias). 1803 wlis
li kaTolikos-patriarqTan urTierTobisas aprilSi ninowmindelma mitropolitma mix-
yovelTvis cdilobda etiketi ar daerRvia, eilma avadmyofobis (mxedvelobis daqveiT-
Tumca anton II-is samarTlian moTxovnebs iS- ebis) gamo gadadgoma iTxova. eparqiis axali
viaTad uwevda angariSs. saerTod, cicianovi mmarTveli ierarqis dadgena (episkoposad
Tvlida, rom qarTl-kaxeTis samefos gauqme- xeldasxma) anton II-s akrZaluli hqonda. 1803
bamde kaTolikos-patriarqi eklesias mefes- wlis 26 aprils kaTolikos-patriarqma rusT-
Tan erTad ganagebda, mefes eTaTbireboda da vel mTavarepiskopos stefanes acnoba, rom
radgan samefo xelisufleba ukve gauqmebuli rusTavis eparqias uerTdeboda ninowmindis
iyo, kaTalikos-patriarqs gadawyvetilebebi eparqia.. amieridan gaerTianebuli eparqiebis
eparqia
saqarTvelos mTavarsadalTan, e.i. pavel cici- mmarTveli ierarqi stefane iwodeboda ase:
anovTan, SeTanxmebiT unda mieRo. `mitropoliti ninowmindisa da mTavarepis-
ruseTis saimperatoro karis miTiTebis koposi rusTavisa~.
Tanaxmad, pavel cicianovi Seudga qarTlsa pavel cicianovi uxeSad ereoda sapatri-
da kaxeTSi eparqiebis Semcirebas. dasawyisSi arqos finansur saqmeebSi. 1804 wlis 18 Teber-
mimdinareobda eparqiebis gaerTianeba. cici- vals generalma weriliT mimarTa kaTolikos-
anovma gadawyvita wilknis eparqia gaeuqmebi- patriarq anton II-s. werilSi aRniSnulia, rom
na, ufro zustad, wilknisa da samTavisis ep- sanTlis gayidvis Sedegad ruseTis eklesia
arqiebi gaeerTianebina. kaTolikos-patriarqi mniSvnelovan Semosavals iRebda. amieridan
anton II win aRudga ori eparqiis gaerTiane- qarTlisa da kaxeTis eparqiebSi sanTlis
300
vaxtang guruli
gayidviT miRebuli Tanxa unda moxmareboda tonis) uflebas, ar ekiTxebian, Tanaxmaa Tu ara
eklesiebs (taZrebs) da ara samRvdeloebas. igi, yma glexi gadavides sasuliero wodebaSi.
cicianovis gadawyvetileba, romelic, peter- cicianovis azriT, aseTi mdgomareoba qmnida
burgidan miRebuli direqtivis gamoZaxili imis safrTxes, rom saqarTvelos erTi nawili
iyo, SemTxveviTi ar yofila. XIX saukunis dam- iqceoda berul samyarod, xolo meore nawili
degisaTvis qarTlisa da kaxeTis eklesiebisa _ TeTri samRvdeloebisa. generali TeTri
da monastrebis umravlesoba dauyovnebliv da Savi samRvdeloebis gamravlebaSi xedavda
restavracias saWiroebda. saeklesio xazinas ara adamianebis eklesiis wiaRisaken sulier
saWiro saxsrebis gaReba ar surda. amitom swrafvas, aramed sasuliero wodebaSi gadas-
gadawyda, restavraciisaTvis aucilebeli vliT mxolod gadasaxadebisagan gaTavisu-
Tanxa TviT eklesiebs moeZiebinaT. Tu sanT- flebis miswrafebas. cicianovi TeTri da Savi
lis gayidvis Sedegad miRebuli Tanxa sam- samRvdeloebis gamravlebaSi sxva safrTxesac
Rvdeloebas ar moxmardeboda da restavraci- xedavda. generali yuradRebas amaxvilebda
isaTvis gadaideboda, xazinas garkveuli Se- imaze, rom eklesiebi da monastrebi ekonomi-
RavaTi miecemoda. samagierod, mniSvnelovnad urad cudad iyvnen uzrunvelyofilni, mate-
mcirdeboda samRvdeloebis Semosavali. ise- rialuri TvalsazrisiT arasaxarbielo mdgo-
dac mZime mdgomareobaSi myofi qarTveli sam- mareobaSi imyofeboda samRvdeloeba. aseT vi-
RvdeloebisaTvis es didi dartyma iyo. TarebaSi samRvdeloebis ricxvis zrda kidev
ruseTis saimperatoro kari qarTl-kax- ufro gaauaresebda mdgomareobas. cicianovs
eTis samefos gauqmebisa da rusuli mmarT- aseTi magaliTi mohyavda: erT-erT eklesias
velobis damyarebisTanave Seudga rogorc Zalze mcire Semosavali hqonda da amave dros
samoqalaqo, ise saeklesio uwyebaSi Semo- eklesiis StatSi 14 mRvdeli iricxebodao.
savlebis aRricxvas gadasaxadebis dawesebis pavel cicianovis damokidebuleba kaTo-
mizniT. kaTolikos-patriarqi anton II cdi- likos-patriarqisa da, saerTod, qarTveli
lobda saeklesio Semosavlebis dacvas. amiT samRvdeloebisadmi kargad GCans misi weri-
aRSfoTebuli saqarTvelos mTavarsardali lidan anton II-dmi, romelic 1804 wlis 25
pavel cicianovi 1804 wlis 23 marts umaRles martiT aris daTariRebuli. 1804 wlis 18
xelisuflebas moaxsenebda: saqarTveloSi marts anton II-s TxovniT miumarTavs cicia-
Camosvlis Semdeg kaTolikos-patriarqs sam- novisaTvis saeklesio galobis maswavleblis
jer gavugzavne formebi, romelTa mixed- arqimandrit gerasimes da misi ZmisaTvis xel-
viTac unda Caetarebina saeklesio qonebis fasis daniSvnis Taobaze. arqimandriti gera-
aRwera, magram saWiro cnobebis miRebas ver sime Tavis droze mefe erekle II-s gamouwvevia
mivaRwieo. cicianovma 1804 wlis 23 marts imereTidan da xelfassac mefe uxdida. cici-
imperatorisaTvis gagzavnil moxsenebas Tan anovma uari Tqva anton II-is Txovnis dakmayo-
daurTo imave ricxviT daTariRebuli weri- filebaze. generlis werilidan yuradRebas
lis asli, romelic man kaTolikos-patriar- imsaxurebs erTi adgili. xelfasis daniSvnaze
qs gauzavna. cicianovi anton II-s werda: rva uaris Tqmas cicianovi imiTac asabuTebda,
Tvis ganmavlobaSi ver mivaRwie saeklesio saeklesio galobis maswavleblis moRvaweobas
qonebis aRweras, Tumca aRwerisaTvis saWiro saTanado Sedegi ar mohyoliao. igi pirdapir
formebi gamogigzavneTo. Semdeg generali acxadebda: eklesiebSi galobis nacvlad Txebis
TvalTmaqcobda da kaTolikos-patriarqs ase kikini ismiso. iqve generali anton II-s rCevas
mimarTavda: saeklesio qonebis aRweris day- aZlevda: qarTuli saeklesio galoba rusuliT
ovnebis gamo ar mindoda Tavs dagtydomodaT SecvaleTo.. saeklesio msaxurebaSi aseTi bar-
SecvaleTo
imperatoris risxva, amitomac aqamde Tavs vi- barosuli Careva, iseve, rogorc RvTismsax-
kavebdi da imperatorisaTvis saqmis viTareba urebis rusul enaze warmarTva, saqarTvelo-
ar momixsenebiao. pavel cicianovi anton II-s Si ruseTis saeklesio politikis umTavres
sayvedurobda: mTavarepiskoposebi da episkop- mimarTulebas warmoadgenda. am politikis
osebi yovelgvari wesis da rigis dacvis gareSe gatareba saqarTveloSi cicianovma daiwyo.
axdenen mRvdlad xeldasxmas, xolo arqiman- pavel cicianovis 1804 wlis 23 martis
dritebi _ berad aRkvecas; yuradReba ar eqceva werilis miRebis Semdeg muxranSi myofma
mRvdlad xeldasxmulis an berad aRkvecilis kaTolikos-patriarqma 1804 wlis 6 aprils we-
asaks da wodebas; arad agdeben memamulis (meba- riliTve upasuxa generals. anton II cicianovs
301
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
302
vaxtang guruli
bidan wliurad 60 maneTis gamoyofas impera- wels dawyebuli ruseT-osmaleTis omi ruse-
tori daeTanxma. Tis gamarjvebiT dasruldeboda, dasavleT
saqarTvelos mTavarsardali cicianovi, saqarTvelos dapyrobas win veraferi aRudge-
bevri winaaRmdegobis miuxedavad, cdilobda boda.
bolomde mieyvana qarTlsa da kaxeTSi saekle- dasavleT saqarTvelo (imereTi, guria,
sio qonebis aRweris saqme. generali xSirad samegrelo, afxazeTi, svaneTi) lixTimereTisa
kaTolikos-patriarqis gverdis avliTac moq- da afxazTa kaTolikos-patriarqis iurisdiq-
medebda da pirdapir eparqiis mmarTvel ier- ciaSi Sedioda. 1795 wels gadaicvala lixTi-
arqebs avalebda aRweris GCatarebas. mereTisa da afxazeTis kaTolikos-patriarqi
1805 wlis 21 Tebervals bodbeli mit- maqsime (abaSiZe). imereTSi Seqmnili rTuli
ropoliti ioane cicianovs moaxsenebda: 1. vTarebis gamo saeklesio krebis mowveva da
nekresis eparqiis mflobelobaSia 80 komli kaTolikos-patriarqis arCeva ver moxerx-
glexi, romlebic emsaxurebian eklesias da da. imereTis mefe solomon II-m kaTolikos-
muSaoben eklesiis mamulSi; 2. 50 komli glexi patriarqis movaleobis Sesruleba quTaTel
nekresis eparqias uxdis yovel komlze wliu- mitropolit dosiTeozs (wereTels) daakisra.
rad naxevar sapalne Rvinos da 10 kod xor- kaTolikos-patriarq anton II-is
bals. garda amisa, 50 komli eklesias wliu- yovelmxriv SeviwroebasTan erTad ruse-
rad uxdis 60 vercxlis maneTs; 3. nekresis Tis saimperatoro kari misi mowinaaRmdege
eparqias organ aqvs venaxi, romelTagan erTi samRvdeloebis waxalisebis politikas at-
naklebad msxmoiarea. orive venaxi iZleva arebda. 1807 wlis 14 seqtembris brZanebiT,
60 sapalne Rvinos; 4. xorblis yanebi nekre- ruseTis imperatorma aleqsandr I-ma anton II-
sis eparqias ar gaaCnia. glexebi valdebuli is yvelaze cnobili mowinaaRmdege Tbileli
iyvnen, xorbali daeTesaT, magram uari Tqves, mitropoliti arseni briliantisjvriani Te-
ris gamoc eklesia xorbals yidulobs; 5. Tri bartyuliT daajildova.
savaWroebdan nekresis eparqia yovelwliurad anton II-is mimarT ruseTis saimperatoro
iRebs 40 maneTs; 6. saeklesio glexebisagan ga- karis arakeTilganwyobis damadasturebeli
dasaxadis (`drama~ da `saxuco~) saxiT nekre- iyo imperator aleqsandr I-is 1807 wlis 12
sis eparqia yovelwliurad iRebs 220 maneTs; oqtombris brZaneba. Tavis droze qarTl-kax-
7. sadilis Jamnobis dadgenili gadasaxadidan eTis mefem giorgi XII-m ioane naTlismcemlis
nekresis eparqias weliwadSi aqvs Semosavali monastris kuTvnili glexebi gadasaxadisagan
200 maneTis odenobiT. bodbeli mitropoliti gaaTavisufla. amasTan dakavSirebiT ale-
ioane cicianovs calke moaxsenebda xarWaSnis qsandr I-ma ivan gudoviCs Semdegi Sinaarsis
eparqiis Semosavlis Taobaze: 1. eparqiaSi 30 brZaneba gamougzavna: 1. qarTveli mefeebis
komli saeklesio glexia; 2. saeklesio glexe- sigelebi monastrebis kuTvnili glexebis ga-
bi eparqias, SeZlebisdagvarad, gadasaxads dasaxadisagan gaTavisuflebis Taobaze Zala-
uxdian xorbliT, RviniT ki vera; 3. eparqias dakargulad GCaiTvalos; 2. amieridan glexeb-
aqvs venaxi, romelic iZleva 12 sapalne Rvi- ma ioane naTlismcemlis monasters dadgenili
nos; 4. eparqiaSi Sedis TianeTi da fSavi, said- wesiT gadauxadon gadasaxadi.
anac gadasaxadebi mcire raodenobiT Semo- 2. mcxeTis sapatriarqos gauqmeba (1809-
dis. TianeTidan dramis gadasaxadi Seadgens 1811 ww.).
ww.). ruseTis saeklesio politika saqa-
weliwadSi 15 an 20 maneTs; 5. saZovriT sarge- rTveloSi rom mcxeTis uZvelesi sapatriarqo
blobisaTvis eparqia gadasaxadis saxiT iRebs taxtisa da samociqulo eklesiis avtokefali-
20 cxvars. xarWaSnis eparqiaze kidev ufro is mospobas isaxavda miznad, Tavidanve naTe-
Raribi iyo niqozis eparqia. li iyo. pirvel rigSi, amas cxadad grZnobda
1806 wels baqoSi RalatiT mokluli kaTolikos-patriarqi anton II. ruseTis saim-
saqarTvelos mTavarsardal pavel ciciano- peratoro kari jer SeniRbulad moqmedebda,
vis nacvlad mTavarsardlad dainiSna ivan 1809 wels ki saqarTvelos mTavarsardlad
gudoviCi (1806-1809). am periodisaTvis (1803- daniSnulma generalma aleqsandr tormasovma
1804 ww.) imereTis samefo, samegrelosa da (1809-1811) ukve Riad daiwyo moqmedeba.
guriis samTavroebi ukve ruseTis imperiis 1809 wlis 6 ivniss tormasovma moxseneba
qveSevrdomobaSi iyvnen Sesulni. mzaddeboda gaugzavna ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis
dasavleT saqarTvelos dapyroba. Tu 1806 ober-prokuror aleqsandr golicins.
golicins. gener-
303
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
304
vaxtang guruli
rTvelos mmarTvels acnobebda, rom Seqmnili ton II Zlieri sicxeebiT xsnida. tormasovi
viTarebis gamo man gadawyvita, peterburgSi uxerxul mdgomareobaSi Cavarda. 1810 wlis 12
gaegzavna ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis ivliss generali kaTolikos-patriarqs swer-
wevri arqiepiskoposi varlami da arqimandri- da: me ver gavbedavdi TqvenTvis merCia zafxu-
ti dosiTeozi
dosiTeozi,, romelTac eqnebodaT saWiro lis Zlier sicxeSi gamgzavreba, magram gasaT-
informacia da amave dros SeeZloT azri valiswinebelia is, rom Tqven GrdiloeTSi
gamoeTqvaT yvela sakiTxze. saqarTvelos miemgzavrebiTo. es imas niSnavda, rom gen-
mTavarsardalma tormasovma, rogorc Gans, erali mgzavrobis gadadebis mizezs seriozu-
anton II ruseTSi gamgzavrebaze sabolood lad ar miiCnevda. werilis bolos tormasovi
mainc ver daiTanxma da 1810 wlis 12 Teber- dasZeda: peterburgSi gamgzavrebis dro Tqven
vals uwmidesi sinodis ober-prokuror go- unda SearCioT, Cems rCevas ki Zaldatanebad
licins acnoba: kaTolikos-patriarqi anton II nu miiCnevTo. yovelive zemoT Tqmuls Tu
peterburgSi ver miemgzavreba, mis nacvlad, gaviTvaliswinebT, SeiZleba davaskvnaT: an-
anton II-is TanxmobiT, igzavnebian arqiepis- ton II-is peterburgSi gamgzavreba didi xniT
koposi varlami da arqimandriti dosiTeozi
dosiTeozi,, veRar gadaideboda. ruseTis saimperatoro
romelTac anton II-gan aqvT yvela rwmune- kari kaTolikos-patriarqs Zalas mxolod
ba, aseve saWiro masala, raTa molaparakeba imitom ar atanda, rom gamgzavrebis ramden-
awarmoon TbilisSi sasuliero dikasteriis ime TviT gadadeba xels ar uSlida ruseTis
daarsebis Taobazeo. koloniuri politikis realizebas.
male saqarTvelos mTavarsardalma mi- 1810 wlis 29 ivliss saqarTvelos mTa-
iRo ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis varsardali uwmidesi sinodis ober-proku-
ober-prokuroris golicinis werili, ro- ror aleqsandr golicins moaxsenebda: anton
melic 1810 wlis 25 TebervliT iyo daTari- II-is peterburgSi gamgzavrebis xarjebi (5.000
Rebuli. golicini tormasovs acnobebda, rom maneTi) ukve gamovyavio. amave dros, tor-
man imperator aleqsandr I-s moaxsena peter- masovi ober-prokurors sTxovda, gaego im-
burgSi kaTolikos-patriarq anton II-is gamg- peratoris azri imasTan dakavSirebiT, rom
zavrebis Semaferxebel garemoebaTa Sesaxeb. kaTolikos-patriarqis naTesavebis mier aRe-
imperators ubrZanebia: kaTolikos-patriar- buli valebi, razec pasuxismgebloba anton
qi anton II peterburgSi maSin gaemgzavros, II-s hqonda nakisri, SeiZleboda Tu ara, rom
rodesac gamojanmrTeldebao, xolo sasuli- saxelmwifo xazinidan dafaruliyo. moulod-
ero dikasteriis Seqmnis sakiTxis ganxilva nelad kaTolikos-patriarqis peterburgSi
droebiT SeCerdeso. es imis momaswavebeli gamgzavreba Seferxda. mizezi seriozuli iyo.
iyo, rom ruseTis saimperatoro kari prin- 1810 wlis 20 agvistos tormasovma saqarvel-
cipulad iTxovda anton II-is ruseTSi gamgza- os mmarTvel axverdovs SemaSfoTebeli ambavi
vrebas da yovelgvar ukandasaxev gzas uWrida auwya. saqarTvelos mTavarsardali werda:
kaTolikos-patriarqs. 1. levan batoniSvilma oseTidan Tavisi
male gairkva, rom ruseTis saimpera- kacebi gagzana aragvis xeobaSi, raTa ruseTSi
toro kari didxans aRar daaxanebda anton mimavali kaTolikos-patriarqi anton II gaita-
II-is peterburgSi gamgzavrebis gadadebas. con;
tormasovi ukve aSkarad agrZnobinebda kaTo- 2. Seqmnili viTarebidan gamomdinare,
likos-patriarqs, rom metis daxaneba aRar fiodor axvedovs ganuwyvetliv unda edevne-
SeiZleboda. 1810 wlis 8 ivniss anton II-m binaT Tvalyuri kaTolikos-patriarqis gare-
tormasovs acnoba: janmrTeloba peterburg- mocvisa da TviT anton II-Tvis;
Si gamgzavrebis saSualebas maZlevso. gener- 3. kaTolikos-patriarqis gamgzavreba
als maSinve gaucia Sesabamisi gankargulebani ramdenime xniT gadaidos, radgan aucilebe-
mgzavrobis momzadebasTan dakavSirebiT da lia misi Tanmxlebi (gamcilebeli) Zlieri
Tan anton II-is gadawyvetilebis Taobaze uc- razmis gamoyofa;
nobebia peterburgisaTvis. mogvianebiT anton 4. Tu kaTolikos-patriarqi moiTxovs
II-s gadawyvetileba Seucvlia da saqarTvelos gamgzavrebis daCqarebas, amiT is daadas-
mmarTvelis meSveobiT tormasovisaTvis Seu- turebs, rom moqmedebs levan batoniSvilTan
tyobinebia, peterburgSi agvistos bolos SeTanxmebiT;
gavemgzavrebio. gamgzavrebis gadadebas an- 5. kaTolikos-patriarqisaTvis unda ec-
305
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
306
vaxtang guruli
307
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
308
vaxtang guruli
309
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
310
vaxtang guruli
311
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
312
vaxtang guruli
da sabaJo politika.
politika. igi arafriT gansxvavde- peratorma pavel I-ma (1796-1801) 1801 wlis 10
boda im savaWro da ekonomikuri politiki- marts gamosca kanoni, romelic gamiznuli
sagan, romelsac metropoliebi tradici- iyo inglisis sazRvao vaWrobis SezRudvisaT-
ulad axorcielebdnen koloniebSi. qarTuli vis.. imperatorma aleqsandr I-ma (1801-1825)
vis
samefo-samTavroebis dapyrobis Semdeg ru- Secvala pavel I-is midgoma da liberaluri
seTma miznad daisaxa saqarTvelos bazrebis savaWro politikis gatareba daiwyo. impera-
dapyroba da adgilobrivi bunebrivi simdid- tori miiCnevda, rom unda ganviTarebuliyo
ris eqsplutacia. saqarTvelo unda qceuliyo `Tavisufali
Tavisufali da damoukidebeli vaWroba“. mar-
rusuli samrewvelo saqonlis gasaRebis baz- Talia, Semdeg manve SezRuda Tavisufali
rad, rasac aferxebda Semdegi mizezebi: vaWroba, magram, miuxedavad amisa, aleqsandr
1. saqarTvelos, rogorc evropasa da I vaWrobas mainc Tvlida ``SeZlebisa
SeZlebisa da sim-
azias Soris satranzito qveyanas, ruseTze didris umniSvnelovanes wyarod“. imperato-
adre icnobda evropis savaWro kapitali. es ris Tvalsazriss iziarebda ruseTis impe-
ukanaskneli gansakuTrebiT mas Semdeg gaaq- riis vaWrobis ministri nikolai rumiancevi
rumiancevi,,
tiurda, rac ruseTma samegrelos sanapiroze romelmac 1809 wels savaWro politika ase
(redut-kaleSi) 1804 wels fexi moikida, xolo gansazRvra: 1. ruseTSi ucxouri saqonlis
1806 wels baqo daipyro, ris Sedegadac Savsa Semotana (importi) unda SeizRudos mxolod
da kaspiis zRvebs Soris mTliani savaWro ma- imdenad, ramdenadac es aucilebelia Sinagani
gistrali amoqmedda. am gziT ruseTze ukeT vaWrobis ganviTarebisaTvis; 2. yovelmxriv
frangulma savaWro kapitalma isargebla, unda Seewyos xeli ruseTidan saqonlis gata-
raTa kavSiri daemyarebina iransa da indoeT- nasa (eqsportsa) da axali bazrebis aTvisebas;
Tan da gabatonebuli mdgomareoba moepove- 3. SesaZleblobis farglebSi mfarveloba da
bina mTel kavkasiaSi; daxmareba unda gaewios tranzitul vaWrobas.
2. saqarTveloSi didi moTxovnileba ar XIX saukunis damdegidan ruseTi mTeli
iyo rusul samrewvelo saqonelze da qveynis ZalebiT cdilobda saerTaSoriso vaWrobaSi
socialuri da ekonomikuri CamorCenilobis Cabmas da rusuli saqonlis ucxoeTSi gata-
gamo am moTxovnilebis swrafi zrdis niSnebic nas, rac sasurveli SedegiT ar mTavrdebo-
ar Canda; da. imavdroulad, ruseTi cdilobda xelSi
3. rusuli samrewvelo saqoneli Caegdo evropasa da azias Soris tranzituli
konkurencias ver uwevda evropidan, konkre- vaWroba.. am SemTxvevaSi didi mniSvneloba eni-
vaWroba
tulad, safrangeTidan Semotanil samrewve- Weboda Savi zRvidan kaspiis zRvamde savaWro
lo saqonels. ruseTis mrewvelobis ganviTa- magistralis efeqturad gamoyenebas. Savi zR-
rebis tempidan gamomdinare, cxadi iyo, rom vis navsadgurebSi saqoneli unda SemoetanaT
aseTi mdgomareoba sakmaod didixans iqneboda odesis, feodosiisa da taganrogis portebidan
portebidan..
SenarCunebuli; ruseTma saqarTveloSi dapyrobiTi politika
4. rusul samrewvelo saqonels saqarT- kargad Seufarda savaWro politikas. saqarT-
veloSi seriozul konkurencias uwevda os- velos dapyrobis pirveli xanebidanve savaWro
maleTidan da iranidan Semotanili saqoneli. politikis miznad saqarTveloSi ganlagebuli
iransa da osmaleTTan saqarTvelos tradici- jaris, samxedro da samoqalaqo biurokratiis
uli vaWroba akavSirebda da am tradiciis SeiaraRebiT, sursaTiTa da samrewvelo saqon-
darRveva ruseTs Zalian gauWirdeboda. liT momarageba iqca. 1802 wlis 2 ivniss saqa-
amrigad, Seiqmna TiTqosda kuriozuli rTvelos mmarTveli piotr kovalenski saqa-
mdgomareoba: saqarTvelo ruseTis mier iyo rTvelos mTavarsardal karl knorings moax-
dapyrobili, magram aq rusuli savaWro kapi- senebda, rom saWirod Tvlida akrZaluliyo
tali ver batonobda, poziciebs mTlianad ev- saqarTvelodan produqtis, nedleulisa da
ropuli da kerZod, franguli savaWro kapita- monetebis gatana. kerZod, ar unda gaetanaT:
li flobda. ufro metic, rusul samrewvelo 1. xorbali; 2. Sinauri cxovelebi (cxenebi, vi-
produqcias konkurencias uwevda osmaleTi- rebi, msxvilfexa rqosani pirutyvi, cxvrebi);
dan da iranidan Semotanili saqoneli. 3. cxvris matyli da Txis RinRli; 4. saqonlis
1. savaWro politika. XIX saukunis dam- nedli tyavi; 5. rkina da spilenZi (nebadar-
degidan ruseTis imperiis savaWro politi- Tuli unda yofiliyo mxlod spilenZis gata-
kaSi mniSvnelovani cvlilebebi moxda. im- na ruseTSi da rkinis Semotana ruseTidan); 6.
313
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
314
vaxtang guruli
Joebzec. Seqmnili mZime mdgomareobis Sesaxeb Sida sabaJoebis gauqmebis Sesaxeb, magram es
cicianovi ruseTis imperators moaxsenebda: mainc ver moxerxda. Sida sabaJoebis nawilo-
`amJamad arsebuli Sida baJebi mas Semdeg, briv SenarCunebas mxars uWerda saqarTvelos
rac daarsebulia sasazRvro sabaJoebi, baJis mTavarsardali ivan gudoviCic. generlis mo-
ormagi akrefiT, sazRvrebze da qalaqebSi, sazreba aisaxa 1808 wlis 13 ivlisis kanonSi.
metismetad amZimeben mosaxleobis begaras, saqarTvelos mTavarsardali Tavis pozicias
Tavisi SedegebiT saqarTveloSi yovelgvari imiT asabuTebda, rom Sida sabaJoebidan miRe-
warmoebis aCrdilsac ki spoben“. saqarTvelos buli Semosavlis gareSe gaZneldeboda kavka-
mTavarsardali daaskvnida: Sida sabaJoebis siis koloniuri administraciis Senaxva.
mospobis gareSe saqarTveloSi vaWroba ver Sida sabaJoebis gauqmeba drois moTxovna
ganviTardeboda da, rac mTavaria, ver ganvi- iyo da is adre Tu gvian gadawydeboda. 1803
Tardeboda ruseTis vaWroba aziis qveynebTan. wlis 13 ivlisis kanoniT Sida baJisagan gan-
miuxedavad cicianovis dasabuTebuli mosaz- Tavisuflda: 1. daRestnidan Semotanili le-
rebisa, ruseTis imperiis finansTa ministri kebis mier damzadebuli saqoneli (nabadi,
Sida sabaJoebis gauqmebis winaaRmdegi iyo. maudi, Sali, Tofi, dambaCa, Taflis sanTeli
ministri Tavis mosazrebas imiT asabuTebda, da gogirdi); 2. soflebidan qalaqebSi Semo-
rom xazina Sida sabaJoebidan miRebul Semo- tanili yovelgvari sursaT-sanovage da nawi-
savals dakargavda. erTaderTi, rasac cici- lobriv Rvinoc, rogorc saarsebo produqti;
anovma miaRwia is iyo, rom ruseTis imperato- 3. erevnidan da yarsidan Semotanili marili,
ris 1804 wlis 4 martis brZanebiT saqarTvelo- romlis naklebobasac saqarTvelos mosaxleo-
Si Sida sabaJoebis ijariT gacema aikrZala ba ganicdida; 4. ruseTidan TbilisSi Semot-
da sabaJoebi xazinis ganmgeblobaSi gadavida. anili da Tbilisidan saqarTvelos bazrebSi
1804-1805 wlebSi mimdinareobda sazRvre- gasuli rusuli nakeTobani. Sida baJiT kvla-
bze sabaJoebis mowyoba, magram samuSaoebi vindeburad ibegreboda: 1. Saqis, Sirvanisa da
1805 wlis bolosac ki ar iyo dasrulebuli. SuSis saxanoebidan Semotanili saqoneli; 2.
saqarTvelos mTavarsardal ivan gudoviCis kaxeTidan, qarTlidan, saqarTvelos muslim-
(1806-1809) dros sabaJo politika Seicvala. uri provinciebidan da ganjidan TbilisSi
1807 wlis 9 Tebervlis kanoniT SeCerda 1803 Semotanili yovelgvari saqoneli. 1808 wlis
wlis 26 oqtombris kanoni saqarTvelos saz- 13 ivliss aleqsandr I-ma xeli moawera meore
Rvrebze sabaJoebis daarsebis Sesaxeb da 1804 kanonsac, romlis ZaliTac qalaq gorsa da
wlis 4 martis brZanebuleba saqarTvelos mTeli qarTlis teritoriaze arsebuli Sida
Sida sabaJoebis ijariT gacemis akrZalvis sabaJoebi kvlav ijariT gaica kerZo pirebze.
Sesaxeb. 1807 wlis 30 seqtembers aleqsandr qarTl-kaxeTis mefeebis mier mcxeTis
I-ma gamosca brZaneba, romliTac ZalaSi Se- sakaTalikosos miniWebuli hqonda baJis akre-
vida 1804 wlis 4 martis brZaneba, mxolod im fis ufleba. 1810 wels ruseTis saxelmwifo
gagebiT, rom ruseTidan saqarTveloSi Semo- sabWom daadgina: `gauqmdes kaTalikosebis
tanili saqoneli ar dabegriliyo Sida baJiT. sasargeblod dadebuli baJis akrefa, ris
amrigad, saqarTveloSi Sida baJi moispo, ma- sanacvlodac saqarTvelos Semosavlebidan
gram moispo mxolod rusuli saqonlisaTvis. kaTalikosebs wliurad mieceT 2.665 maneTi.
qarTuli da ucxouri saqonelisaTvis kvlav saqarTveloSi Sida sabaJoebis mTlianad
Zveleburad unda exadaT baJi. amrigad, ru- gauqmeba XIX saukunis 20-iani wlebis damdegi-
seTis xelisufleba xelsayrel pirobebs uqmn- dan daiwyo. 1821 wlis agvistos kanoniT gau-
ida saqarTveloSi rusuli nawarmis Semotanas, qmda duSeTisa da ananuris sabaJoebSi Rvinosa
aferxebda qarTuli saqonlis gadatanas qvey- da Tevzeulze dawesebuli baJi, xolo 1822
nis erTi nawilidan meoreSi da, rac mTavaria, wels gauqmda baJi, romelsac rusul saqon-
ucxouri samrewvelo produqciis Semotanas elze ixdidnen duSeTis sabaJoze.
saqarTveloSi.. am politikis gamoxatulebas
saqarTveloSi 3. saSinao da sagareo vaWroba. saqarT-
warmoadgenda 1807 wlis 29 noembris kanoni, velos bazarze gabatonebisaTvis ruseTi jer
romelic saqarTveloSi ucxoeTidan kontra- kidev qveynis dapyrobamde emzadeboda. am
bandul saqonelze kontrolis gamkacrebas mimarTulebiT realuri nabijebi XIX saukunis
iTvaliswinebda. movlenebi ise viTardeboda, damdegidan gadaidga.
rom ZalaSi unda Sesuliyo 1803 wlis kanoni saSinao vaWroba
vaWroba.. ruseTis xelisufleba
315
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
iZulebuli iyo xelsayreli pirobebi Seeqmna basa da miwaTmoqmedebas eweodnen. 1804 wels
Sida vaWrobis ganviTarebisaTvis. es saqarT- qalaq mozdokSi 811 qarTveli da 1.411 somexi
veloSi poziciebis ganmtkicebisaTvis iyo cxovrobda, rac qalaqis mTeli mosaxleo-
aucilebeli. am TvalsazrisiT aucileblad bis 63%-s Seadgenda. mozdokSi qarTvelebi
iqna miCneuli Crdilo da samxreT kavkasiis saukeTeso xaratebad da oqromWedlebad iT-
savaWro urTierTobiT dakavSireba. 1800 wels vlebodnen, amzadebdnen spilenZis saukeTeso
kvlav amoqmedda `mozdok_Tbilisis
`mozdok_Tbilisis kordo- nakeTobebs. amrigad, saqarTvelos Crdilo
ni“.. am gzas didi samxedro-ekonomikuri mniS-
ni“ kavkasiasTan dakavSireba da savaWro urTier-
vneloba eniWeboda, ris gamoc mis dacvaze Tobis damyareba gaaZlierebda qarTvelTa
ruseTis xelisufleba zrunavda. mozdok- poziciebs Crdilo kavkasiaSi.
Tbilisis gzaze Semdegi monakveTebi arsebob- Sida vaWrobis ganviTareba aucilebeli
da: mozdoki _ mcire yabardo (25 versi), mcire iyo saqalaqo cxovrebis aRmavlobisaTvis.
yabardo _ mdinare kombule (25 versi), mdinare 1808 wels TbilisSi rusi moxeleebisa da samx-
kombule _ kavkavi (Zaugi) (30 versi), kavkavi _ edro garnizonis garda 18.000 mcxovrebi iyo
balTa (10 versi), balTa _ larsi (10 versi), lar- aRricxuli, 1820 wels _ daaxloebiT 24.000.
si _ dariali (10 versi), dariali _ stefanwmin- 1825 wels Tbilisis 33.000 mcxovrebidan 6.000
da (17 versi), setafanwminda _ kobi (15 versi), rusi moxele da samxedro iyo. Sida vaWrobis
kobi _ kaiSauri (16 versi), kaiSauri _ ananuri ganviTarebisa da Tbilisis bazris mTeli dat-
_ duSeTi (60 versi). es gza 1803 wels pavel virTviT amuSavebis gareSe kavkasiis kolon-
cicianovis wardgenili proeqtiT (,,aleqsan- iuri administraciis centri sursaTiTa da
dres gza“) unda SeekeTebinaT, gaemagrebinaT, sxva aucilebeli produqtiT momaragebis ga-
sayarauloebi da sadgurebi moewyoT, raTa reSe darCeboda.
samxdro Tu savaWro qaravnebisaTvis minim- sagareo vaWroba. XIX saukunis damdegs
aluri pirobebi mainc SeeqmnaT. 1803 wlis 26 Sedgenil oficialur mimoxilvaSi aRniSnu-
Tebervals cicianovi ruseTis imperators lia, rom Tbilisis vaWrobaSi mniSvnelovan
swerda: `am gzis iseT mdgomareobamde miyvana, rols asrulebdnen saqarTveloSi mcxovre-
rom jaris, artileriis da saWiro saWurvlis bi somxebi, gacilebiT mcires _qarTvelebi
saqarTveloSi miwodeba didi jafisa da saxa- da ucxoelebi. amasTanave, ucxoel vaWrebs
zino zaralis gareSe SeiZlebodes, dajdeba Tbilisel vaWarTa korporaciis mier akrZa-
aranakleb 200.000 maneTisa“. saqarTvelos luli hqondaT maT mier Semotanili saqon-
mTavarsardali iqve aRniSnavda, rom am gzaze lis calobiT an arSinobiT gayidva, unda
zemoT xsenebuli tvirTis gadatana xazinas gaeyidaT mxolod biTumad an TofobiT. Tu
yovelwliurad 50.000 maneTamde ujdeboda. ra saxis saqoneli Seadgenda sagareo vaWro-
imperatorma cicianovis wardgenili saqarT- bis sagans (importsa da eqsports) XIX sauku-
velos samxedro gzis aRdgenisa da SekeTebis nis pirvel wlebSi, ucnobia. cnobebi mxolod
proeqti daamtkica. samuSaoebze adgilobriv 1808 wlidan mogvepoveba. ufro zusti da mra-
mosaxleobas masobrivad iyenebdnen, Tumca valmxrivia 1812 wels Sedgenili dokumenti.
gzis aRdgenisa da SekeTebis proeqti bo- mis mixedviT, Tbilisel vaWrebs yovelwliu-
lomde ver ganxorcielda. arada, Crdilo ka- rad ruseTSi, moskovisa da makarevis bazro-
vkasiasTan savaWro urTierTobis ganviTareba bebze, 3.000 fuTamde abreSumis parki da didi
aucilebeli iyo, Tundac imitom, rom Crdi- raodenobiT narTi gahqondaT. Tbiliseli
lo kavkasiaSi bevri qarTveli cxovrobda. vaWrebi saqarTveloSi 1 fuT abreSums saSua-
1802 wlis monacemebiT qalaq yizlarSi 673 lod 90 vercxlis maneTad yidulobdnen, e.i.
qarTveli da 1.622 somexi iyo aRricxuli, rac mxolod abreSumiT vaWrobis wliuri brunva
mTeli qalaqis mosaxleobis 73%-s Seadgenda; udrida daaxloebiT 270.000 vercxlis maneTs.
1804 wels qalaq astraxanSi 7.343 qarTveli 1816 wels q. makarevSi xanZarma gaanadgura
da somexi cxovrobda, rac qalaqis mTeli didi savaWro qarvasla. ruseTis imperatoris
mosaxleobis 29%-s Seadgenda. yizlarSi qa- brZanebiT, 1817 wels bazroba gadatanili iqna
rTvelebi xelosnobas, xolo somxebi xelos- q. niJni novgorodSi da amieridan Tbiliseli
nobas da vaWrobas misdevdnen. astraxanSic qa- vaWrebic iq miemgzavrebodnen.
rTvelebi xelosnobas, xolo qalaqis maxlo- 1812 wels Sedgenili oficialuri mi-
bel soflebSi meabreSumeobas, mesaqonleo- moxilvis Tanaxmad, q. Tbiliss regularuli
316
vaxtang guruli
komerciuli kavSiri hqonda osmaleTis qa- dambaCebi, xanjlebi, xmlebi, nabadi, qurqi,
laqebTan: arzrumTan, baiazeTTan, axalcixesa Taflis sanTeli); baqodan (rkina, navTobi, Te-
da yarsTan. am qalaqebis meSveobiT Tbiliseli vzi, xizilala, saneleblebi, Saqari, limoni);
vaWrebi ukavSirdebodnen osmaleTis sxva qa- yarabaRidan, Sirvanidan, ganjidan (rkina da
laqebs, maT Soris, stambols
stambols.. iranis qalaqe- rkinis nakeTobani, abreSumis parki, abreSumis
bidan qarTveli vaWrebi Cadiodnen TavrizSi
TavrizSi,, narTi da qsovili, Sabi); nuxidan (mravalgavri
TeiranSi, ispahanSi.
ispahanSi. Tbiliseli vaWrebisTvis fardagi, maudi, abreSumis parki da narTi,
xelsayreli iyo im dros ruseTis mier ira- xizilala, damarilebuli Tevzi).
nisaTvis warTmeul qalaqebTan: yubasTan, gan- 1809 wlis monacemebiT, saqarTveloSi
jasTan, baqosTan, SirvanTan, nuxasTan, SuSas- aziis qveynebidan yovelwliurad Semohqon-
Tan _ komerciuli kavSirebi, aseve, jer kidev daT 800.000 vercxlis maneTis Rirebulebis
iranis SemadgenlobaSi arsebul qalaqebTan: saqoneli. am TanxaSi ar Sedis ruseTidan Se-
xoisTan, naxWevanTan, erevanTan _ vaWroba. mosuli produqciis Rirebuleba.
zusti cnobebi ar mogvepoveba osmaleTsa 1800-1810 wlebSi Tbilisel vaWrebs saqa-
da iranidan Semotanili saqonlis raodeno- rTvelodan aziis qveynebSi gahqondaT Semdegi
baze, radgan saqonlis didi nawili Tbilisis saxis saqoneli:
sabaJos gverdis avliT Semodioda. arsebuli iranSi:: ruseTis bazrobebze SeZenili
iranSi
dokumentebis mixedviT, 1800-1810 wlebSi fabrika-qarxnebsa da manufaqturebSi damza-
saqarTveloSi SemohqondaT: debuli maudi, CiTi, farCa, tyavi, xaverdi, be-
ruseTidan:: foladi, Tuji, rkina, kala,
ruseTidan wveuli, saRebavi, endro, qarTuli oqroqso-
dambaCebi, Tofebi, qaRaldi, bambis qsovili, vili da vercxlqsovili;
tilo, maudi, qurqi, bewveuli, gvarjila, Saqa- osmaleTSi:: qarTuli oqroqsovili da
osmaleTSi
ri, marili, Roris qoni, damarilebuli Tevzi, vercxlqsovili, cxenis mosarTavi mowy-
damuSavebuli tyavi, fexsacmeli, tansacmeli, obiloba, kameCis tyavi, Tafli, Tevzi, qoni,
WurWeli (SuSis, brolisa da faifuris), saa- xizilala, cxvris matyli, rusuli bewveuli.
fTiaqo mowyobiloba da wamlebi, saeklesio Tbilisidan saqoneli gahqondaT: daRes-
nivTebi, wignebi, saxelosno instrumentebi tanSi (spilenZi, wiTeli Rvino, bambis qsovi-
da sxv. odesis portis gavliT saqarTveloSi li, narma, CiTi, rusuli tilo); nuxaSi, baqosa,
Semodioda evropuli saqoneli. Sirvansa, yarabaRsa, Semaxiasa da ganjaSi (rusu-
indoeTidan:: foladi, xanjlisa da xmlis
indoeTidan li nawarmi, qarTuli wiTeli Rvino, spilenZi).
pirebi, Zvirfasi Tvlebi (margaliti, zurmux- 1812-1821 wlebSi saqarTveloSi mniS-
ti, lali, iagundi, almasi, firuzi), mraval- vnelovnad gaizarda saqonlis brunva. 1812
nairi ferisa da xarisxis Sali, narma, saRe- wels Semoitanes 250.682 maneTis saqoneli,
bavebi. gaitanes _ 17.938 maneTisa; 1813 wels Semoi-
iranidan:: Sali, farCa, oqroqsovili,
iranidan tanes 1. 390.114 maneTis, gaitanes _ 104.315
vercxlqsovili, abreSumis mandilebi da Tav- maneTisa; 1814 wels Semoitanes 1.185.864 ma-
sakravebi, atlasi, sabnisa da baliSis pirebi, neTis, gaitanes _ 100.524 maneTisa; 1815 wels
CiTi, tilo, Saqari, marili, CamiCi, wamlebi, Semoitanes 864.888 maneTis, gaitanes _ 93.928
saRebavi, nelsacxeblebi, fardagebi, TivTiki, maneTisa; 1816 wels Semoitanes 1.295.138 ma-
Zvirfasi qvebi, WurWeli. neTis, gaitanes _ 112.334 maneTisa; 1821 wels
osmaleTidan:: rkina, foladi, kala, sxa-
osmaleTidan Semoitanes 1.726. 744 maneTisa, gaitanes _
vadasxva xarisxisa da feris mandilebi da 182.023 maneTisa.
Tavsakravebi, oqroqsovili, vercxlqsovili, 4. SeRavaTiani tranziti da vaWroba (1821-
abreSumqsovili, sakmeveli, yava, Saqari, Cai, 1831 ww.). samegrelos samTavrosa da imereTis
yovelgvari sanelebeli, zeTisxili, vardis samefos qveSevrdomobaSi miRebis (1803-1804
zeTi, zeiTunis zeTi, selis zeTi, qarva, mar- ww.), baqos dapyrobis (1806 w.), 1813 wlis gu-
jani, gogridi, gvarjila, mravalgvari dana lisTanis zaviT iranis teritoriis mniS-
da makrateli, saxelosno instrumentebi, vnelovani nawilis (yarabaRis, ganjis, Saqis,
Tambaqo, limoni, brolisa da SuSis WurWeli, Sirvanis, derbentis, yubis, baqos, TaliSis
sarkeebi. saxanoebis) miRebis Semdeg ruseTs samxreT
TbilisSi didi raodenobis saqoneli kavkasiis satranzito magistralis srulad
Semodioda: yubidan da daRestnidan (Tofebi, gamoyenebis saSualeba mieca. samxreT kavkasi-
317
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
318
vaxtang guruli
319
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
320
vaxtang guruli
janmrTelia. kolonia isargeblebs aqauri rom Savi zRvis sanapiroze kazakTa dasaxleba
mdidari bunebiT da imave dros sazRvars ara marto sargeblobas ar moitanda, aramed
daudebs afxazTa mtaceblobas. mavnebelic iqneboda, radgan Crdilo kack-
kiTxva 3:
3: Tu miwebi ar aris sakmarisi, xom asieli kazakebi mtaceblobisaken yvelaze
ar SeiZleba dasaxlebisaTvis saWiro raode- ufro metad iyvnen midrekilni da maTi saqa-
nobis miwis miReba dadianisagan nebayoflo- rTveloSi gadmosaxleba cecxlze navTis
biTi daTmobis safuZvelze? dasxma iqneboda. saqarTvelos mTavarsardali
pasuxi:: miwebi da tye friad sakmarisia.
pasuxi ruseTis imperators sTxovda, rom Tergis ka-
kiTxva 4:: frTxili, moiarebiTi SekiTxve- zakebi iqve daetovebina da Tu kazakTa gad-
biT gagebul iqnas samegrelos warCinebuli mosaxleba saqarTveloSi mainc aucileblad
Tavadebis azri da ganwyobileba da Semowmdes, iqneboda miCneuli, maSin doneli kazakebi
xom ar gamoiwvevs es wamowyeba mosaxleobis gadmoesaxlebinaT.
SfoTsa da Zlier gacxarebas? 1811 wels feodosiis qalaqisTavi, msx-
pasuxi:: ara Tu ar ewinaaRmdegebian mas
pasuxi vili vaWari semion bronevski da xersonis
aqauri dedofali (igulisxmeba grigol da- samxedro gubernatori SuamdgomlobiT Se-
dianis meuRle nino, romelic mTavris gar- vidnen ruseTis imperiis samxedro, finansTa
dacvalebis Semdeg ganagebda samTavros _ v. da Sinagan saqmeTa ministrebis winaSe, raTa
g.) da pirveli Tavadebi, aramed isini xelm- Savi zRvis sanapiroze, mdinareebs yubansa da
wifis am ganzraxvaSi xedaven maTdami guli- rions Soris, moewyoT samxedro begaramox-
Tad siyvaruls. dil rus jariskacTa koloniebi.
koloniebi. es koloniebi
kiTxva 5:
5: mdinareebs rionsa da xobs Soris unda gadaqceuliyo rusi vaWrebis dasayrde-
mdebare samegrelos nawilSi wyaldidobisas nad anatolieli (osmalo) vaWrebis winaaRmdeg
mdinareebis kalapotidan gadasvliT Walebi brZolaSi, rac regionSi osmaleTis gavlenis
weliwadSi ramdenjerme ifareba wyliT, maSa- savsebiT mospobas Seuwyobda xels. Savi zR-
sadame, Waobdeba da haeric araa janmrTeli. vis sanapiroze rusuli koloniebis daarseba
es dabrkoleba metad mniSvnelovania da Tu imxanad Seqmnili araxelsayreli politikuri
is marTla arsebobs, xom ar aris SesaZle- viTarebis gamo ver ganxorcielda.
bloba kolonistebi dasaxldnen ufro zemoT, 1812 wels TbilisSi Sedga saqarTvelos
janmrTel adgilebSi? Tavisufali miwebis kolonizaciis proeqti.
pasuxi:: mdinareebs rionsa da xobs Soris
pasuxi proeqtis avtori moiTxovda, rom ruseTis
dasaxleba arsad ar SeiZleba. kolonia unda imperiaSi sajarod gamocxadebuliyo saqa-
moewyos xobsa da engurs Soris. aqauri miwebi rTvelos kolonizaciis pirobebi, raTa wae-
bevrad ukeTesia da mitovebulicaa afxazTa qezebinaT saqarTveloSi gadmosaxlebis
siaxlovis mizeziT. aq meTevzeobisaTvis ar msurvelni. Semdeg daisva sakiTxi iranidan
aris xelsayreli pirobebi, samagierod, Sei- 20.000 qristiani aisoris gadmosaxlebis Ses-
Zleba Tevzis uxvad daWera xobsa da rionSi axeb. 1814 wels saqarTvelos mTavarsardalma
da paliastomis tbaSi, romelic samegrelos nikolai rtiSCevma imperator aleqsandr I-s
ekuTvnis. warudgina `sruliad
`sruliad saqarTvelos general-
xsenebuli koloniis daarseba ar moxerx- uri ruka“ da saqarTvelos topografiuli da
da. sxva mizezTa Soris umTavresi iyo is, rom kameraluri aRweris masalebi. generali imper-
pavel cicianovi saqarTveloSi kazakebis gad- ators swerda, rom saqarTvelos teritoriis
mosaxlebas sastikad ewinaaRmdegeboda.
ewinaaRmdegeboda. 1805 nawili gaukacrielda mtrebis Semosevisa da
wels saqarTvelos mTavarsardali ruseTis Sinaomebis Sedegad. rtiSCevi miiCnevda, rom
imperators swerda: `samegrelo Tavis mflo- es miwebi SeiZleboda darigeboda im samxedro
belTa sisustis gamo da mezobelTa xSiri Se- da samoqalaqo pirebs, romelTac didi damsax-
mosevebis Sedegad Seviwrovebul mdgomareo- ureba miuZRodaT samSoblos winaSe. iqve saqa-
baSi imyofeba, ris gamoc aq adgili hqonda rTvelos mTavarsardali aRniSnavda: `ufro
zne-CveulebaTa garyvnas da tyveebiT vaWro- sasargeblo iqneboda, Tu am tial adgilebze
bac iqamde ganviTarda, rom ukve sircxvilad gamoviwvevdiT ucxoelebs, romlebic TavianT
aRar iTvleba da am saqmianobiT trabaxoben samSobloSi miwis naklebobas ganicdidnen da
kidec. tyveebiT vaWrobas aSkarad misdeven romlebic saqarTveloSi daaarsebdnen kol-
mTavris naTesavebic ki“. cicianovi werda, oniebs. es koloniebi aq Semoitandnen manu-
321
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
faqturul nawarms da yvelafers, rac sWird- Tis xazina ucxoel kolonistebs finansur
eba saojaxo meurneobas, vinaidan aqauri daxmarebas aRar uwevda. imaves imeorebda
miwebi metad nayofieria da mxolod imitom 1816 wlis kanonic. miuxedavad amisa, ruseTis
rCeba usargeblod, rom ar moipoveba mcodne xazinam odesaSi myof germanelebs 100.000 ma-
pirebi, rom miwa gaaumjobeson da gamoiyenon. neTi gamouyo. viurtembergergel germanelTa
kolonistebs SeeZlebaT magaliTi miscen aqa- pirveli jgufi, 31 ojaxi (181 suli), Tbiliss
ur mcxovreblebs, romelTac TavianT pirvel 1817 wlis seqtemberSi moadga. ruseTis xe-
movaleobad miaCniaT Zarcva-gleja da waarT- lisuflebam germaneli kolonistebisaTvis
van erTmaneTs yvelaferi, rac ki SeiZleba, miwebi Tbilisis guberniis Tbilisis maz-
xolo Sromaze da patiosnebaze sulac ar ris sofel sarTiWalis SemogarenSi gamoyo.
fiqroben“. TiToeul ojaxs unda miscemoda 60 desetina(1
saqarTvelos kolonizaciis gegmis Se- desetina=1,09 heqtars) miwa. kolonistebisaT-
muSaveba da misi praqtikuli ganxorcieleba vis sacxovrebeli saxlebis mSeneblobaze ale-
ufro daCqarda aleqsei ermolovis (1816- qsei ermolovis moadgilem generalma karl
1827) mTavarsardlobis dros. 1816 wels pe- stalma rusi jariskacebi daasaqma. sanam sar-
terburgSi gagzavnil moxsenebaSi ermolovi TiWalaSi kolonistebs saxlebs auSenebdnen,
aRniSnavda: saqarTveloSi miwaTmoqmedebis isini sofel martyofSi cxovrobdnen. 1817
ganviTarebas didi perspeqtiva aqvs, magram ad- wlidan saqarTveloSi Camosuli germaneli
gilobriv mkvidrT ar aqvT sakmao codna meur- kolonistebi Semdeg adgilebSi daasaxles:
neobis ukeT dayenebisaTvis. ermolovi qarT- 1. 1817 wels germaniidan Camosuli 31
velTaTvis magaliTis micemis mizniT aucile- ojaxi (181 suli) _ marienfeldSi
marienfeldSi,, mdinare
blad miiCnevda `saqarTveloSi dasaxlebul ivris marjvena napirze, sofel sarTiWalis
iqnas Sromismoyvare germanelebis kolonia, SemogarenSi, Tbilisidan 35 versis moSore-
romelTa keTili magaliTi meurneobidan biT. aq kolonistebis TiToeulma ojaxma 35
sargeblis miRebisa, aiZulebs adgilobriv desetina saxnavi, agreTve saZovrebi da tyeebi
mcxovrebT mihbaZon maT“. ermolovi impera- miiRo;
tors hpirdeboda, rom germanel kolonistebs 2. 1818 wels germaniidan Camosuli 31
miscemda saukeTeso miwebs, `romelTa didi ojaxi (148 suli) _ petersdorfSi
petersdorfSi,, marienfel-
raodenoba, samwuxarod, tialadaa mitovebu- dis koloniidan naxevari versis moSorebiT
li“. mTavarsardali imperators aseve aRuTq- (es ori kolonia SemdgomSi gaerTianda);
vamda, rom germanel kolonistebs sacxovre- 3. germanelTa 23 ojaxi (99 suli) _ ale-
beli saxlebis agebisas da meurneobis mowyo- qsanderdorfSi (Tbilisis guberniis Tbili-
bisas daaxmarda rus jariskacebs da saerTod, sis mazra, maSindeli didubis teritoria,
kolonistebs mzrunvelobas ar moaklebda. Tbilisidan 8 versis manZilze). kolonistebma
1821 wels gamoica ruseTis imperatoris aq 665 desetina miwa miiRes.;
brZaneba, romelic iranidan da osmaleTidan 4. germanelTa 49 ojaxi (200 suli) daas-
saqarTveloSi gadmosaxlebulT oTxi wliT axles kukiaze (Tbilisis gareubani);
aTavisuflebda begara-mosakreblisagan. sam- 5. germanelTa 65 ojaxi (307 suli) _
wliani SeRavaTi eZleodaT maT, vinc Tbilis- elizabetaSi,, samaCveTis saxazino miwebze;
elizabetaSi
Si dasaxldeboda. 6. germanelTa 102 ojaxi (350 suli) _
germaneli kolonistebi.
kolonistebi. 1816 wels ekaterinenfeldSi (borCalos distancia,
StutgardtSi (germania) gzad mimaval ru- Tbilisidan 60 veersis moSorebiT);
seTis imperator aleqsandr I-s germanelma 1818 wels, saqarTveloSi germaniidan
seqtantebma samxreT kavkasiaSi dasaxlebis Camosul kolonistTa Soris Semdegi special-
neba sTxoves. sanam gadmosaxlebis saqme sab- obis warmomadgenlebi iyvnen: sapnis mkeTe-
olood mogvardeboda, 1817 wels 7.000 ger- beli _ 1, mecxvare _ 2, meqoTne _ 3, kalaTis
maneli seqtanti regensburgis, venis, presbur- mqsoveli _ 1, mevenaxe _ 42, gvarjilis saRe-
gis da belgradis gavliT odesaSi Cavida. aq bavis mkeTebeli _ 1, mekasre _ 10, feiqari _
elodnen isini saqarTveloSi miwebis gamoyo- 30, nemsis mkeTebeli _ 2, meCeqme - 26, dabaRi _
fas. odesaSi germanelebs Savi Wiri SeeyaraT, 2, yasabi _ 9, ludis damamzadebeli _ 3, TerZi
romelmac TiTqmis maTi naxevari imsxverpla. - 26, kalatozi _ 16, xabazi _ 4, mWedeli _ 9,
1810 wels miRebuli kanonis Tanaxmad, ruse- zeinkali _ 2, meSuSe _ 1, mequde _ 1, maudis
322
vaxtang guruli
damamzadebeli _ 3, durgali _ 8, xuro _ 12, da maSin, rodesac Sav Wirs gadarCenili qarT-
meunagire _ 1, mewisqvile _ 3, miwis mzomeli veloba SimSilisagan ixoceboda.
_ 2, lursmnis damamzadebeli _ 1. mesaaTe - 1, 1832 wels, iseve, rogorc 1835 welsa
maswavlebeli _ 4, xelTaTmanis damamzadebeli da 1843 wels, germanel kolonistebSi didi
_ 2 , Tofis damamzadebeli _ 2. mkinZavi _ 1, mRelvareba iyo. seqtantebi palestinaSi ga-
xarati _ 1. windebis damamzadebeli _ 6, et- dasaxlebas moiTxovdnen. mRelvareba sab-
lis damamzadebeli _ 3, miwis muSa -258. olood 1844 wels Sewyda.
1842 wels saqarTveloSi kidev Camovida 1849 wels saqarTveloSi Catarda ger-
germanel kolonistTa 10 ojaxi, romelic maneli kolonistebis aRwera. aRweris Sede-
abasTumanSi daasaxles. am kolonias frain- gebi aseTi iyo:
dentali ewoda. abasTumanSi miwebis simcire 1. Tbilisis kolonia _ 61 ojaxi (298 suli,
iyo, ris gamoc 1848 wels 8 ojaxi gadasaxlda 129 mamrobiTi, 169 mdedrobiTi sqesisa);
marienfeldis maxloblad, erTi ojaxi ufro 2. aleqsandersdorfis kolonia - 35
adre Seemata ekaterinenfeldis kolonias, ojaxi (176 suli, 92 mamrobiTi, 84 mdedro-
xolo erTi ojaxi ruseTSi gadasaxlda. biTi sqesisa);
1818 wels, ruseTis mTavrobis mier 3. marienfeldis kolonia - 40 ojaxi (209
damtkicebuli debulebis mixedviT, germane- suli, 101 mamrobiTi, 108 mdedrobiTi sqesisa);
li kolonistebisaTvis yovel ojaxze unda 4. petersdorfis kolonia - 19 ojaxi (103
miecaT 35 desetina miwa, garda TbilisSi suli, 54 mamrobiTi, 49 mdedrobiTi sqesisa);
dasaxlebuli xelosnebisa, romelTac eZleo- 5. elizabetis kolonia - 109 ojaxi (685
daT 2 desetinamde miwa. sul saqarTveloSi suli, 332 mamrobiTi, 253 mdedrobiTi sqesisa);
Camosaxlebul germaneli kolonistebis 494 6. ekaterinenfeldis kolonia - 109 ojaxi
ojaxze saxnav-saTesi miwebidan gaica 15.817 (530 suli, 261 mamrobiTi, 269 mdedrobiTi
desetina, arasaxnav-saTesi miwebidan - 3.347 sqesisa);
desetina, e. i. sul germanelebma miiRes 19.164 7. elenendorfis kolonia - 125 ojaxi
desetina miwa. (664 suli, 311 mamrobiTi, 353 mdedrobiTi
amierkavkasiis koloniuri administra- sqesisa);
cia did imedebs amyarebda germanel kolo- 8. anenfeldis kolonia - 54 ojaxi (199
nistebze. 1817-1819 wlebSi gaTvaliswinebuli suli, 107 mamrobiTi, 92 mdedrobiTi sqesisa);
100.000 maneTis nacvlad germanelma kolo- 9. abasTumnis kolonia - 9 ojaxi (48 suli,
nistebma 1.000.000 maneTis daxmareba miiRes. 23 mamrobiTi, 25 mdedrobiTi sqesisa).
gadmosaxlebuli germanelebi seqtantebi sul 1849 wels saqarTveloSi germanel
iyvnen. isini qarTvelebTan urTierTobas kolonistTa 561 ojaxi (2.912 suli, 1.410
gaurbodnen da, xelisuflebis mxridan didi mamrobiTi sqesisa da 1.502 mdedrobiTi sqe-
finansuri daxmarebis miuxedavad, pirvel sisa) cxovrobda. germanel kolonistebs hyav-
wlebSi meurneoba ver gamarTes. 1826-1828 daT: cxeni - 1.305, xari _ 550, msxvilfexa da
wlebis ruseT-iranis omis dros aoxrebul wvrilfexa rqosani pirutyvi _ 3.146. kolo-
iqna germanuli koloniebi: elenendorfi, an- nistebs hqondaT: guTani _ 335, wisqvili _ 5,
enfeldi,, ekaterinenfeldi
enfeldi ekaterinenfeldi.. omiT isargebla samWedlo _ 18, aryis saxdeli qvabi _ 23, zeT-
axalcixis faSam da osmalebma koloniebis saxdeli _ 1, ludsaxdeli _ 3, aguris qarxana
Zarcva daiwyes. maT mokles 29 germaneli da _ 1, safeiqro dazga _ 1. aRweris mixedviT,
tyved aiyvanes 142. ruseTis xazinam elenen- kolonistebSi yvela profesiis warmomadgen-
dorfisa da ekaterinenfeldis koloniebs mi- lebi iyvnen: xuro - 14, mWedeli _ 19, TerZi
yenebuli zaralis asanazRaureblad gamouyo _ 16, meCeqme _ 15, mekasre _ 11, etlis mkeTe-
seriozuli Tanxa - 104.000 maneTi asigna- beli _ 14, qvis mTleli _ 11, durgali _ 11
ciebiT da 45.000 vercxlis maneTi. 1829 wels da sxv.
samxreT kavkasiaSi gavrcelebulma Savma Wirma rusuli koloniebi.
koloniebi. 1825 wels niJni
saqarTvelos ramdenime germanuli kolonia novgorodis guberniis memamule g. a. kaS-
didad daazarala. kavkasiis mTavarsardal kariovi kavkasiis mTavarsardal aleqsei er-
ivan paskeviCis Suamdgomlobis safuZvelze molovs swerda, rom mas surda `saqarTveloSi
ruseTis xelisuflebam kolonistebs didi gadmosaxleba Tavisi ymebiT, romelTagan mx-
finansuri daxmareba aRmouCina. da es xdebo- olod mamrobiTi sqesis 116 suli“ iyo. memam-
323
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
324
vaxtang guruli
moudgenlad didi sicxeebi icoda, rac mavne imperatorisaTvis, raTa kazakebis Camosaxle-
iyo janmrTelobisaTvis. werilSi aRniSnulia, ba droebiT SeeCerebina. kavkasiis mTavarsar-
rom qarTlisa da kaxeTis mosaxleoba saxnav- dalma peterburgs isic acnoba, rom kazakebi-
saTesad vargisi miwebis did naklebobas gan- saTvis 2.000.000 desetina miwis nacvlad, man
icdida. meti damajereblobisaTvis kavkasiis kaxeTsa da Wars Soris mxolod 70.000 deseti-
mTavarsardali imasac ixsenebda, rom 1818 na miwis gamoyofa moaxerxa. 70.000 desetina
wels saqarTveloSi 500 germaneli ojaxis mi- miwaze SeiZleboda 7.000 sulis dasaxleba, im
wiT uzrunvelyofa gaZnelda
gaZnelda.. miuxedavad gaangariSebiT, Tu erT sulze 10 desetina
paskeviCis aseTi argumentirebuli pasuxisa, miwa gaicemoda. 1830 wlis TebervalSi ruse-
peterburgidan Tbilisis samxedro guberna- Tis imperators gaugzavnes kaxeTsa da Wars
tors ubrZanes Seegrovebina cnobebi Surage- Soris arsebuli miwis farTobis ruka da Tan
lisa da bambakis provinciebSi mosaxleobis kazakebis Camosaxlebis ufleba iTxoves. Sed-
simWidrovis, saxnav-saTesi miwebisa da miwis genili iqna agreTve Camosaxlebul kazakidan
fasis Sesaxeb, aseve, imis Sesaxeb, Tu ramde- samxedro koloniebis mowyobis da am kol-
nad `umtkivneulod~iyo SesaZlebeli Surage- oniebis iaraRiTa da sabrZolo masaliT mo-
lisa da bambakis distanciebidan adgilobriv maragebis gegma. ivan paskeviCi Suamdgomlob-
mkvidrTa sadme sxvagan gadasaxleba, raTa da, rom kazakebi gaeTavisuflebinaT yovel-
mTeli es provinciebi gamoyofiliyo `kaza- gvari saxelmwifo begara-mosakreblisagan da
kTa mTliani koloniebis~ mosawyobad. Tbili- savsebiT epatiebinaT maTTvis is xarjebic,
sis samxedro gubernators cnobebi unda romelsac xazina maT gadmosaxlebasa da kol-
Seegrovebina saidumlod, `raTa naadrevad ar oniebis mowyobaze daxarjavda.
aemoZravebinaT adgilobrivi xalxi, romelic miuxedavad didi mcdelobisa, kazakTa
metadaa midrekili moWorili ambebisa da uku- samxedro koloniebis Seqmna ganzruxuli tem-
RmarTi msjelobisadmi, da raTa ar mieces sa- piTa da masStabiT ver ganxorcielda.
ganxorcielda. impera-
babi memamuleebs uzomod aswion miwis fasi~. tor nikolai I-is brZanebiT, samxreT kavkasiis
Tbilisis samxedro gubernatorma cno- sxvadasxva samxedro-strategiul punqtSi
bebis SegrovebisaTvis sami weli iTxova, moewyo samxedro koloniebi. saqarTvelos
radgan aucilebeli iyo peterburgidan topo- teritoriaze aseTi koloniebi moewyo: walka-
grafebisa da sxva specialistebis gamoTxova. Si,, manglisSi, kojorSi, axalcixis maxloblad.
Si
adgilobrivi moxeleebi mTlianad iranTan samxedro koloniebi umTavresad ruseTis
omiT iyvnen dakavebulni da omic rom ar yo- jarebis dislokaciis adgilTan axlos ewyo-
filiyo, mxolod maTi ZalebiT cnobebis Se- boda da samxedro uwyebas eqvemdebareboda.
groveba mainc gaWirdeboda. sami weli gavi- 1841 wels ruseTis xelisuflebam samxedro
da, magram Tbilisis samxedro gubernatorma dasaxlebebis Sesaqmnelad axali miwebi gamo-
davalebis mxolod mcire nawili Seasrula. yo. 1837-1859 wlebSi samxreT kavkasiaSi sul
ruseT-iranis 1826-1828 wlebis oms mohyva 10 samxedro kolonia moewyo. 1859 wels im-
ruseT-osmaleTis 1828-1829 wlebis omi da perator aleqsandr II-is (1855-1881) brZanebiT,
adgilobrivi rusi moxeleebi ukve meore samxedro koloniebis mosaxleoba saxelmwifo
omiT aRmoCndnen dakavebulni. ver moxerxda glexebis kategoriaSi gadairicxa.
peterburgidan topografebis gamogzavna. rusi seqtantebis Camosaxleba
Camosaxleba.. saqarT-
topografTa ori jgufi mxolod osmaleTTan velosa da saerTod, samxreT kavkasiis ru-
omis damTavrebis Semdeg Camovida Tbilis- suli kolonizacia mxolod samxedro kol-
Si, romelTac daiwyes walkis, axalqalaqis oniebis Seqmnas ar gulisxmobda. 1829 wels
da manglisis raionebis, aseve gogCis tbis damtkicebuli iqna saqarTveloSi raskol-
midamoebis Seswavla. 80.000 ukraineli kaza- nikTa koloniebisaTvis calke saeklesio wes-
kis Camosaxleba mainc ver moxerxda, radgan deba. raskolnikebi ruseTis marTlmadide-
iranTan da osmaleTTan omebis damTavrebis beli eklesiidan gamoyofil seqtas warmoad-
Semdeg, iranidan somxebis
somxebis,, xolo osmaleTi- gendnen. 1830 wels kanoniT nebadarTuli iqna,
dan somxebisa da berZnebis gadmosaxleba ruseTis Sida guberniebidan raskolnikebis
daiwyo da kazakebisaTvis gankuTvnili teri- samxreT kavkasiaSi Camosaxleba. maTi Camo-
toria maT daikaves. kavkasiis mTavarsardali saxleba xorcieldeboda rogorc sasamarT-
iZulebuli gaxda TxovniT miemarTa ruseTis los dadgenilebiT, ise raskolnikTa piradi
325
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
326
vaxtang guruli
327
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
mosaxleoba axlad dapyrobil axalcixis sa- itoriaze gadasvla Seeferxebina, magram sa-
faSosa da mis mosazRvre raionebSi, bambaksa survel Sedegs ver aRwevda. osmalebi miis-
da SuragelSi,
SuragelSi, gadmoesaxlebinaT. miuxedavad wrafodnen ruseTis jaris mier dakavebul
imisa, rom amave teritoriaze imperatoris arzrumis, yarsisa da baiazeTis safaSoebSi
brZanebiT kazakTa 20.000 ojaxi unda dae- aRekveTaT somexTa arqiepiskopos karapetis
saxlebinaT, paskeviCis winadadeba mowonebul saqmianoba. arqiepiskoposi karapeti rusebis
iqna. mxardaWeriT somxebs samxreT kavkasiaSi ga-
adrianopolis zavis(1829 w.) dadebis Sem- dasaxlebisaken mouwodebda. osmalo seraskir-
deg samcxe-saaTabagoSi somexTa da berZenTa ma stambolidan gamoiwvia somexTa episkoposi
gadmosaxlebis paralelurad saqarTvelos barTlome,, romelsac somxebSi osmaleTSi
barTlome
istoriuli teritoriidan osmaleTSi iwyes darCenis survili unda gaeRviZebina. episkop-
gadasaxleba islamis aRmsarebelma mesxebma. os barTlomes Tavisianebma ganucxades: `Sen
maT samSoblos datoveba ar surdaT, magram ki ara, TviT zecidan Camosulma qristem rom
jer kidev ruseT-osmaleTis omis dasrule- gviqadagos osmaleTSi dabruneba, Cven mis
bamde, konkretulad 1829 wels, ruseTis samx- rCevasac ki yurs ar davugdebT“.
edro selisuflebam samcxe-saaTabagos da- osmaleTidan saqarTveloSi somexTa gad-
kavebis Semdeg iq mcxovreb gamahmadianebul mosaxleba advili ar iyo. male Tavi iCina bev-
qarTvelebs umZimesi pirobebi Seuqmna. osm- rma gauTvaliswinebelma sirTulem. 1831 wels
aluri orientaciis momizezebiT islamis ruseTis imperiis finansTa ministrma gansa-
aRmsarebel mesxTa ramdenime aTeuli sofe- kuTrebul mindobilobaTa moxele, saxelm-
li rusebma jer pirwmindad gaZarcves, Sem- wifo mrCeveli adam valter fon kroneki saqa-
deg ki gadawves. es araadamianuri qmedeba rTveloSi moavlina. mas, gansakuTrebul min-
ar SeiZleba rusi samxedroebis TviTnebobiT dobilobaTa moxeles, imperatoris brZanebis
aixsnas. ruseTis xelisuflebas ar surda os- Tanaxmad, unda Seeswavla osmaleTidan gad-
maleTTan sasazRvro zolSi islamis aRmsare- mosaxlebul somexTa mdgomareoba. adam val-
beli qarTvelebis datoveba. adrianopolis ter fon kronekma naxevari weli imuSava da
zavis dadebidan 18 Tvis ganmavlobaSi samcxe- sayuradRebo moxsenebebi warudgina finansTa
saaTabagos teritoria datova da osmaleTSi saministros. ruseTis xelisuflebam 10 wlis
gadasaxlda daaxloebiT 70-75 aTasi islamis ganmavlobaSi uyuradRebod datova gansa-
aRmsarebeli qarTveli, ZiriTadad mesxebi. kuTrebul mindobilobaTa moxelis mosazre-
cxadia, am process xeli Seuwyo osmaleTis bani. 1841 wels misi daskvnebi aRar gaiTval-
mier warmoebulma agitaciamac. samcxe-saa- iswines, radgan 10 wlis ganmavlobaSi bevri
Tabagodan osmaleTSi qarTvelTa gadasaxle- ram ukve Secvlili iyo.
biT ruseTis xelisuflebam meore problemac 1829-1831 wlebSi osmaleTidan saqarT-
gadaWra: qarTvelTa nasoflarebi osmaleTi- velos teritoriaze Semosuli somxebi da ber-
dan gadmosaxlebul somxebsa da berZnebs ga- Znebi sxvadasxva raionSi daasaxles. magaliTi-
daecaT. saTvis gavecnoT walkis raionSi somexTa da
osmaleTidan somexTa pirveli jgufebi berZenTa Casaxlebis process. osmaleTidan
1829 wlis Semodgomaze daiZrnen, 1830 wlis walkisaken daZrul berZnebis pirvel jgufs
gazafxulidan maT gadmosaxlebulTa axali meTaurobda Tevdore zamenopulo.
zamenopulo. isini os-
qaravnebi mohyva. kavkasiis koloniurma ad- maleTidan 1829 wlis 8 seqtembers daiZrn-
ministraciam somexTa miRebisa da gansaxlebis en. walkisaken sul berZenTa 84 da somexTa
mizniT sagangebo komisia Seqmna. osmaleTidan 1 ojaxi gamoemarTa. berZenTa 84 ojaxidan 4
Semosuli somxebi sam jgufad gayves: 1. vaW- adre osmalo faSas sxvadasxva samsaxurSi imy-
rebi; 2. xelosnebi; 3. miwis muSebi (glexebi). ofeboda, 4 ojaxi sasuliero wodebisa iyo,
radgan saqarTveloSi kazakebis Semoyvana da 8 ojaxi _ vaWrebisa, 6 ojaxi _ xelosnebisa,
maTi sazRvrispira raionebSi Casaxleba ver 62 ojaxi _ miwaTmoqmedTa. gadmosaxlebulebi
moxerxda, imperatori nikoloz I umjobesad hasan-kalasa
hasan kalasa da yarsis gavliT giumrSi Cav-
miiCnevda somxebi yofili axalcixis safaSos idnen, saidanac karantinis gavlis Semdeg
teritoriaze daesaxlebinaT.
daesaxlebinaT. borCalos distanciaSi gadaiyvanes da sofel
osmaleTis mTavroba yovelnairad cdi- winwyaroSi daasaxles. sofelSi maT berZenTa
lobda somxebisa da berZnebis ruseTis ter- 100 ojaxi daxvdaT. mosaxleobis moulodneli
328
vaxtang guruli
zrdis gamo sofelSi arsebuli isedac mZime dasaxlebulTa didi umravlesoba (2.311 ojaxi-
sayofacxovrebo pirobebi kidev ufro gau- dan 2.258 ojaxi) arzrumeli (2.205 ojaxi) da bai-
aresda. 1830 wlis aprilSi sofel winwyaroSi burTeli (53 ojaxi) somxebi iyvnen. arzrumi se-
Casaxlebuli berZnebis nawili gaparataxe- raskiris rezidencias warmoadgenda da iq rusi
bul sofel beSTaSenSi gadavida. meore jgufi moxeleebis cnobiT 100.000 kaci cxovrobda
isev berZnebisagan Sedgeboda. jgufSi sul 34 (65.000 osmalo, 29.000 somexi, 2.000 ebraeli, 1.000
ojaxi (3 sasuliero wodebisa da 31 miwaTmoq- sparsi). arzrumel somexTa 90%-ze meti saqarT-
medi) iyo. berZnebi arzrumis safaSodan gad- veloSi gadmosaxlda.
gadmosaxlda. 1832 wels qalaq axal-
mosaxldnen. isini gzas 1829 wlis seqtemberSi cixis mosaxleobis erovnuli Semadgenloba
daadgnen, gamoiares hasan-kala, yarsi, giumri, aseT suraTs iZleoda: qarTveli _ 52 ojaxi
baSkiCeTi.. 1830 wlis 3 ivliss berZnebma walkis
baSkiCeTi (239 suli), somexi _ 359 ojaxi (1.495 suli),
karantini gaiares da Semdeg dasasaxlebeli ebraeli _ 117 ojaxi (689 suli), osmalo _ 12
adgilebis SesarCevad gaemarTnen. maT manamde ojaxi (62 suli), e.i sul qalaq axalcixeSi 540
miRebuli hqondaT TrialeTSi dasaxlebis ojaxi (2.475 suli) cxovrobda.
ufleba. berZnebi walkis cixis maxloblad arzrumidan gamosul somexTa didi ra-
mdebare sofel zemo axalSenSi dasaxldnen, odenoba dasaxlda awyurSi, axalqalaqsa da
sofels saxeli Seucvales da beSkev-qandigi xerTvisSi 1832 wlisaTvis aq Caasaxles 485
uwodes. mesame jgufi somxebisa da berZnebisa- ojaxi (306 ojaxi _ awyurSi, 98 ojaxi _ ax-
gan Sedgeboda. isini arzrumis safaSodan 1830 alqalaqSi, 81 ojaxi _ xerTvisSi).
wlis mais-ivnisSi daiZrnen da igive gza gamoi- yarsidan gamosul somexTa didi raode-
ares, rac meore jgufma. walkis karantinis noba dasaxlebul iqna Suragelis
Suragelis,, bambakisa
gavlis Semdeg, 1830 wlis ivlisSi, isini mrav- da lores distanciebSi da somexeTis (erevnis)
lad arsebul qarTul nasoflarebSi sasurve- olqSi. Suragelis distanciaSi dasaxlda so-
li adgilis SerCevas Seudgnen. mesame jgufSi mexTa _ 1.983 ojaxi (13.140 suli), bambakis dis-
500 berZeni da 476 somexi iyo. berZnebs Tan tanciaSi _ 453 ojaxi (2.799 suli), lores dis-
mohyvebodaT 19 mRvdeli, xolo somxebs _ 13. tanciaSi _ 15 ojaxi (144 suli), sul Suragelis,
meoTxe jgufi berZenTa 19 ojaxisagan Sedge- bambakisa da lores distanciebSi _ somexTa
boda. isini axalcixis raionis sofel koTe- 2.452 ojaxi (16.083 suli). samive provinciaSi
liaSi dasaxldnen, saidanac mele TrialeTSi, adgilobrivi mkvidrni mTeli mosaxleobis
walkis raionSi gadasaxldnen da sofel rexa- 37,5 %-s Seadgenda, gadmosaxlebuli somxebi
Si daides bina. _ 62,5 %-s.
sul 1829-1831 wlebSi walkis raionis 31 sul 1830-1831 wlebSi osmaleTidan
sofelSi berZenTa 642 da somexTa 477 ojaxi samxreT kavkasiaSi gadmosaxlebuli iqna so-
anu sul 1.119 ojaxi dasaxlda. berZnebs Tan mexTa 14.044 ojaxi (84.000 suli), aqedan 5.000
mohyva 26 mRvdeli, somxebs _ 13. berZenTa da ojaxi samcxe-javaxeTSi (axalcixe, axalqalaqi,
somexTa 1.119 ojaxidan 3.652 mamrobiTi da awyuri, xerTvisi), xolo 1.050 ojaxi bambakis,
3.390 mdedrobiTi sqesis warmomadgeneli iyo. Suragelisa da lores distanciebSi dasaxlda.
915 ojaxi miwaTmoqmedebas, 132 ojaxi ki xe- sainteresoa, rom ruseTis xelisufle-
losnobas misdevda. bam osmaleTidan gadmosaxlebul somexTa
1831 walkis raionSi dasaxlebul ber- didi nawili saqarTvelos istoriul teri-
Znebsa da somxebs iq daxvdaT 10-20 wlis win toriaze daasaxla, xolo gacilebiT naklebi
gadmosaxlebuli berZnebi da somxebisomxebi.. sab- _ somxeTis istoriul teritoriaze. somexTa
olood aseTi suraTi miviReT: walkis raionSi Camosaxlebis dasawyisisaTvis, oficialuri
cxovrobda berZnebis 629 ojaxi, somxebis _ 481, monacemebiT, somxeTis istoriul teritori-
qarTvelebis _ 55, osmalebis _ 28, e.i. sul 1.193 aze 25.151 qristiani somexi da 82.073 islamis
ojaxi (7.873 suli). maSindeli walkis raio- aRmsarebeli xalxi cxovrobda, anu somxebi
nis teritoria daaxloebiT 2.000 kvadratul mTeli mosaxleobis (107.224 suli) mxolod
verss udrida, anu erT kvadratul versze 4 23,4 %-s Seadgendnen, xolo muslimebi _76,6
kaci modioda. %-s. muslimi mosaxleobis didi nawili 1828-
osmaleTidan gadmosaxlebul somexTa 1830 wlebSi iranSi an osmaleTSi gadaasaxles,
da berZenTa didi nakadi axalcixisa da ax- magram 1828 wlamde somxebi sakuTar samSob-
alqalaqis raionebSi dasaxlda. am raionebSi loSi umciresobaSi iyvnen. 1832 wlisaTvis
329
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
330
vaxtang guruli
331
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
pavel I-is proeqtiT. pavel I-ma qarTl-kaxeTis iSnos, rom rusul oficialur dokumentebSi
samefos ruseTTan SeerTebis Sesaxeb mani- 1801 wlamde da 1801 wlis Semdegac `qarTl- `qarTl-
fests 1800 wlis 18 dekembers moawera xeli, e. kaxeTis samefos“
samefos“ nacvlad TiTqmis yovelTvis,
i. maSin, rodesac giorgi XII jer kidev cocx- iSviaTi gamonaklisis garda, ixmareba `saqarT-
`saqarT-
ali iyo. manifesti erTi Tvis Semdeg, 1801 velos samefo
samefo“,“, xolo `qarTl-kaxeTis
`qarTl-kaxeTis mefis“
wlis 18 ianvars, gamoqveynda. 1801 wlis 20 nacvlad _ `saqarTvelos
`saqarTvelos mefe“.
mefe“. 1801 wlis 12
ianvars pavel I kavkasiis xazis mTavarsardal seqtembers aleqsandr I-is mier qarTl-kaxeTis
general-leitenant karl knorings werda: `me samefos gauqmebis Semdeg daniSnul umaRles
minda, rom saqarTvelo (igulisxmeba qarTl- moxeles `saqarTvelos
`saqarTvelos mTavarsardali“
mTavarsardali“ ewode-
kaxeTi _ v. g.) gubernia iyos da amitom axlave boda, xolo 1802 wels TbilisSi daarsebul
dauqvemdebareT igi senats, xolo sasuliero rusuli mmarTvelobis centralur organos
nawilSi _ sinods“. pavel I-is survilis Tanax- _ saqarTvelos uzenaesi mTavroba~.
mTavroba~. es maSin,
mad, saqarTvelos gubernia or administraci- rodesac saqarTvelos mTavarsardlis da
ul erTeulad unda gayofiliyo: 1. qarTlis saqarTvelos uzenaesi mTavrobis iurisdiq-
provincia centriT qalaq TbilisSi; 2. kax- cia imereTis samefoze, samegrelos, guriisa
eTis provincia centriT qalaq TelavSi. saqa- da afxazeTisa samTavroebze ar vrceldeboda.
rTvelos guberniis mTavari qalaqi Tbilisi imereTs mefe ganagebda, samegrelos, guriisa
unda yofiliyo. saqarTvelos guberniis da afxazeTis samTavroebs _ mTavrebi, dadi-
umaRlesi xelisufali (mmarTveli) general- anebis, gurielebisa da ServaSiZeebis sagva-
gubernatori iqneboda, xolo provinciisa _ reulodan. dokumentebis Sinaarsidan Cans,
gubernatori.. general-gubernatoris rezi-
gubernatori rom rusebi saqarTveloSi mxolod qarTl-kax-
dencia TbilisSi ivaraudeboda, TbilisSive eTs gulisxmobdnen. ase iyo imereTis samefos
unda daarsebuliyo sagubernio sammarTvelo,
sammarTvelo, gauqmebamde (1810 w.) da karga xans imereTis
romelsac daeqvemdebarebodnen qarTlisa da samefos gauqmebis Semdegac. ase damkvidrda
kaxeTis provinciebis kancelariebi
kancelariebi.. qarTlis terminebi: `saqarTvelo
`saqarTvelo da imereTi“,
imereTi“, `saqarT-
`saqarT-
provinciis kancelaria TbilisSi unda yo- velo da samegrelo
samegrelo“, “, ``saqarTvelo
saqarTvelo da guria“,
guria“,
filiyo, kaxeTisa _ TelavSi. `saqarTvelo
saqarTvelo da afxazeTi“.
afxazeTi“.
qarTlisa da kaxeTis provinciaTa 1801 wlis 12 seqtembris dokumentebiT
kancelariis SemadgenlobaSi ori departamen- ruseTis umaRles moxeles qarTl-kaxeTSi
ti Sevidoda: 1. sasamarTlo departamenti;
departamenti; 2. saqarTvelos mTavarsardali ewodeboda. ara
kameraluri anu saxazino departamenti.
departamenti. qar- imdenad 1801-1806 wlebSi, xSirad momdevno
Tlisa da kaxeTis provinciebi diayofoda maz- periodSic rusul oficialur dokumentebSi
rebad,, mazraSi unda daarsebuliyo: 1. samaz-
rebad saqarTvelos mTavarsardali Canacvlebulia
ro sasamarTlo
sasamarTlo;; 2. saerobo policia.
policia. samazro xolme imave Sinaarsis mqone meore terminiT _
sasamarTlo da saerobo policia provinciis saqarTvelos mTavarmmarTveli (mTavarmarTe-
mTavarmarTe-
kancelarias daeqvemdebareboda. beli).
beli ). oficialurad saqarTvelos mTavarsar-
2. qarTl-kaxeTis samefos marTva-gamgeoba dals saqarTvelos mTavarmarTebeli mogvi-
1801 wlis 12 seqtembris manifestiT, aleqsan- anebiT ewoda. saqarTvelos mTavarsardlis
dr I-is 1801 wlis 12 seqtembris reskriptiT Semdeg rangiT meore moxele iyo saqarTvelos
saqarTvelos mTavarsardal karl knorrin- mmarTveli.. es ukanaskneli mTavarsardals
mmarTveli
gisadmi, aleqsandr I-is 1801 wlis 12 seqtembris eqvemdebareboda da samoqalaqo saqmeebSi mis
ganmartebiT karl knorringisadmi umaRlesi TanaSemwed (moadgiled) iTvleboda. saqarT-
brZanebis Sesrulebis Taobaze, aleqsandr I-is velos mTavarsardals eqvemdebareboda saqa-
1801 wlis 12 seqtembris brZanebiT saqarT- rTvelos uzenaesi mTavroba,
mTavroba, romlis Tavmj-
velos Sinagani mmarTvelobis mowyobis Ses- domaredac igi iTvleboda. saqarTvelos uzen-
axeb. pavel I-is gardacvalebis Semdeg ruseTis aesi mTavroba oTx eqspediciad iyofoda. es
saimperatoro karze qarTl-kaxeTis rusuli eqspediciebi iyo: 1. aRmasrulebeli
aRmasrulebeli;; 2. samoqa-
mmarTvelobis axali proeqti SemuSavda. igi laqo saqmeTa;
saqmeTa 3. sisxlis samarTlis saqmeTa;
saqmeTa; 4.
imperatoris mier xelmoweril oTx dokuments saxazino saqmeTa. oTxive eqpediciis ufrosebi
daemyara. aleqsandr I-ma ineba da qarTl-kax- da wevrebi Seadgendnen saqarTvelos uzenaesi
eTis samefos `saqarTvelos
`saqarTvelos guberniis“
guberniis“ nacv- mTavrobis saerTo sakrebulos.
sakrebulos. saqarTvelos
lad `saqarTvelo“
`saqarTvelo“ ewoda. saerTod, unda aRin- mTavarsardlis wardginebiT saerTo sakre-
332
vaxtang guruli
333
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
334
vaxtang guruli
335
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
aSi axali dawesebulebis daarsebas, mas Suamd- ruseTSi aRzrdili dimitri ServaSiZe.
ServaSiZe. 1822
gomlobiT unda miemarTa imereTis droebiTi wlis 16 oqtombers dimitri ServaSiZe garda-
mmarTvelobisaTvis. sakiTxi sabolood saqa- icvala. igi osmaluri orientaciis momxreeb-
rTvelos mTavarsardals unda gadaewyvita; ma mowamles. ruseTis imperatorma afxazeTis
10. sabWos zustad unda daecva ruseTis mTavrad dimitri ServaSiZis umcrosi Zma, 16
imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlis dros (1810 wlis mixeil ServaSiZe (1822-1864) daamtkica.
wels) mTavris, mamiaV gurielis, nakisri val- mixeil ServaSiZes TavgamodebiT ebrZodnen
debulebebi. osmaluri orientaciis momxre Tavadebi. ru-
guriis samTavros mmarTvelobis sabWom seTis imperatorma afxazeTSi ganlagebuli
iarseba samTavros gauqmebamde. samTavros ruseTis jaris meTaurs osmaluri orienta-
gauqmebis (1828 w.) Semdeg Seiqmna guriis olqi.
olqi ciis Tavadebisagan mixeil ServaSiZis dacva
3. samegrelos samTavros mmarTveloba.
mmarTveloba. da mTavris saqmianobaze mudmivi kontroli
samegrelos samTavros ruseTis imperiis daavala. meTauri Tavisi saqmianobis Sesaxeb
qveSevrdomobaSi Sesvlis Semdeg samTavros regularulad ugzavnida angariSs saqarT-
mmarTvelobaSi TiTqmis araferi Secvlila. velos mTavarsardals. XIX saukunis 30-ian
ufro zustad rom vTqvaT, samTavro im prin- wlebSi ruseTis jarebma TandaTan daikaves
cipebis mixedviT imarTeboda, romlebic ru- afxazeTis TiTqmis yvela strategiuli pun-
seTis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlis dros qti: bombora, biWvinTa, gagra da sxv. ase rom,
(1804 w.) ganisazRvra. samTavros gauqmebamdec rusebma mtkiced
1804 wlis 30 oqtombers moulodnelad moikides fexi afxazeTSi.
gardaicvala samegrelos mTavari grigol 5. svaneTis samTavros mmarTveloba. svane-
dadiani. taxtis memkvidred ruseTis im- Ti ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlis
peratorma daamtkica misi vaJi levanilevani,, ro- droisaTvis sam nawilad iyofoda: 1. Tavisuf-
melic mamis gardacvalebis dros 12 wlisa ali svaneTi
svaneTi;; 2. sadadiano svaneTi
svaneTi;; 3. sabatono
iyo. samegrelos samTavros marTva-gamgeobis anu sadadeSqeliano svaneTi.
mizniT daarsda sabWo
sabWo,, romlis Tavmjdomared Tavisufal svaneTs eWira mdinare en-
mTavris qvrivi da levanis deda nino iTvle- guris zemoweli. mas mTavari ar hyavda da
boda, xolo wevrebi iyvnen: Tavadi niko dadi- Tavisufali Temebis kavSirs warmoadgenda.
ani,, Wyondideli mitropoliti besarioni
ani besarioni,, sax- sadadiano svaneTs mdinare cxeniswylis saT-
lTuxucesi Tavadi giorgi Ciqovani
Ciqovani,, leCxumis aveebTan mdebare teritoria eWira. 1804 wels
mouravi beri gelovani.
gelovani. sabWos saqmianobas sadadiano svaneTi samegrelos Semadgenlo-
kontrols uwevda saqarTvelos mTavarsarda- baSi gadavida. sabatono anu sadadeSqeliano
li, Tumca samTavros Sinaur saqmeebSi rusebi svaneTi oTxi sazogadoebisagan Sedgeboda.
aqtiurad ar ereodnen. es sazogadoebebi iyo: Cubuxevi, eceri, beCo,
formalurad levan dadiani samegrelos leCyani.
leCyani
mTavari 1804-1840 wlebSi iyo. misi mTavro- sabatono svaneTs dadeSqelianebi
bis wlebSi samTavroSi rusuli mmarTveloba flobdnen. ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
ar SemouRiaT, miuxedavad imisa, rom samegre- Sesvlis win dadeSqelianebis sagvareulodan
loSi ruseTis jarebi idga. levan dadianis yvelaze Zlieri TaTaryan dadiSqeliani iyo.
TxovniT, ruseTis imperatorma samTavros TaTaryans mTavris taxts ecileboda cioy
taxtis memkvidred misi Svili, ruseTSi aR- dadiSqeliani..
dadiSqeliani svaneTis qveSevrdomobaSi
zrdili daviT dadiani (1840-1853) daamtkica. miRebis Semdeg 1833 wels ruseTis impera-
4. afxazeTis samTavros mmarTveloba. torma TaTaryan da cioy dadeSqelians Soris
1810 wels, rogorc zemoT aRvniSneT, giorgi mtyuan-marTali ar gaarCia da orive svane-
ServaSiZe ruseTis imperatorma afxazeTis Tis mTavrad daamtkica. sabatono svaneTi or
mTavrad daamtkica, imave wels ruseTis jarma nawilad gaiyo: TaTaryan dadiSqelians (naT-
qalaqi soxumi aiRo. giorgi ServaSiZe afxa- lobis saxeli mixeili) eceri da beCo ergo,
zeTis mTavari 1821 wlamde iyo. misi mTavro- xolo cioy dadiSqelians (naTlobis saxeli
bis wlebSi afxazeTi im principebis mixedviT nikolozi) _ Cubuxevi. ruseTis imperiis qve-
imarTeboda, romlebic qveSevrdomobis piro- SevrdomobaSi Sesvlis Semdeg svaneTSi Zveli
bebSi iyo Camoyalibebuli. 1821 wlidan afxa- tradiciuli mmarTveloba darCa, rusuli
zeTis mTavari gaxda giorgi ServaSiZis vaJi, mmarTveloba mogvianebiT iqna SemoRebuli.
336
vaxtang guruli
ruseTis imperiam 1802-1810 wlebSi qar- da iranSi ruseTis sagangebo elCad daniSna.
Tuli samefo-samTavroebi ise daipyro, rom daniSvnis droisaTvis generali 39 wlis iyo.
Crdilo kavkasiaSi fexi myarad mokidebuli 1819-1820 wlebSi calkeuli qarTuli korpusi
ar hqonda. uzarmazar sivrceze _ Savi zR- calkeul kavkasiis korpusad gardaiqmna da
vidan (mdinare yubanis SesarTavidan) kaspiis aleqsei ermolovi calkeuli kavkasiis korpu-
zRvamde (mdinare Tergis SesarTavamde) _ sis mTavarsardali (kavkasiis mTavarsardali)
mosaxle Crdilo kavkasiis islamis aRmsare- gaxda.
beli avtoqtoni xalxebis didi nawili ru- aleqsei ermolovs oTxi urTulesi
seTs jer kidev ar daepyro, xolo dapyrobil sakiTxi unda gadaeWra: 1. urTierTobis mogva-
xalxebSi (CerqezebSi, CeCnebSi da sxv.) mudmivi reba iranTan da mosalodneli omis SemTxveva-
ajanyebebi mimdinareobda. Crdilo kavkasiis Si samxreT kavkasiaSi ruseT-iranis sazRvris
dapyrobas xeli SeuSala iseTma movlenebma, gamagreba; 2. kavkasiaSi ganlagebuli ruse-
rogoric iyo: XIX saukunis damdegs evropa- Tis jarebis brZolisunarianobis amaRleba
Si napoleonis winaaRmdeg mimdinare omebSi da samxedro mmarTvelobis reorganizacia; 3.
(1805-1807 ww.) ruseTis monawileoba, ruseT- Crdilo kavkasiis dapyroba; 4. kavkasiaSi, da
iranis omi (1804-1813 ww.), ruseT-osmaleTis upirveles yovlisa saqarTveloSi, rusuli
omi (1806-1812 ww.), 1812 wlis samamulo omi da samoqalaqo mmarTvelobis mowesrigeba.
ruseTis armiis laSqroba evropaSi (1813-1814 1. aleqsei ermolovis Camosvla saqarT-
ww.). XIX saukunis 10-iani wlebis Sua xanebidan veloSi da misi pirveli RonisZiebani. 1816
ruseTi Crdilo kavkasiis dapyrobas Seudga. wlis 20 seqtembers aleqsei ermolovi kavka-
omebi 1864 wlamde gagrZelda da istoriaSi siis xazze, georgievskis cixe-simagreSi, Cavi-
kavkasiis didi omebis saxeliT Sevida. kavka- da, saidanac Tbilisisaken gamoemarTa. 10 oq-
siaSi ruseTis koloniuri politikis axali tombers igi ukve mcxeTaSi iyo. saqarTvelos
etapisa da kavkasiis didi omebis dasawyisi mTavarsardals surda, rom mcxeTidan Tbili-
dakavSirebulia gamoCenili rusi samxedro da sisaken mimavals Tavi aeridebina rusi samx-
saxelmwifo moRvawis general aleqsi ermo- edro da samoqalaqo moxeleebisa da Tbilisis
lovis (1777-1861) saxelTan. sazogadoebis mier dagegmili sazeimo Sexve-
drisaTvis. amitom iyo, rom igi mcxeTidan im
gzas ki ar daadga, romelic vereze gavliT
§1. aleqsei ermolovis moRvaweobis dasawisi ka- Sedioda qalaqSi, aramed mtkvris marcxena na-
vkasiaSi pirs gahyva, gaiara didube
didube,, kukia da CuRu-
reTis gziT Sevida TbilisSi. Tavis droze
1816 wlis aprilis bolos ruseTis im-
mcxeTidan Tbilisamde swored es gza gaiares
peratorma aleqsandr I-ma TavisTan ixmo 1812
general-maior ivan lazarevisa da general-
wlis samamulo omis gmiri, ruseTis imperiaSi
maior vasili guliakovis polkebma. ermolovs
Zalze popularuli generali aleqsei ermo-
megzurobas uwevda TbilisSi dabadebuli misi
lovi da mas saqarTvelos mTavarsardlad
adiutanti Stabs-kapitani vasili bebuTovi.
bebuTovi.
da iranSi ruseTis sagangebo elCad daniSvna
saqarTvelos mTavarsardlis qalaqSi Semos-
SesTavaza. imperators ermolovi ar uyvarda,
vla aravis gaugia, igi pirdapir saqarTvelos
rac am Sexvedris drosac ar daumalavs da
mTavarsardal nikolai rtiSCevis reziden-
masTan misul generals pirdapir uTxra:
ciisaken gaemarTa. ermolovi dauyonebliv
Tqveni daniSvna aleqsei arakCeevma (gamoCeni-
Seudga Tavisi movaleobis aRsrulebas. 1816
li samxedro da saxelmwifo moRvawe, imJamad
wlis 12 oqtombers man gamosca pirveli br-
imperatoris kancelariis ufrosi) da piotr
Zaneba calkeuli qarTuli korpusisadmi. ase
volkonskim (ruseTis jarebis mTavari Sta-
daiwyo `ermolovis epoqa~ kavkasiaSi.
bis ufrosi) mirCieso. 1816 wlis 29 ivniss,
Crdilo kavkasiasa (kavkasiis xazze) da
aleqsandr I-ma general-leitenanti aleqsei
samxreT kavkasiaSi (saqarTveloSi) ganlageb-
ermolovi calkeuli qarTuli korpusis mTa-
uli ruseTis jarebis mdgomareobis gacnobis
varsardlad ((saqarTvelos
saqarTvelos mTavarsardlad),
mTavarsardlad),
Semdeg aleqsei ermolovma daaskvna, rom jari
saqarTvelos, astraxanisa da kavkasiis guber-
metad arasaxarbielo mdgomareobaSi imyofe-
niebis samoqalaqo nawilis mTavarmmarTeblad
337
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
boda. saqarTvelos mTavarsardal pavel cici- si amocana Crdilo kavkasiis dapyroba iyo.
anovis (1802-1806) mier ganxorcielebuli dapy- Crdilo kavkasiaSi brZolebis dawyebamde ki
robebis Semdeg ruseTis samflobelo samxreT iran-ruseTis daZabuli urTierToba unda
kavkasiaSi mniSvnelovnad gaizarda, magram ci- mogvarebuliyo. winaaRmdeg SemTxvevaSi ru-
cianovis mkvlelobis Semdeg araferi gakeTe- seTs or frontze mouwevda omi. am urTule-
bula ruseT-iranis axali sazRvris dacvi- si amocanebis gadaWras ermolovi im samxedro
saTvis. iranTan omis SemTxvevaSi safrTxe da samoqalaqo moxeleebze dayrdnobiT ver
aramarto sazRvrispira raionebs, aramed SeZlebda, romlebic mas 1816 wels TbilisSi
Tbilissac emuqreboda. igive mdgomareoba daxvdnen. pirveli dReebidanve saqarTvelos
iyo Crdilo kavkasiaSic. kavkasiis xazze gan- axali mTavarsardali Rirseuli Tanamebr-
lagebuli ruseTis jarebi sruliad moumza- Zolebis Tavmoyras Seudga. man qaTuli ko-
debeli iyo omisaTvis, Crdilo kavkasiis mus- rpusis Stabis ufrosad polkovniki aleqsei
limi xalxebis erToblivi Tavdasxmis SemTx- aleqsandres Ze veliaminovi (veliaminov II) dan-
vevaSi rusebi mZime mdgomareobaSi aRmoCnde- iSna. daniSvnis droisaTvis igi 28 wlisa iyo,
bodnen. ruseTis saimperatoro kars, piradad magram ukve hqonda didi gamocdileba, monaw-
imperator aleqsandr I-s, sagareo saqmeTa sa- ileobda ruseT-osmaleTis 1806-1812 wlebisa
ministros, samxedro saministrosa da mTavar da 1812 wlis samamulo omebSi. didi saomari
Stabs ar gaaCndaT im samxedro-politikuri gamocdilebis mqone profesionali samxedro
RonisZiebebis erTiani koncefcia, romelic da amave dros mkacri da daundobeli aleq-
Crdilo da samxreT kavkasiaSi unda gatarebu- sei veliaminovi swored is pirovneba iyo,
liyo. pavel cicianovma seriozuli RonisZie- romelsac wesrigi unda Seetana gadagvarebul
bebi gaatara saqarTveloSi rusuli samxedro da korufciaSi Caflul saqarTvelos rusul
da samoqalaqo mmarTvelobis mowesrigebis samxedro mmarTvelobaSi. garda amisa, aleq-
mizniT, magram misi mkvlelobis Semdeg daw- sei veliaminovs sabrZolo mzadyofnaSi unda
yebuli reformebi SeCerda. erTiani koncef- moeyvana Crdilo kavkasiis xazze ganlagebuli
ciis ararsebobis gamo araTanmimdevrulad da ruseTis jarebi. am jarebis sabrZolo mzady-
dabneulad moqmedebdnen cicianovis Semdgomi ofna Zalze dabal doneze idga, risi erT-
saqarTvelos mTavarsardlebi: ivan gudovi- erTi mizezic kavkasiis xazis mTavarsardlis
Ci (1806-1809), aleqsandr tormasovi (1809- general-maior ivan delpocos susti mmarT-
1811), filip pauluCi (1811-1812) da nikolai veloba iyo. aleqsei ermolovs ivan delpo-
rtiSCevi (1812-1816). kavkasiaSi gasatarebeli cos gadayeneba surda, magram misi Semcvleli
samxedro-politikuri RonisZiebebis erTiani ver SearCia da droebiT Tavi Seikava. es ki
koncefciis SemuSavebas da am RonisZiebebis imas niSnavda, rom kavkasiis xazze ganlage-
cxovrebaSi gatarebas xeli SeuSala imave buli jarebis sabrZolo mzayofnaSi moyvana
movlenebma, ramac Seaferxa Crdilo kavkasi- aleqsei veliaminovs unda daewyo, romelsac
is dapyroba: XIX saukunis damdegs evropaSi male ermolovis Suamdgomlobis safuZvelze
safrangeTis winaaRmdeg mimdinare koaliciur general-maioris samxedro wodeba mieniWa.
omebSi (1805-1807 ww.) ruseTis monawileobam, aleqsei ermolovis TbilisSi Camosvlis
ruseT-iranis (1804-1813 ww.), ruseT-osmale- droisaTvis Tbilisis gubernatori da saqa-
Tis omebma (1806-1812 ww.), 1812 wlis samamulo rTvelos samoqalaqo nawilis mmarTveli pav-
omma, 1804 wlis ajanyebam aRmosavleT saqarT- el cicianovis TanamebrZoli general-maiori
velos mTianeTSi da 1812 wlis kaxeTis ajanye- karl stali iyo. samxreT kavkasiaSi ganla-
bam. ase rom, ermolovs TbilisSi Camosvlis gebuli ruseTis jarebs meTaurobda saxel-
pirvelive dRidanve mouxda im problemebis ganTqmuli generali piotr kotliarevski
kotliarevski,,
gadasaWrelad zrunva, romlebic TandaTan romelic mZime Wrilobebis miRebis Semdeg
grovdeboda saqarTveloSi rusuli mmarTv- sami wlis ganmavlobaSi praqtikulad Tavis
elobis damyarebis pirveli xanebidanve (1802 movaleobas veRar asrulebda. Seityo Tu
w.). ermolovs rom marto saqarTveloSi ru- ara ermolovis daniSnva, 1816 wlis oqtomb-
sul mmarTvelobaSi arsebuli seriozuli erSi kotrialevski Tanamdebobidan gadadga.
naklovanebebi hqonoda aRmosafxvreli, am mis nacvlad samxreT kavkasiaSi ganlagebuli
problemas SedarebiT advilad gadaWrida, jarebis meTaurad ermolovma general-maiori
magram saqarTvelos mTavarsardlis umTavre- aleqsandr kutuzovi daniSna.
338
vaxtang guruli
1816 wlis oqtombrisaTvis, aleqsei er- 2.760 rigiTi, 131 arasamwyobro momzadebis
molovis TbilisSi Camosvlis droisaTvis, samxedro mosamsaxure. calkeuli qarTuli
Crdilo da samxreT kavkasiaSi ganlagebuli korpusis kavaleria niJegorodis dragunTa
iyo ruseTis jarebis Semdegi nawilebi: gre- polkis, donis kazakTa 15 polkis, Crdilo
naderTa 2 polki
polki,, karabinerTa 1 polki, qveiTTa kavkasiel kazakTa 1 polkisa da astraxanel
8 polki, egerTa 4 polki. es polkebi gayofili kazakTa razmisagan Sedgeboda. niJegoro-
iyo or diviziad:
diviziad: me-19 da me-20 diviziebad da dis dragunTa polkSi, romelic kaxeTSi iyo
1 sarezervo brigadad.
brigadad. me-19 divizia ganlage- ganlagebuli, 7 eskadroni iyo, TiToeulSi
buli iyo Crdilo kavkasiaSi _ kavkasiis xazze, Statis mixedviT 126 umcrosi oficeri, 1.260
romlis SemadgenlobaSi Sedioda:
Sedioda: suzdalis rigiTi da 97 arasamwyobro momzadebis samx-
qveiTTa, vologdis qveiTTa, yazanis qveiTTa, edro mosamsaxure iricxeboda. donis kazakTa
egerTa me-15, egerTa me-16, egerTa me-19 polke- 15 polkisagan 9 samxreT kavkasiaSi, xolo 6
Crdilo kavkasiaSi iyo ganlagebuli. donis
kazakTa TiToeul polkSi 10 uriadniki da 500
rigiTi iricxeboda, xolo Crdilo kavkasiel
kazakTa polkSi _ 18 uriadniki da 482 rigiTi.
samxreT kavkasiaSi ganlagebul calkeul qa-
rTul korpusSi, garda zemoT CamoTvlili-
sa, Sedioda 6 saartirelio aseuli, kazakTa
1 saartilerio sakavalerio razmi, 3 sagar-
nizono polki, da 6 sagarnizono batalioni.
sul Crdilo da samxreT kavkasiaSi ganlage-
buli ruseTis jarebi 45.000 qveiTsa da 6.929
kavalerists iTvlida, romelTac SeiaraReba-
ze hqondaT sxvadasxva tipis 131 zarbazani. am
Zalebis ori mesamedi samxreT kavkasiaSi iyo
gadmosrolili.
aleqsei ermolovma Crdilo da samxreT
kavkasiaSi arsebul ruseTis jarebis ganla-
gebaSi zogierTi cvlileba Seitana: karabin-
erTa me-7 polki SuSidan qarTlSi gadmoiyva-
na, xolo SuSaSi egerTa me-9 polki gagzavna,
romelic manamde SuragelSi idga. Tbilisis
aleqsei ermolovi qveiTTa polks daubrunes batalioni, ro-
melic sazRvarze arsebul saguSagoebze
bi. me-20 divizia ganlagebuli iyo samxreT ka- idga da mTeli polki bambaksa da Suragel-
vkasiaSi, ZiriTadad saqarTveloSi. diviziis Si ganalages. calkeuli qarTuli korpusis
SemadgenlobaSi Sedioda: troickis qveiTTa, SemadgenlobaSi iTvleboda kaspiis sazRvao
yabardos qveiTTa, Tbilisis qveiTTa, belevskis batalioni da 3 sagarnizono polki
polki.. es polke-
qveiTTa, sevastopolis qveiTTa da egerTa 17-e bi iyo: astraxanis, vladikavkazisa da guriis
guriis..
polkebi.. sarezervo qveiT brigadaSi Sedioda:
polkebi guriis polki Savi zRvis sanapiroze wmin-
qarTvel grenaderTa, xersonis grenaderTa, da nikolozis (SekveTilis) simagreSi idga.
karabinerTa me-7 polkebi
polkebi.. egerTa me-17 polki yizlaris, mozdokis, baqos, derbentisa da len-
qarTlSi, sofel qveSSi, idga, xolo karabin- qoranis batalionebi (6.000 oficeri da ja-
erTa me-7 da qarTvel grenaderTa polkebi riskaci) mudmivad unda mdgariyvnen dislo-
kaxeTSi iyo ganlagebuli. xersonis grenader- kaciis adgilze, ris gamoc omis SemTxvevaSi
Ta polki gorSi idga, xolo karabinerTa me-7 maTi gamoyeneba SeuZlebeli iqneboda.
polki _ yarabaRSi (SuSaSi). 1815 wels Seicv- 1817 wlis 10 ianvars aleqsei ermolovi
ala polkebis dakompleqtebis wesi. axali aleqsandr voroncovs swerda: kavkasiaSi gan-
wesis Tanaxmad, qveiTTa polkSi 3 batalioni lagebul ruseTis jarebSi saSineli uwes-
unda yofiliyo. polkis saStato Semadgen- rigobaa, saukeTeso generlebi ukve cocxlebi
loba ase ganisazRvra: 240 umcrosi oficeri, aRar arian; saxelganTqmuli generali piotr
339
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
340
vaxtang guruli
rulebis dadeba samarcxvino iyo ruseTis im- rom samxedro Zala ar gamoeyenebina im Sem-
periisaTvis. aseTi politikuri kursi saqarT- TxvevaSic ki, Tu anwuxelebi aleqsandre ba-
velos mTavarsardalma aleqsandre batoniS- toniSvilis nebayoflobiT gadacemaze uars
vilis mimarTac gaatara. ityodnen. saqarTvelos mTavarsardals xun-
2. aleqsei ermolovis urTierToba ale- ZebTan urTierTobis daZabvis ar eSinoda, mas
qsandre batoniSvilTan. aleqsei ermolo- iranis pozicia afiqrebda. marTlac, Sahi xun-
vis TbilisSi Camosvlis droisaTvis, 1813 Zebs daemuqra da aleqsandre batoniSvilis
wels, xevsureTidan ltolvili aleqsandre iranSi gaSveba moiTxova. or cecxls Sua mox-
batoniSvili jer kidev Crdilo kavkasiaSi, vedrili anwuxelebi iZulebuli gaxdnen eqvsi
xunZaxSi, sofel anwuxSi
anwuxSi,, afarebda Tavs. ale- kaci iranSi mZevlad gaegzavnaT da 1817 wlis
qsandrem iranSi gadawyvita dabruneba da Sa- gazafxulze aleqsandre batoniSvilis iranSi
his karisagan amisaTvis aucilebeli Tanxac gaSvebis piroba daedoT. batoniSvilma iranSi
Tavisi warmomadgeneli Tavadi ivane ciciSvi-
li gagzavna. ciciSvils batoniSvilma erevnis
xanTan daabara, rom igi rusebis winaaRmdeg
brZolas arasdros Sewyvetda, Tanac acnoba,
rom 1817 wlis TebervalSi an ufro adre ere-
vanSi Cavidoda. ciciSvili da misi Tanmxlebi
pirebi iranis sazRvarze gadasvlisas rusebma
daakaves. mas aleqsandre batoniSvilis abas
mirzasadmi miwerili werili upoves. batoniS-
vili iranis taxtis memkvidres swerda, rom
mis iranSi gamgzavrebas didTovloba afer-
xebda. ermolovis gankargulebiT ciciSvili
da misi Tanmxlebi pirebi cixeSi Casves. er-
molovma xunZebTan (anwuxelebTan) mSvidobi-
an urTierTobaze uari Tqva da 1816 wlis 18
noembers muqariT aRsavse werili gaugzavna
maT. saqarTvelos mTavarsardali maTgan sami
kviris ganmavlobaSi aleqsandre batoniSvi-
lis gadacemas moiTxovda, winmaaRmdeg Sem-
TxvevaSi ermolovi anwuxelebs emuqreboda,
rom mosisxle mters, War-belaqnel lekebs,
ivan veliaminovi Seusevda da dedabudianad amoawyvetinebda
maT. anwuxelebis mxridan moTxovnis Seus-
miiRo. man Tavisi amalis didi nawili iran- ruleblobis SemTxvevaSi saqarTvelos mTa-
Si gauSva, gamgzavrebas apirebda TviTonac, varsardali ivane ciciSvilsa da mis Tanmxleb
magram moulodnelad anwuxelebma iranSi pirebs sikvdiliT dasjiT emuqreboda.
gamgzavrebis saSualeba ar misces da urCies anwuxelebisaTvis gagzavnilma muqaris
yizlarSi (rusuli simagre Crdilo kavkasiaSi) werilma Sedegi ar gamoiRo. aleqsei ermo-
wasuliyo. 1816 wlis oqtomberSi anwuxelebma lovs anwuxelebi pasuxad werdnen, rom maT
Svidkaciani delegacia gagzavnes kavkasiis xa- saqarTvelos mTavarsardalTan saqmis daWera
zis mTavarsardal general-maior ivan del- ar surdaT da cnobdnen mxolod erTaderT
pocosTan,, raTa ruseTis imperatorisadmi
pocosTan xelisufals _ kavkasiis xazis mTavarsardals
morCileba da erTguleba daedasturebinaT. general-maior ivan delpocos, romelsac xun-
es imas niSnavda, rom anwuxSi myofi aleqsan- Zebi `yizlaris generals~ uwodebdnen. aSkara
dre batoniSvili xunZebs SeiZleboda ruse- iyo, rom saqarTvelos mTavarsardlis muqaris
Tis xelisuflebisaTvis gadaecaT. generalma werilma xunZaxSi viTareba daZaba. xunZebTan
delpocom anwuxelebis werili didi sixaru- urTierTobis mogvareba delpocos meSveobiT
liT miiRo da 1816 wlis 25 oqtombers mad- ruseTis sagareo saqmeTa saministrom scada.
lierebiT aRsavse werilic gaugzavna maT. er- sul ufro cxadi xdeboda, rom xunZebi ru-
molovma politikuri mosazrebiT gadawyvita, seTis erTaderT warmomadgenlad ivan del-
341
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
342
vaxtang guruli
343
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
mehTi yulis, uboZa. male gairkva, rom mehTi imavdroulad ermolovi grZnobda, rom saxa-
yuli xanis ruseTisadmi loialurad gan- noebSi rusuli mmarTvelobis SemoReba did
wyobileba moCvenebiTi iyo. ruseTs gadaud- siZneleebTan iqneboda dakavSirebuli. xanebis
ga Saqis xani selimic
selimic.. male gudoviCma Saqis gadayeneba da saxanoebis gauqmeba imitomac
xanad xois xani jafar yuli daamtkica, saqa- iyo Zneli, rom xanebi iranis Sahis karTan
rTvelos mTavarsardalma nikolai rtiSCevma naTesaur kavSirSi imyofebodnen da aucile-
jafar yulis Semdeg Saqis xanis tituli mis blobis SemTxvevaSi am kavSirs gamoiyenebdnen.
Svils ismail xans uboZa. aleqsei ermolovis saxanoebSi rusuli mmarTvelobis SemoRebas
TbilisSi Camosvlis droisaTvis yarabaRisa Tavis sasargeblod gamoiyenebda ruseTTan
da Saqis saxanoebSi, iseve, rogorc gulisTan- omis momxre iranis Sahis memkvidre abas mirza
mirza..
is zaviT ruseTis SemadgenlobaSi gadasul oficialurad abas mirza ruseTTan mSvidobi-
sxva saxanoebSi, viTareba Zalze daZabuli ani urTierTobis SenarCunebas uWerda mxars,
iyo. ermolovma gadawyvita iranSi diploma- Tumca ermolovma icoda, rom igi saidumlo
tiuri misiiT gamgzavrebamde piradad Sexve- mimoweras awarmoebda yarabaRis, Sirvanis,
droda xanebs. saqarTvelos mTavarsardals Saqisa da sxva xanebTan da ruseTis winaaRmdeg
imavdroulad iranTan sazRvris monaxulebac amxedrebda maT. abas mirza cdilobda ruseTis
surda. TbilisSi Camosvlidan male ermolov- winaaRmdeg ganewyo War-belaqnis, Suragelis,
ma qarTuli korpusis ober-kvartirmaisteri borCalos, bambakis, yazaxis, SamSadilusa da
polkovniki ivanovi TaliSis saxanoSi, xolo daRestanis mosaxleoba. Tu irani gulisTanis
Stabs-kapitani nikolai muraviovi borCalos, zaviT ruseTisaTvis gadacemul teritoriaze
bambakis, Suragelis, SamSadilus da yazaxis mcxovreb mosaxleobas winaaRmdeg aajanyebda,
distanciebSi gagzavna. Tavad saqarTvelos ruseTs gulisTanis zavis pirobebis dacva
mTavarsardalma elizavetopolis olqSi gauZneldeboda.
(yofil ganjis saxanoSi), yarabaRisa da sxva 5. aleqsei ermolovis urTierToba iran-
saxanoebSi viTarebis Sesaswavla gadawyvita. Tan.. TeiranSi peterburgidan iranis elC abul
Tan
1816 wlis 19 noembers ermolovi Tbilisi- hasan xanis dabrunebis Semdeg iranis Sah feThi
dan elizavetopolSi gaemgzavra, saidanac alisaTvis cxadi gaxda, rom ruseTis imperato-
yarabaRis saxanoSi gadavida. am droisaTvis ri aleqsandr I iranisaTvis gulisTanis zaviT
yarabaRi gaveranebuli iyo, saxanoSi sul miRebuli teritoriis mTlianad an nawilo-
24.000 ojaxi cxovrobda. marTalia, yarabaRis briv ukan dabrunebas ar apirebda. aleqsandr
saxano gulisTanis zaviT ruseTs ekuTvnoda, I-is uarma garkveulwilad gaamyara ruseTTan
magram saqarTvelos mTavarsardlebi teri- omis momxre abas mirzas pozicia. Sahis kari
torias ver akontrolebdnen, rac irans sa- mainc itovebda mcire imeds, rom iranSi ruse-
Sualebas aZlevda gamudmebulad eZarcva Tis imperiis sruluflebiani elCis, aleqsei
yarabaRi. amas emateboda is, rom yarabaRis ermolovis, vizitis dros gulisTanis zavis
xani mehTi yuli susti mmarTveli aRmoCnda, pirobebis gadasinjvas miaRwevda. ruseTis
misi sasaxle qalaq SuSaSi da TviT SuSis cixe elCTan Sesaxvedrad sagangebod emzadeboda
nangrevebad iyo qceuli. yarabaRis saxanodan abas mirza. man Sahis nebarTvis gareSe jaris
ermolovi jer Sirvanis saxanoSi, xolo Sem- Sekreba gamoacxada da imedovnebda, mraval-
deg Saqis saxanoSi gadavida. yarabaRis saxanos ricxovani iranis jaris xilvis Semdeg ermo-
msgavsad Sirvanisa da Saqis saxanoebic gaver- lovi ufro damTmobi gaxdeboda. abas mirzam
anebuli iyo. yarabaRis, Sirvanisa da Saqis icoda, rom Sahis nebarTvis gareSe jaris
xanebTan Sexvedris Semdeg ermolovi darw- Sekreba ar SeiZleboda. Sahis winaSe Tavisi
munda, rom pavel cicianovis mkvlelobidan moqmedeba rom gaemarTlebina, iranis taxtis
(1806 w.) 1816 wlamde saxanoebSi saqarTvelos memkvidrem xmebi gaavrcela: ruseTis imperi-
mTavarsardlebis mier gatarebulma poli- is sruluflebiani elCi iranSi Cveulebrivi
tikam damRupeli Sedegebi gamoiRo. saqarT- amaliT ki ara, didi jariT (12.000 oficeri
velos mTavarsardali aseve darwmunda, rom da jariskaci) modiso. miuxedavad imisa, rom
Tu gulisTanis zaviT ruseTis Semadgenlo- es simarTles ar Seesabameboda, Sahis karze
baSi gadasul iranul saxanoebSi mehTi yulisa abas mirzas gadawyvetileba moiwones. ufro
da ismail xanisnairi mmarTvelebi darCebod- metic, abas mirzas jaris SekrebasTan erTad
nen, am saxanoebs ruseTi maleve dakargavda. ruseT-iranis sazRvris gamagrebazec unda
344
vaxtang guruli
ezruna, SeekeTebina Zveli da aego axali si- saxanos. iran-ruseTis sazRvarze, mTebSi, mx-
magreebi. Sahis karze sul ufro popularuli olod qveiTi jari da kavaleria Tu gaivlida,
xdeboda azri imis Sesaxeb, rom ruseTi omisa artileriis gadatana SeuZlebeli iyo. ami-
da urTierTobis gawyvetis muqariT unda ae- tomac iranma jarebs erevnis olqSi (erevnis
ZulebinaT daTanxmebuliyo gulisTanis zavis yofili saxanoSi _ v. g.) mouyara Tavi, raTa
pirobebis gadasinjvas. diplomatiuri misiiT saWiroebis SemTxvevaSi qveiTi jari da kavale-
iranSi gamgzavrebamde, 1817 wlis 9 ianvars, ria artileriasTan erTad advilad SeWril-
aleqsei ermolovi ruseTis imperators moax- iyo Suragelisa da bambakis distanciebSi.
senebda: iranSi ruseTTan omis momxre Zalebi amis gamo ermolovma gadawyvita saswrafod
sul ufro da ufro Zlierdeba; Seqmnil vi- aego cixe-simagre, romelic erevnis mxridan
TarebaSi inglisisaTvis Zneli ar iqneba, rom bambakis distanciasa da yarabaRis saxanos
irans ruseTTan omisaken ubiZgos; iranis Sahi daicavda. daucveli iyo TaliSis saxanoc,
feThi ali piradad Tavs ikavebs, magram in- romelSic muRanis stepis gavliT iranelebi
gliselebis gavleniT omisaTvis mainc emza- advilad SeiWrebodnen. TaliSis saxanos dac-
deba; ingliselebma da frangebma gawvrTnes vis mizniT ermolovi aucileblad miiCnevda
iranis armia (32.000 mebrZoli), Camoayalibes ramdenime cixe-simagris agebas. saqarTvelos
sakavalerio nawilebi. ermolovi daaskvnida, mTavarsardali darwmunda, rom iranTan omis
rom irani jars aZlierebs, da omisaTvis emza- SemTxvevaSi sazRvarze TavdacviTi brZolebis
debao. gamarTva metad saSiSi iqneboda. ruseTis jari
1816 wlis 20 dekembers TbilisSi dab- omis dasawyisSive Setevaze unda gadasuliyo.
runda polkovniki ivanovi, xolo 1817 wlis aleqsei ermolovs wilad xvda iranTan
7 ianvars_ Stabskapitani nikolai muraviovi, urTierTobaSi winamorbedebis (ivan gudovi-
romelTac saqarTvelos mTavarsardals moax- Cis, aleqsandr tormasovis, filip paulu-
senes iranis sazRvrispira saxanoebSi, aseve Cis, nikolai rtiSCevis) mier daSvebuli Sec-
Suragelis, borCalos, bambakis, yazaxis, Sam- domebis gamosworeba. es Secdomebi iranTan
Sadilus distanciebSi Seqmnili viTarebis omis SemTxvevaSi umZimes mdgomareobaSi ag-
Sesaxeb. moxsenebebis gacnobisa da sasazRvro debda ruseTs. miuxedavad amisa, ermolovma
raionebis piradad monaxulebis Semdeg aleq- ramdenjerme moaxsena imperator aleqsandr
sei ermolovi darwmunda, rom ruseT-iranis I-s, rom iranis mxridan omis muqaris SemTx-
sazRvarze viTareba sagangaSo iyo. ermolovi vevaSic ki ruseTi ar unda daTanxmebuliyo
ruseTis imperators sTxovda mieca miTiTeba, gulisTanis zavis pirobebis gadasinjvas.
Tu rogor moqceuliyo im SemTxvevaSi, Tu amasTan erTad, saqarTvelos mTavarsardali
irani gulisTanis zaviT miRebuli terito- imperators arwmunebda, ingliselebisa da
riis daTmobis moTxovnas gaimeorebda. imav- frangebis mxardaWeris miuxedavad, irani, ro-
droulad saqarTvelos mTavarsardali ale- gorc saxelmwifo, imdenad sustia, rom ruse-
qsandr I-s werda, rom ruseTma irans araTu TisaTvis seriozul saSiSroebas ar warmoad-
mniSvnelovani teritoria, aramed miwis erTi genso. erT-erT moxsenebaSi ermolovi impera-
naglejic ki ar unda dauTmoso. tors swerda: saxelmwifoebrivi wyoba iranSi
ruseT-iranis urTierTobas arTulebda imdenad mouwesrigebelia, rom yoveli Sahis
isic, rom gulisTanis zaviT sazRvari sru- sikvdilis Semdeg SinaaSliloba da Sinaomebi
lyofilad ar gaimijna. Suragelis distan- iwyebao. saqarTvelos mTavarsardali miiC-
ciaSi sazRvari swor da gaSlil sivrceze nevda, rom iranis jari raodenobiT, gawvrT-
gadioda da am monakveTze yvelaferi naTeli nilobiT da SeiaraRebiT ruseTisaTvis saSiSi
iyo. bambakis distanciaSi sazRvari maRal ar iyo. iranis Sesaxeb ermolovis mier impera-
mTebze da Semdeg mdinare araqsze gadioda. torisaTvis gagzavnili moxsenbebidan aSkara
aq sasazRvro xazi iranidan gamoyofda yaza- xdeba, rom iranSi sakmaod Zlieri da kargad
xisa da SamSadilus distanciebs, elizavet- organizebuli rusuli dazverva moqmedebda.
opolis okrugs (yofil ganjis saxanos _ v. g.) 6. alqsei ermolovis diplomatiuri misia
da yarabaRis saxanos nawils. Semdeg sazRvari iranSi. iranSi gamgzavrebamde, 1817 wlis ian-
miuyveboda mdinare araqss, gadioda muRa- varSi, aleqsei ermolovma TeiranSi miavlina
nis stepze, samkuTxedad SeWrili iyo iranis kolegiis mrCeveli semion mazaroviCi
mazaroviCi.. maz-
teritoriaze da iranidan gamoyofda TaliSis aroviCs iranis Sah feThi alisaTvis,
alisaTvis, taxtis
345
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
346
vaxtang guruli
vis aekrZala Semweoba aRmoeCina aleqsandre liaxvis saTavisaken daiZra. mziani, naTeli
batoniSvilisaTvis. abas mirzam saqarTvelos dRe iyo, jarma naxevari gzis gavlac ki ver
mTavarsardals ganucxada, batoniSvils iran- moaswro, rom uecrad mze Savma Rrubelma da-
Si gamgzavrebis nebarTva misma winamorbedma fara, amovarda qariSxali, wamovida Tovli da
nikolai rtiSCevma miscao. abas mirzam isic saSinlad acivda. iseTi sibnele Camowva, rom
dasZina, rom gulisTanis zaviT gaTval- jariskacebi erTmaneTs veRar xedavdnen. meg-
iswinebuli ar iyo im pirebis dakaveba da ga- zurebi, romlebic gzis moZebnas cdilobdnen,
dacema, romlebic ruseTidan iranSi an ira- did TovlSi gaigudnen. saeqspedicio korpuss
nidan ruseTSi gadavidodnen. yovelive amis gzis gagrZeleba aRar SeeZlo. mTel razms
Semdeg abas mirzam ermolovs ganucxada, rom daRupva eloda. generali giorgi erisTavi
aleqsandre batoniSvilis iranSi dabrunebam 1817 wlis 8 oqtombers daweril moxsenebaSi
ruseTsa da irans Soris mSvidoba ar unda aRniSnavda: win wasvla ar SeiZleboda, RmerTs
daarRvioso. ermolovi ukan ar ixevda, man mivende da ukan dabrunebis gadawyvetileba
abas mirzas ganucxada: aleqsandre batoniS- miviReo. ukan daxevis dros stiqiam Seiwira
vili ar SeiZleba CaiTvalos im pirovnebad, 86 qarTveli milicielisa da 42 rusi ofi-
romelsac ubralod ruseTidan iranSi gadas- crisa da jariskacis sicocxle. saeqspedi-
vla surs. batoniSvilma ruseTis teritori- cio korpusi sofel baginSi dabrunda. stiqia
aze danaSauli Caidina, mosaxleoba aajanya momdevno dReebSic grZeldeboda, ris gamoc
da didxans ebrZoda xelisuflebas (aleqsei daRupulebis povna SeuZlebeli gaxda. peter-
ermolovi gulisxmobda 1812 wlis kaxeTis burgSi Zalze SeSfoTdnen giorgi erisTavis
ajanyebas _ v.g.). saqarTvelos mTavarsardlis eqspediciis warumateblobis gamo. ermolovs
azriT, ruseTi iTxovda damnaSave ar daeSvaT ruseTis jarebis mTavari Stabis ufrosma
iranis teritoriaze. SeTanxmebas ver miaR- axsna-ganmarteba mosTxova, Tu ratom gagza-
wies. vna samxedro eqspedicia osebis winaaRmdeg
8. aleqsei ermolovis dabruneba TbilisSi peterburgTan SeTanxmebis gareSe. ermolovis
da giorgi erisTavis samxedro eqspedicia os- pasuxi Semonaxuli ar aris, magram arsebobs
ebis winaaRmdeg. aleqsei ermolovis diploma- saqarTvelos mTavarsardlis rezolucia
tiuri misia iranSi eqvsi Tve gagrZelda. am mTavari Stabis ufrosis werilze: `waredgi-
periodSi mTel samxreT kavkasiaSi mSvidoba nos Tavad erisTavis moxseneba da ecnobos,
sufevda. mxolod War-belaqnidan kaxeTSi rom yovel eqspediciaze nebarTvis Txovna
SemoWrilma lekebma daarRvies igi. qarTlis SeuZlebelia, radgan droulad ar xdeba ne-
soflebis Zarcvas agrZelebdnen osebi. isini barTvis miReba“.
imdenad gaTavxednen, rom general-maiorma aleqsei ermolovis iranidan TbilisSi
aleqsandr kutuzovma maTi dasja aucile- dabrunebis Semdeg male gardaicvala gen-
blad miiCnia. osebis winaaRmdeg sabrZolve- eral-maiori aleqsandr kutuzovi. saqarT-
lad Sedga saeqspedicio razmi _xersonis velos mTavarsardalma ruseTidan saswrafod
grenaderTa polki erTi msubuqi zarbazniTa gamoiZaxa da kutuzovis nacvlad daniSna
da qarTlis saxalxo laSqari (milicia) 1.000 general-leitenanti ivan aleqsandres Ze ve-
mebrZolis SemadgenlobiT. saeqspedicio raz- liaminovi (veliaminov I)I),, qarTuli korpusis
mis meTaurad dainiSna grenaderTa sarezer- Stabis ufrosis, aleqsei veliaminovis, ufro-
vo brigadis meTauri general-maiori
general maiori giorgi si Zma. ivan veliaminovs mouwia saqarTvelos
estates Ze erisTavi. eqspediciis gagzavnis mTavarsardlis movaleobis Sesruleba ale-
drod SeirCa 1817 wlis seqtemberi. am drois- qsei ermolovis Crdilo kavkasiaSi laSqro-
aTvis tyeSi foTolcvena ukve dawyebuli iyo, bis dros. 1818 wlis 4 ianvars ermolovis
rac osTa razmebs SeumCevnlad gadaadgile- wardginebis safuZvelze general-leitenanti
bisa da damalvas gaurTulebda. 1817 wlis ivan veliaminovi me-20 diviziis meTaurad da
26 seqtembers samxedro eqspedicia general saqarTvelos samoqalaqo nawilis mmarTvelad
giorgi erisTavis meTaurobiT sofel lo- dainiSna. 1818 wlidan 9 wlis ganmavlobaSi,
misxevidan gavida, 30 seqtembers Jamuris xeo- e.w. `ermolovis epoqaSi“ ivan veliaminovi
baSi Sevida da sofel baginSi dabanakda. aqe- (veliaminov I) iyo aleqsei ermolovis up-
dan iwyeboda didi liaxvis saTavisaken mima- irvelesi Tanamoazre da TanamebrZoli, igi
vali gza. 2 oqtombers saeqspedicio korpusi umniSvnelovanes rols asrulebda Crdilo
347
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
348
vaxtang guruli
imitom ar mivage, rom igi ukve aRar arsebobs, Tis sagareo saqmeTa ministri karl nesel-
radgan mZarcvelebis Semosevisas uyuradRe- rode ermolovis moxsenebis Semdeg Sesabamisi
boba gamoiCina, me minda igi gavafrTxilo, rom gadawyvetilebis miRebaze fiqrobda, saqarT-
odesme mZarcvelebma TviTon ar moitacono. veloSi momxdarma erTma ambavma neselrode
mdinare sunjaze aleqsei ermolovis ga- aiZula raime gadawyvetileba dauyonebliv
moCenam aleqsandre batoniSvili aiZula an mieRo. 1819 wlis 9 aprils aWaridan ahmed
Waris gziT iranSi gadasuliyo, an yazax-Sam- bei sakmaod didi laSqriT guriis samTavros
Sadilus gavliT osmaleTisaTvis Seefarebi- teritoriaze SeiWra, gadawva sofeli askana
na Tavi. ermolovma yvela Rone ixmara, raTa da tyved aiyvana uamravi adamiani. guriis
batoniSvils an iransa da an osmaleTSi ar laSqari ahmed begs daewia, daamarcxa, tyveebi
gaeRwia. miuxedavad amisa, 1818 wlis ivlisSi da naZarcvi daatovebina. brZolaSi daiRupa
daRestnidan wamosuli aleqsandre batoniS- aWaris aRa da kidev misi Tanmxlebi 33 mebrZo-
vili mcxeTis maxloblad 12 qarTvelis Tan- li, ahmed begis biZaSvili da kidev ori osmalo
mxlebiT mdinare mtkvris marjvena napirze moxele tyved Caigdes, tyved Cavarda aseve 79
gadavida. man gverdi auara sazRvarTan gan- aWareli. neselrodes davalebiT, stambolSi
lagebul donel kazakTa yvela saguSagos, zo- ruseTis elCma saprotesto nota gadasca os-
gierT saguSagoze SeCerda kidec da kazakebs maleTis sagareo saqmeTa saministros, rasac
gamoelaparaka. saguSagoze mdgom kazakebs az- araviTari Sedegi ar mohyolia. neselrode
rad ar mosvliaT, rom devnil batoniSvils ermolovs swerda, rom ruseTis imperiis
esaubrebodnen. am droisaTvis ruseT-osma- teritoriaze osmalTa razmebis SeWris aRkve-
leTis sazRvarze arsebul kordonze mdgar Tis moTxovnas osmaleTis sagareo saqmeTa
donis kazakTa polks atamani tabunSCikovi saministrom ase upasuxa: `dagvibruneT zR-
meTaurobda. kazakebi imdenad uyuradRebod vispireTi (igulisxmeboda guriis samTavros
iqceodnen, rom aleqsandre batoniSvilma da teritoria _ v.g.), ris Semdegac yovelgvari
misma amalam dRisiT mSvidad gaiara polkis Tavdasxma Sewydeba“.neselrode ermolovs
Stabis Senobasa da tabunSCikovis saxls So- imasac acnobebda, rom imperatori SeuZle-
ris. 1818 wlis 26 agvistos batoniSvilma aseve blad miiCnevda momavalSic gulgrilad ec-
mSvidobianad gaiara sazRvarze arsebuli os- qiraT imisaTvis, Tu rogor iZarcveboda ru-
maleTis jaris saguSagoebi da axalcixis sa- seTis teritoria osmaleTis samflobeloebi-
faSos teritoriaze xerTvisis cixes Seafara dan Semosuli razmebis mier. aleqsandr I-is
Tavi. sasazRvro kordonze mdgarma kazakTa gamonaTqvami ermolovma imis dasturad CaT-
polkis meTaurma atamanma tabunSCikovma mx- vala, rom mas sazRvris damrRvevTa mimarT
olod meore dRes Seityo batoniSvilis axal- sadamsjelo RonisZiebebis gatarebis ufleba
cixis safaSoSi Casvlis ambavi. kazakebma ale- hqonda. amis Sesaxeb saqarTvelos mTavarsar-
qsandre batoniSvilis amalidan mxolod erTi dalma dauyonebliv acnoba ivan veliaminovs.
qarTveli Tavadi Seipyres, romelic raRac am ukanasknelma borCaloeli TaTrebisagan
mizeziT qarTlis teritoriaze CamorCa ba- Zlieri cxenosani razmi Seqmna da axalcixis
toniSvils. safaSos teritoriis dasarbevad gagzavna. Ta-
axalcixis safaSodan qarTlSi lekebis Trebma ramdenime sofeli gadawves, daxoces
SemoWra da kazakTa cxenebis gataceba, aseve adgilobrivi mcxovreblebi, moitaces saqon-
axalcixis faSas mier aleqsandre batoniSvil- lisa da cxenebis jogebi. imavdroulad, er-
isaTvis TavSesafris micema, ermolovis azriT, molovma muqaris werili gaugzavna axalcixis
sakmao safuZveli iyo imisaTvis, rom ruseTis faSas. guriaSi ahmed faSas sastikma marcxma,
imperiis sagareo saqmeTa saministros osma- borCaloeli TaTrebis mier axalcixis teri-
leTis sulTnisaTvis protesti ganecxadebina toriis darbevam da bolos, ermolovis muqa-
da axalcixis faSas dasja moeTxova. saqarT- ram axalcixis faSa aiZula qarTlis terito-
velos mTavarsardalma kargad icoda, rom riis darbevisagan Tavi Seekavebina.
sagareo saqmeTa saministrosTan mimowera 10.. aleqsandre batoniSvilis Sepyrobis
10
gaWianurdeboda da, rac mTavaria, SeiZlebo- gegmebi. aleqsei ermolovi ukiduresad aRaS-
da peterburgSi momxdari umniSvnelod CaeTv- foTa aleqsandre batoniSvilis axalcixeSi
alaT. amitom iyo, rom ermolovma gadawyvita gadasvlam. saqarTvelos mTavarsardlis br-
Tavad daesaja axalcixis faSa. vidre ruse- ZanebiT, atamani tabunSCikovi kazakTa polkis
349
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
350
vaxtang guruli
daipyro, aRdga XVIII saukuneSi Seqmnili ose- dali daaskvnida: osebis monaTvla sasuliero
Tis sasuliero komisia.
komisia. komisiis mizani osebSi komisiasa da osebs Soris vaWrobas daemsgavs-
marTlmadidebeli qristianobis gavrceleba ao.
iyo. ermolovis TbilisSi Camosvlis drois- aleqsei ermolovs oseTis sasuliero
aTvis oseTis sasuliero komisia ukve erTi komisiasTan brZola kidev ufro gauZnelda
wlis aRdgenili iyo. komisiis mizans Sead- saqarTvelos egzarqosad arqiepiskopos feo-
genda rac SeiZleba met oss mieRo marTl- filaqt rusanovis (1817-1821) daniSvnis Sem-
madidebeli qristianoba. amis sanacvlod deg. axali egzarqosi mfarvelad moevlina
Telavis arqiepiskoposi dosiTeozi
dosiTeozi,, romlis oseTis sasuliero komisias, xolo TviT eg-
daqvemdebarebaSic iyo oseTis sasuliero zarqoss mfarvelobda ruseTis eklesiis uw-
komisia, yovelnairad cdilobda Sida qarT- mindesi sinodis ober-prokurori aleqsandr
lis soflebis darbevasa da adamianis gata- golicini.. yovelive amis gamo Sida qarTlSi
golicini
cebaSi SemCneuli osebi saTanadod ar daesa- osebis TareSis aRkveTa ermolovs Zalze
jaT. ermolovi Seqmnil viTarebasTan Segue- gauWirda. feofilaqt rusanovis egzarqosad
bas ar apirebda. man Telavis arqiepiskopos daniSvnis Semdeg Sida qarTlidan osebma sul
dosiTeozs oficialurad mosTxova Tavi mokle droSi gaitaces 1.480 suli pirutyvi.
Seekavebina Zrcvasa da adamianebis gatacebaSi osebi pirwmindad Zarcvavdnen rogorc Ta-
SemCneuli osebis mfarvelobisagan. werilSi vadebisa da aznaurebis, ise glexebis saxlebs.
aRniSnulia, rom oseTis sasuliero komisiis saqarTvelos samoqalaqo nawilis mmarTvelad
wevrebi, komisiaSi momuSave mRvdlebi yovel- da qarTuli korpusis me-20 diviziis meTau-
nairad mfarveloben da aqezeben mZarcvelebs. rad axlad daniSnuli general-leitenanti
ermolovi aRniSnavda, rom am mfarvelo- ivan veliaminovi (veliaminov I) iZulebuli
bis Sedegi iyo is, rom osebma goris mazris gaxda goris mazris ufrosis, maior titovi-
ufross pirdapir ganucxades: Cven dagvpird- saTvis, osTa bandebis winaaRmdeg jaris gamo-
nen, rom monaTvlis Semdeg aRar dagvsjidnen yenebis ufleba mieca. 1821 wlis TebervalSi
monaTvlamde Cadenili danaSaulisaTvis, ker- maiori titovi patara liaxvis xeobaSi Sevida,
Zod, adamianTa gatacebisaTviso. Semonaxuli osebs waarTva motacebuli jogi da qoneba,
ar aris ermolovis werilze arqiepiskopos osTa 6 sofeli gadawva, xolo danarCeni so-
dosiTeozis pasuxi, magram, cxadia, es pasuxi flebi daarbia. maior titovis sadamsjelo
uaryofiTi iqneboda. amas adasturebs ermo- RonisZiebis Sesaxeb maSinve acnoba egzarqoss
lovis mier 1816 wlis 15 noembers ruseTis oseTis sasuliero komisiis wevrma, sasuli-
imperatorisaTvis gagzavnili moxseneba. wer- ero komisiis mier patara liaxvis xeobaSi
ilis dasawyisSi saqarTvelos mTavarsardali mivlinebulma qarTvelma mRvdelma ceraZem
aRniSnavda: 1815 wels Telavis arqiepiskop- da saswrafod osebis dacva iTxova. maior
osma dosiTeozma Cems winamorbeds, nikolai titovis mier osuri soflebis darbevam saqa-
rtiSCevs, acnoba, rom oseTis sasuliero rTvelos egzarqosis aRSfoTeba gamoiwvia.
komisiam ukve monaTla orive sqesis 14.000 feofilaqt rusanovma momxdari saswrafod
osi, romlebic monaTvlis Semdeg wynar da mS- acnoba ruseTis eklesiis sinods. veliaminovs
vid cxovrebas Seudgneno. ermolovi impera- osebis winaaRmdeg sadamsjelo RonisZiebebis
tors moaxsenebda, rom osebs arc monaTvlis gatarebis gamo ruseTis eklesiis uwmidesi
Semdeg SeuwyvetiaT qurdoba, Zarcva da mkv- sinodisa da imperiis ganaTlebis saministros
leloba. saqarTvelos mTavarsardali ale- winaSe mouxda Tavis marTleba. 1821 wlis 20
qsandr I-s swerda, rom misTvis gaugebari iyo ivniss veliaminovi ruseTis eklesiis sinodis
metad mniSvnelovani sakiTxi: oseTis sasu- ober-prokuror aleqsandr golicins swerda:
liero komisiam rogor monaTla osebi, roca osebi marTlmadidebeli wesiT monaTvlamde
komisiaSi moRvawe mRvdlebma osuri ena ar yaCaRobdnen da Zarcvavdnen qarTlis sof-
icodnen, xolo osebma _ qarTuli. ermolovi lebs, Zarcva-gleja osebs arc monaTvlis Sem-
ar uaryofda, rom Sida qarTlSi qarTveli deg SeuwyvetiaT, ris gamoc maTi iaraRis Za-
Tavadebis miwaze mcxovrebi osebi marTlac liT morCilebaSi moyvana aucilebeli gaxdao.
moinaTlnen, magram ara sulis gadarCenisaT- veliaminovi aRniSnavda, rom sadamsjelo eqs-
vis, aramed dapirebuli fulisa da saCuqrebi- pediciis dros osebisTvis arc imdeni qoneba
saTvis. amis Semdeg saqarTvelos mTavarsar- waurTmeviaT, rogorc amas oseTis sasuliero
351
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
352
vaxtang guruli
353
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
354
vaxtang guruli
355
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
356
vaxtang guruli
imas, rom kavkasiis xazis marjvena flangze manZilze mTlianad gaeCexaT tye. ermolo-
(Crdilo kavkasiis dasavleTi nawili), mdinare vis mier gatarebulma RonisZiebebma CeCnebi
yubanis gaswvriv arsebuli cixe-simagreebi daarwmuna, rom axali mTavarsardali sanax-
da redutebi sakmarisi ar iqneboda im SemTx- evro RonisZiebebiT ar kmayofildeboda. CeC-
vevaSi, Tu ruseTisadmi mtrulad ganwyobili nebma sworad auRes alRo Seqmnil viTarebas.
Crdilo kavkasiis xalxebi yubanis marjvena 1817 wlis 30 noembers ermolovma imperators
napirze ganlagebul rusul soflebs daesx- kidev ori cixe-simagris aSenebis nebarTva
modnen Tavs. am TvalsazrisiT mdgomareoba sTxova. saqarTvelos mTavarsardali impera-
Zalze savalalo iyo: ust-labinskis cixe-si- tors moaxsenebda, rom CeCnebi simagreebis
magre mTlianad xisagan iyo nagebi; kavkasiis mSeneblobas advilad ar Seeguebodnen, mo-
cixe-simagre nangrevebad iyo qceuli; proCni- salodneli iyo omi. ermolovi imperators
okopisa da wminda nikolozis simagreebi ise swerda, rom omis SemTxvevaSi Crdilo kavka-
iyo agebuli, rom mdinare yubanis adidebis siis xazze ganlagebuli jarebi sakmarisi ar
dros mTlianad wyliT ifareboda. orive iqneboda. saqarTvelos mTavarsardali imper-
cixe-simagreSi uamravi jariskaci iRupeboda ators afrTxilebda, rom Crdilo kavkasiaSi
avadmyofobiT. ermolovma am simagreebis dan- mcire warumateblobasac ki damRupveli Sede-
grevis brZaneba gasca; temno-lesskaias cixe- gebi eqneboda. aleqsandr I-ma gaiTvaliswina
simagre iseT adgilze iyo agebuli, rom ara- saqarTvelos mTavarsardlis Txovna da 1818
nairi strategiuli daniSnuleba ar gaaCnda wlis 10 ianvars brZaneba gasca yirimidan er-
da arc sabrZolo masalebisa da provian- molovis daqvemdebarebaSi egerTa me-8 polki
tis maragi hqonda, momarageba ferxdeboda gadaesrolaT.
gauvali gzebis gamo. mdinare yubanis napiras 2. sabrZolo moqmedebebis dasawyisi Crdi-
ganlagebuli yvela cixe-simagre trial min- lo kavkasiaSi. miuxedavad aleqsei ermolovis
dorze iyo da maTi dacva uaRresad gaZnel- mier gatarebuli RonisZiebebisa, CeCenTa Tav-
deboda. gacilebiT ukeTesi mdgomareoba iyo dasxmebi kavkasiis xazze kvlav grZeldeboda.
kavkasiis xazis marcxena flangze (Crdilo ka- CeCnebi itacebdnen qalebsa da bavSvebs, cx-
vkasiis aRmosavleT nawili). aq cixe-simagree- enisa da saqonlis jogebs. isini aRar jerde-
bi da redutebi strategiul adgilebSi iyo bodnen kazakTa saguSagoebsa da redutebze
ganlagebuli da maTi sabrZolo mzadyofnaSi Tavdasxmas da vladikavkazis cixe-simagris
moyvana didad ar gaWirdeboda. ermolovis SemogarenSic ki gamoCndnen. CeCnebi ruseTis
saqarTvelos mTavarsardlad daniSvnamde jarTan brZolaSi ar ebmebodnen da jaris ga-
mdinare sunjaze (Tergis marjvena Senakadi) moCenisTanave saswrafod ukan ixevdnen. gansa-
aages reduti nazranovski
nazranovski,, romelic moz- kuTrebiT mZime mdgomareoba iqmneboda mdin-
dokidan saqarTveloSi momaval gzas icavda. are Tergis yinuliT dafarvis Semdeg, CeCnebs
ermolovi am gzis dacvas did mniSvnelobas SeeZloT xidebis gverdis avliT nebismier
aniWebda. man brZaneba gasca, rom 1817 wlis adgilas gadaelaxaT mdinare. kavkasiis xazis
zafxulSi mdinare sunjaze aegoT kidev erTi mTavarsardali generali delpoco iZulebu-
reduti _ pregradni
pregradni.. 1817 wlis oqtomberSi li gaxda Tergze mudmivi saguSagoebi saer-
reduti ukve mzad iyo, igi saxelmwifo xazi- Tod moexsna, saguSagoebs dRe Ria adgilze
nas 2.568 maneTi daujda. miuxedavad amisa, Ce- awyobdnen, xolo RamiT _ tyiT dafarul adg-
Cnebma gadawyvites Tavdasxma moewyoT kavkasi- ilebSi. CeCnebi yovelnairad cdilobdnen ka-
is xazze. pregradnis redutis garnizoni vla- zakTa cxenebis gatacebas, raTa momavali Tav-
dikavkazis sagarnizono polkis 1 aseulisa da dasxmis dros rusebs maTi devnis saSualeba
kazakTa 1 aseulisagan Sedgeboda, SeiaraRe- aRar hqonodaT. delpocos saSualeba ar hqon-
baze hqonda 2 zarbazani. redutis nakls war- da yoveli Tavdasxmis Semdeg gatacebuli cx-
moadgenda is, rom ar gaaCnda sasmeli wyali, enebis nacvlad axali gamoeyo kazakebisaTvis.
romelic jariskacebs mdinare sunjadan unda ermolovis brZanebis Tanaxmad, tyved ayvani-
aeRoT. wylis mosatanad jariskacebs 250-380 li ramdenime CeCeni CamoaxCves. amasTan erTad,
saJeni unda gaevloT. ermolovma 1817 wlis CeCnebis aulebis mosaxleoba gaafrTxiles,
22 noembers kavkasiis xazis mTavarsrdal rom kavkasiis xazze TavdasxmelTa Sefarebis
general-maior ivan delpocos ubrZana si- SemTxvevaSi aulebs miwasTan gaasworebdnen.
magris garSemo zarbaznis yumbaris gasrolis kavkasiis xazis gaswvriv ganlagebuli rusuli
357
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
stanicebis mosaxleobas daevala sayaraulo Tas kargad dagegmili RonisZiebebi da, rac
razmebis Sedgena, romelTac RamiT stanicebi mTavaria, dro sWirdeboda. ermolovi werda:
CeCnebis Tavdasxmebisagan unda daecvaT. er- mTa uzarmazari cixe-simagrea, misi SturmiT
molovma Seityo, rom stanicebSi mcxovrebi aReba did msxverplsa da dros moiTxovso.
kazakebi garkveuli Rirebulebis sanacvlod mTielebis winaaRmdeg pirveli didi operacia
zogjer CeCnebTan SeTanxmebiT moqmedebdnen, ermolovma 1818 wlis gazafxulisaTvis dageg-
xolo stanicebis mamasaxlisebi da kazakTa ma. kavkasiis xazze arsebul cixe-simagreebsa
polkebis meTaurebi danaSaulis aRsakveTad da redutebSi jaris sakmao raodenobis gan-
aranair RonisZiebas ar atarebdnen. am mov- lagebis Semdeg, 1818 wlis maisSi, ermolovi
lenis aRkveTis mizniT ermolovma 1818 wlis Tergis marcxena napirs miadga. saqarTvelos
25 ivniss gamosca sagangebo brZaneba, romlis mTavarsardlis daqvemdebarebaSi iyo: egerTa
Tanaxmad, Tu CeCnebi stanicebs gaZarcvavdnen, me-8 polkis 2 batalioni, egerTa me-16 pol-
xolo kazakebi mZarcvelebs gaurigdebodnen kis 2 batalioni, troickis qveiTTa polkis
da winaaRmdegobas ar gauwevdnen, naZarcvis 1 batalioni, yabardos qveiTTa polkis 1
Rirebulebis dadgenis Semdeg mosaxleobas batalioni, Crdilo kavkasiel kazakTa razmi,
zarali aunazRaurdeboda stanicis mamasax- 18 mZime da msubuqi zarbazani. sul yvela
lisis qonebis gayidvis xarjze. ermolovma batalionSi iricxeboda: Stabis oficeri da
daadgina, rom kavkasiis xazze Seqmnili mZime ufrosi oficeri _ 106, umcrosi oficeri _
mdgomareoba gamowveuli iyo imiTac, rom ka- 434, rigiTi _ 4.933, arasamwyobro momzadebis
zakTa polkebsa da stanicebSi samxedro sam- _ 167. artilerias emsaxureboda: Stabis ofi-
saxuris Sesrulebis procesSi sistematiurad ceri da ufrosi oficeri _ 10, rigiTi _223,
irRveoda disciplina, ar emorCilebodnen arasamwyobro momzadebis _ 49. garda aRniS-
meTaurs, samxedro samsaxurs tovebdnen da nulisa sabrZolo mzadyofnaSi iyo: araregu-
sxv. 1818 wlis 25 ivliss ermolovi general laruli jaris ufrosi oficeri _ 13, uri-
osip debus mkacri toniT swerda, rom uwes- adniki _ 32, rigiTi _ 440. sul ermolovis
rigobisadmi misi gulgrili damokidebuleba daqvemdebarebaSi iyo daaxloebiT 5.596 mebr-
ganapirobebda misdami daqvemdebarebul samx- Zoli.
edroTa yovlad uRirs saqciels. Tergis marjvena napirze gadasvla dan-
peterburgSi ver aexsnaT kavkasiis xazze iSnuli iyo 1818 wlis 25 maiss. CeCnebs mdina-
Seqmnili umZimesi mdgomareoba. 1818 wlis 4 ris gadalaxvisas winaaRmdegoba ar gauweviaT,
maiss ruseTis jarebis mTavari Stabis ufro- ruseTis jari mdinare sunjas (Tergis marcx-
si, infanteriis generali piotr volkonski ena Senakadi) napirisaken daiZra. 1818 wlis 10
aleqsei ermolovs swerda, rom ecnobebina, ivniss aleqsei ermolovma mdinare sunjaze
Tu riT iyo ganpirobebuli kavkasiis xazze safuZveli Cauyara rusul cixe-simagre gro-
mTielTa gamudmebuli Tavdasxmebi. 1818 wlis znaias. cixe-simagris garSemo mdebare CeCenTa
22 ivniss ermolovi volkonskis swerda: CeCen- aulebma winaaRmdegobis gaweva ver gabedes,
Ta da sxva mTielTa Tavdaxmebi kavkasiis xaz- maT mxolod TavianTi aulebisaken mimaval
ze ganpirobebulia mxolod da mxolod Zarc- gzebze sayaraulo razmebi ganalages. cixe-
vis surviliT, sxva mizezebi ar arsebobso. simagre groznaias mSenebloba 1818 wlis oq-
ermolovi aRniSnavda, rom mis daniSvnamdec tomberSi dasrulda. mdinare sunjaze rusu-
kavkasiis xazze Tavdasxmebi regularuli iyo, li cixe-simagris daarsebam, rasac kavkasiis
magram peterburgs mxolod gansakuTrebul xazis Tergidan sunjaze gadatana mohyva, Ce-
SemTxvevebSi acnobebdnen. generali moxsene- Cnebi mZime mdgomareobaSi Cayara, maT saxnav-
baSi werda, rom misi daniSvnis Semdeg Tav- saTesi miwebisa da saTibebis didi nawili da-
dasxmebis ricxvi ar gazrdila, ubralod, karges. male ermolovis brZanebis Tanaxmad,
peterburgSi, wina wlebisagan gansxvavebiT, barSi mcxovrebi CeCnebi aiZules mama-papaTa
yoveli Tavdasxmis Sesaxeb igzavneboda cnoba, sacxovrebeli adgilebi mietovebinaT da
rac qmnida imis STabeWdilebas, rom TiTqos mTaSi arsebul aulebs Sexizvnodnen. aSakara
kavkasiis xazze mTielTa raodenoba gaizarda. iyo, rom CeCnebs ojaxebis puriT gamokveba da
aleqsei ermolovi darwmunda imaSi, rom saqonlis jogis Senaxva Zalze gauWirdebo-
mTielTa Tavdasxmebi kavkasiis xazze kv- daT. saarsebo saSualeba maT ZarcviT unda
lavac gagrZeldeboda, Tavdasxmebis aRkve- moepovebinaT, Tumca mdinare sunjaze cixe-
358
vaxtang guruli
simagre groznaias agebis Semdeg, Zarcva di- aul baSliSi ganlagebul rusebze mTielTa
dad gaWirda. CeCnebs, rusebis winaaRmdeg br- Tavdasxmebi grZeldeboda. mSieri jariskace-
Zolis dawyebis garda, sxva gza aRar darCaT. bi Zlivs axerxebdnen maT mogeriebas. 3.000
rusebma cixe-simagre groznaias garSemo tyis mTieli mZime mdgomareobaSi agdebda aulis
gaCexa daiwyes, ramac ara marto CeCneTSi, ar- koSkebSi ganlagebul rusebs. artileriis
amed daRestanSic didi mRelvareba gamoiwvia. gamoyenebiT rusebma SeZles ramdenime Sete-
mTielebma igrZnes, rom rusebi maTi miwebis vis mogerieba. sami dRis ganmavlobaSi mSier
dapyrobas ara marto TofiTa da zarbazniT, jariskacebs Tvali ar mouxuWavT. generalma
aramed najaxiTac apirebdnen. CeCneTSi mRel- pestelma baSlis datovebis gadawyvetileba
vareba sul ufro da ufro Zlierdeboda. miiRo. rusebma auli gadawves da Tan waiyvanes
imperatori aleqsandr I mxars uWerda ermo- daRestnelTa sxvadasxva soflis 29 mZevali.
lovis mier gatarebul RonisZiebebs, magram, general andrei pestelis marcxma daR-
amasTan erTad, 1818 wlis 30 seqtembers ruse- estnelebisa da CeCnebis sabrZolo su-
Tis jarebis mTavari Stabis ufrosis, piotr likveTebis amaRleba gamoiwvia. aleqsei ermo-
vokonskis, meSveobiT, ermolovs mouwodebda lovi iZulebuli gaxda pestelis meTaurobiT
CeCnebTan mSvidobiani urTierToba daemyare- damsjeli eqspedicia gaegzavna daRestanSi
bina. CeCnebis aulebis nawilma rusebs mZevle- da TviTonac sabrZolo moqmedebis raionSi
bi misca, rac erTxans mSvidobis SenarCunebis Casuliyo. general pestelis samxedro-sae-
imeds iZleoda. CeCnebis meore nawili mZev- qspedicio razmi (1.800 oficeri da jaris-
lebis micemaze uars ambobda da brZolisaT- kaci) derbentidan 1818 wlis 14 noembers
vis emzadeboda. brZolisaTvis emzadebodnen gavida. rusebma brZolebiT gaiares ramdenime
daRestnelebic. general-maiorma andrei pes- auli,, ajanyebulebi gafantes, xolo aulebi
auli
telma gadawyvita daRestnelebisaTvis dae- gadawves. 1818 wlis Semodgomasa da zamTar-
swro da 1818 wlis oqtomberSi auli baSli Si mimdinare sabrZolo moqmedebebis Sede-
daikava. generali pesteli, iseve rogorc gad ermolovma ruseTis imperias SeuerTa
bevri sxva rusi generali da oficeri, abuCad daRestnis is aulebi, romlebic rusebis wi-
igdebda mTielebs, angariSs ar uwevda maT naaRmdeg brZolaSi monawileobdnen, xolo is
adaT-wesebs. ruseTis jaris mier baSlis daka- aulebi, romelTac ajanyebaSi monawileoba ar
veba didi Secdoma iyo. aulSi Sesuli rusebis miuRiaT, kvlav Tavisufal aulebad darCnen.
mcire razmi baSlisa da sxva aulebidan mo- rusebs mimxrobili tarkis Samxali
sulma mTielebma alyaSi moaqcies. baSlis mehTi avariis xanis Tavdasxmas eloda da
garSemo mTielTa raodenoba sul ufro da rusebs sTxovda daxmarebas. 1818 wlis 20 no-
ufro izrdeboda, gamoCndnen cxenosanTa embers ermolovi tarkaSi Sevida. daRestnis
razmebic. general pestels ukve hyavda mZev- mmarTvelebis didi nawili saqarTvelos mTa-
lebi aul baSlidan. generalma mZevlebis varsardals eaxla da morCileba aRuTqva.
ganTavisuflebis magivrad sxva aulebis mama- ermolovi darwmunebuli iyo, rom mTielebi
saxlisebsac mZevlebi mosTxova. da es maSin, micemul pirobas ar Seasrulebdnen, magram
rodesac 2.000 rusi oficeri da jariskaci moaxloebuli zamTris gamo daRestanSi sabr-
20.000 mTielis alyaSi iyo. mTielebs saTaveSi Zolo moqmedebebis gagrZeleba SeuZlebeli
edgnen: avariis xani, misi Zma hasan xani da Six iyo. 1818 wlis noembris bolos ermolovma
ali xani
xani.. sul ramdenime dReSi ajanyeba mTel tarkis saSamxlos teritoria datova da 1 de-
daRestans moedo. mxolod tarkis Samxali kembers starogladkovskis stanicasTan mdin-
mehTi II darCa rusebis erTguli. 1818 wlis are Tergi gadmolaxa da TbilisSi dabrunda.
23 oqtombers daRestnelebma general peste- 1819 wlis gazafxulidan ukve kavkasiis
lis razms Seuties. generali erT-erT koSk- calke korpusis mTavarsardalma (kavkasiis
Si Caiketa da mxolod rusi artileristebis mTavarsardalma) aleqsei ermolovma Crdilo
mier droulad gaxsnilma cecxlma ixsna igi kavkasiis dapyrobis mizniT axali sabrZolo
gardauvali sikvdilisagan. rusebis razmi moqmedebebi daiwyo, romelic wlis bolomde
daiqsaqsa da aul baSlis sxvadasxva ubanSi grZeldeboda. saxedro eqspediciis dros
ganlagda. TavdacviT brZolas faqtobrivad ermolovma mdinare aktaSis napiras daarsa
podpolkovniki miSCenko da maiori iznos- rusuli cixe-simagre vnezapnaia
vnezapnaia.. miuxedavad
kovi xelmZRvanelobdnen. 24-25 oqtombers miRweuli warmatebisa, daRestanSi rusuli
359
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
mmarTvelobis SemoReba SeuZlebeli gaxda. giTi, xolo yovel batalionSi _ 100 umcrosi
ermolovi yuradRebiT ekideboda ruseT-ira- oficeri da 1.200 rigiTi. es ki imas niSnavda,
nis sazRvris gamagrebis saqmes. man samudamod rom omis SemTxvevaSi qarTul korpuss, sul
gaauqma Saqis saxano, saxanos teritoria Saqis mcire, 50.000 oficeri da jariskaci eyole-
olqSi Sevida. somxeTis sofel giumrSi
giumrSi,, ro- boda mwyobrSi. imperatoris brZanebis Tanax-
melic ruseTis, iranisa da osmaleTis saz- mad, qarTul korpusSi unda Sesuliyo Semde-
Rvrebis Sesayarze mdebareobda, rusebma gi polkebi: afSeronis, Tenginis, navaginskis,
cixe-simagris mSenebloba daiwyes. imavdrou- Sirvanis, kurinis, samegrelos, egerTa 41-e,
lad mniSvnelovani RonisZiebebi gatarda 42-e, 43-e, da 45-e polkebi. qarTuli korpu-
Savi zRvis sanapiroze mdebare rudet-kales sis daqvemdebarebaSi igzavneboda 51-e da 52-e
gamagrebis mizniT, romelsac mniSvnelovani saartilerio aseulebi. es polkebi me-19 da
roli unda Seesrulebina me-20 diviziebis SemadgenlobaSi ase iyo ga-
osmaleTTan omis SemTxvevaSi aucile- nawilebuli. me-19 diviziaSi Sedioda: yabar-
beli iyo kavkasiis xazTan mudmivi kavSiris dos, Tenginis, navaginskis, samegrelos, eger-
SenarCuneba. am TvalsazrisiT didi mniSvn- Ta 43-e da 45-e polkebi (1819 wlis 16 ivnisi-
eloba eniWeboda mcxeTasTan mdebare RarTis- dan egerTa 45-e polki egerTa 44-e polkad
karis saguSagos gamagrebas. RarTiskarze ga- iwodeboda). me-20 diviziaSi Sedioda: afSe-
dioda Tbilisidan duSeTisaken mimavali gza. ronis, Sirvanis, kurinskis, Tbilisis, egerTa
3. qarTuli korpusis reorganizacia. 41-e da 42-e polkebi. grenaderTa brigadaSi
aleqsei ermolovis mier axali cixe-simagree- Sedioda: xersonis, qarTuli da karabinerTa
bis daarseba aucilebels xdida Camoyalibe- me-7 polkebi. am jarebis nawili Crdilo ka-
buliyo damatebiTi sagarnizono batalionebi vkasiaSi, xolo nawili samxreT kavkasiaSi imy-
daaxloebiT 14.000 oficrisa da jariskacis ofeboda. rogorc zemoT aRvniSneT, impera-
SemadgenlobiT. ermolovis gegmis Tanaxmad, torma aleqsandr I-ma uari Tqva sagarnizono
garnizonebSi oficrebisa da jariskacebis ra- batalionebis Seqmnaze, samagierod, misi br-
odenoba aseTi unda yofiliyo: redut-kaleSi ZanebiT, yoveli polkis (garda grenaderTa
_ 3.000, giumrSi _ 3.000, yarabaRSi ((SuSaSi
SuSaSi)) _ polkebisa) meore batalioni sagarnizono sam-
2.400, baqoSi _ 1.000, derbentSi _ 1.600, Zvel saxurisaTvis unda gamoeyenebinaT. amrigad,
SemaxaSi _ 2.000, RarTiskarSi _ 1.000. impera- qarTuli korpusis 8 polkidan sagarnizono
tori aleqsandr I 1819 wlis 19 aprilis br- samsaxurisaTvis gamoyofili iqneboda 10.400
ZanebSi aRniSnavda, rom qarTuli korpusis oficeri da jariskaci, xolo kavkasiis xazze
amdagvarad gazrda dauSveblad miaCnda, ma- ganlagebuli kidev 4 polkidan 5.200 jaris-
gram fiqrobda, rom SesaZlebeli iyo ramden- kaci, sul 15.000 oficeri da jariskaci.
ime RonisZiebis gatareba. imperatoris azriT, amrigad, aleqsandr I-ma, marTalia, mTli-
qarTuli korpusis Semadgenloba unda dar- anad ar gaiziara aleqsei ermolovis Sexed-
Ceniliyo ucvleli: qveiTTa 8 polki, egerTa uleba, magram sabolood, kavkasiis mTa-
4 polki, grenaderTa 2 polki, karabinerTa varsardalma Crdilo da samxreT kavkasiaSi
1 polki, sul 15 polki. yovel polkSi unda jarebis seriozuli raodenobiT gazrdas
yofiliyo 300 umcrosi oficeri da 3.600 ri- mainc miaRwia.
360
vaxtang guruli
361
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
362
vaxtang guruli
363
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
364
vaxtang guruli
365
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
seneba miiRo, romelsac Tan erTvoda imer- ras realurs xdida is, rom zurab wereTeli
eTSi gagzavnili general-maior vasili siso- levan dadianis simamri da mamia gurielis
evis ori pataki. miRebuli dokumentaciebis biZa iyo. kurnatovskis sxva cnobac hqonda.
gacnobis Semdeg ermolovma daaskvna, rom am cnobis mixedviT, mefed solomon I-is qa-
imereTSi dawyebuli mRelvareba samRvdeloe- liSvilis, darejanis, vaJis ioane (ivane) aba-
bis gamowveuli iyo. kavkasiis mTavarsardali SiZis arCevas apirebdnen. kurnatovski werda:
werda, rom samRvdeloeba `mieCvia imas, rom general-maiori Tavadi zurab wereTeli, misi
xalxSi,miuxedavad Tavisi umecrebisa, usazRv- vaJi grigoli, polkovniki Tavadi sexnia wul-
ro pativiscemiT sargeblobda, rasac uSrome- ukiZe, Tumca gamosvlebSi ar monawileobdnen,
lad miaRwia, vinaidan samRvdeloebis umecre- umetesad quTaisSi imyofebodnen, magram maT
ba xalxis umecrebaze mcirea, samRvdeloebas gareSe imereTSi araferi xdebao. saekle-
daqvemdebareba esmis rogorc pativiscemaze
uflebis mospoba. RvTismsaxuri Semosavlebis
dakargvas mtkivneulad ganicdis, ar xarjavs
Sromas da asrulebs ra uadviles movaleo-
bebs, xolo am movaleobebis Sesrulebas mi-
iCnevs udides gmirobad da fiqrobs moipo-
vos didi anazRaurebis ufleba `. am SemTx-
vevaSi kavkasiis mTavarsardali azrovnebda,
rogorc tipuri dampyrobeli, romelic Tv-
lida, rom saqarTvelos dapatronebis Semdeg
yvelaferi tradiciuli unda moespoT, xolo
axali wesrigi dampyrobels unda ganesazRvra.
marTalia, veliaminovi ermolovs arwmunebda,
imereTidan egzrqosis gamgzavrebis Semdeg
Sekrebili brboebi daiSala da yvelaferi
Cacxrao, magram ermolovi alRoTi grZnobda,
rom amgvari cnobebis ndoba ar SeiZleboda.
marTlac, Sin dabrunebamde mRelvarebis
monawileebma daifices, rom pirvelsave daZa-
xilze kvlav Seikribebodnen da, Tu sWiro
gaxdeboda, ruseTis winaaRmdeg brZolaSi er-
Tad daixocebodnen.
aleqsei ermolovi marTali aRmoCnda.
imereTis Tavadebma da aznaurebma mxolod
glexebi gauSves Sin, Tavad ki Sorapnisa da
quTaisis okrugebidan vakis okrugSi gaemg- feofilaqt rusanovi
zavrnen iqauri mosaxleobis dasaficeblad.
imereTis mmarTveli ivan kurnatovski dar- sio reformis sawinaaRmdego gamosvlebSi
wmunebuli iyo, rom guriisa da samegrelos mitropolitebis dosiTeoz quTaTelisa da
mTavrebi imereTis Tavadebsa da aznaurebs efvTimi genaTelis monawileobis Sesaxeb kur-
TanaugrZnobdnen da daexmarebodnen. mar- natovskis cnoba ar hqonia, magram mainc aseT
Talia, mamia gurieli da levan dadiani amas daskvnas akeTebda: `mitropolitebi, Tumca
uaryofdnen, magram imereTis Tavadebisa TavianT monastrebSi imyofebian, magram eWvis
da aznaurebis Tavdajerebuloba kurnato- gareSea, rom imerlebs kurTxevas aZleven mam-
vskis afiqrebinebda, rom guriisa da same- ulis ganTavisuflebisaTvis gmirobaze, ro-
grelos mTavrebis rusebisadmi erTguleba gorc isini xelmwife imperatoris winaaRmdeg
moCvenebiTi iyo. kurnatovskis cnobis Tanax- wamowyebul bunts uwodeben“. kurnatovskis
mad, imereTis okrugebis warCinebulebs ukve azriT, ajanyebis aqtiuri monawileebi iyvnen:
gadawyvetili hqondaT mefobis aRdgena. zo- Tavadi nikoloz finezis Ze abaSiZe;
abaSiZe; aznaurebi
gierTi cnobiT, mefed Tavad zurab wereT- Sorapnis okrugidan: firan guncaZe,
guncaZe, grigol
lis arCevas apirebdnen, romlis kandidatu- CxeiZe, xaxuta kiknaZe, levan maWavariani;
maWavariani; azn-
366
vaxtang guruli
auri quTaisis okrugidan levan koWiWaSvili. tiebinaT is, rom ori weli imereTSi cxovrob-
1819 wlis ivlisis Sua ricxvebSi imer- da da ver Seiswavla Tavadebis, aznaurebisa da
eTsa da raWaSi meamboxeebma daSla daiwyes, saerTod, mosaxleobis xasiaTi. kurnatovski
Tumca daSlamde fici dades, rom saWiroebis valdebuli iyo winaswar scodnoda, Tu ra mo-
SemTxvevaSi Seikribebodnen da rusebis wi- hyveboda saeklesio reformas. ermolovi mi-
naaaRmdeg ibrZolebdnen. 1819 wlis 18 ivliss iCnevda, rom kurnatovskis, rogorc imereTis
general-maiori vasili sisoevi saqarTvelos umaRles xelisufals, feofilaqt rusanovi
samoqalaqo nawilis mmarTvel ivan veliami- unda gaefrTxilebina, rom aRwera mxolod
novs moaxsenebda, rom amboxebulebis daSlis saeklesio mamulebSi Catarebuliyo da igi
mizniT mas imereTSi arcerTi jariskaci ar Tavadebisa da aznaurebis mamulebs ar Sexebo-
Seuyvania. cxadia, generali xalxis gaRiziane- da. kavkasiis mTavarsardlis azriT, mxolod
bas erideboda, Torem kargad grZnobda, rom saeklesio mamulebis aRwera mRelvarebas ar
mRelvareba imereTSi ase advilad ar Cacxre- gamoiwvevda, mRelvareba Tavadebisa da aznau-
boda. general sisoevs quTaTeli da genaTe- rebis mamulebis aRweras mohyva. mRelvarebis
li mitropolitebi ewvivnen sasuliero pirTa gaZlierebis mizezad ermolovi imas miiCnevda,
TanxlebiT. mitropolitebma generals pirda- rom saqarTvelos egzarqosma droulad ar
pir ganucxades: mRelvareba imereTSi saqarT- datova imereTi da sabolood ise gamoCnda,
velos egzarqosis mier ucxo wesebis Semota- rom feofilaqt rusanovi SeSinda da xalxis
nis ganzraxvam gamoiwvia; arc samRvdeloebam risxvas gaeqca, aman ki xalxis aRfrTovaneba
da arc saerTod mosaxleobam araferi uwyoda da protestis gaZliereba gamoiwvia.
saeklesio reformis arsis Sesaxeb, ganmarte- 2. xelisuflebis RonisZiebani mRelva-
buli ar yofila, Tu ra sargeblobas moutan- rebis CasaxSobad. kavkasiis mTavarsardalma
da maT reforma; sabolood ki gairkva, rom moiwona ivan veliaminovis gadawyvetileba
reformis Sedegebi Zalze mZime iqneboda sam- imereTSi donis kazakTa da xersonis grenader-
RvdeloebisaTvis, gansakuTrebiT _ mRvdelm- Ta polkebis TiTo batalionis gagzavnis Tao-
Tavrebze dakisrebuli fuladi pasuxismge- baze. amasTan erTad, ermolovis brZanebiT,
bloba, radgan imereTSi egzarqosis mier dad- yirimidan gemebiT saqarTvelosaken daiZrnen
genili saeklesio gadasaxadis akrefa yovlad egerTa 43-e da 45-e polkebi. imereTSi gan-
SeuZlebeli iyo. mRvdelmTavrebma sisoevs lagebuli jari unda gaZlierebuliyo Tbili-
acnobes, rom feofilaqt rusanovis imereTi- sidan gagzavnili saartilerio nawiliT. ka-
dan gamgzavrebis Semdeg mRelvareba Cacxra. vkasiis mTavarsardali veliaminovs avalebda
igive daadastura sisoevTan Sexvedraze mi- samegrelosa da guriis mTavrebisaTvis jaris
sulma TxuTmetamde imerelma Tavadma. am (saxalxo laSqris) Sekreba ebrZanebina. Tavda-
ukanasknelT generals sTxoves eSuamdgomla pirvelad samegrelosa da guriis laSqars
xelisuflebis winaSe, raTa momxdaris gamo redut-kaledan sofel marnamde jarisaTvis
aravin dasjiliyo. Tavadebma pasuxismgeblo- saWiro proviantis gadazidva unda uzrunve-
ba ikisres, rom simSvide aRar dairRveoda. leyo.
vasili sisoevi Suamdgomlobas dasTanxmda. 1819 wlis 19 ivliss general-maiorma
vasili sisoevma imereTSi ganlagebuli jar-
ebis meTaur general-maior ivan kurnatovskis
ubrZana, Tu sabolood mRelvareba mSvidobi-
§2. mRelvarebis mizezebSi garkvevis mcdeloba ani RonisZiebebis Sedegad ar Cacxreboda da
da mis CasaxSobad gatarebuli RonisZiebani ajanyebaSi gadaizrdeboda, igi jaris gamoy-
enebiT CaexSoT. imereTSi ganlagebuli jar-
1. aleqsei ermolovi mRelvarebis mize-
ebis saerTo xelmZRvanelobas sisoevi Tavis
zebis Sesaxeb.
Sesaxeb. marTalia, imereTSi dawyebul
Tavze iRebda. marTalia, saeklesio refor-
mRelvareba Cacxra, magram kavkasiis mTa-
miT ukmayofilo xalxma daSla daiwyo, magram
varsardali aleqsei ermolovi grZnobda,
imereTis mmarTveli kurnatovski irwmunebo-
rom yvelaferi es droebiTi iyo. ermolovi
da, rom imerlebi drois mogebas cdilobdnen,
aanalizebda momxdars da cdilobda amoecno,
raTa Semdeg moulodnelad Tavs dasxmodnen
rogor ganviTardeboda movlenebi. kavkasiis
ruseTis jars. 1819 wlis 19 ivliss quTaisSi
mTavarsardlis azriT, ar SeiZleboda imere-
Casul general sisoevs qalaqSi simSvide dax-
Tis mmarTvelis, ivan kurnatovskisaTvis epa-
367
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
368
vaxtang guruli
369
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
kargad uwyodnen, Tu ras niSnavda ajanyebis wereTels uWerda mxars, nawili _ grigol
dawyeba: rusebi ar daindobdnen aravis, arc wereTels (zurab wereTlis vaJs), nawili _
samRvdeloebas da arc mrevls. oficialuri ivane abaSiZes
abaSiZes.. umravlesoba samive kandidats
dokumentebidan dgindeba, rom reformis uaryofda da mefed aleqsandre batoniSvilis
sawinaaRmdego gamosvlis mSvidobiani xasia- mowvevas iTxovda, romelic imxanad, axalcix-
Tis miuxedavad, imereTis mmarTveli general- is safaSoSi, xerTvisis cixeSi, imyofeboda.
maiori ivan kurnatovski, imereTSi sagangebo aRsaniSnavia, rom aleqsandre batoniSvilis
misiiT mivlinebuli general-maiori vasili kandidaturas yvelaze TavgamodebiT ivane
sisoevi, da bolos, kavkasiis mTavarsarda- abaSiZe emxroboda. Tavdapirvelad aleqsan-
li aleqsei ermolovi imereTSi dawyebuli dre batoniSvilma SeTavazebaze uari ganacxa-
mRelvarebis ajanyebaSi gadazdas elod- da, radgan miiCnevda, rom ramdenime Tavadis
nen da SeZlebisdagvarad samxedro Zalasac mxardaWera sakmarisi ar iyo. male batoniSvi-
uyridnen Tavs. ajanyebis mizezi imereTis li darwmunda, rom imereTis warCinebuli Ta-
samRvdeloebas, Tavadebsa da aznaurebs sak- vadebis umravlesoba, aseve imereTis meufeebi
maoze meti hqondaT, magram zemoT xsenebuli mis gamefebas uWerdnen mxars. aleqsandre ba-
mizezis gamo ajanyebisagan Tavs ikavebdnen. toniSvili dasTanxmda da imereTis ajanyebaSi
imereTSi dawyebuli mRelvarebis Cacxrobis Cabma gadawyvita. ivan veliaminovi erT-erT
Semdeg ruseTis xelisuflebis mxridan daw- werilSi aRniSnavs, male aleqsandre batoniS-
yebulma represiebma, mRelvarebis moTaveTa vili axalcixis safaSodan imereTSi, guriasa
devnam, dapatimrebam da ruseTSi gadasaxle- da samegreloSi gadmovao. generlis SiSi us-
bam imereTSi axali mRelvareba gamoiwvia, afuZvlo gamodga, aleqsandre batoniSvilma
romelic male SeiaraRebul ajanyebaSi gada- ajanyebaSi Cabma ver SeZlo.
izarda. igive viTareba iyo guriisa da same- 2. ruseTis winaaRmdeg osmaleTis gamoy-
grelos samTavroebSi. ruseTis xelisuflebas enebis mcdeloba. ruseTis xelisuflebas se-
gonivruli da windaxeduli moqmedebiT See- riozuli SiSi hqonda, rom imereTSi, guriasa
Zlo saerTod aecilebina Tavidan SeiaraRe- da samegreloSi mimdinare mRelvarebisa da
buli ajanyeba. nacvlad amisa, xelisuflebam, ajanyebis monawileebs osmaleTidan ar mi-
guriasa da samegreloSi mivlinebulma rusma eRoT daxmareba. 1819 wlis zafxulSi xerT-
samxedroebma da moxeleebma utaqtobiT, six- visSi aleqsandre batoniSvilis gamoCenam es
istiT da mosaxleobis abuCad agdebiT cecx- SiSi gaaZliera. rogorc Cans, xelisuflebis
lze navTi daasxes, rac ajanyebis damatebiTi SeSfoTeba usafuZvlo ar iyo. 1819 wlis se-
mizezi gaxda. qtemberSi imerelma Tavadebma aznauri qaquca
kiknaZe or glexTan erTad axalcixis safaSo-
Si gagzavnes. xerTvisis aRa mehmedma imerel
Tavadebs SemouTvala, daxmarebis miRebisaT-
§3. mRelvarebis gaZliereba imereTSi vis aucilebelia axalcixis faSas weriliT
1. mefobis aRdgenis mcdeloba imereTSi. mimarToTo. amis Semdeg ivane, nikoloz da
jer kidev imereTSi dawyebuli mRelvarebis daviT abaSiZeebma moiwvies Tavadebis sab-
ajanyebaSi gadazrdamde, 1819 wlis zaf- Wo, Seadgines axalcixis faSasaTvis misarT-
xulSi, imereTis Tavadebma mefobis aRdgena mevi werili da ramdenime glexis xeliT igi
gadawyvites. 1819 wlis 14 ivliss imereTis xerTvisis aRa mehmeds gaugzavnes. werilSi
mmarTveli general-maiori ivan kurnatovski aRniSnuli iyo, rom imereTis Tavadebs mefed
saqarTvelos samoqalaqo nawilis mmarTvel aleqsandre batoniSvilis mowveva hqondaT
general-leitenant ivan veliaminovs acno- gadawyvetyili. 1819 wlis 8 oqtombers xerT-
bebda, rom imerlebi mefobis aRdgenas apir- visis aRam ivane abaSiZes acnoba, rom osmale-
ebdnen. kurnatovskis cnobiT, mefobis kan- Tis sulTani imereTze xels ar aiRebda. Tu
didatebi iyvnen Tavadi zurab wereTeli da osmaleTis mxridan daxmarebamde imereTSi vi-
solomon I-is qaliSvilis, darejan batoniS- Tareba daiZabeboda, imerlebs ukan ar unda
vilis vaJi Tavadi ivane (ioane) abaSiZe. cota daexiaT da rusebis winaaRmdeg ebrZolaT. aRa
mogvianebiT rusebs daudgeniaT, rom mefis iTxovda, rom garda imereli Tavadebisa, ax-
kandidatis SerCevisas uTanxmoeba warmoSobi- alcixis faSasaTvis werili unda gaegzavnaT
la. mefobis aRdgenis momxreTa nawili zurab guriisa da samegrelos mTavrebsac, aseve
370
vaxtang guruli
quTaTel mitropolit dosiTeozs. werilebi torma misi ruseTSi gagzavna brZanao. feo-
xelmoweriTa da beWdebiT unda yofiliyo filaqt rusanovma ruseTis eklesiis sinods
dadasturebuli. ivane abaSiZem xerTvisis sTxova dosiTeoz quTaTelTan erTad ru-
aRas moTxovnis safuZvelze Sedgenili wer- seTSi efvTimi genaTelic gadaesaxlebinaT,
ilebi xerTvisSi ar gaagzavna da 1819 wlis radgan mitropolitebi naTesavebi iyvnen da
8 noembers Tavis werilTan erTad goris ok- didi gavlena hqondaT imereTis Tavadebsa
rugis ufros maior titovs gaugzavna. wer- da mosaxleobaze. saqarTvelos egzarqo-
ilSi ivane abaSiZe erTgulebas eficeboda sis azriT, swored dosiTeoz quTaTeli da
rusebs da Tanac maior titovs sTxovda, misi efvTimi genaTeli iyvnen ajanyebis moTavee-
saqcieli ar gaemJRavnebina. goris okrugis bi. 1820 wlis 22 ianvars ermolovi veliami-
ufross miaCnda, rom ivane abaSiZis moqmedeba novs swerda, rom aucilebeli iyo dosiTeoz
ruseTisadmi erTgulebiT ar iyo ganpirobe- quTaTelisa da efvTimi genaTelis ruseTSi
buli, Tavadi Cadenil saqciels ki ar inanieb- gadasaxleba, radgan isini ajanyebisaken arian
da, aramed eSmakobda, raTa saWiroebis SemTx- midrekilnio. kavkasiis mTavarsardali ac-
vevaSi xelisuflebasTan Tavis marTlebisaT- nobierebda, rom mitropolitebis ruseTSi
vis sabuTi hqonoda. 1819 wlis 24 noembers gadasaxlebas SesaZloa mosaxleobis mRelva-
kavkasiis mTavarsardlisadmi gagzavnil mox- reba gamoewvia, Tumca, misi azriT, zamTarSi
senebaSi ivan veliaminovi eTanxmeboda maior ajanyeba sayovelTao xasiaTs ver miiRebda da
titovis daskvnas, magram aleqsei ermolovs amdenad, saSiSi ar iyo. 1820 wlis 29 ianvars
moaxsenebda, rom man goris okrugis ufross kavkasiis mTavarsardali veliaminovs ava-
sofel vaxanSi ivane abaSiZesTan saidumlo lebda Tavad ivane abaSiZisa da misi uaxloesi
Sexvedra mainc urCia. titovi ver Sexvda ivane Tanamzraxvelebis, aseve meamboxe samRvde-
abaSiZes, radgan am ukanasknels misTvis ucno- loebis dapatimrebas.
bebia, rom imereTis mmarTvel kurnatovskis ruseTis xelisufleba cdilobda repre-
axlda guriasa da sxva adgilebSi, ris gamoc siebis dawyebamde daedgina mRelvarebis
masTan Sexvedra ver moaxerxa. rogorc kur- monawile yvela Tavadis, aznaurisa da sam-
natovskis moxsenebidan irkveva, ivane abaSiZes Rvdelo piris vinaoba. 1820 wlis 7 Tebervals
maior titovTan Sexvedra ar surda da Tvi- ivane abaSiZe sofel vaxanSi maior titovs
Ton avrcelebda xmebs, rom imereTis mmarT- Sexvda da ruseTisadmi mtrulad ganwyobili
vels axlda guriaSi. imereTis mmarTveli Tavadebi da aznaurebi daasmina. dasmenilTa
aRniSnavs, rom ivane abaSiZe ramdenjerme mi- Soris iyvnen: daviT gurieli
gurieli,, qaixosro guri-
iwvia, magram Tavadi mxolod erTxel Casula eli,, gardacvlili vaxtang gurielis meuRle
eli
quTaisSi da sul 15 wuTiT Sexvedria kurna- mariami,, samegrelos mTavari levan dadiani
mariami dadiani,,
tovskis. amis Semdeg ivane abaSiZe quTaisSi levan dadianis Zma giorgi dadiani,
dadiani, beJan da-
aRar gamoCenila da arc guriaSi mogzaurobi- diani,, nikoloz finezis Ze abaSiZe,
diani abaSiZe, quTaTeli
sas xlebia imereTis mmarTvels. mitropolitis mouravi qaixosro abulaZe,abulaZe
3.. represiebi imereTSi. kavkasiis mTa- zurab wereTeli
wereTeli..
varsardali aleqsei ermolovi, rogorc ze- 1820 wlis TebervalSi aleqsei ermolov-
moT aRvniSneT, dosiTeoz quTaTelisa da ma derbentis cixe-simagridan saqarTvelos
efvTimi genaTelis dapatimrebisa da ruseTSi egzarqos feofilaqt rusanovs acnoba Ta-
gasaxlebisagan Tavs ikavebda, radgan SiSobda, visi gadawyvetileba dosiTeoz quTaTelisa
meufeebis dapatimreba xalxis aRSfoTebas da efvTimi genaTelis ruseTSi gadasaxlebis
gamoiwvevda. samagierod, Seurigebeli pozi- Taobaze. feofilaqt rusanovis azriT, mit-
cia ekava feofilaqt rusanovs. saqarTvelos ropolitebis ruseTSi gadasaxlebis Semdeg
egzarqosma miaRwia imas, rom 1819 wlis oq- quTaisis raWisa da vakis okrugebSi saekle-
tomberSi ruseTis imperatorma aleqsandr sio saqmeebis marTva nikorwmindel mTavar-
I-ma gamosca brZaneba, romlis mixedviTac episkopos sofronisaTvis
sofronisaTvis,, xolo Soropnis
dosiTeoz quTaTeli peterburgSi unda gae- olqSi _ mitropolot daviT wereTlisaTvis
gzavnaT. ruseTis eklesiis ober-prokuro- unda CaebarebinaT. saqarTvelos egzarqosi
ri aleqsandr golicini aleqsei ermolovs saWirod miiCnevda imereTidan quTaTeli mit-
ganumartavda, rom dosiTeoz quTaTeli ropolitis ZmisSvilis beJan wereTlisa da
iyo mTavari meamboxe, ris gamoc impera- arqimandrit grigolis gasaxlebas.
371
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
372
vaxtang guruli
373
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
§4. ajanyeba guriisa da samegrelos samTavroe- bam, romelSic aRniSnuli iyo, rom imereTSi
bSi ajanyeba mzadaa da igi pirveli daZaxilisTa-
nave daiwyebao. imereTSi Tavadebma da aznau-
1. ajanyebis mimdinareoba guriaSi. 1819
rebma kvlav daiwyes glexebis Sekreba, raWis
wlis gazafxulidan imereTSi mimdinare mRel-
okrugSi daaxloebiT 500 SeiaraRebuli ada-
varebis dros guriis samTavroSi SedarebiT
miani sofel-sofel dadioda da mosaxleo-
simSvide iyo, Tumca ruseTis xelisufleba
bas aficebda, rom brZolaSi bolomde er-
eWvobda, rom mamia V gurieli imereTis Ta-
Tad darCebodnen. kurnatovskis moxsenebaSi
vadebsa da aznaurebs TanaugrZnobda. rusebi
aRniSnulia, rom imereTis meufeebi, Tavadebi
gansakuTrebuli eWviT uyurebdnen guriis
da aznaurebi TavianT samoqmedo gegmas ar am-
mTavris biZas, samTavros yofil mmarTvel
JRavnebdnen, am gegmis calkeuli detalebis
qaixosro guriels,
guriels, romelic Tavis antiru-
Sesaxeb imereTis mmarTveli ubralo xalx-
sul ganwyobilebas arc malavda. imereTidan
isagan (glexebisagan) iRebda cnobebs. kur-
devnili Tavad ivane abaSiZis meuRle guriis
natovski ukve meramdened aRniSnavda, rom
mTavris da iyo. rusebis mier devnilma Tavad-
levan dadianisa da mamia gurielis ndoba
ma icoda, rom misi SefarebisaTvis mamia guri-
ar SeiZleboda, ormag TamaSs eweoda Tavadi
els ruseTis xelisuflebasTan urTierToba
zurab wereTelic. imereTis mmarTvelis az-
daeZabeboda. amitom iyo, rom ivane abaSiZem
riT, jerjerobiT mxolod Tavad qaixosro
Tavi colisZmas ki ar Seafara, aramed colis
wereTlis ndoba SeiZleboda. ermolovma kar-
biZas _ qaixosro guriels. qaixosro Tavs
gad uwyoda, rom rusebis winaaRmdeg imereTis
imiT imarTlebda, rom imereTidan devnili
mosaxleobis ajanyeba SeeZloT mitropolit
ivane abaSiZe aWaraSi apirebda gadasvlas, ris
dosiTizeos quTaTelsa da mitropolit
gamoc man umjobesad miiCnia Tavadi TavisTan
efvTimi genaTels.
genaTels. amasTan erTad, 1820 wlis
miewvia da Semdeg ruseTis xelisuflebasTan
22 ianvars ermolovi veliaminovs avalebda,
Seerigebina. cxadia, rusebi yovelive amas ar
dauyonebliv daepatimrebina Tavadi ivane aba-
erwmunebodnen. garda amisa, gavrcelda xmebi,
SiZe. kavkasiis mTavarsardali veliaminovs
rom guriisa da samegrelos mTavrebs, mamia
swerda, rom Zalze ukmayofilo iyo imere-
gurielsa da levan dadians,
dadians, axalcixis faSas-
Tis mmarTvel general-maior ivan kurnato-
Tan hqondaT molaparakeba. saqarTvelos
vskis moqmedebiT da aucileblad miiCnevda
samoqalaqo nawilis mmarTvelma veliaminov-
mis gadayenebas da axali mmarTvelis daniSv-
ma imereTis mmarTvel kurnatovskis ubrZana
nas. 1820 wlis TebervalSi imereTis mmarTve-
daedgina gavrcelebuli xmebis namdviloba.
lad egerTa 44-e polkis meTauri polkovniki
kurnatovskis warmomadgenelTan Sexvedrisas
ivan puzirevski dainiSna. pirvelsave dRee-
axalcixis faSam ganacxada, rom imereTis Ta-
bSi veliamonovma imereTis axal mmarTvels
vadebi, samegrelosa da guriis mTavrebi os-
daavala Semoqmedis cixeSi myofi ivane aba-
maleTis mTavrobas mfarvelobas da iaraRiT
SiZis Sepyroba. veliaminovi aRniSnavda, rom
daxmarebas sTxovdnen, xolo rusebTan brZo-
umjobesi iqneboda qaixosro guriels Tavisi
laSi damarcxebis SemTxvevaSi _ osmaleTis
nebiT gadaeca ivane abaSiZe ruseTis xelisu-
teritoriaze cxovrebis uflebas. axalcixis
flebisaTvis. puzirevskim qaixosro guriels
faSam kurnatovskis warmomadgenlebs isic
acnoba, rom Tu igi ivane abaSiZes rusebs ne-
ganucxada, rom imereli Tavadebis, mamia gu-
bayoflobiT gadascemda, mas yvela danaSauls
rielisa da levan dadianis Txovnis Sesaxeb
apatiebdnen da sasjelad mxolod ruseTSi
man sulTans acnoba, xolo sulTnisagan ne-
gadasaxlebas dauwesebdnen.
barTvis miRebamde, osmaleTSi arsebuli we-
qaixosro gurielis mier ivane abaSiZis
sis Tanaxmad, igi valdebuli iyo mTxovnel-
Sefarebam, cxadia, eWvis qveS daayena guriis
TaTvis daxmareba aRmoeCina. axalcixis faSas
mTavris ruseTisadmi erTguleba. miuxedavad
imereTis, guriisa da samegrelos saqmeebSi Ca-
amisa, aleqsei ermolovi cdilobda mamia gu-
reva ruseTis xelisuflebisaTvis saSiSi iyo.
rieli biZis, qaixosro gurielis winaaRmdeg
xelisufleba yvelafers akeTebda imisaTvis,
gamoeyenebina. 1820 wlis 12 aprils kavkasiis
rom es Careva gamoericxa.
mTavarsardali mamia guriels swerda, rom
kavkasiis mTavarsardali aleqsei er-
qaixosro gurielis moqmedebam misi avto-
molovi Zalze SeaSfoTa imereTis mmarTvel
riteti ver Searyia da ruseTis xelisufleba
ivan kurnatovskis 1820 17 ianvris moxsene-
374
vaxtang guruli
kvlavac ndobas ucxadebda guriis mTavars. Seityo, ioTam bolqvaZe da kidev ori guruli
amasTan erTad, ermolovi aRniSnavda, rom sofel SemoqmedSi mosaxleobis gasafrTx-
ver dauSvebda mamia gurielisaTvis xelisu- ileblad gagzavna. wargzavnilebi polkovnik
flebis gayofas. cxadia, ermolovi qaixosro puzirevskis maSin Sexvdnen, rodesac is Semo-
guriels gulisxmobda, romelic mamia guri- qmedis cixidan ukan brundeboda. ivan puz-
els ar emorCileboda, rasac biZasa da ZmisS- irevskis gurulebisaTvis ase miumarTavs:
vils Soris urTierTobis daZabva mohyva. sad aris ZaRliSvili qaixosro? imavdrou-
1820 wlis 6 aprils saqarTvelos samoqa- lad, polkovniks ioTam bolqvaZisaTvis ma-
laqo nawilis mmarTvelma ivan veliamonovma Traxic gadaurtyams. Seuracxyofil ioTam
qaixosro guriels mosTxova dauyonebliv Ca- bolqvaZes Tofi usvria da sasikvdilod
suliyo quTaisSi da roca am ukanasknelisagan dauWria ivan puzirevski. ferdSi daWrili
uari miiRo, polkovnik ivan puzirevskis ubr- puzirevski cxenidan Camovardnila. erT-erTi
Zana guriis samTavroSi jari Seeyvana, qaixos- kazaki ioTam bolqvaZes mivardnia, magram am
ro gurieli an Seepyro an guriidan ganedevna. ukanasknels misTvis xmliT Wriloba miuy-
puzirevski 44-e polkis 1 aseuliT da 2 zarba- enebia, meore guruls ki xanjliT mouklavs
zniT sofel marnidan sofel Semoqmedisaken daWrili polkovniki. praporSCiki tatiSvili
daiZra. 1820 wlis 13 aprils puzirevskim da Tarjimani, vinme merabi, gurulebs tyved
egerTa aseuli da 2 zarbazani podpolkovnik auyvaniaT da Semoqmedis cixeSi wauyvaniaT.
zgorelskis meTaurobiT CoxataurSi datova sxvagvarad warmoaCenda momxdars aleqsei er-
da kazakTa mcire razmiT Semoqmedis cixisak- molovi. 1820 wlis 22 aprils imperatorisaT-
en gaemarTa, sadac im dros qaixosro gurieli vis gagzavnil moxsenebaSi igi werda: guriaSi
da ivane abaSiZe imyofebodnen. cixeSi Sesul ganlagebuli samxedro saguSagoebis daT-
polkovniks iq arcerTi ar daxvedria, cixe valierebisas polkovnikma ivan puzirevskim
saerTod daclili iyo. Semoqmedis cixidan ganizraxa qaixosro gurielis kuTvnil Semoq-
ukan gamobrunebuli puzirevski sam Seiara- medis cixis daTvaliereba. qaixosro gurieli
Rebul guruls (meore cnobiT, SeiaraRebuli cnobili iyo rusebisadmi siZulviliT, xe-
gurulebis arcTu mravalricxovan razms) lisuflebisagan devnili Tavad ivane abaSiZe
Sexvda. polkovnikma gurulebs ase mimarTa: swored amitom Seifara. qaixosros saxlSi
_ sad aris qaixosro gurieli? ratom myofma SeiaraRebulma xalxma mcirericxovani
aCerebs is TavisTan moRalate Tavad ivane aba- razmiT iq misuli ivan puzirevski Seipyres
SiZes? rusuli istoriografiis mtkicebiT am da Semoqmedis cixeSi qaixosro guriels mih-
kiTxvas samma gurulma, gasroliT upasuxa. gvares. ermolovis moxsenebis mixedviT, 1820
sasikvdilod daWrili polkovniki ivan puz- wlis 13 aprils polkovniki ivan puzirevski
irevski cxenidan Camovarda, erTi daWrili ka- Semoqmedis cixeSi mouklavT. rusuli isto-
zakic aseve Camovarda cxenidan, romelic xan- riografia amtkicebda, ioTam bolqvaZes ivan
jliT mokla erT-erTma gurulma. erTi rusi puzirevskis mokvla qaixosro gurielma daav-
oficeri kazakTan erTad gurulebma tyved alao da amis sabuTad is mohyavT, rom moklu-
aiyvanes da qaixosro guriels mihgvares. ru- lis Tofi da xmali qaixosro gurielma ioTam
suli wyarodan irkveva, rom puzirevski sa- bolqvaZes aCuqa. es versia sinamdviles ar
sikvdilod aznaurma ioTam bolqvaZem daWra, Seefereba, qaixosro gurieli Wkviani kaci iyo
romelic qaixosro guriels ivan puzirevskis da man kargad icoda, rac mohyveboda imere-
TofiTa da xmliT daujildovebia. imereTis Tis mmarTvelis mkvlelobas. es xom SesaniS-
mmarTvel polkovnik puzirevskis mkvlelo- navi sababi iqneboda guriis darbevisaTvis.
bis Sesaxeb ramdenime versia arsebobs. ioTam ivan puzirevskis nacvlad imereTis
bolqvaZis dakiTxvis oqmis dedani Semonaxuli mmarTvelad aleqsei ermolovis erT-erTi
ar aris, magram XIX saukuneSi moRvawe rusma uaxloesi Tanamoazre polkovniki piotr gor-
istorikosebma sxvadasxva wyaros Sejerebis Cakovi dainiSna.
Sedegad aseTi suraTi aRadgines: 1829 wlis Seityo Tu ara polkovnik ivan puzirevs-
13 aprils polkovniki ivan puzirevski Semo- kis mkvlelobis ambavi, CoxataurSi myofi
qmedis cixeSi Sevida. qaixosro gurieli am podpolkovniki zgorelski sofel maranSi
dros mezobel sofelSi imyofeboda. qaix- dabrunda da iq myof egerTa 44-e polkis
osrom rusTa razmis gamoCenis ambavi rom batalionTan erTad kvlav guriaSi gaemgza-
375
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
vra, sadac mas egerTa erTi aseuli SeuerT- elTan, erTad Semoqmedis cixeSi imyofeboda.
da. podpolkovniki zgorelski qaixosro gu- 23 ivliss ruseTis jari Semoqmedis cixisaken
rielis mier mowyobil Casafrebas waawyda, daiZra da meore dRes cixes Semoadga. qaixos-
brZolaSi ramdenime mebrZoli dakarga da ro gurieli am dros cixeSi ar imyofeboda, iq
iZulebuli gaxda ukan daexia. mxolod ajanyebulTa dasaxmareblad mosuli
1820 wlis aprilidan guriis did nawil- aWarlebi iyvnen. rusebma zarbaznebis gamoy-
Si ajanyeba daiwyo. ajanyebulTa SeiaraReb- enebiT cixis karebi Seangries. imavdroulad
ulma razmebma alyaSi moaqcies podpolkovnik maT cixis saidumlo kars miagnes da cixeSi
zgorelskis egerTa 44-e polkis batalioni, SeiWrnen. aRmoCnda, rom damcvelebs cota
romelic Semoqmedis cixisaken cdilobda xniT adre daetovebinaT cixe. rusebma iq
gaWras. brZolaSi rusebma 33 oficeri da ja- mxolod 5 kaci ipoves, romlebic xiStebze
riskaci dakarges, ris Semdegac ukan daixies aages. damsjelebma brZolaSi moklulTa sax-
da ozurgeTs Seafares Tavi. 1820 wlis 19 iT 15, xolo daWrilTa saxiT 52 kaci dakarg-
aprils ajanyebulebma gaafTrebuli brZolis es. aleqsei ermolovis brZanebis Tanaxmad,
Semdeg Coxatauri daikaves da iq gamagrebu- Semoqmedis cixe daangries, xolo maxlobeli
li rusebis didi nawili daxoces. 1820 wlis soflebi gadawves. Semoqmedis cixis aRebis da
maisis dasawyisSi ajanyebul gurulebs kidev soflebis gadawvaSi rusebs didi daxmareba
ramdenime Setakeba hqondaT ruseTis jarTan. aRmouCina Tavadma kacia nakaSiZem
nakaSiZem..
1820 wlis 2 maiss podpolkovnikma zgorel- guriis samTavroSi general-maior aleq-
skim brZolaSi daWrili rusi jariskacebi sei veliaminovis (veliaminov II-is) meTaurobiT
da dapatimrebuli ajanyebis monawile gu- ruseTis jaris Sesvlas undoblobiT Sexvda
rulebis erTi jgufi egerTa 2 aseulisa da 30 mamia V gurieli.
gurieli. ermolovis Txovnis miuxeda-
kazakis TanxlebiT Stabs-kapitan orbelianis vad, igi aleqsei veliaminovis banakSi ar ga-
meTaurobiT sofel marnidan quTaisSi gagzav- mocxadda da rusebisaTvis arc raime daxmare-
na. gzaze rusebi mravalricxovani gurulebis ba aRmouCenia. kavkasiis mTavarsardali miiC-
Casafrebas waawydnen, gaimarTa xelCarTuli nevda, rom guriis mTavris aseTi moqmedeba
brZola. Stabs-kapitanma orbelianma quTaisi- ajanyebulebs waaxalisebda. ermolovi mamia
dan damatebiTi Zala gamoiTxova. orbelianis guriels arwmunebda, rom mis mimarT ruseTis
dasaxmareblad maleve mivida rusTa razmi xelisuflebas aranairi boroti ganzraxva ar
kapitan voinovis meTaurobiT. orbelianma da hqonda da arc mis Sepyrobas apirebda. ima-
voinovma ajanyebulTa damarcxeba ver SeZles. vdroulad, kavkasiis mTavarsardali guriis
ruseTis jaris dasaxmareblad qveiTTa kidev mTavars mouwodebda Tavidan moeSorebina
2 aseuli movida da mxolod amis Semdeg Se- ruseTisadmi mtrulad ganwyobili adamianebi,
Zles rusebma ajanyebulTa alyis garRveva da magaliTad, Tavadi daviT maWutaZe. miuxeda-
sofel maranSi SeRweva. rusebma brZolaSi 1 vad imisa, rom mamia gurielma rusebs aSkara
zarbazani dakarges. marTalia ajanyebulma Tanadgoma ar gamoucxada, igi iZulebuli gax-
gurulebma tyve TanamebrZolebi ver gaaTa- da ivan puzirevskis mkvleli ioTam bolqvaZe
visufles, magram ruseTis jars seriozuli Seepyro da rusebisaTvis gadaeca. ioTam
ziani miayenes, ramac kidev ufro waaxalisa bolqvaZe jariskacTa mwyobrSi gaatares da
ajanyebulebi. zumbebis cemiT mokles. maSin, rodesac ale-
1820 wlis 9 ivliss calkeuli kavkasiis qsei ermolovi mamia gurielisa da aleqsei
korpusis Stabis ufros general-maior ale- veliaminovis Sexvedras daJinebiT cdilobda,
qsei veliaminovis (veliaminov II-is) meTauro- gavrcelda xmebi, rom am Sexvedrisas aleq-
biT quTaisidan ruseTis jari sofel marnis sei veliaminovs iseve moklavdnen, rogorc
gavliT guriisaken daiZra. guriis dasarbevad mokles ivan puzirevski. SeSfoTebulma ermo-
gamoyofili jari sakmaod mravalricxovani lovma aleqsei veliaminovs saswrafod acno-
iyo. aleqsei veliaminovis daqvemdebarebaSi ba, rom mamia guriels mxolod ruseTis jaris
3.200 oficeri da jariskaci da 150 kazaki banakSi Sexvedroda.
iyo, jars SeiaraRebaze gaaCnda 7 zarbazani. general-maiori aleqsei veliaminovi
amjerad gurulebs ruseTis jarisaTvis wi- rusTa ZiriTadi ZalebiT mdinare sufsis na-
naaRmdegoba ar gauweviaT. rusebma Seityves, pirze iyo dabanakebuli. 1820 wlis agvistoSi
rom qaixosro gurieli ZmasTan, daviT guri- maiori mixini qaixosro gurielis Zmis, daviT
376
vaxtang guruli
377
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
378
vaxtang guruli
379
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
380
vaxtang guruli
381
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
382
vaxtang guruli
383
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
384
vaxtang guruli
SesvliT rusuli orientaciis momxreebi gae- yaCaRuri Tavdasxma ise warmoaCina, TiTqos
mxnevebinaT. konkretulad, afxazeTSi unda afxazeTSi rusebis winaaRmdeg ajanyeba dai-
gaegzavnaT samegrelos egerTa polkis 2 aseu- wyo, romlis mizani hasan beis mTavris tax-
li 2 zarbazniT da kazakTa naxevari aseuli. tze ayvana iyo. ivan veliaminovi endo maior
piotr gorCakovma ivan veliaminovis brZanebis mogilianskis moxsenebas da brZaneba gasca
Sesruleba sariskod miiCnia da saqarTvelos pirveli SesaZleblobisTanave hasan bei dae-
samoqalaqo nawilis ufross miwera: me srul patimrebinaT. mogilianskim aRar daayovna da
gaurkvevlobaSi var, CemTvis sruliad ucno- hasan beis Sesapyrobad veragobas mimarTa: man
bia, ra saxis daxmarebas elodeba da ra surs hasan bei viTomda samTavros mmarTvelobas-
Cvengan gardacvlili mTavris meuRles. ro- Tan dakavSirebuli sakiTxebis gasarkvevad
gorc ki Cveni jari afxazeTSi Seva da afxa- soxumSi, Tavis rezindenciaSi, miiwvia. darba-
zebis saqmeSi Caereva, aucilebeli iqneba imis zSi Sesul hasan beis rusebi Tavs daesxnen,
gamocxadeba, Tu vis vuWerT Cven mxars af- iatakze dasces, ganaiaraRes da xel-fexi Seu-
xazeTis mTavris taxtze da Tundac droebiT kres. hasan beis mravalricxovani amala rezi-
vis vandobT samTavros mmarTvelobas. ivan denciis ezoSi idga. xmaurze amalis wevrebma
veliaminovma danamdvilebiT ar icoda, vis xmlebi iSiSvles da hasan beis gaTavisufle-
daamtkicebda ruseTis imperatori afxaze- bas Seecadnen. afxazebma daketili kari Sean-
Tis mTavrad. amitom iyo, rom man aleqsandr gries, magram rusebis mier gaxsnil cecxlsa
I-is mier axali mTavris damtkicebamde dedo- da xiStebs waawydnen. hasan beis amalidan ori
fali Tamari regentad gamoacxada. imereTis webeldeli Tavadi iqve mokles, xolo danar-
mmarTvelma gorCakovma icoda, rom dedofal Cenebi ganaiaraRes. am umizezo dapatimrebam
Tamaris regentad gamocxadebas ar daeTanxme- imereTis mmarTveli piotr gorCakovi mZime md-
boda hasan bei.
bei 1821 wlis martSi gorCakovma gomareobaSi Caagdo. savalalo iyo ara marto
viTarebis Seswavlis mizniT afxazeTSi maiori TviT hasan beis dapatimrebis gadawyvetile-
ogarkovi gagzavna. aucileblobis SemTxvevaSi ba, aramed dapatimrebis veraguli forma da
ogarkovs ufleba hqonda hasan bei daepatim- amalis wevrebis daxocva. 1821 wlis 22 marts
rebina. maiori afxazeTis samTavroSi Seqm- gorCakovi ivan veliaminovs swerda: Tavidanve
nil viTarebas gaecno da daaskvna: hasan beis meeWveboda, rom maior mogilianskis CemTvis
dapatimrebas SeiZleboda samTavroSi didi ucnobi piradi miznebi ufro amoZravebda, vi-
mRelvareba gamoewvia. gorCakovi ogarkovis dre samsaxurebrivi movaleoba. pirvel mox-
daskvnas daeTanxma da hasan beis dapatimrebis senebaSi igi mosaxleobis sayovelTao aRS-
brZaneba gaauqma. vidre imereTis mmarTvelis foTebisa da masSi hasan beis monawileobis
axali brZaneba soxumSi CaaRwevda, maiorma Sesaxeb werda da dedofal Tamaris dasacavad
ogarkovma hasan bei daapatimra. samTavroSi jaris gagzavnas iTxovda. Semdeg gairkva, rom
popularuli adamianis dapatimreba mRelva- mosaxleobis sayovelTao aRSfoTebasTan ki
rebis damatebiTi mizezi gaxda. unda aRiniS- ar gvqonia saqme, aramed samxedro saguSagoze
nos, rom hasan beis dapatimrebamde afxazeTSi Cveulebrivi mZarcvelebis TavdasxmasTano.
moxda iseTi movlena, romelmac viTareba Za- hasan beis dapatimrebis miuxedavad, simSvide
lze daZaba. giorgi ServaSiZis gardacvalebi- arc im dRes da arc Semdeg dReebSi ar dar-
dan meore dRes, 1821 wlis 8 Tebervals, af- Rveula. rogorc aRvniSneT, hasan bei samx-
xazebi Tavs daesxnen soxumis maxloblad ar- edro saguSagoze TavdasxmaSi ar monawileob-
sebul rusul saguSagos. marTalia, rusebma da, radgan im dRes gardacvlili Zmis ojaxSi
Tavdasxma moigeries, magram daiRupa erTi da imyofeboda. amitom iyo, rom piotr gorCa-
daiWra oTxi rusi. rusuli jaris saguSagoze kovma ivan veliaminovs sTxova, rom momxdarSi
TavdamsxmelTa Soris iyvnen hasan beis kuT- damnaSaved soxumis cixis komendanti maiori
vnili soflebis mcxovreblebi. Tavad hasan mogilianski ecnoT. imave werilSi gorCakovi
bei TavdasxmaSi ar monawileobda da saer- saqarTvelos samoqalaqo nawilis mmarTvels
Tod, araferi uwyoda am Tavdasxmis Sesaxeb, hasan beis dapatimrebisa da misi soxumis cixe-
radgan gardacvlili Zmis ojaxSi imyofebo- Si gamoketvis Semdeg Seqmnili viTarebis Ses-
da. Tavdasxmis Semdeg hasan beim damnaSavee- axeb moaxsenebda: `Cven gvrCeba ori saSualeba:
bis Zebna Tavad daiwyo. soxumis cixis komen- pirveli _ SevasruloT sayovelTao saxalxo
dantma maiorma mogilianskim es Cveulebrivi survili da hasan bei gavaTavisufloT; meo-
385
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
re _ jariT SevideT afxazeTSi. hasan beis boda Seqmnil viTarebas. afxazeTSi ajanyeba
gaTavisuflebas SesaZleblad miviCnev, gaTa- jer dawyebuli ar iyo, magram mRelvareba
visufleba rom xelisuflebas sisusted ar sul ufro da ufro Zlierdeboda. gorCakovi
CaeTvalos, davniSnoT gamoZieba, romelic afxazeTis Tavadebs Sexvda, romlebic hasan
daadasturebs Sepyrobilis udanaSaulobas. beis dapatimrebis gamo aRSfoTebas ar mala-
hasan beis mZevlebi gamovarTvaT da movTxo- vdnen. Tavadebma kargad icoden, rom ruseTis
voT ruseTis xelisuflebisaTvis mSvidobis winaaRmdeg brZolas perspeqtiva ar gaaCnda.
damrRvevi yaCaRebis gadacema. meore saSuale- miuxedavad amisa, maT mtkiced gadawyvites:
ba, rogorc zemoT mogaxseneT, Zalis gamoy- afxazeTis samTavroSi ruseTis jaris Sesv-
enebaa. Tqveno aRmatebulebav, mogexsenebaT, lisTanave TavianTi saxl-kari gadaewvaT da
rom Tu afxazeTis mosaxleobis aRSfoTeba mTebSi gaxiznuliyvnen. am pirobebSi gorCa-
sayovelTao iqneba, iq 1.000 mebrZoli mainc kovma ver SeZlo piradad Sexvedroda samTav-
unda gaigzavnos, am raodenobis jaris Sekre- ros regents, dedofal Tamars
Tamars.. dedofalma
bas ki dro sWirdeba. afxazeTSi jariT Ses- soxumSi gorCakovTan misvla ar isurva, xolo
vlis SemTxvevaSi Cven, cxadia, SesaZlebloba am ukanasknelma Tavisi sicocxlis xelyofis
gveqneba gadavwvaT ramdenime sofeli da mo- SiSiT cixis kedlebs gareT dedofalTan
saxleoba vaiZuloT tyes Seafaros Tavi. amis Sexvedraze uari Tqva. gorCakovis afxazeT-
Semdeg mRelvareba ar Sewydeba da iZulebuli Si Casvlam Sedegi ver gamoiRo. erTaderTi
viqnebiT jaris nawili didi xnis ganmavlobaSi dadebiTi Sedegi mxolod is iyo, rom man sox-
iq davtovoT, radgan soxumis cixis garnizons umis cixis komendantobidan gadaayena maiori
cixis gareT moqmedebis Zala ar gaaCnia“. pi- mogilianski, romelic, gorCakovisave TqmiT,
otr gorCakovi ivan veliaminovs sTxovda am `sayovelTao-saxalxo zizRs“ imsaxurebda.
ori gzidan erT-erTi aerCia. soxumSi yofnisas imereTis mmarTvelma hasan
imereTis mmarTveli piotr gorCakovi beis dapatimrebasTan dakavSirebuli erTi de-
sakiTxs sakmaod sworad ayenebda: an hasan beis talic gaarkvia: maiori mogilianskis sZulda
ganTavisufleba an afxazeTSi mRelvarebis hasan bei da am zizRis gamoxatuleba iyo is,
dawyeba. samwuxarod, ivan veliaminovi imde- rom man ruseTis jaris erTi aseuli sofel
nad cudad iyo ganwyobili hasan beis mimarT, kelasurSi gagzavna da hasan beis rezidencia
rom ganTavisuflebaze uari Tqva. Sedegmac daarbia. Serisxul Tavads quTaisSi gamgzavre-
ar daayovna, mTel afxazeTSi mRelvareba dai- ba da maior mogilianskis ukanono moqmedebis
wyo. samTavros regenti dedofali Tamaric Sesaxeb piotr gorCakovisaTvis saCivris mirT-
ki, romelsac ivan veliaminovis mxardaWera meva surda. rogorc ki mogilianskim hasan
haeriviT sWirdeboda, aRSfoTebuli darCa da beis quTaisSi gamgzavrebis gadawyvetileba
mas hasan beis ganTavisufleba sTxova. gener- Seityo, misi dapatimreba daaCqara. amasobaSi
alma dedofali daamSvida da Tanac acnoba: soxumis cixis komendantad dainiSna maiori
hasan beis afxazeTidan gavasaxleb da samTav- mixini,, romelmac guriis ajanyebis CaxSobaSi
mixini
ros marTva-gamgeobaSi igi xels veRar SegiS- gamoiCina Tavi. soxumis cixeSi mdgari same-
liso. 1821 wels hasan bei marTlac gadaasax- grelos egerTa polki egerebiT Caanacvles.
les cimbirSi, sacxovrebel adgilad mas jer
tomski, xolo Semdeg irkutski miuCines.
saqarTvelos samoqalaqo nawilis
§2. ajanyeba ajxazeTSi
mmarTvelis ivan veliaminovis imedi, rom hasan
bei ServaSiZis dapatimreba da gadasaxleba af- 1. ajanyebis dawyeba da mimdinareoba.
mimdinareoba.
xazeTSi mSvidobas daamyarebda, ar gamarTl- imereTis mmarTvel piotr gorCakovis soxumi-
da. pirveli didi mRelvareba dedofal Tama- dan quTaisSi gamgzavrebis Semdeg, 1821 wlis
ris regentad gamocxadebam gamoiwvia. arc ivnisSi, afxazeTSi ruseTis winaaRmdeg ajanye-
Wkua-gonebiT da arc nebisyofiT gamorCeuli ba daiwyo. ajanyebas saTaveSi edgnen hasan
qalis regentad daniSvna afxazebma Seura- beis Zmebi da afxazeTis Tavadebi, romelTa-
cxyofad miiRes. ukmayofilebas saerTo-sax- gan gansakuTrebiT gamoirCeodnen marSaniebi
alxo xasiaTi hqonda. 1821 wlis aprilis Sua da inal
inal-ifebi
ifebi.. mosaxleobaSi xma gavrcelda,
ricxvebSi imereTis mmarTveli piotr gorCa- rom hasan beis dapatimrebis gadawyvetilebis
kovi soxumSi Cavida, raTa piradad gascno- miReba dedofal Tamaris gareSe ar momxda-
386
vaxtang guruli
ra, radgan dedofals surda Tavisi ufrosi dedofalma miiCnia, rom soxumis cixeSi Tavis
SvilisaTvis, dimitrisaTvis, gaekvala gza SefarebiT igi afxazeTis mosaxleobas Ta-
taxtisaken. amitom iyo, rom ajanyebulebma, vis ususurobas daumtkicebda da gadawyvita
pirvel rigSi, samTavros regents, dedofal Tavis mamulSi, sofel kodorSi, gamgzavre-
Tamars Seuties. sofel oCamCireSi
oCamCireSi,, sadac buliyo, romelic mdinare kodoris Sesar-
dedofals mamuli hqonda, daxoces misianebi, TavTan axlos mdebareobda. sofel kodorSi
xolo sofel iloridan gaitaces dedoflis Casvlis Semdeg dedofali darwmunda, rom aq,
kuTvnili 200 cxeni. soxumis komendantma iseve, rogorc sofel lixnSi, igi Tavs mSvi-
momxdaris gamoZiebis mizniT TavisTan miiwvia dad ver igrZnobda. 1821 wlis 1 ivliss soxu-
afxazeTis cnobili Tavadebi. Tavadebi komen- mis cixis komendantma podpolkovnikma mix-
dantTan ar gamocxaddnen, xolo 1821 wlis 26 inma dedoflisagan sagangaSo ambavi Seityo.
ivniss mas SeuTvales: `ruseTis mTavrobasa dedofali komendants acnobebda, rom sofel
da dedofal Tamars manam ar daemorCilebian, kodorSi mis rezidencias rostom beis, Tair
vidre ruseTidan ar daabruneben hasan beis beis da Tavad marSanias winamZRolebiT
da ar daabruneben im nivTebs, gansakuTrebiT ajanyebulebi Semoertynen gars. dedofali
mTel afxazeTSi cnobil xmals, romelic mas saswrafod daxmarebas iTxovda, radgan darw-
dapatimrebisas waarTves“. ajanyeba gansa- munebuli iyo, rom dapatimrebis Semdeg mas da
kuTrebiT swrafad gavrcelda soxumis ok- mis Svilebs ajanyebulebi daxocavdnen. pod-
rugSi, sadac hasan beis mamuli hqonda. bzi- polkovnikma mixinma soxumis cixidan 30 ver-
fis okrugi, sadac dedofal Tamaris mamuli siT moSorebul sofelSi jaris gagzavna ar
iyo, Tavdapirvelad ajanyebulebs ar miemxro. gariska, Tumca dedoflis Txovna yurad iRo.
yovel SemTxvevaSi, ase swerda dedofali Tam- im droisaTvis soxumis navsadgurSi idga samx-
ari piotr gorCakovs. male dedofali darw- edro xomaldi ``konstantine
konstantine““ leitenant xomu-
munda, rom mis mamulSic simSvide ar iyo. 1821 tovis meTaurobiT. mixinma xomutovs ubrZana
wlis ivnisis bolos Tavis momxreebTan erTad dauyonebliv daZruliyo sofel kodorisaken
osmaleTidan afxazeTSi dabrunda arslan bei bei.. da gemze aeyvana dedofali Tamari SvilebiTa
arslan beim dedofal Tamars Cerqezi Suamav- da amaliTurT. xomutovma Ramis sibneliT
lebi miugzavna da mas mZevlebi da afxazeTSi isargebla, SeumCnevlad miuaxlovda mdinare
Tavisufali Sesvlis nebarTva mosTxova. am kodoris SesarTavs, iq cota xniT SeCerda da
droisaTvis dedofali soxumis cixis axlos dedofals navi gaugzavna. amis Semdeg gemi
banakSi cxovrobda. man arslan beis warmog- isev Ria zRvaSi gavida. rusebma dedofali
zavnilebi soxumis cixis komendant mixinis misi Svilebi da amalis nawili naviT mSvidobi-
TandaswrebiT miiRo. dedofalma Suamavlebs anad gamoiyvanes sofel kodoridan da gemze
ganucxada, rom mamis mkvlelis aranair wina- aiyvanes. 1821 wlis 2 ivliss gemi `konstan-
dadebas ar miiRebda da arc mis Txovnas gaiT- tine“ mSvidobianad dabrunda soxumis navsad-
valiswinebda. dedoflis momxre bzifis ok- gurSi, xomutovma dedofali da misi Tanmxle-
rugis Tavadebma da aznaurebma Suamavlebs ga- bi pirebi podpolkovnik mixins Caabara. amis
nucxades, rom isini dedofals eTanxmebodnen. Semdeg xomutovma zRvis napiris gayolebiT
miuxedavad Tavadebisa da aznaurebis aseTi ramdenjerme gacura soxumidan gagramde da
poziciisa, dedofalma Tamarma maior mixins zarbaznebidan cecxli gauxsna ajanyebulebs.
saidumlod acnoba, rom ar iyo darwmunebuli afxazeTis samTavroSi TiTqos simSvide
Tavadebis erTgulebaSi. amave dros, dedofa- Camovarda. yvela grZnobda, rom es simSvide
li maior mixins sofel lixnSi rezidenciis droebiTi iyo. dedofalma Tamarma pod-
dasacavad jaris gagzavnas sTxovda. yovelive polkovnik mixinis rCevas ar daujera, soxu-
zemoT Tqmulis Sesaxeb mixinma dauyonebliv mis cixe datova da sofel kodorSi gaemgza-
acnoba imereTis mmarTvels. vra. dedoflis gamgzavrebis Sesaxeb mixinma
soxumis cixis garnizoni, romelic sul dauyonebliv acnoba Tbiliss. TbilisSi mixin-
500 oficrisa da jariskacisagan Sedgeboda, is moxseneba miRebulic ki ar hqondaT, roca
yoveldRe eloda Tavdasxmas. amitom iyo, afxazeTSi viTareba kvlav daiZaba. arslan
rom maiorma mixinma dedofals lixnis re- bei CerqezTa razmis TanxlebiT moulod-
zidenciis dasacavad jari ver gamouyo, sam- nelad dabrunda da 1821 wlis 21 agvistos
agierod, soxumis cixeSi gadasvla SesTavaza. sofel kodoris rezidencias Semoartya alya.
387
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
dedoflis erTguli darCa mxolod amalis terburgidan TbilisSi 1821 wlis seqtembris
ramdenime wevri. Tavadebis didi umravlesoba bolos Camovida. daaxloebiT erTi Tve igi
arslan beis mxareze gadavida da mZevlebic TbilisSi darCa da dawvrilebiT gaecno af-
misca mas. koSkSi gamagrebuli dedofali ori xazeTis samTavroSi Seqmnil viTarebas. 1821
kvira icavda Tavs. mas Semdeg, rac dedofali wlis 21 oqtombers mTavari afxazeTSi gaemg-
Tamari darwmunda, rom yvelam miatova, xolo zavra. mas Tan mihqonda saqarTvelos samoqa-
soxumidan daxmarebis miRebis aranairi imedi laqo nawilis mmarTvelis general-leitenant
aRar arsebobda, arslan beis danebda da Tanac ivan veliaminovis proklamacia (mowodeba) af-
piroba dado, rom ruseTis xelisuflebasTan xazeTis mosaxleobisadmi. enguris marcxena
yovelgvar kavSirs gawyvetda. napirze afxazeTis mTavars piotr gorCako-
arslan beim soxumis cixes Semoartya vis saeqspedicio razmi daxvda. razmi same-
alya. imavdroulad TiTqmis afxazeTis sam- grelos egerTa polkis 6 aseulisa da egerTa
Tavros mTel teritorias daeufla da 1821 44-e polkisagan Sedgeboda. sul gorCakovis
wlis seqtembris Sua ricxvebSi mdinare Ral- daqvemdebarebaSi 600 jariskaci da oficeri,
iZgaze gamaval samurzayanos sazRvars miuax- kazakTa razmi da samegrelos milicia (sax-
lovda. samegrelos mTavarma levan dadianma alxo laSqari) iyo, romelsac levan dadiani
mtkiced gadawyvita arslan bei samurzayanoSi meTaurobda. rusebs SeiaraRebaze hqondaT 2
ar SeeSva. imereTis mmarTveli piotr gorCa- msubuqi zarbazani.
kovi mixvda, rom levan dadians Seqmnili vi- 1821 wlis 1 noembers samurzayanos sazR-
Tarebis gamoyeneba samurzayanos xelSi Casa- varze piotr gorCakovs Seatyobines, rom ar-
gdebad surda. viTareba kidev ufro daZaba slan bei 3.000 afxazi da Cerqezi mebrZoliT
iman, rom trapizonis seraskirma haji samih soflebs kodorsa da kelasurs Soris idga.
faSam ruseTis xelisuflebas ganmarteba arslan beis razmTan pirveli Sejaxeba same-
moTxova imis Taobaze, Tu ratom iyo dapatim- grelos milicias mouxda. miuxedavad imisa,
rebuli osmaleTis qveSevrdomi hasan bei. 1821 rom samegrelos miliciam marcxi ganicada,
wlis 16 seqtembers imereTis mmarTveli pi- gorCakovma winsvla gaagrZela. egerTa 44-e
otr gorCakovi ivan veliaminovs swerda, rom polkma podpolkovnik afxazis meTaurobiT
afxazeTSi ruseTis jaris Seyvana aucilebeli mowinaaRmdegis mier mowyobili ramdenime xe-
gaxdeboda. rgili gadalaxa. Cerqezebma cecxli gauxsnes
afxazeTSi ganviTarebuli movlenebi- rusebs, magram zarbaznebidan da Tofebidan
dan gamomdinare, aleqsei ermolovi ruse- sapasuxo Zlieri cecxlis Semdeg arslan beis
Tis imperiis sagareo saqmeTa ministr karl mebrZolebi gaifantnen. damarcxebuli arslan
neselrodes sTxovda daeCqarebina afxazeTis bei CerqezeTSi gadaixvewa. brZolaSi daiRupa
mTavrad damtkicebuli dimitri ServaSiZis samegrelos egerTa polkis praporSCiki bebu-
samSobloSi gamgzavreba. ivan veliaminovi da Tovi, saxelganTqmul general vasil bebuTo-
piotr gorCakovi TbilisSi dimitri Serva- vis Zma. garda bebuTovisa, brZolaSi daiRupa
SiZis Camosvlas elodebodnen, raTa igi ruse- kidev 1 oficeri da 48 jariskaci. am brZo-
Tis jarTan erTad afxazeTSi Sesuliyo. ivan lis Semdeg gorCakovis saeqspedicio razmi
veliaminovi aseve saWirod miiCnevda afxazeT- Seuferxeblad Sevida soxumSi. soxumidan sa-
Si samxedro eqspediciis gagzavnamde prokla- gangebo razmi podpolkovnik afxazis meTau-
maciiT (mowodebiT) miemarTaT afxazeTis robiT arslan beis momxre Tavad marSaniebis
samTavros mosaxleobisaTvis. proklamaciaSi dasjis mizniT webeldaSi Sevida, xolo gor-
aRniSnuli unda yofiliyo, rom ruseTis im- Cakovma ZiriTadi ZalebiT sofeli lixni dai-
peratorma afxazeTis mTavrad dimitri Serva- kava. 1821 wlis 30 noembers sofel lixnSi,
SiZe daamtkica. mosaxleobisaTvis aseve unda mTavrebis rezidenciaSi, afxazebis Tavadebis
ecnobebinaT: arslan beis mier gavrcelebuli da aznaurebis TandaswrebiT, dimitri Serva-
xmebi, rom TiTqos ruseTis imperatorma daa- SiZe sazeimod gamocxadda afxazeTis mTavrad.
dastura osmaleTis sulTnis firmani arslan gorCakovma mas gadasca xelisuflebis simbo-
beis afxazeTis mTavrad cnobis Sesaxeb, si- lo _ droSa da xmali. gorCakovma afxazeTis
crue iyo. mTavris dacvis mizniT lixnSi maior rako-
2. piotr gorCakovis pirveli samxedro cis meTaurobiT samegrelos egerTa polkis
eqspedicia afxazeTSi. dimitri ServaSiZe pe- 2 aseuli datova, xolo Tavad ZiriTadi Za-
388
vaxtang guruli
389
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
winaaRmdeg brZola. dedofali Tamari kar- ipova. axali mRelvareba bzifis okrugSi dai-
gad xedavda Svilis uimedo mdgomareobas. wyo, mas saTaveSi Tavadi kacia marRania edga.
mTavris xelisuflebis gaZlierebis mizniT ajanyebulebma jvarze daifices, rom miuxe-
dedofali aleqsei ermolovs kvlav jaris davad naTesauri kavSirisa, sikvdilamde ibr-
gagzavnas sTxovda. kavkasiis mTavarsardalma Zolebdnen mixeil ServaSiZis winaaRmdeg. ka-
dedoflis Txovna ar daakmayofila. uariT cia marRaniam macneebi gagzavna webeldasa da
gaRizianebulma dedofalma Tamarma soxu- CerqezeTSi. mowodebas bevri gamoexmaura da
mis cixis komendants ganucxada, rom misi male ajanyebulebi didi ZalebiT (12.000 me-
Svili, afxazeTis mTavari dimitri mowamles. brZoli) sofel lixnisaken daiZrnen. mixeil
dedofali amtkicebda, rom ruseTis jaris ServaSiZem dedis, dedofal Tamaris, soxumSi
poruCik maraCevskisTan stumrobisas dimitri gamgzavreba moaswro, Tavad ki samegrelos
ServaSiZem wyali moiTxova, afxazma aznau- egerTa polkis 2 aseuliTa da 2 zarbazniT
rma urus lakvarma wyalSi sawamlavi Seuria, lixnis rezidenciaSi aRmoCnda alyaSemor-
romlis miRebidan sami dRis Semdeg mTavari tymuli. mTavars amalisagan mxolod ocd-
gardaicvala. dedis kvaldakval mixeil Ser- aorma kacma uerTgula. rezidenciis dacvas
vaSiZec amtkicebda, rom imave aznaurma misi Stabs-kapitani maraCevski xelmZRvanelobda.
mowamvlac scada. arc imxanad da arc mas maraCevskim mTavris rezidenciaze mosalod-
Semdeg dedofal Tamarsa da mixeil Serva- neli Tavdasxmis Sesaxeb 1824 wlis 7 ivniss
SiZes dimitri ServaSiZis mowamvlis damadas- Seityo da dauyonebliv moemzada Tavdacvi-
turebeli masala ar warudgeniaT. aznaurma saTvis. 9 ivniss ajanyebulebma rezidencias
urus lakvarma wayenebuli braldeba uaryo. Semoartyes alya. rezidenciaSi gamagreb-
rusma oficrebma, poruCikma maraCevskim da ulebi sasmel wyals nakadulidan iRebdnen.
praporSCikma zemcevma
zemcevma,, ganacxades, rom dimi- ajanyebulebma wylis dawyveta gadawyvites,
tri ServaSiZe gardacvalebamde ori kviriT magram uSedegod. amis Semdeg maT eklesiaSi
adre, anu savaraudo mowamvlamde 11 dRiT SeaRwies, kedlebSi saTofurebi gamoWres da
adre, ukve mZimed iyo avad. eqimma voroncov- wylis maragis Sesavsebad nakadulisaken mima-
ma daadastura, rom Tavadi cieb-cxelebiT val rusebs xocavdnen. wylis maragis Sevseba
gardaicvala. piotr gorCakovma CaTvala, rusebma veRar SeZles, ris gamoc mZime mdgo-
rom mixeil ServaSiZis, dedofal Tamarisa mareobaSi aRmoCndnen. maraCevskim gadawyvita
da saerTod, mosaxleobis damSvidebis mizniT eklesiaSi gamagrebuli ajanyebulebi daexoca.
umjobesi iqneboda mowamvlis versiisaTvis 1824 wlis 18 ivniss RamiT 35 rusi podporu-
daeWira mxari. imereTis mmarTveli aleqsei Cik zemcevis meTaurobiT eklesiaSi SeiWra da
ermolovs swerda, rom dedofal Tamarisa da iq gamagrebuli afxazebi daxoca. rusebs xe-
mixeil ServaSiZis versia mas damajereblad lidan dausxltaT mxolod ajanyebis meTauri
miaCnda. gorCakovi ermolovs aseve acno- kacia marRania. amis Semdeg afxazebs eklesiis
bebda, rom afxazeTis Tavadebisa da aznau- xelSi Cagdeba aRar ucdiaT, Tumca nakadul-
rebis azriT, aznauri urus lakvari arslan ze wylis maragis Sesavsebad mimaval rusebs
beis davalebiT moqmedebda. gorCakovma urus ukve sxva adgilebidan xocavdnen. maraCev-
lakvars sikvdiliT dasjis ganaCeni gamou- ski mixvda, rom rezidencias didxans veRar
tana, ermolovma ki ganaCeni daamtkica. urus SeinarCunebda. man soxumis cixis komendant-
lakvari sofel lixnSi, mTavris rezidenciis Tan naviT macne gagzavna da daxmarebisaTvis
win, moedanze, CamoaxrCves. samxedro gemi gamoiTxova. 1824 wlis 24 ivniss
4. ajanyebis ganaxleba.
ganaxleba. 1823 wels afxa- rusebma SeniSnes, rom afxazebma da Cerqeze-
zeTis samTavroSi kvlav grZeldeboda mRel- bma alya moxsnes da zRvis sanapirosaken ga-
vareba, drodadro areuloba seriozul xa- dainacvles. aSkara iyo, rom isini samxedro
siaTs iZenda. viTareba gansakuTrebiT mas gemTan sabrZolvelad emzadebodnen. alyis
Semdeg daiZaba, rac afxazeTSi osmaleTidan moxsniT saswrafod isargebla maraCevskim
arslan bei dabrunda. 1824 wlis aprilSi sox- da vidre zRvis sanapirodan moalyeebi dab-
umSi Seityves, rom arslan bei kodoris ok- rundebodnen, sasmeli wylis maragi Seavso.
rugis erT-erT mTian sofels afarebda Tavs. samxedro gemi soxumSi dabrunda, amis Semdeg
ruseTis saeqspedicio razmma sami mxridan soxumis cixis komendantma, kapitanma lin-
Semoartya alya sofels, magram iq veravin denfeldma veRaraferi Seityo sofel lixnSi
390
vaxtang guruli
391
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
392
vaxtang guruli
393
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
394
vaxtang guruli
general hesses wasvlis Semdeg Cerqezebi paskeviCi miiCnevda, rom jaris es rfaodenoba
gagras ramdenjerme daesxnen Tavs. ruseb- sakmarisi iyo rogorc samTavros SigniT wes-
ma yvela Seteva moigeries. moulodnelad rigis dasacavad, ise mTielTa Tavdasxmebis
adlerTan osmaleTis ori xomaldi gamoCnda. mosagerieblad.
maiorma poliakovma maT Sesaxvedrad brigi
`pegasi~ gagzavna. 1830 wlis 14 ivliss, dilis
7 saaTze, zarbaznebidan gaxsnili cecxlis mx- §4. samurzayano da webelda XIX saukunis 10-50-
ardaWeriT osmalebma gagraze Seteva daiwyes, ian wlebSi
romelic dRis ganmavlobaSi ramdenjerme gan-
1. samurzayano. 1810 wlidan afxazeTis
meorda. brZolebi 15 ivlisamde grZeldeboda.
samTavro ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi
maiorma poliakovma hesses daxmareba sTxova.
iyo, xolo Ggiorgi ServaSiZe _ afxazeTis
17 ivliss hessem gagraSi samegrelos qveiTi
mTavari, magram samTavros marTva-gamgeoba-
polkis 1 aseuli gagzavna. imavdroulad hes-
Si bevri araferi Secvlila. afxazeTis sam-
sem CerqezebTan mosalaparakeblad samurzay-
Tavros nawils warmoadgenda samurzayano
samurzayano,,
anoeli Tavadi Temuryva anCabaZe gagzavna.
romelsac ServaSiZeTa samTavros saxlis war-
generali karl hesse sofel soufsuSi
moamadgeneli ganagebda. samurzayanos pirve-
sami dRe SeCerda, jari daasvena, sursaTisa
li mflobeli murzayan ServaSiZe iyo. 1813
da proviantis maragi Seivso da biWvinTisaken
wels bediaSi mokles samurzayanos mflo-
gaemarTa. 1830 wlis 21 ivliss diliT rusebi
beli manuCar ServaSiZe,
ServaSiZe, romelsac darCa ori
biWvnTaSi Sevidnen. maiorma poliakovma hess-
Svili, aleqsandre da dimitri
dimitri.. samegrelos
es acnoba, rom 17 ivliss Cerqezebma isev Seu-
mTavari levan dadiani aleqsandresa da dimi-
ties biWvinTas, Seteva gaimeores 18 ivlissac.
tris biZa (dedis Zma) iyo. levan V dadianma
biWvinTaSi karl hessesTan gamocxadda Tavadi
naTesauri kavSiriT isargebla, aleqsandre da
Temuryva anCabaZe da Tan moiyvana ori Tavadi
dimitri ServaSiZeebi Seifara da samurzaya-
anCabaZeTa sagvareulodan. Tavadebma ruse-
nos xelSi Cagdebas Seecada. 1829 wels ale-
Tis imperatoris erTgulebaze daifices, ma-
qsandre ServaSiZe srulwlovani gaxda, magram
gram mZevlebis micema ar isurves.
ruseTis xelisuflebis meSveobiT levan da-
amrigad, 1830 wlis ivlisSi general-
dianma misi cimbirSi gadasaxleba moaxerxa.
maiorma karl hessem afxazeTis TiTqmis yvela
aleqsandre ServaSiZes gadasaxlebis adg-
mniSvnelovani strategiuli punqti daikava,
ilamde ar CauRwevia, gzaSi gardaicvala.
Tumca mTavris xelisufleba afxazeTSi kvlav
dimitri ServaSiZe 1832 wels levan dadianma
rCeboda da rusuli mmarTvelobac am drois-
moakvlevina. amdenad, levan dadiani samurza-
aTvis ar damyarebula
damyarebula..
yanos mflobelic gaxda, xolo ruseTis xe-
1830 wels afxazeTSi ruseTis seriozuli
lisuflebam samurzayano oficialurad cno
samxedro Zala iqna Tavmoyrili: gagraSi gan-
samegrelos samTavros nawilad. 1815 wels
lagda egerTa 44-e polkis 1 batalioni, same-
levan dadianis TxovniT, saqarTvelos mTa-
grelos egerTa polkis 1 aseuli da menaRmeTa
varsardalma nikolai rtiSCevma xeli moawera
razmi; biWvinTaSi _ samegrelos egerTa pol-
samegrelos mTavris mier Sedgenil mowode-
kis 1 aseuli; souqsuSi _ egerTa 44-e polkis
bas samurzayanos mosaxleobisadmi. mowo-
1 batalioni, kazakTa razmi 2 msubuqi qvemex-
deba levan dadianis saxeliT gamoqveynda.
iT; bomboraSi _ egerTa 44-e polkis Stabi.
masSi aRniSnuli iyo, rom samegrelos mTa-
soxumsa da gagras Soris mudmivi kavSiris
vari samurzayanos marTva-gamgeobas saqa-
arsebobis mizniT dawesda saguSagoebi: sox-
rTvelos mTavarsardal nikolai rtiSCevis
umSi (10 kazaki da 10 milicieli), dRevandeli
davalebiT Seudga. samurzayanos Tavadebi da
axali aTonis mRvimesTan (10 kazaki da 10 mi-
aznaurebi levan dadians ar daemorCilnen.
licieli), mdinare bzifis marcxena napirze,
1827 wels saqarTvelos mTavarsardalma ivan
(1 oficeri, 50 qveiTi jariskaci, 5 kazaki
paskeviCma samurzayanoSi jari gagzavna, raTa
da 5 milicieli); gagrSi (5 kazaki da 15 mil-
iqauri Tavadebi da aznaurebi samegrelos
icieli). ruseTis samxedro flotidan TiTo
mTavris morCilebaSi moeyvana. samurzayanos
gemi darCa gagraSi, biWvinTasa da soxumSi.
samegrelos mTavris mflobelobaSi darCe-
gagrasa da biWvinTaSi ruseTis jaris laza-
nas mxars uWerda saqarTvelos mTavrsar-
reTi moewyo. kavkasiis mTavarsardali ivan
dali grigori rozenic (1831-1837)
(1831-1837). amrigad,
395
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
396
vaxtang guruli
397
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
saqmeTa saministrom TeiranSi ruseTis rw- bda. amjerad molaparakeba warmatebiT das-
munebulad kolegiis mrCeveli semion maz- rulda da 1825 wlis 28 marts xelSekruleba-
aroviCi daniSna. diplomatiur misiaSi sxvebT- sac moaweres xeli. xelSekrulebis mixedviT,
an erTad imyofeboda aleqsandr griboedovi
griboedovi.. iranis mflobelobaSi gadavida yarabaRisa
mazaroviCis diplomatiuri misia male Teira- da TaliSis saxanoebis nawili, ruseTs dar-
nidan TavrizSi gadavida, radgan ruseT- Ca gogCis tbis sanapiro raionebi. xelSek-
Tan sasazRvro sakiTxebis garkveva Sahisagan rulebis ratifikacias TiTqos xels araferi
TavrizSi myof abas mirzas hqonda mindobili. uSlida, Tumca es imedi ar gamarTlda. abas
abas mirzam mazaroviCs pirdapir ganucxada, mirzas karze gardacvlili mirza bizirugis
rom irani TaliSisa da yarabaRis saxanoebis nacvlad didi gavlena moipova mirza mehTim,
mehTim,
dabrunebas iTxovda. abas mirza ar malavda romelmac abas mirzas urCia, rom TbilisSi
ruseTisadmi mtrul damokidebulebas. man xelmowerili xelSekrulebis ratifikacia ar
aleqsandre batoniSvili yarabaRis saxanos moexdinaT.
sazRvarTan daasaxla, xolo TaliSis saxano
pavel cicianovis mkvlels, husein yuli xans,
uboZa. aleqsandre batoniSvilsa da husein
yuli xans yarabaRisa da TaliSis saxanoebis
mosaxleoba ruseTis winaaRmdeg unda aejanye-
binaT. iranidan TaliSisa da yarabaRis saxa-
nos teritoriaze gamudmebiT Sediodnen ya-
CaRTa razmebi, romlebic Zarcvavdnen isedac
mZime mdgomareobaSi Cavardnil mosaxleobas.
am mxriv gansakuTrebiT aqtiurobda erevanSi
myofi iraneli sardali.
aleqsei ermolovi cdilobda wesri-
gi daemyarebina gulisTanis zaviT ruseTis
mflobelobaSi gadasul iranuli saxanoebis
teritoriaze. 1822 wlis 29 dekembers man wer-
ili gaugzavna abas mirzas da iranis terito-
riidan ruseTis sazRvrebSi yaCaRTa razmebis
Sesvlis aRkveTa mosTxova.
2. iranTan urTierTobis mSvidobianad
mogvarebis mcdeloba. ruseTis imperatori
aleqsandr I da sagareo saqmeTa ministri karl
ivan paskeviCi
neselrode aleqsei ermolovs gadamWrel mo-
qmedebas ukrZalavdnen da misgan mxolod
gulisTanis zavis pirobebis dacvas iTxovd- 1825 wlis dekemberSi ruseTis imperiis
nen. peterburgis aseTi politikiT kargad taxtze avida nikolai I (1825-1855). 1826 wlis
sargeblobda iranis Sahi da abas mirza. se- 11 ianvars imperatori aleqsei ermolovs
mion mazaroviCi xedavda, rom aucilebeli werda: ruseTma iranTan dadebuli gulisTan-
iyo SahTan Sexvedra, magram Sahis nebarTvis is zavi unda SeinarCunos manam, vidre irani
gareSe TeiranSi Casvlis ufleba ar hqonda, TviTon ar daarRvevda zavs. nikolai I-ma
aseTi ufleba ki mas abas mirzas meSveobiT TeiranSi sruluflebian elCad daniSna ale-
unda mieRo. moulodnelad abas mirzam sasaz- qsandr menSikovi
menSikovi.. menSikovs mieca miTiTeba
Rvro sakiTxis gadawyvetis mizniT iniciativa sabolood moegvarebina sasazRvro sakiTxebi.
Tavad gamoiCina. 1823 wlis ivnisSi molapara- molaparakebis safuZveli unda yofiliyo 1825
kebac daiwyo, romelic uSedegod damTavrda. wlis 28 marts TbilisSi xelmowerili ruseT-
1825 wlis martSi TbilisSi Camovida Tavrizis iranis xelSekruleba. imperatorma menSikovs
beglarbegi feThi ali xani
xani.. am dros ermolovi daavala molaparakeba abas mirzasTan ki ara,
Crdilo kavkasiaSi imyofeboda. feThi ali xan- aramed uSualod feThi ali SahTan ewarmoe-
Tan molaparakebas saqarTvelos samoqalaqo bina. nikolai I-is nebis Tanaxmad ermolovi
nawilis mmarTveli ivan veliaminovi awarmoe- savsebiT izolirebuli aRmoCnda ruseT-ira-
398
vaxtang guruli
nis molaparakebisagan. imperatoris mier men- kebis CaSliT imuqreboda. aleqsandr menSiko-
SikovisaTvis micemuli saidumlo miTiTeba vi iZulebuli gaxda ivan veliaminovisaTvis
diplomats avalebda gaerkvia sakiTxi: ermo- cixe-simagris mSeneblobis Sewyveta da mi-
lovi xels xom ar uSlida iran-ruseTis urT- rakidan savarsamiZis gawveva eTxova. veliami-
ierTobis mogvarebas, samxedro didebis mop- novma Txovna ar gaiTvaliswina, xolo savars-
ovebisaken miswrafebiT, an abas mirzasadmi amiZis razmi kidev ufro gaaZliera. mirakSi
mtruli ganwyobilebiT kavkasiis mTavarsar- gaigzavna yabardos karabinerTa me-7 polkis 1
dali xels xom ar uwyobda omis gaCaRebas. aseuli 1 msubuqi zarbazniT.
karl neselrode Sahis pirvel ministr mirza 4. ruseT-iranis molaparakebis CaSla da
abul hasan xans swerda, rom ruseTsa da irans omis dasawyisi. 1826 wlis ivnisis bolos ale-
Soris sasazRvro sakiTxi mxolod `raRac qsandr menSikovi Tavrizidan TeiranSi Cavida
gaugebrobebis gamo“ ver iqna mogvarebuli. da 1 ivliss iranis Sah feThi alis Sexvda.
neselrode aSkarad mianiSnebda, rom es gauge- SahTan audienciisa da Semdgom dReebSi men-
brobebi ermolovs braldeboda. aleqsandr Sikovi darwmunda, rom iranis Sahis karze ru-
menSikovi TbilisSi Camovida, xolo 1826 wlis seTis mtrebi Warbobdnen. derbentis, Semaxi-
9 maiss Tbilisidan yarabaRis gavliT Tavriz- is, yarabaRis da TaliSis saxanoebis muslimi
Si gaemgzavra. mosaxleoba Sahs ruseTTan omis dawyebas da
aSkara iyo, rom peterburgSi saTanado saxanoebidan ruseTis jaris gandevnas sTxov-
yuradRebas ar aqcevdnen aleqsei ermolovis da. saxanoebis mosaxleobaSi ruseTis sawi-
Sefasebebs, verc imas xvdebodnen, rom iran- naaRmdego agitacias ganagrZobda aleqsan-
Tan omis Tavidan acileba SeuZlebeli iyo. dre batoniSvili.
batoniSvili. am droisaTvis imereTidan
abas mirzas omis partia imdenad Zlieri iyo, devnili vaxtang batoniSvili (imereTis mefis
rom diplomatiuri molaparakebebiT ruseT- daviT II-is ukanono vaJis, rostomis, Svili)
iranis urTierToba ver mogvardeboda. amis trapizonSi imyofeboda. man aleqsandre ba-
damadasturebelia is, rom 1826 wlis 1 aprils toniSvils acnoba, rom ruseT-iranis omis
neselrode ermolovs werda: iran-ruseTis dawyebisTanave igi imereTSi gaemgzavreboda
sazRvrze ganlagebuli jaris meTaurebi gaaf- da ruseTis winaaRmdeg ajanyebas daiwyebda.
rTxile, rom yvelaferi moimoqmedon iranTan iranis SahTan warumatebeli molapara-
konfliqtis Tavidan asacileblado. kebis Semdeg 1826 wlis ivlisSive aleqsandr
3. aleqsei ermolovis RonisZiebani ruseT- menSikovi elCobis wevrebTan erTad Tavrizis
iranis sazRvrebis gamagrebis mizniT. kavkasiis gavliT erevanSi gaemgzavra. am droisaTvis
mTavarsardali aleqsei ermolovi darwmuneb- irans ruseTTan omisaTvis mzadeba ukve das-
uli iyo, rom ruseT-iranis molaparakeba rulebuli hqonda. 1826 wlis 13 ivliss omis
Sedegs ver gamoiRebda da male omic daiwye- gamocxadebis gareSe iranis jarma ruseTTan
boda. aseT viTarebaSi iran-ruseTis sazRvris gulisTanis zaviT dadgenili sazRvari daar-
didi monakveTi (daaxloebiT 60-70 versi) Rvia, yarabaRisa da TaliSis saxanos terito-
praqtikulad daucveli aRmoCndeboda. ivan riaze SeiWra. ruseT-iranis omi daiwyo.
veliaminovma polkovnik konstantine savars- ruseT-iaranis omis dawyebis droisaT-
amiZes ubrZana sazRvarTan axlos, mirakSi
mirakSi,, vis, aleqsandr menSikovi jer kidev iranSi imy-
Casuliyo da iq cixe-simagris mSenebloba dae- ofeboda. ruseTis elCoba erevanSi sami kvira
wyo. 1826 wlis maisSi konstantine savarsamiZe gaaCeres da samSobloSi gamgzavrebis ufleba
Tbilisis polkis 2 aseuliTa da 1 zarbazniT mxolod 26 agvistos misces. 27 agvistos men-
mirakSi Cavida da mSenebloba daiwyo. cixe- Sikovi erevnidan Tbilisisaken gamoemgzavra.
simagres didi mniSvneloba eniWeboda im Sem- erevanSi myofma iranelTa sardalma elCoba
TxvevisaTvis, Tu erevanSi myofi iraneli diliJanis xeobis gavliT gamoistumra, sa-
sardali Suragelisa da bambakis mimarTule- dac im dros iranis jari iyrida Tavs. sar-
biT Seutevda, aseve im SemTxvevisaTvis, Tu dalma cxenosanTa sagangebo razms diliJanis
iranelebi erevnidan Setevas karaklisisa da xeobaSi Sesuli ruseTis elCobis amowyveta
jelal-oRlis gavliT Tbilisis mimarTule- ubrZana. sardals gadawyvetili hqonda, rom
biT ganaviTarebdnen. mirakSi rusebis mier diplomatiuri misiis gaJleta qurTebisaT-
cixe-simagris mSeneblobis dawyebam abas mir- vis daebralebina da Tavi imiT emarTlebina,
za aRaSfoTa, romelic samSvidobo molapara- rom qurTebi iranis xelisuflebas ar emor-
399
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
400
vaxtang guruli
401
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
danac SemoetiaT, anda wvril-wvrili razmebi celda, rom erevnidan iranelTa jariT ale-
SeeqmnaT da kaxeTs sxvadasxva mimarTulebi- qsandre batoniSvili kaxeTisaken daiZra.
dan Seseodnen. ruseTis jaris ZiriTadi Za- 4. omis warmoebis aleqsei ermoloviseuli
lebi dedofliswyaroSi (,,carskie kolodci“) gegma. aleqsei ermolovi ruseTis imperator
iyo ganlagebuli. dedofliswyaroSi idga aleqsandr I-is favoriti ar iyo. misi saqa-
Sirvanis qveiTTa polkis 3 batalioni da ni- rTvelos (kavkasiis) mTavarsardlad daniSvna
402
vaxtang guruli
I-is taxtze asvlis Semdeg (1825w.) ermolovis mTavari Stabis ufross warmodgena ar hqonda
mdgomareoba kritikuli gaxda, axal impera- Crdilo da samxreT kavkasiaSi ganlagebuli
tors kavkasiis mTavarsardali ar uyvarda. ruseTis jarebis raodenobis Sesaxeb, Tbilis-
imperatorisa da ermolovis urTierTobas sa da mis SemogarenSi xom arasdros mdgara
xelovnurad Zabavda mTavari Stabis ufrosi jaris is raodenoba (15.000 oficeri da ja-
general-adiutanti ivan ((iohan
iohan fridrix karl riskaci), romelsac dibiCi ixseniebda. aseTi
anton) dibiCi, romelic kavkasiis mTavarsar- jari erTad Tavmoyrili kidec rom yofil-
dalSi Tavis konkurents xedavda. ermolovi iyo, ermolovi erevanze ver gailaSqrebda,
wlebis ganmavlobaSi daJinebiT amtkicebda, radagan iranelebi ori mimarTulebidan apir-
rom irani aucileblad daiwyebda oms ruse- ebdnen Tbilisze Semotevas. dibiCis brZanebis
Tis winaaRmdeg da aucilebeli iyo samxreT miRebis Semdeg ermolovi imasac mixvda, rom
kavkasiaSi ruseTis jaris axali kontingentis moskovSi isic ki ar icodnen, rom iran-ruse-
Semoyvana, iran-ruseTis sazRvris sagangebod Tis omi daiwyo, mTavari Stabis ufross ego-
gamagreba. ermolovis rekomendaciebi arc im- na, rom omi ki ar dawyebula, aramed erevanSi
peratorma da arc mTavarma Stabma ar gaiT- myofi iraneli sardlis brZanebiT ramdenime
valiswina. savalalo iyo is, rom omSi gancdi- razmi ruseTis sazRvrebSi SemoiWra. miiRo
li pirveli warumateblobebi mainc kavkasiis Tu ara mTavari Stabis ufrosis brZaneba, er-
mTavarsardals dabralda. cxadia, am SemTx- molovma moskovSi gagzavnil werilSi yovel-
vevaSi aRaravis gaxsenebia is, rom ermolovma gvari moridebisa da etiketis dacvis gareSe
momxdari ramdenime wliT adre iwinaswarm- mianiSna: ruseTsa da irans Soris namdvili
etyvela da droulad Caayena saqmis kursSi omi daiwyo, romelic ramdenime frontze mim-
imperatori da mTavari Stabi. ermolovis mo- dinareobda, xolo amis Sesaxeb mTavar StabSi
Zuleni SeTanxmdnen, rom omSi damarcxeba ka- araferi icodnen. Tbilissa da moskovs So-
vkasiis mTavarsardlisaTvis gadaebralebinaT ris aSkara uTanxmoeba Camovarda. nikoloz
da misi gadayenebisaTvis mieRwiaT. I-ma gadawyvita, rom jerjerobiT ermolovi
aleqsei ermolovi kargad grZnobda, rom Tanamdebobidan ar gadaeyenebina, magram ka-
adre Tu gvian misi mtrebi mizans miaRwevd- vkasiis korpusis mTavarsardloba da iranTan
nen, magram far-xmals ar yrida da omis daw- omis xelmZRvaneloba sxva generlisaTvis Cae-
yebis pirveli dRidanve energiulad Seudga barebina. Tavadapirvelad imperatori gener-
mTavarsardlis movaleobis Sesrulebas. al-leitenant piotr kotliarevskis kandida-
1826 wlis 19 ivliss ermolovma sazRvris turaze SeCerda da mas infanteriis generlis
mimarTulebiT jarebis gadajgufeba daiwyo. wodebac mianiWa. janmrTelobis mdgomareobis
warmoiSva umZimesi mdgomareoba:
mdgomareoba iranelebi gamo kotliarevskim imperatoris SeTavaze-
Tbilisidan samxreT-aRmosavleTiT 150 versis baze uari Tqva, ris Semdegac nikoloz I-ma
manZilze, xolo samxreTidan 60 versis manZil- arCevani general-adiutant ivan paskeviCze
ze imyofebodnen. iran-ruseTis omis frontze SeaCera. imperatorma TbilisSi paskeviCTan
Seqmnili mdgomareobis Sesaxeb ermolovma erTad general-maiori denis davidovi gamog-
pirveli Setyobineba imperators 1826 wlis zavna.
1 agvistos gaugzavna. am dros saimperatoro aleqsei ermolovi kargad xvdeboda, rom
kari peterburgidan moskovSi iyo gadasuli, pativmoyvare da amayi ivan paskeviCi impera-
sadac nikolai I-is koronacia unda Semdgari- toris ndobas gamoiyenebda da ukiduresad
yo. imperatoris sapasuxo werilidan kavkasi- Seaviwroebda mas. miuxedavad amisa, ermolovi
is mTavarsardali mixvda, rom saimperatoro daTmobas ar apirebda. man gaagrZela eliza-
kari ganawyenebuli iyo da misgan iranis jaris vetopolis mimarTulebiT axali Zalebis da-
dauyonebliv damarcxebas moiTxovda. impera- jgufeba, sadac damatebiT gadaisroles 4
toris werils mohyva mTavari Stabis ufrosis batalioni 10 savele zarbazniT. elizavet-
ivan dibiCis brZaneba. dibiCi iTxovda Tbilis- opolis mimarTulebiT moqmedi jarebis sard-
sa da mis SemogarenSi ganlagebuli 15.000 me- lad ermolovma general-maiori valerian ma-
brZoliT kavkasiis mTavarsardals dauyone- daTovi daniSna. ermolovma madaTovs ubrZana
bliv aeRo erevnis cixe, xolo Tu iranis jari iranelTa Warbi Zalebis gamoCenis SemTxvevaSi
saTanado winaaRmdegobas ver gauwevda, dae- ukan daexia da mdinare xramze gamagrebuliyo.
kavebina Tavrizi
Tavrizi.. ermolovi darwmunda, rom male madaTovma Seityo, rom Samqoris mTebSi
403
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
2.000 cxenosniT aleqsandre batoniSvili ga- biT iyo Sepyrobili, imperatorisa da misi
moCnda, romelic kaxeTSi cdilobda SeWras. garemocvis winaSe Tavmodrekili mkacri da
1826 wlis 22 agvistos qarTvel grenaderTa Seubralebeli iyo qveSevrdomebis mimarT.
polkis 5 aseuli, 150 kazaki da qarTuli mi- miuxedavad amisa, ermolovma paskeviCis dan-
licia 2 savele zarbazniT general madaTo- iSvna saxelmwifo interesebidan gamomdinare
vis meTaurobiT aleqsandre batoniSvilTan Seafasa da pirvelive dRidan yovelnairad
Sesaxvedrad gaemarTa. iranelebma rusebis cdilobda xeli Seewyo misTvis. paskeviCis
Setevas ver gauZles da ukan daixies. aleqsan- daqvemdebarebaSi gadavidnen saxelganTqmuli
dre batoniSvilma erevans Seafara Tavi. male generlebi valerian madaTovi da ivan veliami-
ermolovma madaTovis razmi xersonis grenad- novi (veliaminov I). paskeviCi ermolovTan
erTa polkis 1 batalioniT da 6 savele zarba- urTierTobis mogvarebas ar eswrafoda. ivan
zniT gaaZliera da Setevis gagrZeleba brZana. veliaminovis umcrosi Zma aleqsei werda: `me
madaTovs ganjisaTvis unda Seetia, raTa abas ar vici, surs Tu ara imperators aleqsei pe-
mirza aeZulebina SuSis cixeze alya moexsna. tres Zis (ermolovis _ v. g.) Secvla paskev-
madaTovi 1826 wlis 31 agvistos Setevaze iCiT, magram vici, rom es Zalian surs TviT
gadavida da 2 agvistos Zegams miuaxlovda. paskeviCs“.
iranelebma saswrafod ukan daixies, rusebi ivan paskeviCis TbilisSi Camosvlis
ZegamSi Sevidnen. RamiT madaTovma Seityo, droisaTvis saqarTveloSi ruseTis ja-
rom mis winaaRmdeg gamiznuli iranis jari ris damatebiTi kontingentis gadmosrola
(10.000 mebrZoli) SamqorSi idga. 3 seqtembers grZeldeboda da TandaTan iranis winaaRm-
rusebma Zegami datoves da Samqorisaken daiZ- deg sabrZolvelad seriozuli Zala iyrida
rnen da iranelebs Seuties. rusebma am brZo- Tavs. paskeviCma brZolaSi Cabmamde samxedro-
laSi daWrilTa da moklulTa saxiT 27 kaci savele wvrTnebis Catareba gadawyvita. wvrT-
dakarges, tyved igdes 75 iraneli. 1826 wlis nebi damTavrebuli ar iyo, rom 1826 wlis 12
4 seqtembers madaTovma elizavetopoli dai- seqtembers Tbilisidan samxreTiT dabanake-
kava. TbilisSi Camosulma ivan paskeviCma mada- bul ruseTis armias moulodnelad abas mir-
Tovs acnoba, rom 1826 wlis 10 seqtembers igi zas cxenosani jari daesxa Tavs. imavdroulad
elizavetopolSi Cavidoda. axali mTavarsar- SamSadilueli TaTrebis cxenosanTa banaki-
dali madaTovs swerda, rom Tu iranelebi dan paskeviCs acnobes, rom erevanSi myofi
elizavetopols didi ZalebiT Semoutevdnen, iraneli sardali diliJanis xeobaSi Sevida
cixeSi 6 aseuli da 4 zarbazani daetovebina, da ruseTis jarebis zurgSi cdilobda gaW-
xolo TviTon TbilisSi dabrunebuliyo. ras. paskeviCs urCies, rom jer abas mirzas
5.ivan paskeviCis Camosvla saqarTveloSi.
saqarTveloSi. cxenosani razmebi gaenadgurebina, ris Semde-
general-adiutanti ivan paskeviCi TbilisSi gac iraneli sardali iZulebuli gaxdeboda
1826 wlis 29 agvistos Camovida da meore diliJanis xeoba daetovebina. 1826 wlis 13 se-
dResve aleqsei ermolovs ewvia. generlebi qtembers general-leitenant ivan veliamino-
erTmaneTs Zalze civad Sexvdnen. viTareba vis da general-maior valerian madaTovis gam-
araordinaluri iyo. jerjerobiT ermolovi Wriaxobisa da mamacobis wyalobiT paskeviCma
kavkasiis korpusis mTavarsardali (kavkasiis elizavetopolTan iranelTa cxenosani jari
mTavarsardali) iyo, magram iranis winaaRmdeg sastikad daamarcxa. iranelebma moklulTa
moqmedi jarebis sardloba imperatoris br- saxiT daaxloebiT 2.000 mebrZoli dakarges,
ZanebiT paskeviCs hqonda davalebuli. ermo- rusebma tyved aiyvanes 1.100 iraneli, brZo-
lovi da paskeviCi xasiaTiTa da miswrafebebiT laSi daiRupa 12 rusi oficeri da 285 jaris-
erTmaneTisagan didad gansxvavdebodnen. er- kaci. 14 seqtembers generalma madaTovma dam-
molovi profesionali samxedro iyo da Ta- arcxebuli mowinaaRmdegis devna gaagrZela.
vis upirveles movaleobad omSi monawileobas 25 versis manZilze iranelebma versad brZo-
Tvlida, mas arasdros hqonia miswrafeba im- lis gamarTva ver SeZles. abas mirza mdinare
peratorisa da misi garemocvis winaSe mliqvn- araqsis marjvena napirze gadavida da iq da-
elobiT raime didi Tanamdeboba daekavebina banakda.
da amiT dakmayofilebuliyo. paskeviCic pro- elizavetopolTan gamarjveba paskeviCma
fesionali samxedro iyo, magram mTeli Tavisi ermolovis winaaRmdeg gamoiyena. imperator
Segnebuli cxovreba karieruli miswrafebe- nikolai I-sa da ruseTis jarebis mTavari
404
vaxtang guruli
Stabis ufrosis ivan dibiCisaTvis gagzavnil iranelTa zurgSi gaigzavna. brZola didxans
moxsenebaSi, marTalia, paskeviCi sagangebod ar gagrZelebula. savarsamiZem pirveli Sete-
aRniSnavda generlebis ivan veliaminovisa da visTanave daikava mirakis simagre, hasan xani
valerian madaTovis gamWriaxobasa da simamac- jaris narCenebTan erTad gaiqca. mirakTan
es, magram yovelnairad cdilobda ermolovis iranelTa damarcxebis Semdeg gogCis tbis na-
damcirebas, pirdapir mianiSnebda imaze, rom pirze didi jariT mdgari iraneli sardali
omis dasawyisSi gancdili marcxi ermolo- saswrafod dabrunda erevanSi. generalma
vis brali iyo. paskeviCi saimperatoro karis davidovma meore dRes Seteva gaagrZela da
winaSe Tavis qebiT iyo garTuli, roca mou- erevnis saxanos teritoriaze SeiWra. ruse-
lodnelad 1826 wlis 18 oqtombers abas mirza bi erevnidan 30 versis manZilze SeCerdnen.
cxenosani jariT mdinare araqsis marcxena na- radgan erevanze Seteva jerjerobiT ar igeg-
pirze gadmovida da ruseTis mier kontroli- meboda, davidovi lores velze dabrunda da
rebadi teritoriis Zarcvas Seudga. jelal-oRlis simagris mSeneblobas Seudga.
aleqsei ermolovi xedavda, rom ivan 6. lekebis gaaqtiureba
gaaqtiureba.. moulodnelad
paskeviCi ver gaerkva ruseT-iranis fron- baqoSi myof aleqsei ermolovs general-maior-
tze Seqmnil samxedro-strategiul viTare- ma giorgi erisTavma acnoba, rom aleqsandre
baSi, rasac SeiZleboda damRupveli Sedegebi batoniSvilis da abas mirzas mier waqezebuli
mohyoloda. 1826 wlis 12 seqtembers ermo- lekebi nuxis saxanoSi SeWras apirebdnen. er-
lovi Tbilisidan gavida da mdinare hasan- molovma saswrafod datova baqo da gzidanve
suze SeCerda. aqedan iwyeboda gza rogorc gasca brZaneba saqarTveloSi ganlagebuli
mtkvris velis, ise elizavetopolisaken. ruseTis jarebis nawili Waris sazRvarTan
ermolovis daqvemdebarebaSi iyo grenad- ganelagebinaT, xolo nawili Sirvanisa da nux-
erTa 1 polki, Sirvanis polkis 1 batalioni, is saxanoebSi gaegzavnaT. jarebma miniSnebuli
egerTa 41-e polkis 3 aseuli, 400 kazaki da poziciis dakaveba mxolod 1826 wlis noem-
14 savele zarbazani. ermolovma gamoiZaxa berSi daiwyes. kavkasiis korpusis me-20 qveiTi
general-maiori denis davidovi da ubrZana diviziis yvela polki, garda sevastopolisa,
sofel jelal-oRliSi Casuliyo, iq ganla- romelic elizavetopolSi idga, alaznis mar-
gebuli polkovnik konstantine savarsamiZis jvena napirisaken gaemarTa, ulanTa meore
razmis meTauroba Caebarebina da erevnisaT- divizia nuxis mimarTulebiT daiZra, xolo
vis Seetia. davidovis gankargulebaSi gada- Savi zRvis kazakTa brigada Sirvanis saxanos
vida borCaloeli TaTrebis cxenosani razmi teritoriaze Sevida. ermolovma Crdilo ka-
da goris milicia (saxalxo laSqari). 1826 vkasiidan damatebiT gamoiZaxa jarebi: Ter-
wlis 15 seqtembers generali davidovi dan- gis kazakebis 1 polki mcxeTasTan ganlagda,
iSnulebis adgilas Cavida da 19 seqtembers donis kazakTa 6 polki dedofliswyarosaken
bambakisa da Suragelis iranelebisagan gan- (,,carskie kolodci
kolodci~) daiZra. 9 dekembers nuxa-
Tavisuflebas Seudga. am droisaTvis gener- Si Casul ermolovs iq sruli simSvide daxvda.
lis daqvemdebarebaSi iyo Tbilisis polkis lekebs marTlac ucdiaT nuxaSi SeWra, magram
6 aseuli, karabinerTa 3 aseuli, 150 kazaki, rusebs maTi ukugdeba mouxerxebiaT. nuxi-
600 qarTveli cxenosani, 9 savele zarbazani. dan ermolovi Warisaken daiZra, romelic am
jari bambakSi ise Sevida, rom iranelebs wi- droisaTvis general-maior giorgi erisTavs
naaRmdegoba ar gauweviaT. pirveli brZola ukve dakavebuli hqonda. ermolovma Warbi
mxolod 20 seqtembers gaimarTa, romelic ZalebiT (14 batalioniT) alya Semoartya
iranelTa marcxiT dasrulda. 21 seqtembers zaqaTalas,, sadac Wareli lekebis ZiriTadi
zaqaTalas
rusebis mier datovebuli mirakis simagridan Zalebi iyvnen ganlagebuli. Warelebma dane-
hasan xanis meTaurobiT Setevaze gadmovida beba arCies. 1826 wlis 27 dekembers ermolovi
4.000 cxenosani. davidovi mowinaaRmdeges ar TbilisSi dabrunda.
daeloda da TviTonac Setevaze gadavida.
rusTa da qarTvelTa jaris centrs general-
maiori denis davidovi meTaurobda, marcx- §3. omis msvleloba 1827 wels. omis dasasruli
ena flangs _ polkovniki konstantine savars-
amiZe,, marjvena flangs - polkovniki nikolai
amiZe 1827 wlis gazafxulidan ruseT-iranis
muraviovi.. maior kaSutinis cxenosanTa razmi
muraviovi frontze sabrZolo moqmedebebi ganaxlda.
peterburgSi gadawyvetili hqondaT, rom omi
405
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
406
vaxtang guruli
seTSi gaemgzavra. cota mogvianebiT kavkasiis miuaxlovda araqss da mdinaris foni xelT
korpusSi dainiSnen general-adiutanti kon- igdo. 1827 wlis 18 aprils valerian madaTovi
stantin benkendorfi da general-leitenanti xudaferinis xididan 12 versis moSorebiT
pavel fon suxteleni.
suxteleni. am droisaTvis general- SeCerda da xidis mimarTulebiT donis ka-
leitenanti valerian madaTovi yarabaRis sax- zakTa 3 polki gagzavna. kazakebma ramdenime
anoSi ganlagebuli ruseTis jaris meTauri simaRlis dakaveba moaxerxes da maTze zarba-
iyo.. znebi ganalages. male kazakebs qveiTi ja-
4. sabrZolo moqmedebebi 1827 wlis gazaf- ric SeuerTda. iranelebs xudaferinis xidi
xulze, zafxulsa da Semodgomaze. ivan dibiCi daengriaT, adidebul mdinareze gadasvla ki
da ivan paskeviCi fiqrobdnen, rom iranis dam- TiTqmis SeuZlebeli iyo. 1827 wlis 19 aprils
arcxeba did sirTules ar warmoadgenda. maT podpolkovnikma miklaSevskim egerTa 42-e
mcire cvlileba Seitanes aleqsei ermolovis polkis 1 aseuliT xididan 80 metris moSore-
mier Sedgenil 1827 wlis sabrZolo moqmede- biT daikava poziciebi. xelCarTul brZola-
bebis gegmaSi. dibiCi imperators moaxseneb- Si miklaSevskim xudaferinis xidTan mdebare
da: imedi maqvs, 1827 wlis martisaTvis Cveni koSki daikava da iq myofi iranelebi gaJlita.
jaris avangardi daikavebs erevnis saxanos, amasobaSi rusebma navebis gamoyenebiT mdinare
xelSi CavigdebT iq arsebul sursaTs, xolo araqsi gadalaxes. iranelTa jari iZulebuli
Semdeg mTavari Zalebi daikaveben marands da gaxda ukan daexia. general-leitenanti vale-
SesaZloa, Tavrizsaco. dibiCma da paskeviCma rian madaTovi mzad iyo iranis teritoriaze
angariSi ar gauwies imas, rom iranelebis dam- Seteva gaegrZelebina. moulodnelad 1827
arcxeba somxeTsa da azerbaijanSi gacilebiT wlis 22 aprils madaTovma paskeviCis brZaneba
advili iyo, vidre sakuTriv iranis terito- miiRo: madaTovs yarabaRis razmis sardloba
riaze Sesvla da iq strategiuli mniSvnelo- general-maior nikita pankratievisaTvis unda
bis qalaqebis dakaveba. male cxadi gaxda, Tu gadaebarebina, xolo Tavad TbilisSi gamg-
ramdenad realuri iyo ermolovis daskvna zavrebuliyo. madaTovis gadayenebis Semdeg
imis Taobaze, rom iranis teritoriaze gadam- yarabaRis razms ebrZana araqsis marcxena na-
wyveti gamarjvebis mopoveba Zneli iqneboda. pirze gadmosuliyo da 18 versiT daexia ukan.
1827 wlis sabrZolo operaciebi 5 aprils 1827 wlis 30 marts ruseTis jarebma
daiwyo yarabaRis saxanos teritoriaze. ruse- general-adiutant konstantin benkendorfis
Tis jarma general-leitenant valerian mada- meTaurobiT SulaverSi moiyares Tavi. ben-
Tovis meTaurobiT mdinare Cerakeni gadalaxa. kendorfis daqvemdebarebaSi iyo: qarTvel
iranis jari (2.000 mebrZoli) mdinare araqsze grenaderTa polkis 2 batalioni, Sirvanis
xudaferinis xidTan idga da cxenosanTa raz- qveiTTa polkis 2 batalioni da karabinerTa
mis gamoCenas eloda. xudaferinis xidTan me-7 polkis 1 batalioni. 2 aprils benkend-
myofi qveiTebisa da cxenosnebis dasaxmare- orfi Sulaveridan sofel jelal-oRlisaken
blad igzavneboda 15 savele zarbazani. iranis daiZra, sadac 3 aprils Cavida. jelal-oRli-
jaris meore razmi aslanduzSi idga. Sirvanis Si benkendorfis razms Tbilisis grenaderTa
xani, aseve sxva xanebi mosaxleobisagan gama- polkis kidev 1 batalioni SeuerTda. razmi
lebiT krefdnen cxenosanTa razmebs. iranis gaZlierda kavkasiis grenaderTa saartile-
jaris mTavari Zalebi Tavrizs uaxlovde- rio brigadis 12 savele zarbazniT. 5 aprils
boda. ruseTis sardlobam ar icoda, Tavri- jelal-oRliSi mTavari Stabis ufrosi ivan
zidan iranelebi erevnisaken gaemarTebodnen, dibiCi Cavida. sazeimo ceremonialis Semdeg,
Tu yarabaRis saxanos teritoriaze SeiWre- imave dRes, rusebma laSqroba daiwyes. mTebis
bodnen. Seqmnil viTarebaSi generalma mada- gadalaxvis Semdeg, 7 aprils, razmi bambakis
Tovma gadawyvita dauyonebliv gadasuliyo velze gavida, 9 aprils laSqroba gaagrZela
mdinare araqsis marjvena napirze, raTa ar da mTagrexilis gadalaxvis Semdeg rusebi
daeSva araqsze mdgari iranelTa jaris axali iranis teritoriaze Sevidnen. benkendorfs
ZalebiT gaZliereba. madaTovi mdinare Cerak- eCmiaZini unda daekavebina. 11 aprils rusebma
enis napirebidan 1827 wlis 16 aprils daiZra, laSqroba gaagrZeles da imave dRes, saRamos,
magram male Seityo, rom misi razmis zurgSi mirakTan dabanakdnen. benkendorfma jaris
iranis cxenosani razmi gamoCnda. miuxedavad nawili da mTeli aRali banakSi datova da
amisa, madaTovma Seteva gaagrZela, swrafad eCmiaZinisaken daiZra. 13 aprils rusebi eC-
407
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
miaZins miadgnen. eCmiaZinis dakavebis Semdeg, seTis jars sabrZolo masalisa da sursaTis
16 aprils, rusebma laSqroba gaagrZeles, eC- maragi ewureboda, yoveldRiurad matulobda
miaZinSi mxolod mcire garnizoni darCa. 12 daWrilTa da daavadebulTa raodenoba. aseTi
versis gavlis Semdeg karasu
karasu-baSTan
baSTan rusebs iyo viTareba erevnis cixesTan, rodesac iq
Sejaxeba mouxdaT qurTebis cxenosan razm- 1827 wlis 15 ivniss kavkasiis korpusis mTa-
Tan. qurTebma kazakebis Setevas ver gauZles varsardali (kavkasiis mTavarsardali) gener-
da ukan daixies. male qurTebs damxmare Zala al-adiutanti ivan paskeviCi Cavida.
mouvidaT. qurTTa mTavari Zalebi sardarsardar- erevnis aReba. mTeli pasuxismgebloba
abadis cixe-simagreSi iyo Tavmoyrili. benk- erevnis cixis alyis gaWianurebisaTvis ivan
endorfma cixis Cabareba moiTxova. rusebma dibiCsa da ivan paskeviCs ekisrebodaT, Tumca
sardar-abadis alyis gagrZeleba sursaTis oriveni imperatoris winaSe Tavis marTlebas
amowurvis gamo veRar SeZles da eCmiaZinisak- cdilobdnen da yvelafers kvlav aleqsei er-
en daixies. 1827 wlis 30 aprils konstantine molovs abralebdnen. 1827 wlis 15 ivnisidan
benkendorfma sursaTis maragi miiRo da ere- erevnis cixis alyaze mdgari general-adiu-
vanze laSqrobisaTvis mzadebas Seudga. tant konstantine benkendorfis jarebi uSua-
erevanze salaSqrod gamzadebuli ru- lod paskeviCis daqvemdebarebaSi gadavida.
seTis jarebi sardlobam ase daajgufa: eC- cixesTan daiwyo jarebis gadajgufeba. alyis
miaZinSi idga Tbilisis grenaderTa polkis gagrZeleba daevala me-20 qveiTi diviziis
2 aseuli, romelic hospitalsa da aRals polkebs: sevastopolis qveiT, yirimis qveiT,
icavda. erevnis cixisaTvis samxreTidan unda egerTa 39-e, egerTa me-40 polkebs, donis ka-
Seetia qarTvel grenaderTa polksa da donis zakTa 2 polksa da me-20 saartilerio briga-
kazakTa 2 polks. grenaderebs sabrZolvelad das. sul erevnis cixis garSemo dajgufebuli
gamzadebuli hqondaT 3 savele zarbazani. iyo 9 batalioni da 12 aseuli, romelTac Sei-
qarTvel grenaderTa polkis ganlagebaSi araRebaze 26 zarbazani gaaCndaT. am jarebis
iyo benkendorfis Stabi. cixisaTvis aRmosav- meTauroba general-leitenant afanasi kra-
leTidan unda Seetia karabinerTa me-7 pol- sovskis daevala, romelic wina xanebSi ivan
kis 1 aseuls, donis kazakTa 1 aseuls, Sir- paskeviCTan uTanxmoebis gamo kavkasiis kor-
vanis qveiTTa polkis 1 batalions, romelsac pusis Stabis ufrosis Tanamdebobidan gadad-
SeiaraRebaze 2 savele zarbazani gaaCnda da ga da kvlav me-20 qveiTi brigadis meTaurad
Tbilisis grenaderTa polkis 1 aseuls. cix- dainiSna. kavkasiis korpusis Stabis ufrosi
eze CrdiloeTidan Seteva unda ganeviTare- gaxda polkovniki nikolai muraviovi
muraviovi.. Tbili-
bina Sirvanis polkis 1 batalions, romelsac sidan erevnisaken daZruli paskeviCis daqvem-
SeiaraRebaze 4 savele zarbazani gaaCnda. debarebaSi iyo: 14 batalioni, 2 aseuli, 14
CrdiloeTidanve unda Seetia cixisaTvis Sir- eskadroni, donis kazakTa 6 polki da 42
vanis qveiTTa polkis 1 batalions, romelsac zarbazani, sul 4.800 qveiTi, 800 cxenosani da
SeiaraRebaze 4 savele zarbazani gaaCnda. 3.000 kazaki. es jari erevnidan 15 versis mo-
dasavleTidan cixeze ieriSisaTvis mzad iyo SorebiT mdinare garni-Cais napiras dabanakda.
karabinerTa me-7 polkis 3 aseuli 4 savele rusebis dazvervam sakmaod zusti informacia
zarbazniTa da 50 kazaki. 1827 wlis 30 aprils, moipova iranis jaris raodenobisa da ganla-
RamiT, iranelTa cxenosanTa razmi Tavs daesxa gebis Sesaxeb. iranis jari laSqrobis dasaw-
mdinare zangas napirze ganlagebul rusebis yebad jerjerobiT mzad ar iyo, Tanac did
saguSagos. saguSagoze mdgarma kazakebma 20- sivrceze iyo gafantuli. abas mirza 10.000
jer meti mowinaaRmdegis mogerieba SeZles. mebrZoliT idga xoiSi
xoiSi.. jaris meore nawili
erevnis cixis garnizonidan razmebis gamos- (10.000 mebrZoli) TavrizSi idga, xolo kidev
vla da ruseTis jaris saguSagoebze Tavdasx- 20.000 mebrZoli uSualod feThi ali Sa-
ma Semdeg dReebSic grZeldeboda. amis sapa- his daqvemdebarebaSi iyo. qurTebis laSqari
suxod ruseTis artileria drodadro Zlier hasan xanis meTaurobiT erevnis saxanos saz-
cecxls uSenda erevnis cixis kedlebs. cixis RvraTan, mdinare araqsze idga.
alya didxans gagrZelda. ase dadga ivnisi. ivan paskeviCma erevnis cixesTan aqtiuri
sicxeebma moalye jarica da garnizonic mZime brZolebi SeaCera da 1827 wlis 27 ivniss nax-
mdgomareobaSi Caagdo. benkendorfi cixeze Wevanisaken daiZra. iranelebi mxolod uSua-
generaluri ieriSis dawyebas ver bedavda. ru- lod naxWevnis misadgomebTan SeebrZolnen
408
vaxtang guruli
rusebs, magram male ukan daixies da cixes ta erevnis cixesTan alyaze mdgar ruseb-
Seafares Tavi. naxWevnis cixeSi 4.000 mebrZo- Sic. generali afanasi krasovski iZulebuli
li iyo, cixis garnizons 18 zarbazani hqonda. gaxda sabrZolo poziciebi daetovebina da
naxWevnis cixesTan paskeviCs sami kvira mou- ZiriTadi ZalebiT eCmiaZinis mimarTulebiT
wia dgoma. 1827 wlis 28 ivniss ruseTis jaris daexia. rusebma ukan daxeva 1827 wlis 21 iv-
ZiriTadi Zalebi naxWevnidan abas-abadisaken lisis RamiT daiwyes. eCmiaZinSi krasovskim
daiZrnen da 2 ivliss pirvelad Zlierad da- hospitali moawyo da jari Seasvena. erevnis
bombes abas-abadis cixe. iranelebi medgrad cixidan rusebis ukan daxeviT saswrafod
icavdnen Tavs. cixes gamudmebiT bombavda isargebla abas mirzam. 1827 wlis 4 agvistos
rusebis artileria. 7 ivliss abas-abadis ko- sardar-abadTan igi mdinare araqsis marcxena
mendantma qalaqi rusebs Caabara. paskeviCma napirze gadavida da eCmiaZins miuaxlovda.
abas-abadis cixeSi garnizoni Caayena, 1827 am droisaTvis eCmiaZinTan mdgar general
wlis 19 ivliss ZiriTadi ZalebiT abas-abadi- krasovskis mwyobrSi sul 4.000 oficeri da
dan gavida da 23 ivliss sofel yara-babaSi Se- jariskaci hyavda, maSin rodesac abas mirza
Cerda. am droisaTvis rusebis jari mZime md- 10.000 qveiTiTa da 15.000 cxenosniT miuax-
gomareobaSi imyofeboda. paskeviCi yara-baba- lovda eCmiaZins. abas mirzam Secdoma dauSva
Si 1.808 avadmyofi oficriTa da jariskaciT da rusebs pirvelsave dRes ar Seutia, man
Sevida, male saerTo jamSi daavadebuli aR- Seteva mxolod 10 agvistos daiwyo. am drois-
moCnda 1.950 oficeri da jariskaci. mZime md- aTvis krasovskim TavadacviTi zRudis ageba
gomareobaSi iyo aRali, yoveldRiurad didi moaswro da brZolisaTvis moemzada. erevnis
raodenobiT ixoceboda gamwevi pirutyvi. xangrZlivma alyam krasovskis Zalebi serio-
avadmyofobam da sikvdilianobam ima- zulad daasusta. mdgomareoba eCmiaZinTan
409
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ixsna damxmare jaris gadasrolam da provi- zeimiT Sevida TavrizSi. paskeviCma Tavrizis
antis maragis droulad miwodebam. 1827 wlis dakavebis ambavi gvian Seityo, amitom iyo,
17 agvistos abas mirzam eCmiaZins alya moxsna rom igi 1827 wlis 7 oqtombers erevnidan
da ukan daixia. Tavrizis dasakaveblad gaemarTa. paskeviCma
1827 wlis agvistos meore naxevrisaTvis mxolod gzaSi Seityo, rom TavrizSi ukve
ivan paskeviCi Tavrizze galaSqrebas gegmav- Sesuliyo generali erisTavi. kavkasiis mTa-
da, rodesac moulodnelad Seityo, rom eC- varsardali aRSfoTebas ver malavda. man
miaZinidan ukan daxeuli abas mirza erevnis Tavi ver Seikava da madlobis nacvlad risxva
saxanos teritoriaze apirebda SeWras. sofel daatexa Tavs Rvawlmosil generals. moxucma
yara-babadan, sadac ZiriTadi ZalebiT idga generalma umaduri mTavarsardlis sityvebi
paskeviCi, erevnamde 150 versi iyo. 1827 wlis bolomde moismina da roca paskeviCi odnav
27 agvistos paskeviCi eCmiaZinisaken daiZra, dawynarda, erisTavma umadur mTavarsardals
sadac 5 seqtembers Cavida. 8 seqtembers ruse- Tavrizis aRebisaTvis madloba gadauxada. es
bi eCmiaZinidan gavidnen da sardar-abadidan daumsaxurebeli madloba paskeviCma mTeli
20 versis moSorebiT SeCerdnen. 13 seqtembers seriozulobiT miiRo, erisTavs gadaexvia da
rusebma sardar-abads alya Semoartyes da 19 mogvianebiT daajildova kidec. kavkasiis mT-
seqtembers cixe-simagre aiRes. gza erevnisak- varsardalma wyena sabolood mainc ar daivi-
en gaxsnili iyo. 23 seqtembers rusebi ere- wya da male general-leitenanti giorgi eri-
vans miuaxlovdnen da 24 agvistos erevnis sTavi moqmedi armiidan daiTxova.
cixe Zlierad dabombes. rusebis artileriis 5. ruseT-iranis 1828 wlis 10 Tebervli
5 batarea gamudmebiT uSenda qalaqs. 29 agvis- sazavo xelSekruleba ((TurqmanCais
TurqmanCais traqtati).
tos dilidan erevans 50 zarbazani uSenda irans omis gagrZeleba aRar SeeZlo da iZule-
yumbarebs. 1827 wlis 1 oqtombers ukve cxadi buli gaxda misTvis araxelsayrel sazavo pi-
gaxda, rom erevnis cixe alyas didi xniT ve- robebze daTanxmebuliyo. sazavo molapara-
Rar gauZlebda. 1 oqtombers afanasi kraso- keba ivan paskeviCsa da abas mirzas Soris 1827
vskim iranel sardalTan molaparakeba dai- wlis 6 noembers daiwyo. paskeviCma molapara-
wyo. erevnis cixis garnizonma winaaRmdegoba kebebis dawyebisas Semdegi pirobebi wamoayena:
Sewyvita. rusebma tyved aiyvanes daaxloebiT 1. irans ruseTisaTvis unda gadaeca erevnisa
4.000 iraneli mebrZoli, nadavlis saxiT maT da naxWevnis saxanoebi; 2. iranis jars unda
49 zarbazani darCaT. rusebis danakargi um- daetovebina TaliSis saxano; 3. irans unda ga-
niSvnelo iyo, mokluli da daWrili iqna 3 daexada kontribucia. Tu irani kontribuciis
oficeri da 52 jariskaci. 1827 wlis 2 oq- gadaxdas ver SeZlebda, maSin ruseTs unda
tombers erevnis cixeSi rusebma samxedro aR- gadascemoda mTeli azerbaijani da Tavrizi.
lumi gamarTes. paskeviCi ruseTis imperatorTan aTanxmebda
Tavrizis
avrizis dakaveba. mas Semdeg, rac ru- sakiTxs: Tavrizis gadacemis SemTxvevaSi qa-
seTis jaris mTavari ZalebiT ivan paskeviCi laqi Tavrizi da mis garSemo teritoria uSu-
erevnisaken gaemarTa, general-leitenanti alod ruseTis erT-erT olqad eqciaT, Tu iq
giorgi erisTavi naxWevnis olqSi datoves. ruseTis proteqtoratis qveS myofi saxano
1827 wlis 27 agvistosaTvis abas-abadisa da SeeqmnaT. abas mirza kontribuciis Semcirebas
naxWevnis cixeebSi sul Tbilisis grenaderTa iTxovda. paskeviCma kontribuciis odenoba
polkis 2 batalioni da kazakTa 3 aseuli idga, odnav Seamcira, magram Semdegi Txovnebi ukve
romelTac SeiaraRebaze ramdenime savele aRar gaiTvaliswina. kavkasiis mTavarsardlis
zarbazani gaaCndaT. paskeviCma erisTavs mkac- sijiutem Sedegi gamoiRo. 1827 wlis 10 de-
ri miTiTeba misca: Setevaze ar gadasuliyo kembers Teiranidan TavrizSi kontribuciis
da mxolod naxWevnisa da abas-abadis cixee- nawili gagzavnes.
bis dacvaze ezruna. erisTavma sworad Sea- sazavo molparakebis procesSi iranSi
fasa viTareba da iranis teritoriaze Setevis Sida politikuri viTareba daiZaba. iranis
dawyebis gadawyvetileba miiRo. 1827 wlis 11 taxtis memkvidred abas mirzas nacvlad misi
oqtombers giorgi erisTavi abas-abadis cixi- Zma hasan ali mirza gamocxadda. taxtis axali
dan gavida da 13 oqtombers diliT Tavrizs memkvidre ruseTTan omSi damarcxebas abas
miuaxlovda. iranis jars winaaRmdegoba ar mirzas abralebda da omis gagrZelebas uW-
gauwevia, 13 oqtombers SuadRisas erisTavi erda mxars. Seityo Tu ara sazavo molapara-
410
vaxtang guruli
kebaze abas mirzas mier paskeviCis pirobebis rusi poeti, aleqsandre WavWavaZis qaliSvil
miReba, hasan ali mirza 8.000 mebrZoliT ninos meuRle. ivan paskeviCma griboedovi
TeiranSi Sevida da sajarod ganacxada, rom peterburgSi gagzavna, raTa nikoloz I-Tvis
rusebi kontribucias ver miiRebdnen. Teira- omSi gamarjveba mieloca. gaxarebulma imper-
nis mosaxleoba aRfrTovanebiT Sexvda hasan atorma griboedovs saxelmwifo mrCevlis Cini
ali mirzas. molebma mosaxleobas rusebTan uboZa da wminda anas meore xarisxis ordeniT
omisaken mouwodes. Seityo Tu ara yovelive daajildova. 1828 wlis 25 aprils imperato-
es, 1828 wlis 8 ianvars paskeviCma dei-karagani ris brZanebiT griboedovi iranSi ruseTis
datova da TavrizSi dabrunda, raTa iranis imperiis sruluflebian ministrad dainiSna.
winaaRmdeg saomari moqmedebebi ganeaxlebina. 1828 wlis 10 ivliss griboedovi peterbur-
1828 wlis 15 ianvars ruseTis jarma urmiis gidan TbilisSi dabrunda, sadac sazogadoe-
Zlieri cixe-simagre aiRo, xolo 25 ianvars bam mas didi Sexvedra mouwyo. Tbilisidan
ardebili daikaves. iranma sazavo molapara- griboedovi paskeviCTan Sesaxvedrad gaemg-
kebebis gagrZeleba iTxova. molaparakebebi zavra, romelic imxanad axalcixesTan mdgar
sofel TurqmanCaiSi gagrZelda. Sahis br- ruseTis jaris banakSi imyofeboda. griboe-
ZanebiT abas mirza TurqmanCaisaken gaemarTa, dovi TbilisSi 1828 wlis 4 agvistos dabrun-
6 Tebervals iq Cavida paskeviCic. da da 9 agvistos Tbilisidan iranSi gaemg-
1828 wlis 10 Tebervals sofel Turqman- zavra. paskeviCma izruna, rom ruseTis impe-
CaiSi ruseTsa da irans Soris sazavo xelSek- riis sruluflebiani ministris Sesvla iranis
ruleba daido. sazavo xelSekrulebis mesame teritoriaze da misi mgzavroba Teiranamde
muxlis ZaliT damarcxebulma iranma scno praqtikulad Teatralur msvlelobad eq-
erevnisa da naxWevnis saxanoebis gadasvla ru- cia. griboedovi cota xniT TavrizSic Se-
seTis SemadgenlobaSi. Cerda da Semdeg TeiranSi gaemgzavra. iranis
TurqmanCais sazavo xelSekrulebis meo- Sahma feThi alim da misma ministrebma gamar-
Txe muxliT dadginda ruseT-iranis sazRvari. jvebuli qveynis sruluflebiani ministri
sazRvari iwyeboda ruseT-osmaleTis saz- didi pativiT miiRes. am Sexvedrebis Semdeg
Rvris im adgilidan, romelic pirdapiri xa- aleqsandr griboedovi werda: `me aq mego-
ziT yvelaze axlos iyo mcire araratis mwver- brebi ara myavs da arc msurs, rom myavdes.
valTan. Semdeg sasazRvro xazi miuyveboda upirveles yovlisa, aq ruseTis unda eSino-
mdinare araratis mdinare araqsTan SeerTe- deT... aq yvelas eCveneba, rom me mrisxane var,
bamde, Serudis mopirdapire mxares. araratis amitomac miwodes saxtiri (gulqva)“. aseTi
araqsTan SeerTebis adgilidan sazRvris xazi ganwyobilebiT Seudga griboedovi TeiranSi
miuyveboda mdinare araqss abas-abadis cixe- moRvaweobas da Tavisi principisaTvis sikv-
simagremde (mdinare araqsis marjvena napir- dilamde ar uRalatia. Tavisi sijiutiT ru-
ze). abas-abadis gaswvriv 3,5 ½ versis siganis seTis sruluflebianma ministrma cbieri
teritoria unda gadasuliyo ruseTis Semad- iraneli diplomatebi aiZula xeli moeweraT
genlobaSi. abas-abadidan sasazRvro xazi gas- xelSekrulebisaTvis, romlis ZaliTac iranSi
devda mdinare araqss edibulukis fonamde, myofma rusebma ufleba miiRes Seuferxebliv
Semdeg ki gadakveTda muRanis vels mdinare dabrunebuliyvnen samSobloSi. iranis SahTan
bolgarumde,, saidanac sazRvari miuyveboda
bolgarumde gamosaTxovari audienciis Semdeg aleqsandr
mdinare bolgarus mdinareebis adine bazrisa griboedovi TbilisSi dasabruneblad emzade-
da sariyamiSis SeerTebis adgilamde, aqedan boda, magram moulodnelad viTareba Seicva-
ki sazRvari gasdevda mdinare adine bazars, la, rasac sabolood ruseTis sruluflebi-
Semdeg mdinare astars am mdinaris kaspiis zR- ani ministris mkvleloba mohyva.
vaSi Cadinebis adgilamde. TbilisSi gamomgzavrebis win, RamiT, ale-
amrigad, saqarTvelos istoriuli teri- qsandr griboedovTan saidumlod gamocxadda
toria War-belaqani (saingilo) ruseTis impe- somexi mirza iakubi
iakubi,, romelic 15 wlis ganma-
riis SemadgenlobaSi darCa. vlobaSi Sahis haramxanaSi xazinadarad muS-
6. ruseT-iranis urTierToba TurqmanCais aobda. iakubs erevanSi dabruneba surda da
zavis Semdeg. aleqsandr griboedovis mkvl- griboedovs Semweobis TxovniT mimarTa. gri-
eloba. ruseT-iranis sazavo molaparakebaSi boedovma iakubs ganucxada: RamiT TavSesa-
monawileobda aleqsandr griboedovi,
griboedovi, didi fars damnaSaveebi iTxoven, ruseTis imperiis
411
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ministri mTxovnels mfarvelobas gauwevs, ma- los ruseTis saelCos mdivani daeswreboda.
gram ara RamiT da farulad, aramed dRisiT saelCos mdivnis sasamarTloze daswreba mi-
da aSkarado. iakubma ruseTis warmomadgen- uReblad miiCnies Sahis karze da sasamarT-
lobis Senoba datova, magram meore dRes isev loc ar Sedga.
gamocxadda griboedovTan. ruseTis srulu- male aleqsandr griboedovTan gamocxad-
flebianma ministrma winaswar ganWvrita, rom da alaiar xanis haramxanidan gaqceuli ori
iakubis mfarvelobisaTvis mas SeiZleba didi qarTveli qali da mfarveloba iTxova. zemoT
usiamovneba Sexvedroda, amitom Seecada es xsenebuli xelSekrulebis ZaliT, ruseTis
ukanaskneli TeiranSi darCenaze daeTanxmebi- sruluflebian ministrs qarTveli qalebi sam-
na. griboedovma iakubis darwmuneba rom ver SobloSi unda daebrunebina. iranis Sahis kari
SeZlo, bolos mas aseTi ram uTxra: Sen Teiran- miiCnevda, rom haramxanidan gaqceuli qalebi
Si cnobili kaci xar, ruseTSi ki yvelafers haramxanis kuTvnilebas Seadgendnen da maTze
dakargavo. mirza iakubi mainc Tavis azrze xelSekruleba ar vrceldeboda. miuxedavad
darCa. ruseTis sruluflebianma ministrma, amisa, griboedovma qarTveli qalebi Seifara.
miuxedavad imisa, rom garTulebebs eloda, muslimma samRvdeloebam ruseTis srulu-
iakubi Seifara. griboedovis gadawyvetile- flebian ministrs qalebis Sefareba ukve aRar
bam Sahis karze didi ukmayofileba gamoi- apatia da Teiranis mosaxleobas griboedo-
wvia. mirza iakubma bevri saidumlo icoda vis dasjisaken mouwoda. fanatikosTa brbos
da Sahi SiSobda, rom ruseTSi wasvlis Semdeg Teiranis mola mirza mesixi xelmZRvanelobda,
igi am saidumloebebs gascemda. Sahma gri- igi muslimebis aRSfoTebis mizniT acxadeb-
boedovs ramdenjerme miugzavna Tavisi mox- da, rom griboedovis mier Sefarebuli mir-
eleebi da iakubis gadacema mosTxova. Sahi za iakubi muslimebs aginebda, da amave dros
Tavis survils imiT asabuTebda, rom iranSi ruseTis warmomadgenlobaSi Tavs afarebda
damkvidrebuli tradiciis mixedviT, Sahis haramxanidan gaqceuli ori qali. viTareba
haramxanis xazinadari haramxanis sakuTrebas gansakuTrebiT 1829 wlis 30 ianvars daiZaba.
warmoadgenda. aleqsandr griboedovma Sahis am dRes xelisuflebis gankargulebiT Teira-
moxeleebs ganucxada: mirza iakubi ruseTis nis bazari daiketa, xalxi dedaqalaqis mTa-
sruluflebian ministrTan Tavisi nebiT ga- var meCeTTan Seikriba. Sekrebilebs sityviT
mocxadda da ukve dadebuli xelSekrulebis mimarTa Teiranis molam, ris Semdegac ramden-
ZaliT me ufleba ar mqonda misTvis mfarvel- ime aTasi kaci griboedovis rezidenciisaken
obis gawevaze uari meTqvao. amis Semdeg Sahis daiZra. rezidenciis dacvas am dRes iaraRi
karma pozicia Secvala da griboedovs mirza ar hqonda, Tumca iaraRic rom hqonoda, dac-
iakubis sanacvlod (gamosasyidad) 50.000 Tu- va aRelvebul xalxs ver SeaCerebda. xalxma
mani (200.000 rusuli maneTi) mosTxova. Ta- rezidenciis karebi Seangria da ezoSi Sevida.
vis moTxovnas Sahis kari imiT asabuTebda, pirvelad iakubi mokles, Semdeg _ saelCos
rom iakubma haramxanis xazina gaZarcva, ris mTargmneli dadimovi da ori msaxuri. rezi-
gamoc iransa da ruseTs Soris dadebuli denciis mcveli uiaraRo iranelebi maleve
xelSekrulebis ZaliT gamosasyidis gareSe gaiqcnen, kazakTa mcire razmi erTi saaTis
igi iranis teritorias ver datovebda. viTa- manZilze icavda rezidencias. am droisaTvis
rebis garkvevis mizniT griboedovma iakubi rezidenciaSi griboedovis garda imyofebod-
rusi Tarjimnis TanxlebiT Sahis sasaxleSi nen griboedovis meuRlis naTesavi Tavadi
gagzavna. oTaxSi, sadac iakubi da Tarjimani meliqiSvili, saelCos meore mdivani adelungi,
Sevidnen, Sekrebili iyvnen hajebi. maT iakubs eqimi da ramdenime msaxuri. Tavdamsxmelebma
lanZRva dauwyes, am ukanasknelmac ukan ar kazakebi daxoces da griboedovis samyofelSi
daixia da uSveri sityvebiT mimarTa hajebs, karebidan SeWris warumatebeli cdis Semdeg,
rasac muslimebi did codvad miiCnevdnen. ase saxuravze avidnen, saidanac cecxli gaxsnes,
rom, erTi konfliqtis nacvlad griboedovs griboedovi daiWra, oTaxSi myofi ori qa-
ukve ori konfliqti gauxda mosagvarebeli. rTveli da eqimi mokles. griboedovi ruseTis
am incidentis Semdeg Sahis karma griboedovs saelCos TanamSromlebTan da dacvis nawilT-
acnoba, rom iakubi SariaTis kanonebiT unda an erTad erT-erT oTaxSi gamagrda. Tavdam-
gaesamarTlebinaT. griboedovi am moTxovnas sxmelebma Senobis Weri Caangries da oTaxSi
daeTanxma, magram im pirobiT, rom sasamarT- xanZris gaCena SeZles. cecxlisa da kvamlis
412
vaxtang guruli
413
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
§1. ruseTisa da osmaleTis mzadeba omisaTvis. Semdeg osmaleTma qveynidan gaaZeva ruseTis
omis dasawyisi qveSevrdomebi da ruseTis gemebs bosforis
sruteSi Sesvla aukrZala. osmaleTis sul-
1. ruseT-osmaleTis urTierToba omis win.
Tanma mahmud II-m dedaqalaqi stambolidan
akermanis konvencia (1826 wlis 7 oqtomberi).
balkaneTze, andrianopolSi gadaitana da mus-
1806-1812 wlebis omiTa da buqarestis zaviT
limebs rusebis winaaRmdeg brZolisaken mou-
(1812 w.) ar dasrulebula ruseT-osmaleTis
woda. nikolai I-ma osmaleTis sulTnis mier
dapirispireba. am or qveyanas sasicocxlo
akermanis konvenciis darRvevasa da omisaT-
interesebi gaaCnda balkaneTsa da kavkasia-
vis mzadebas imiT upasuxa, rom 1828 wlis 26
Si. ruseTi cdilobda esargebla balkaneTis
aprils omi gamoucxada osmaleTs. besarabiaSi
qristiani xalxebis (berZnebis, bulgarelebis,
ganlagebul ruseTis jarebs osmaleTis ter-
ruminelebis, serbebis da sxv.) mxardaWeriT
itoriaze SeWra ebrZanaT. ruseT-osmaleTis
da regionidan gaeZevebina osmaleTi. cxadia,
omi or frontze, balkaneTsa da kavkasiaSi,
osmaleTi balkaneTSi poziciebis daTmobas
daiwyo. ruseTis dunais armiam (95.000 ofi-
ar apirebda. osmaleTi samxreT kavkasiaSi
ceri da jariskaci) general-feldmarSal
poziciebis dakargvasac ar egueboda da cdi-
piotr vitgenSteinis sardlobiT da kavka-
lobda 1806-1812 wlebis omSi damarcxebisaT-
siis korpusma (25.000 oficeri da jariskaci)
vis revanSi aeRo. ruseTi, piriqiT, eswrafo-
general-adiutant ivan paskeviCis sardlo-
da buqarestis zaviT mopovebuli upirate-
biT sabrZolo moqmedebebi daiwyes. dunais
soba ganemtkicebina da osmaleTi sabolood
armias unda daekavebina moldova, vlaxeTi da
gaeZevebina samxreT kavkasiidan. ruseT-osma-
dorbuja, aeRo Sumlisa da varnas (bulgar-
leTis omi didi xnis manZilze mzaddeboda.
eTi) cixe-simagreebi. kavkasiis korpusis up-
1821 wels saberZneTSi osmaleTis winaaRmdeg
irveles amocanad iTvleboda yarsis
yarsis,, axalqa-
didi ajanyeba daiwyo, ajanyebul berZnebs
laqis,, axalcixis dakaveba.
laqis
inglisi da safrangeTi uWerdnen mxars. ru-
3.. viTareba samxreT kavkasiaSi omis
seTis imperatori aleqsandr I Caurevlobis
dawyebis droisaTvis. peterburgSi jerac
politikas adga. ruseTis pozicia balkaneTis
ar icodnen TurqmanCais zavis (1828 w. 10
sakiTxSi nikolai I-is taxtze asvlis (1825 w.)
Tebervali) dadebis Sesaxeb. kavkasiis mTa-
Semdeg Seicvala. marTalia, nikolai I-ma Cau-
varsardlisaTvis gadasacemad ruseTis im-
revlobis politika Secvala, magram ruseTs,
peratoris mier osmaleTisaTvis omis ga-
safrangeTsa da ingliss Soris imTaviTve da-
mocxadebis Sesaxeb 1828 wlis 26 aprils xel-
pirispirebam iCina Tavi. mokavSireebi ver Se-
mowerili manifesti peterburgidan TbilisSi
Tanxmdnen imaze, Tu osmaleTis damarcxebis
sagangebo kurierma Camoitana. 26 aprilisaT-
SemTxvevaSi misi teritoriebi rogor gadae-
vis kavkasiis korpusis ZiriTadi Zalebi jer
nawilebinaT. osmaleTma ruseTis gaaqtiure-
kidev iranis teritoriaze idga. ase rom ru-
bas balkaneTSi imiT upasuxa, rom daarRvia
seT-osmaleTis 500 versis sigrZis sazRvari
ruseT-osmaleTis akermanis konvencia (1826
SekveTilis (wm. nikolozis) simagridan erev-
w. 7 oqtomberi). konvenciis ZaliT osmaleTi
nis saxanomde praqtikulad daucveli iyo.
cnobda buqarestis zavis (1812 w.) pirobebs,
ruseTis jaris ase Tu ise Zlieri kontingen-
anu aRiarebda imas, rom balkaneTze ruseT-
ti idga saqarTveloSi (CoxataurSi, redut-
osmaleTis sazRvari mdinare dunaize gadioda,
kaleSi, soxumSi, quTaisSi, suramSi, walkaSi)
xolo kavkasiaSi soxumi
soxumi,, redut
redut-kale(yulevi)
kale(yulevi)
da somxeTSi (giumrSi). walkaSi erTi, xolo
da anaklia ruseTis mflobelobaSi gadadio-
giumrSi ori batalioni idga, rac, cxadia, su-
da. osmaleTi cnobda dunais samTavroebis
lac ar iyo sakmarisi im SemTxvevisaTvis, Tu
(serbeTis, moldovasa da vlaxeTis) avtono-
osmaleTi am mimarTulebiT seriozul samx-
mias. akermanis konvenciiT ruseTis savaWro
edro Zalas gadmoisroda. osmaleTis jaris
flotma osmaleTis wylebsa da mdinare du-
Semotevis SemTxvevaSi daucveli aRmoCndebo-
naize Tavisufali mimosvlis ufleba miiRo.
da afxazeTi, radgan soxumis cixe savalalo
2. akermanis konvenciis darRveva da omis
mdgomareobaSi iyo. jer kidev aleqsei ermo-
dasawyisi.. akermanis konvenciis darRvevis
dasawyisi
lovis dros gamoiTqva mosazreba, rom rusebs
414
vaxtang guruli
soxumis cixe daetovebinaT, radgan omis Sem- paskeviCs mxolod erevnidan Tbilisisaken mo-
TxvevaSi mas mainc ver daicavdnen. ermolovma maval gzaze daewia da osmaleTisaTvis omis
soxumis cixis datoveba afxazeTis datovebis gamocxadebis Sesaxeb manifesti gadasca.
tolfasad miiCnia da iq rusuli garnizoni osmaleTis jarebi arzrumSi iyridnen
datova. Tu osmalebi 1828 welsve soxumis da- Tavs. muhamed faSam ruseTis winaaRmdeg yo-
kavebas SeZlebdnen, mZime mdgomareobaSi aR- fili erevnis saxanos, yazaxisa da SamSadi-
moCndeboda redut-kale, radgan rionis Sesar- lus muslimi mosaxleobis amboxebis mizniT
TavSi mdebare foTis cixe-simagre jer kidev iq Tavisi emisrebi gagzavna. mdgomareobas
osmalebs ekavaT. soxumidan
soxumidan,, redut
redut-kaledan
kaledan,, arTulebda isic, rom ruseTis winaaRmdeg
foTidan da qobuleTidan osmalebs SeeZloT ajanyebisaken am provinciebis mosaxleobas
afxazeTSi, samegreloSi, guriasa da imereTSi aleqsandre batoniSvilic mouwodebda.
SeWriliyvnen. ukeTesi viTareba arc qarTlsa TbilisSi dabrunebul ivan paskev-
da kaxeTSi iyo. qarTli mTlianad daucveli iCs osmaleTis winaaRmdeg sabrZolvelad
iqneboda axalcixis mxridan, mtkvris xeobiT, saWiro jarebi jer mzad ar hyavda. kavka-
osmalebis Semosevis SemTxvevaSi. suramamde siis mTavarsardali odnav damSvidda, rode-
osmaleTs winaaRmdegoba ar SexvdebodaT. qa- sac Seityo, rom arzrumSi osmaleTis jaris
rTls samxreTidan muslimuri provinciebi: Sekreba neli tempiT mimdinareobda. paskev-
yazaxi,, SamSadilu
yazaxi SamSadilu,, borCalo
borCalo,, Surageli ertya. iCi varaudobda, rom male Tbilissa da mis
Siiti muslimebi osmaleTs mxars ar dauWerd- midamoebSi Tavs moiyrida erevnis saxanodan,
nen, magram mosalodneli iyo ruseTis winaaR- bambakidan da Suragelidan momavali jar-
mdeg suniti muslimebis amboxeba. osmaleTTan ebi. mogvianebiT damatebiTi Zalebi Crdilo
dawyebuli omiT isargeblebdnen da kaxeTze kavkasiidan unda Semosuliyvnen TbilisSi.
Tavdasxmas ganaaxlebdnen Wareli lekebi. CrdiloeT kavkasiidan Tbilisisaken daZ-
WarSi mdgari ori rusuli batalioni lekebis ruli jarebis nawili (Tbilisis grenaderTa
Semotevas ver SeaCerebda. da xersonis grenaderTa polkebi) TbilisSi
saqarTvelos mosazRvre osmaleTis ter- daTqmul vadaze ori kviriT adre Semovidnen.
itoriaze trapizonis
trapizonis,, yarsis
yarsis,, baiazeTis
baiazeTis,, arz- marTalia, TbilisTan ruseTis jarebis Tav-
rumisa da axalcixis safaSoebi mdebareobda. moyra ase Tu ise droulad dasrulda, magram
yvela am safaSoSi ganlagebuli jarebis sard- saerTo viTareba mainc ar iyo damakmayofile-
lad arzrumis seraskiri iTvleboda. omis beli. garda imisa, rom oficrebi da jaris-
dawyebisTanave sulTanma arzrumis seraski- kacebi daRlil-daqanculebi iyvnen, TiTqmis
rad Ralib faSa daniSna, romelsac osmaleTis arcerTi polki srulad dakompleqtebuli
aziuri nawilis dacva daevala. Ralib faSas ar iyo. magaliTad: niJegorodis dragunTa
daqvemdebarebaSi gaigzavna egvipteSi napo- polks 400 oficeri da jariskaci da StatiT
leonis winaaRmdeg omebis monawile, cnobili gansazRvruli cxenebis naxevari aklda. igive
sardali mehamed faSa.
faSa. Ralib faSa energiulad mdgomareoba iyo qveiTTa polkebSi. TiToeul
Seudga dakisrebuli movaleobis Sesrulebas. qveiT batalionSi 1.000 oficrisa da jaris-
pirvel rigSi gaamagra ruseT-osmaleTis sa- kacis nacvlad saSualod 600 mebrZoli iyo
sazRvro raionebi, aago ramdenime axali si- darCenili, xolo zogierTSi _ 500. am danak-
magre, Seqmna sabrZolo masalisa da provi- lisis uaxloes xanebSi Sevseba warmoudgeneli
antis maragi. Ralib faSas daqvemdebarebaSi iyo.
40.000 mebrZoli iyo. 4.. ruseTis sardlobis sabrZolo moq-
peterburgidan omis gamocxadebis Ses- medebebis gegma. imperatorma osmaleTTan
axeb Camosul sagangebo kuriers kavkasiis mTa- omSi kavkasiis korpusis sabrZolo moqmede-
varsardali ivan paskeviCi TbilisSi ar daux- bebis gegma ase gansazRvra: 1. kavkasiis kor-
vda. am droisaTvis igi Tavrizidan marandis puss aqtiuri sabrZolo moqmedebebiT osma-
gavliT Tbilisisaken moemgzavreboda, xolo leTis sardloba unda aeZulebina mTeli Za-
mis Sesaxvedrad mimavalma kurierma erevni- lebi balkaneTze ar gadaesrola, riTac du-
dan yarabaRis gavliT gadawyvita TavrizSi nais armias mdgomareoba Seumsubuqdeboda da
Casvla. TavrizSi kurieris Casvlisas paskev- Setevis warmatebiT dagvirgvinebis saSualeba
iCi iq aRar iyo _ kavkasiis mTavarsardali miecemoda; 2. kavkasiis korpuss unda daecva
am dros ukve erevanSi imyofeboda. kurieri ruseT-osmaleTis sazRvari samxreT kavka-
415
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
siaSi, SeWriliyo osmaleTis teritoriaze da jarebis mTavar Stabs iranidan jaris dab-
daekavebina yarsisa da axalcixis safaSoebi, runebamde me-20 qveiTi da ulanTa me-2 divi-
Savi zRvis sanapiroze mdebare foTisa da ana- ziis samxreT kavkasiaSi datoveba sTxova. pe-
pis cixe-simagreebidan ganedevna osmalebi. terburgma Txovna nawilobriv daakmayofila:
marTalia, nikolai I kavkasiis korpuss, up- me-20 qveiTi divizia saqarTveloSi droebiT
irveles yovlisa, ruseT-osmaleTis sazRvris datoves, ulanTa me-2 divizia ki saswrafod
dacvas avalebda, magram miiCnevda, rom dauy- unda dabrunebuliyo CrdiloeT kavkasiaSi.
onebliv unda dawyebuliyo Seteva yarsisa da samxreT kavkasiidan ulanTa me-2 diviziisa da
axalcixis dakavebis mizniT, radgan am ori sxva nawilebis gawvevis Semdeg kavkasiis kor-
strategiuli cixe-simagris dakaveba ruseT- pusis SemadgenlobaSi qveiTTa 52 batalioni,
osmaleTis sazRvris usafrTxoebas uzrun- kavaleriis 11 eskadroni, donis kazakTa 17
velyofda. peterburgSi ar gamoricxavdnen, polki da 144 zarbazani darCa. viTarebas ar-
rom ruseT-osmaleTis omis dawyeba SeiZle- Tulebda isic, rom qveiTTa 37 batalioni,
boda Tavis sasargeblod gamoeyenebina irans. kavaleriis 3 eskadroni, donis kazakTa 10
Tu irani ruseTis winaaRmdeg oms daiwyebda, polki jerjerobiT isev iranis teritoriaze
kavkasiis mTavarsardals iranis teritoriaze imyofeboda an samxreT kavkasiis iseT strate-
unda Seeqmna Tavrizis, xois, urmiis, ardebi- giul punqtebSi iyo ganlagebuli, rom maTi
lis, astrabadis, gilianisa da mazandaranis dislokaciis adgilidan gamowveva SeuZlebe-
damoukidebeli saxanoebi da yoveli Rone ex- li iyo. ufro konkretulad, kavkasiis korpu-
mara, raTa am regionebSi iranis jari ar Se- sis xsenebuli nawili (qveiTTa 37 batalioni,
suliyo. kavaleriis 3 eskadroni, donis kazakTa 10
peterburgSi SemuSavebuli gegmis Tanax- polki da 36 zarbazani) Semdeg 9 strategi-
mad, general-leitenant afanasi krasovskis ul punqtSi iyo ganlagebuli: 1. iranSi (xoi,
erevnis olqSi (yofil erevnis saxanoSi) gan- urmia), 2. erevnis olqSi (yofil erevnis sax-
lagebuli jarebiT dauyonebliv unda Seetia anoSi), 3. yofil naxWevnis saxanoSi, 4. yazaxSi,
da daekavebina yarsi
yarsi.. general-adiutant niko- SamSadiluSi, borCaloSi, yarabaRSi, SaqSi,
lai sipiagins Tbilissa da mis SemogarenSi SirvanSi, TaliSSi, 5. daRestanSi, 6. mdinare
(qarTlSi) ganlagebuli jarebiT axalqalaqi alaznis napirebsa da WarSi, 7. afxazeTSi, gu-
unda aeRo. yarsisa da axalqalaqis dakavebis riaSi, samegrelosa da imereTSi, 8. mdinare
Semdeg mTeli jari krasovskis unda daqvem- mtkvris xeobaSi axalcixis safaSos sazRvar-
debareboda da axalcixis dasakaveblad daZ- Tan, 9. qarTlSi, samxreTidan mtkvris xeo-
ruliyo. yarsis, axalqalaqisa da axalcixis biT Tbilisisaken momaval gzebze. es ki imas
dakavebis Semdeg me-20 qveiTi da ulanTa me-2 niSnavda, rom paskeviCs yarsisa da axalcixis
diviziebi, aseve donis kazakTa 6 polki ivan dasakaveblad mxolod qveiTTa 15 batalioni,
paskeviCs dauyonebliv Crdilo kavkasiaSi kavaleriis 8 eskadroni da donis kazakTa 7
unda gadaesrola, sadac anapis cixe-simagris polki SeeZlo gamoeyvana. am jarebs Seiara-
asaRebad jarebi iyrida Tavs. paskeviCi dar- Rebaze 58 zarbazani gaaCndaT. sul kavkasiis
wmunda, rom peterburgSi zusti cnobebi ar mTavrsardlis daqvemdebarebaSi 12.000 ofic-
hqondaT arc kavkasiis korpusis da arc ruse- eri da jariskaci iyo, anu erT diviziaze na-
Tis sazRvarTan ganlagebuli osmaleTis jar- klebi.
ebis raodenobisa da sabrZolo SesaZleblo- 5. osmaleTis sardlobis sabrZolo moq-
bebis Sesaxeb, sxvanairad me-20 qveiTi divi- medebebis gegma
gegma.. osmaleTis sulTanma jaris
ziisa da ulanTa me-2 diviziis Crdilo kavka- udidesi da yvelaze brZolisunariani nawili
siaSi gadasrolas ar moiTxovdnen. ukidures balkaneTSi ruseTis dunais armiis winaaR-
SemTxvevaSi saqarTveloSi unda darCeniliyo mdeg gadaisrola. amave dros, man ukve 1828
ulanTa me-2 diviziis 1 brigada mainc, radgan wlis aprilSi arzrumis seraskir Ralib faSas
kavkasiis korpusis kavaleria Zalze dasuste- ubrZana, rom mis daqvemdebarebaSi myof ana-
buli iyo. sabrZolo moqmedebebisaTvis mzad toliis armias dauyonebliv daewyo samxreT
niJegorodis dragunTa polkis mxolod 4 es- kavkasiaSi ruseTis samflobeloebis darbeva.
kadroni iyo, danarCeni 3 dedofliswyaroSi Ralib faSam arzrumSi samxedro sabWo moi-
(,,carskie kolodci“) idga da piradi Semad- wvia, romelzec gadawyda: anatoliis armiis
genlobis Sevsebas eloda. paskeviCma ruseTis ZiriTadi Zalebi (60.000 mebrZoli) yarsis cixe-
416
vaxtang guruli
417
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
axalqalaqis cixe
418
vaxtang guruli
419
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
istTa razmi artaanis mimarTulebiT gagzavna, Sas moaxloebis ambavi Seityves. 4 agvistos
raTa muhamed faSas ganzraxvis Sesaxeb zusti monacemebiT paskeviCis daqvemdebarebaSi 8.000
informacia mieRo, Tavad paskeviCi ki cixis- oficeri da jariskaci iyo. jari, ra Tqma
jvris gavliT (e.i mokle, 60-versiani gziT) unda, mcire iyo, magram oficerTa da jaris-
axalcixisaken daiZra. mTebze gamavali gza Za- kacTa umravlesobas jer kidev aleqsei ermo-
lze Zneli dasaZlevi aRmoCnda. urTulesi gza lovis mTavarsardlobis dros didi sabrZo-
jarma sam dReSi gaiara da 1828 wlis 3 agvis- lo gamocdileba hqonda miRebuli, isini sul
tos axalcixes miuaxlovda. paskeviCma jari cota xnis win yarsTan gamarTuli brZolebis
mtkvris napirze SeaCera da ukan CamorCenil monawilenic iyvnen. male 8.000 rusi 40.000
nawilebs daeloda. 4 agvistos mtkvris mar- osmalos daupirispirdeboda.
cxena napirze arsebul rusebis banakSi jar- 1828 wlis 4 agvistos, SuadRisas, axal-
ebis Tavmoyra dasrulda. rusebi axalcixidan cixis citadelidan saartilerio dabombva
6,5 versis moSorebiT iyvnen dabanakebulni. 4 Sewyda, samagierod, garnizonma Tofebidan
agvistos paskeviCTan gamocxadda muhamed fa- Zlieri cecxli gauxsna rusebis saintenden-
Sas jarebis Sesaxeb cnobebis Sesagroveblad to nawilebs, romlebic cixis galavansa da
gagzavnili kavalerisTa razmis meTauri kapi- rusebis banaks Soris cxenebisaTvis Tivas
tani begliarevi da mTavarsardals moaxsena: amzadebdnen. paskeviCma egerTa 39-e polkis 1
muhamed faSam artaani gamoiara da dResve, e. batalioni podpolkovnik miklaSevskis meTau-
i. 4 agvistosve, axalcixes moadgebao. male robiT mtkvris marjvena napirze gadaiyvana da
axalcixis citadelidan rusebis banakis saswrafod redutis ageba ubrZana. redutis
mimarTulebiT zarbaznebidan cecxli gaxsnes. ageba gonivruli gadawyvetileba gamodga. 5
paskeviCi mixvda, rom osmalebma muhamed fa- agvistos paskeviCma jaris danarCeni nawilic
420
vaxtang guruli
marjvena napirze gadaiyvana. jarebis mdin- cnobiT, osmalTa jari oTx nawilad iyo gayo-
areze gadasvlas icavda egerTa 42-e polki fili: erTi nawili cixis CrdiloeTiT idga,
12 zarbazniT. osmalebma rogorc egerTa 42- meore _ dasavleTiT, xolo mesame da meoTxe
e, ise mdinareze gadasvlisaTvis momzadebul _ axalcixidan artaanisaken mimavali gzis da-
danarCen polkebs Zlieri cecxli gauxsnes. sawyisSi. paskeviCma gadawyvita, rom pirvelad
mtkvarze gadasvla Seferxdeboda, rom pod- cixis CrdiloeTiT ganlagebuli osmalTa
polkovnik miklaSevskis redutidan sapasuxo banakisaTvis SeetiaT. SetevisaTvis gamzade-
cecxli ar gaexsna. rusebma mtkvari gada- buli jari ase ganlagda: marcxena flangze
laxes, win waiwies da Sua dRisas mdinare fo- idga erevnis qveiTi polkis 1 batalioni da
cxovis napirze, axalcixis galavnis samxreTi egerTa 41-e polkis 1 batalioni 6 zarbazniT;
kedlis siaxloves SeCerdnen. centrSi _ xersonis grenaderTa polkis 6
ivan paskeviCma axalcixeze Setevis gegma aseuli 4 zarbazniT; marjvena flangze _ Sir-
Seadgina. man yuradReba miaqcia erT-erT gor- vanis qveiTi polki, kozlovskis qveiTTa pol-
aks, romelic zed dahyurebda axalcixis cit- kis 2 aseuli, qveiTTa 1 aseuli 2 zarbazniT.
adels. kavkasiis mTavarsardalma gadawyvita rezervSi idga mTeli kavaleria da egerTa
es goraki gamoeyenebina axalcixeze Stur- 42-e polki. rezervis ganlagebaSi imyofeboda
misaTvis. 5 agvistos rusebi Setevaze gadav- kavkasiis mTavarsardalic. donis kazakTa 2
idnen da es strategiuli mniSvnelobis simaR- polks general-maior muraviovsa da Setevaze
le ubrZolvelad daikaves. 5 agvistos jarebi gadasul jars Soris kavSiris uzrunvelyofa
axalcixeze SetevisaTvis ukve mzad iyvnen. 4-5 evaleboda.
agvistos gamarTuli Sejaxebebisas aSkara gax- 1828 wlis 9 agvistos dilis 6 saaTze
da, rom osmalebs rusebze gacilebiT Zlieri osmaleTa qveiTi jari Setevaze gadmovida,
kavaleria hyavdaT, aRarafers vambobT imaze, imavdroulad, osmalTa kavaleriam general-
rom osmalTa qveiTi jaric ramdenimejer aRe- maior nikolai muraviovis banaks Seutia, ma-
mateboda rusebisas. paskeviCma male Sevseba gram donis kazakTa orma polkma osmalTa
(13,5 batalioni) miiRo. osmalTa sardlobam kavaleria ukuaqcia. yvela mimarTulebiT cx-
miutevebeli Secdoma dauSva: 5 agvistodan are brZolebi mimdinareobda. rusebma pirvel
3 dRis ganmavlobaSi osmalebi srul iner- ieriSs meorec miayoles, magram maleve uku-
tulobas iCendnen, ramac rusebs saSualeba iqcnen. osmalebma 30 wuTi Seisvenes da meore
misca safuZvlianad momzadebuliyvnen ieri- ieriSi daiwyes. dRis 2 saaTze orive mxarem
SisaTvis. 8 agvistos paskeviCma cnoba miiRo: brZola droebiT Sewyvita. ganaxlda Tu ara
osmalTa jari, 10.000 gamuslimebuli lazi brZola, Setevaze 42-e polki gadavida gener-
mebrZoli, axalcixis garnizonis dasaxmare- al-maior nikolai korolkovis meTaurobiT.
blad moemarTeboda. paskeviCi mixvda, Tu wina osmalebma Zlieri cecxliT rusebis Seteva
dReebSi ratom ar aqtiurobda axalcixis gar- SeaCeres. jariskacebis gamxnevebis mizniT
nizoni: osmalebi lazebis gamoCenas elodnen. general-maiori korolkovi win gaiWra. os-
kavkasiis mTavrsardalma saswrafod Sekriba malebma generali sasikvdilod daWres, ramac
samxedro sabWo. mdgomareoba sagangaSo iyo: rusTa rigebSi areuloba Seitana. mdgomareo-
osmalebi lazebis jaris gareSec bevrad aRe- ba Sirvanis qveiTTa polkis gamoCenam ixsna.
matebodnen rusebs.
rusebs. Seqmnil viTarebaSi ofi- gaimarTa xelCarTuli brZola. axalcixis
cerebis nawili paskeviCs urCevda mtkvris garSemo ganlagebulma osmalTa damxmare ko-
xeobiT saswrafod daexiaT ukan Tbilisisaken rpusma ukan daixia. paskeviCma sayovelTao
da axalcixeze laSqroba jaris Sevsebis Sem- Setevis dawyeba brZana. rusebma erTmane-
deg daewyoT. samxedro sabWom ukan daxevas Tis miyolebiT gaanadgures osmalTa oTxive
mxari ar dauWira. gadawyda moulodnelad banaki. ukan daxeuli osmalTa qveiTi jarisa
mTeli ZalebiT SeetiaT osmalebisaTvis. 8 da kavaleriis ganadgurebaSi Tavi gamoiCines
agvistos saRamos paskeviCma Sesabamisi br- niJegorodis dragunTa da donis kazakTa
Zanebebi gasca: general-maiori nikolai mu- polkebma, romelTac tyved Caigdes 500 os-
raviovi grenaderTa brigadiT rusebis banakSi malo, zarbaznebi da aRali. rusebis kavale-
unda darCeniliyo. jaris ZiriTadi nawiliTa riam osmalebis devna axalcixidan 20 versis
(8 batalioniT) da 25 zarbazniT ivan paskev- manZilze gaagrZela da axalcixeSi mxolod 10
iCs Seteva unda daewyo. ruseTis dazvervis agvistos dabrunda. axalcixesTan ganlagebu-
421
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
li osmalTa jaris oTxi banakis ganadgurebi- iyo: daiWra da daiRupa 62 oficeri da 600
saTvis brZolaSi rusebma 1 generali, 32 ofi- jariskaci. rusebs nadavlis saxiT darCaT os-
ceri da 495 jariskaci dakarges. malTa 52 droSa da 67 zarbazani.
axalcixis garSemo ganlagebuli os- axalcixis dakavebis Semdeg qalaqis mTa-
malTa jarebi ganadgurda, magram brZolas vari meCeTi marTlmadideblur eklesiad ga-
ganagrZobda axalcixis citadelSi ganla- dakeTda da igi RvTismSoblis miZinebis sax-
gebuli osmalTa garnizoni. ivan paskeviCma elze ekurTxa.
citadelze Setevis drod 15 agvistos naSua- 1828 wlis 17 agvistos ivan paskeviCma ax-
dRevis 4 saaTi daniSna. rusebma Seteva zarba- alcixis safaSos gauqmeba da rusuli mmarTv-
znebidan citadelis Zlieri dabombvis Semdeg elobis SemoReba gamoacxada. yofili safaSos
daiwyes. osmalebi organizebulad icavdnen teritoriaze axalcixis olqi Seiqmna, olqis
Tavs. naSuadRevis 6 saaTisaTvis citadel- ufrosad general-maiori vasili bebuTovi
is SturmSi paskeviCma xersonis grenaderTa dainiSna.
da egerTa 42-e polkebi Caaba. 50 zarbazani awyuris aReba. 1828 wlis 17 agvistos ivan
ganuwyvetliv bombavda qalaq axalcixesa da paskeviCma general-leitenant ivan vadbols-
citadels. 15 agvistos saRamos 7 saaTisaTvis kis meTaurobiT awyuris dasakaveblad daZra
aSkara gaxda, rom osmalTa garnizoni mZime jari. generlis daqvemdebarebaSi iyo qveiTTa
mdgomareobaSi Cavarda, Tumca citadelis 1 batalioni, kazakTa 2 polki da 6 zarbazani.
Cabarebas osmalebi ar apirebdnen. 15 agvis- awyurSi osmalebs arcTu ise Zlieri garni-
tos qalaqSi gaCenili xanZari RamiT kidev zoni hyavdaT. cixeSi gamagrebuli iyo 500
ufro gaZlierda, 16 agvistos diliT mTeli gamuslimebuli qarTveli (lazi) da 1.000 ga-
qalaqi iwvoda. 16 agvistos diliT muhamed muslimebuli adgilobrivi mcxovrebi (mesxi).
faSam xuTdRiani droebiTi dazaveba iTxova. ivan vadbolskim daaskvna, rom qveiTi jariT
paskeviCma faSas danebebisaTvis 5 saaTi mis- awyuris cixeze Seteva rusebs did msxverp-
ca. kavkasiis mTavarsardali muhamed faSas lad daujdebodaT. generali mzad iyo, rom
daemuqra: Tu osmalebi qalaqs 5 saaTis gan- awyuris cixis alya daewyo, Tumca afiqrebda
mavlobaSi ar Caabarebdnen, dauyonebliv ga- erTi ram: awyuris cixeSi arsebuli sabrZolo
naxldeboda zarbaznebidan qalaqis dabombva. masalisa da sursaTis didi maragi garnizons
danebebis SemTxvevaSi axalcixis garnizonis saSualebas miscemda cixe didxans da warmate-
SeiaraReba da mTeli qoneba, maT Soris sabr- biT daecva. bolos vadbolskim awyuris cixe-
Zolo droSebi, uklebliv unda CaebarebinaT Si axalcixidan Camoyvanili gamuslimebuli
rusebisaTvis. muhamed faSam xanmokle fiqris mesxebis warmomadgenlebi Segzavna. mesxebma
Semdeg kapitulacia gamoacxada da Tavisi lazebi daarwmunes, rom brZolas azri ar
gadawyvetileba oficialurad acnoba kavka- hqonda. lazebma cixe datoves, brZolaze
siis mTavarsardals. 1828 wlis 16 agvistos, uari Tqves adgilobrivma mesxebmac. ruseTis
dilis 8 saaTze, qarTvel grenaderTa polki jarma awyuris cixe ubrZolvelad daikava.
axalcixeSi Sevida da citadelze ruseTis im- artaanis dakaveba. awyuris dakavebis Sem-
periis droSa aRmarTa. paskeviCi axalcixeSi deg ruseTis jarma artaani (ardagani) daikava.
mxolod citadelze droSis aRmarTvis Semdeg artaanis dakavebis pativi qalaq yarsis rusul
Sevida. garnizons xvda. mas Semdeg, rac 1828 wlis 9
uSualod qalaq axalcixisa da citadel- agvistos axalcixis garSemo ganlagebuli os-
isaTvis brZolaSi osmalebma didi danakargi malTa jaris oTxi banakis ganadgurebis ambavi
ganicades. axalcixis garnizonidan (4.000 me- Setyo, yarsis safaSoSi ganlagebuli ruseTis
brZoli) cocxali gadarCa mxolod 50 osma- jaris meTaurma general-maiorma aleqsandr
lo, cocxali gadarCa aseve citadelSi myofi berxmanma qveiTTa 2 batalioni da kazakTa 3
100 ianiCari. axalcixeSi myofi 1.800 gamus- aseuli 4 zarbazniT artaanis dasakaveblad
limebuli qarTvelidan (lazidan) brZolaSi gagzavna. am jaris meTauroba general-maior
daiRupa 1.300, qalaqis dabombvisa da ruseTis fiodor bekoviC-Cerkaskis daevala. yarsi-
qveiTi jaris Sturmis dros daiRupa qalaqis dan artaanisaken jari 17 agvistos daiZra.
mosaxleobis mniSvnelovani nawili (daaxloe- axalcixidan uwesrigod ukan daxeulma os-
biT 3.000 kaci, maT Soris ramdenime aseuli malebma artaanis garnizons daxmareba ver
qali). rusebis danakargi SedarebiT naklebi aRmouCines. bekoviC-Cerkaskis SesaCereblad
422
vaxtang guruli
423
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
cxadi gaxda, rom baiazeTis faSam molapara- jer kidev grZeldeboda, rodesac WavWavaZem
kebiT mxolod drois mogebas cdilobda. arzrumidan baiazeTze osmalTa mier dawye-
sinamdvileSi osmalebi cixis dasacavad emza- buli Setevis Sesaxeb Seityo. baiazeTis ko-
debodnen. WavWavaZem naSeburgis qveiTTa mendants Savi Wiris epidemiis winaaRmdeg br-
polkis 2 aseuls ubrZana dauyonebliv dae- Zolis gagrZeleba ubrZana, Tavad ki egerTa
kavebinaT baiazeTis garSemo arsebuli si- 41-e polkis 2 aseuliT osmalTa jaris Ses-
maRleebi da garnizonisaTvis wylis maragis axvedrad daiZra da alaSkertTan osmalTa
Sevsebis saSualeba aRar miecaT. rogorc ki da qurTTa gaerTianebuli jari daamarcxa.
naSeburgis qveiTTa polkis orma aseulma sa- am gamarjvebis Semdeg 1828 wlis 18 oqtomb-
brZolo poziciebis dakaveba daiwyo, osmalTa ers aleqsandre WavWavaZem winsvla gaagrZela.
garnizoni baiazeTidan zarbaznebiT rusebis mcirericxovani razmiT osmalTa jaris dev-
poziciebis dabombvas Seudga. baiazeTSi na metad sarisko iyo, ris gamoc aleqsandre
mcxovrebi somxebi winaaRmdegobis gawevas ar WavWavaZem 28 agvistos ruseTis sazRvrisaken
apirebdnen. moulodnelad qurTebi, romelT- ukan daxeva daiwyo. paskeviCma CaTvala, rom
ac sabrZolo poziciebi qalaqis maxloblad WavWavaZis razms ganadgureba eloda. kavkasi-
mdebare gorakebze daikaves, ukan gabrund- is mTavarsardalma general-maior aleqsandr
nen. ruseTis artileriam Zlierad dabomba berxmans ubrZana yarsis garnizonis ZalebiT
baiazeTis is ubnebi, sadac muslimebi cxov- arzrumis safaSos teritoriaze SeWriliyo.
robdnen, rasac qalaqidan muslimTa maso- laSqrobis dawyebamde berxmanma Seityo, rom
brivi gaqceva mohyva. 28 agvistos aleqsandre WavWavaZem ukan daxevis manevri SesaniSnavad
WavWavaZis razmma qalaqi ubrZolvelad daika- ganaxorciela da osmalTa laSqari Camoito-
va, xolo male citadelic aiRo. biliul faSa va. arzrumis safaSos teritoriaze laSqro-
daatyveves. rusebma xelT igdes 12 zarbazani. ba saWiro aRar gaxda da generali berxmanic
baiazeTis aRebis Semdeg aleqsandre yarsSi dabrunda.
WavWavaZem safaSos teritoria daikava, ris 1828 wlis noembris Sua ricxvebSi ira-
Semdegac ZiriTadi ZalebiT baiazeTSi da- nidan ruseTis jaris kidev erTi kontigenti
banakda. safaSos teritoriaze, kerZod dabrunda. paskeviCma general-maiori nikita
alaSkertSi,, ruseTis jaris 2 aseuli Caayenes.
alaSkertSi pankratievi baiazeTis teritoriaze ganlage-
baiazeTis safaSos dakavebis Semdeg WavWavaZe buli ruseTis jaris meTaurad daniSna, xolo
soflebSi jaris gamosakvebaT xorblis Seg- aleqsandre WavWavaZes erevanSi dabruneba
rovebas Seudga da sul mokle droSi sakmaod ubrZana.
didi maragic Seqmna. general-maior aleqsandre WavWavaZis
baiazeTSi dabrunebis Semdeg aleqsandre mier baiazeTis safaSosa da baiazeTis cixis
WavWavaZem mTavari meCeTis marTlmadideblur dakavebam ukiduresad aRaSfoTa paskeviCi.
taZraT gadakeTeba ganizraxa, romelic ale- rodesac paskeviCma WavWavaZes baiazeTis ter-
qsandre nevelis saxelze unda ekurTxebinaT. itoriaze laSqrobis dawyeba ubrZana, sulac
ivan paskeviCma meCeTis marTlmadideblur ar fiqrobda, rom generali mcirericxovani
eklesiad gadakeTeba akrZala. kavkasiis mTa- razmiT baiazeTis cixis uswrafesad aRebas
varsardalma Tavisi gadawyvetileba imiT ax- SeZlebda. baiazeTis cixis dakavebis pativi
sna, rom gaurkveveli iyo, SeuerTdeboda Tu paskeviCs unda rgeboda. kavkasiis mTavarsar-
ara sabolood baiazeTis safaSo ruseTis im- dali wyenas ar malavda, pativmoyvare genera-
perias. li iqamdec ki mivida, rom WavWavaZis samxedro
ruseTis jarebis mier baiazeTis safaSos tribunalisaTvis gadacema moindoma. kavka-
teritoriis dakavebam didi SeSfoTeba gamoi- siis mTavarsardali kargad xvdeboda, rom
wvia osmaleTis sulTnis karze. baiazeTi- WavWavaZis dadanaSauleba advili ar iqneboda,
dan arzrumamde sul 90 versi iyo. arzrumSi amitomac igi Zalzed frTxilad moqmedebda.
myofi osmalo seraskiri iZulebuli gaxda Tavdapirvelad paskeviCma WavWavaZes aT kiTx-
baiazeTis safaSodan ruseTis jaris gan- vaze pasuxis gacema mosTxova. yvela kiTxvas
devnaze ezruna. osmalTa mosalodneli Sete- WavWavaZem maRali profesionalizmiTa da
vis molodinSi myofi aleqsandre WavWavaZe RirsebiT upasuxa. ai, es kiTxvebi da pasuxebi:
Zalze mZime mdgomareobaSi Caagdo baiazeTSi 1. baiazeTis dakavebis Semdeg ratom
gaCenilma Savma Wirma. Savi Wiris epidemia gaagrZeleT laSqroba alaSkertis velze, riT-
424
vaxtang guruli
425
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
426
vaxtang guruli
zavnil werilSi paskeviCi mas mkacri da ud- Crdilo balkaneTidan samxreT balkaneTSi
ieri sityvebiT kicxavda baiazeTis safaSos ar gadasuliyo. rusebisaTvis did sirTules
teritoriaze Catarebuli samxedro moqmede- warmoadgenda balkaneTis mTebis gadalax-
bebisaTvis. ruseT-osmaleTis omis monawile va. Tu ruseTis jari mizans miaRwevda da
generlebma da oficrebma kargad uwyod- CrdiloeT balkaneTidan samxreT balkaneTSi
nen, rom paskeviCs principulad ar surda gadavidoda,safrTxe daemuqreboda stambols.
WavWavaZis mxedarTmTavruli niWis aRiareba brZolebi ganaxlda samxreT kavkasiaSic.
da yovelnairad cdilobda misi damsaxurebis 1. sabrZolo moqmedebebis gegma 1829
miCqmalvas. generlebisa da oficrebis aseTi wlisaTvis. 1828 wels dawyebuli omi 1829
ganwyobileba kidev ufro aRizianebda kavka- welsac gagrZelda. osmaleTi ar apirebda
siis mTavarsardals. igi yovelnairad cdi- Segueboda damarcxebas da yovelnairad cdi-
lobda WavWavaZe samsaxuridan daeTxova da lobda revanSi aeRo, ukan daebrunebina 1828
amisaTvis arafers aRar erideboda. paskev- wels dakarguli teritoriebi. 1829 wlis sa-
iCma Tanamdebobidan gadaayena kavkasiis ko- brZolo moqmedebebis gegma Seadgina kavkasiis
rpusis kavaleriis ufrosi general-maiori mTavarsardalmac. ivan paskeviCi apirebda ar-
nikolai raevski. man aleqsandre WavWavaZes zrumis dakavebas. Seteva unda ganviTarebu-
daavala monawileoba mieRo general raevskis liyo ori mxridan _ yarsidan da baiazeTidan
baiazeTidan..
mier sakavalerio nawilebis, konkretulad arzrumis dakavebis Semdeg Seteva unda ganev-
niJegorodis dragunTa polkis gadabare- iTarebinaT Savi zRvis sanapiros mimarTule-
baSi. cxadia, WavWavaZe mixvda, rom kavkasiis biT, daekavebinaT osmaleTis mniSvnelovani
mTavarsardals didi survili hqonda, ni- sazRvao simagre sinopi da iq dalodebodnen
Jegorodis dragunTa polkSi raime serio- ruseTis samxedro-sazRvao flots. sinopSi
zuli darRveva aRmoeCina da amiT nikolai Sesvlamde ruseTis samxedro sazRvao flots
raevskis gadayeneba gaemarTlebina. aleqsan- trapizoni unda daekavebina. amiT sabrZolo
dre WavWavaZem am samarcxvino misiis Ses- operaciebi osmaleTis aziur nawilSi das-
rulebaze uari ganacxada, riTac kavkasiis ruldeboda. dagegmili sabrZolo moqmedebi-
mTavarsardlis risxva daimsaxura. paskeviCma saTvis paskeviCi damatebiT iTxovda 6.000-
WavWavaZes Seuracmyofeli werili gaugzavna. 8.000 qveiTs. imperatorma paskeviCis gegma
es ukanaskneli aRar daeloda Tanamdebobidan moiwona, magram axali jarebis samxreT kavka-
gadayenebas da Tavad iTxova samxedro samsax- siaSi gadmosrolis moTxovna mxolod nawi-
uridan gadadgoma. imperatorma nikoloz I-ma lobriv daakmayofila.
Txovna ar daakmayofila. amasTan dakavSire- 2. guriis samTavro ruseT-osmaleTis
biT samxedro ministrma kavkasiis mTavarsar- 1828-1829 wlebis omSi. ruseT-osmaleTis ka-
dals miswera: imperatorma ar daakmayofila vkasiis frontis marjvena flangze, anu
WavWavaZis samxedro samsaxuridan gadadgomis guriis samTavrosa da aWaris sazRvris gas-
Txovna, magram Tu mas surs garkveuli drois wvriv, ganlagebul ruseTis jarTan erTad
ganmavlobaSi daisvenos, Tavisi janmrTelo- brZolisaTvis mzad iyo guriis, samegrelosa
bisa da ojaxis saqmeebs mixedos, SeuZlia da imereTis milicia (saxalxo laSqari). 1829
imden xans daisvenos, ramdensac Tavad CaTv- wlis ianvrisaTvis ruseTis jaris meTaur
lis saWirodo. aleqsandre WavWavaZem impera- general-maior karl hesses guriaSi jari ase
toris wyalobiT dauyonebliv isargebla da hyavda ganlagebuli: Coxatauris saguSagoze
frontidan TbilisSi dabrunda. _ 327 qveiTi 4 zarbazniT; nagomaris cixeSi
_ 165 qveiTi 1 zarbazniT; wm. nikolozis si-
magreSi (SekveTilSi) _ 317 qveiTi 2 zarba-
§3. sabrZolo moqmedebebi 1829 wels. omis dasas- zniT; foTis cixeSi _ 496 qveiTi 4 zarbazniT.
ruli guriis milicia Semdeg punqtebSi iyo ganla-
gebuli: ozurgeTSi _ 500 mebrZoli, Coxatau-
sabrZolo moqmedebebi 1829 welsac or ris saguSagoze, askanisa da lixauris cix-
frontze _ balkaneTsa da samxreT kavkasiaSi eebSi _ 150 mebrZoli, miliciis erTi razmi
_ mimdinareobda. 1829 wels ruseTis armiam SekveTilSi,, xolo meore bukiscixeSi idga. am
SekveTilSi
balkaneTis naxevarkunZulze aiRo Zlieri razmebis mebrZolTa raodenoba cnobili ar
cixe-simagreebi Sulma da silistria
silistria.. osma- aris.
leTis sardloba cdilobda ruseTis jari
427
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
1829 wlis martis damdegs trapizonis deg osmalebma fiWvnaris banaki datoves da
faSa qehai oRlim aWaraSi 3.000 mebrZoli Sei- ukan daixies. hessem qobuleTis mimarTule-
yvana, baTumSi, Caqvsa da qobuleTSi kidev biT Seteva aRar gaagrZela, fiWvnaris simagre
5.000 mebrZoli Sekriba da trapizonidan daangria da ozurgeTSi dabrunda. mosalod-
damxmare jaris (10.000 mebrZoli) molodinSi neli iyo, rom osmalebi kvlav Seecdebodnen
mdinare kintriSsa da SekveTils Soris, qobu- guriaSi SemoWras, amitom iyo, rom hessem
leTis limanSi (fiWvnarSi) dabanakda. fiWvna- SekveTilSi 3 aseuli da 4 zarbazani datova.
ris banakis gamagreba osmalebma jer kidev osmalebma axalcixe ver aiRes, 1829 wlis
1828 wlis Semodgomaze daiwyes. 3 marts rusebma ahmed bei ximSiaSvilis moalye
1829 wlis TebervalSi osmaleTis sard- jari daamarcxes da ukuaqcies. amis Semdeg
lobam axalcixidan ruseTis jaris gandevna osmaleTis sardlobam ahmed bei ximSiaSvils
ganizraxa. Teberval-martSi axalcixis alyaze qobuleTSi aWarelTa didi razmis gagzavna
mdgar osmalTa korpuss zemo aWaris gamgebe- ubrZana. 20 da 30 marts trapizonidan qobu-
li ahmed bei ximSiaSvili meTaurobada. axal- leTSi 40 didi naviT 1.000 osmalo mebrZo-
cixisaTvis mimdinare brZolebis dros ruse- li movida da Tan didZali iaraRi da tyvia-
Tis sardlobam gadawyvita guriidan aWaraSi wamali moitana. male osmalebma qobuleTis
SeWriliyo, rac axalcixesTan myof aWarlebs sanjaySi 17.000 mebrZols mouyares Tavi. am
aiZulebda TavianT soflebs dabrunebodnen. jaridan 5.000 mebrZoli 2 zarbazniT limanSi
1829 wlis 28 TebervlisaTvis general-maior- (fiWvnarSi) dabanakda, xolo 3.000 mebrZoli
ma karl hessem CoxataurSi Tavi mouyara aWar- 2 zarbazniT ozurgeTisaken mimaval gzaze,
is teritoriaze SesaWrelad gamiznul jars. sofel muxaestatesTan
muxaestatesTan.. am dros qobuleTSi,
sul generlis daqvemdebarebaSi iyo: ruseTis kintriSis simagreSi, amaliTurT movidnen
qveiTi jaris 1 batalioni, 1.515 guruli mox- osmaleTSi gaxiznuli guriis dedofali so-
alise da 4 zarbazani. generali hesse askanis fio da daviT vaxtangis Ze gurieli.
gurieli. osmalebi
gziT aWarisaken daiZra. male hesse darwmunda, Setevis dawyebas agvianebdnen, radgan trapi-
rom TovliT dafarul mTebs ver gadalaxavda zonidan 4.000 mebrZolis mosvlas elodnen.
da aWaraSi am gziT ver Sevidoda. am dros gen- generalma karl hessem ozurgeTSi, Cox-
erals acnobes, rom fiWvnarTan mdgari os- ataurSi, askanaSi, lixaurSi, nagomarsa da
malTa jari guriaSi SeWras apirebda. hessem bukiscixeSi rusTa garnizonebi gaaZliera.
gadawyvita laSqrobis mimarTuleba Seecvala, ahmed bei ximSiaSvilma guriis mTebi gadmo-
moulodnelad dasxmoda Tavs fiWvnarSi da- laxa, erisTavTa mamulebi aaoxra da soflebi
banakebul osmalebs, gaenadgurebina mowi- daarbia. erisTavebi rusuli orientaciisani
naaRmdege da qobuleTis gavliT baTumSi Ca- iyvnen, xolo vaxtang erisTavi guriis mili-
suliyo. 1829 wlis 5 marts karl hessem jari ciis sardali iyo. amitom iyo, rom ahmed bei
mdinare natanebze gadaiyvana da fiWvnarisaken ximSiaSvilma sastikad aaoxra erisTavTa mam-
daiZra. am droisaTvis generlis gankargule- ulebi. ruseTis jarma da miliciam ahmed bei
baSi 2.530 mebrZoli (rusebi da qarTvelebi) ximSiaSvili male daamarcxa da guriidan gan-
da 6 savele zarbazani iyo. hessem jari orad devna. 1829 wlis 27 ivniss rusebma arzrumi
gayo: rusebi zarbaznebiT zRvis napirs ga- aiRes. osmaleTis sardloba SiSobda, rom gen-
hyvnen, xolo guriis milicia tyis bilikebiT eral-maiori hesse am warmatebiT isargebleb-
gaemarTa fiWvnarisaken. sofel natanebidan 3 da da aWaraSi SeiWreboda. aWaraSi rusebis
versze rusebi osmalebis mier mowyobil xer- SeWris Tavidan acilebis mizniT qobuleTSi
gils waawydnen da mowinaaRmdegis Zlieri ce- tusCi oRlis meTaurobiT 8.000 mebrZoli
cxlis qveS mohyvnen. brZolis bedi gadawyvita movida da sofel muxaestatesTan dabanakda.
guriis miliciam, romelic xergils marcxena kavkasiis mTavarsardal ivan paskeviCs
mxridan daesxa Tavs da mowinaaRmdege aiZula aWaris dasakaveblad seriozuli samxedro
ukan daexia. male osmalebma meore xergilic Zalis gamoyofa ar SeeZlo, amitom iyo, rom
datoves da fiWvnaris banaks Seafares Tavi. igi zemo aWaris gamgeblis, ahmed bei ximSiaS-
zarbaznebidan dabombvis Semdeg ruseTis vilis, gadabirebas Seecada. 1829 wlis zaf-
jarma da guriis miliciam fiWvnaris banaks xulSi paskeviCis miTiTebiT axalcixis olqis
Seutia. brZolaSi gansakuTrebiT gamoiCina mmarTveli general-maior vasili bebuTovs
Tavi guriis miliciam. cxare brZolebis Sem- zemo aWaris gamgebel ahmed bei daukavSirda
428
vaxtang guruli
429
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
avdi bei Zlieri razmiT mtkvris xeobaSi ga- arsebuli fonis dasacavad osmalTa razmi ar
daiyvana, raTa Tbilisidan axalcixisaken mi- idga, magram burcevma icoda, rom meore da
mavali gza gadaeketa. vasili bebuTovma saTa- mesame gadasasvlelTan osmalebi daxvdebod-
nado yuradReba ver gamoiCina, man mxolod 18 nen. amitom iyo, rom gogias cixesTan arsebul
Tebervals Seityo, rom mowinaaRmdege axal- fonze gadasvlis Semdeg burcevma kazakTa 2
cixidan 15 versis moSorebiT imyofeboda. aseuli meore da mesame gadasasvlelis da-
1829 wlis 20 Tebervals osmalTa da sacavad gagzavna, rom kazakebs osmalebisaT-
aWarelTa gaerTianebulma jarma (20.000 mebr- vis fonebis dakavebis saSualeba ar miecaT.
Zoli) qalaqi axalcixe daikava da citadels gauvali gziT moZraobis gamo kazakebi Se-
Semoartya alya. moalye jars ahmed bei xim- ferxdnen, ris gamoc avdi beis cxenosnebma
SiaSvili meTaurobda. axalcixesTan osmalTa orive fonis dakaveba moaswres. pirvelsave
moulodneli gamoCenisa da qalaqis alyis fonTan kazakebs aWarelTa cxenosan jarTan
dawyebis Sesaxeb arc TbilisSi myofma ivan mouxdaT Setakeba. kazakebma 2.000 cxenosnis
paskeviCma icoda. axalcixesTan dawyebuli Semotevas ver gauZles da saswrafod daixies
brZolebis Sesaxeb kavkasiis mTavarsardalma ukan. cxadi gaxda, rom mtkvris orive fonze
xerTvisis cixis komendantisagan Seityo. man rusebi brZoliT unda gadasuliyvnen, rac Za-
saswrafod miiRo zomebi axalcixis citadelSi lze Zneli iyo. mdgomareobas amsubuqebda is,
gamagrebuli garnizonis dasaxmareblad. gor- rom fonebs aWarelTa cxenosani jari icavda,
Si dabanakebul xersonis grenaderTa polkis mowinaaRmdeges iq qveiTi jari ar hyavda. avdi
meTaurs polkovnik ivan burcevs ebrZana sas- bei ximSiaSvili polkovnik burcevis xersonis
wrafod gaemagrebina awyuris cixe, raTa ax- grenaderTa polkis winsvlas xels ver uSli-
alcixidan daZruli osmalebi mtkvris xeobiT da, radgan awyuris cixis alyiT iyo dakaveb-
qarTlSi ar SemoWriliyvnen. general-maiori uli. polki brZoliT miikvlevda gzas. bedad,
nikolai muraviovi qveiTTa 5 batalioniTa da avdi beim CaTvala, rom rusebis Setevas ver
13 savele zarbazaniT saswrafod axalcixisak- SeaCerebda, ukan daixia da sofel winubanSi
en unda daZruliyo. didTovlobisa da cudi gamagrda. winubnis dakavebis gareSe rusebi
amindis gamo burcevis polki nela moZraobda. axalcixemde ver mividodnen. awyuris cixis
burcevma drois mogebis mizniT suramSi gan- garnizonma mowinaaRmdegis ramdenime Seteva
lagebul xersonis grenaderTa polkis aseu- moigeria. aman burcevs saSualeba misca sofel
lis meTaurs kapitan kiSkins ubrZana, aseuli winubanze galaSqrebisagan Tavi Seekavebina da
saswrafod awyurSi gadaeyvana. kiSkinma awyurs general muraviovis gamoCenas dalodeboda.
25 Tebervlis diliT miaRwia. am dros awyuri- muraviovis daqvemdebarebaSi myofi jari ki
dan 4 versis moSorebiT sofel winubanSi ukve sakmaod mravalricxovani iyo (qveiTTa 2 pol-
idga avdi bei ximSiaSvilis 5.000 mebrZoli. ki, kazakTa 1 polki, qveiTTa 1 batalioni, 13
avdi beim ar icoda ruseTis jaris raodenoba savele zarbazani). muraviovis jaric nela
da amitom brZolaSi Cambisagan Tavi Seikava. moZraobda, igi laSqrobis dawyebidan axal-
aman kapitan kiSkins saSualeba misca ubr- cixes mxolod meaTe dRes Tu miaRwevda. es ki
Zolvelad Sesuliyo awyuris cixeSi. awyuris mniSvnelovnad arTulebda sofel winubanTan
komendantma suramidan damxmare Zalis misv- SeCerebuli rusebis mdgomareobas. burcevi
lamde sofeli awyuri gadawva da Tavdacvi- darwmunda, rom axalcixis garnizoni moalye
saTvis moemzada. polkovniki burcevi xer- jaris Setevas didxans veRar gauZlebda da
sonis grenaderTa polkis ZiriTadi ZalebiT amitom gadawyvita muraviovs aRar dalode-
goridan mxolod 24 Tebervals gavida. cudi boda da axalcixis garnizonis dasaxmareblad
gzebisa da uamindobis gamo polki nela moZ- daZruliyo. burcevs swrafad unda emoqmeda,
raobda. 26 Tebervals rusebma mtkvris xeoba- radgan mas zurgSi avdi beis Zlieri cxeno-
Si gogias cixes miaRwies. burcevi aq mtkvris sani jari edga. 1829 wlis 2-3 marts RamiT
marjvena napirze gadasvlas apirebda. magram rusebma sofel winubanTan gamagrebuli mowi-
wylis done Zalze aweuli iyo, ase rom, ga- naaRmdege daamarcxes, ris Semdegac gza ax-
dasvla Tu saerTod SesaZlebeli gaxdeboda, alcixisaken gaixsna. winubnidan burcevma mci-
Zalze gaWianurdeboda. garda amisa, vidre ax- rericxovani razmebi gagzavna axalcixisaken,
alcixes miaRwevda, jars kidev orjer moux- raTa sasignalo maSxalebiT garnizonisaTvis
deboda mtkvris gadalaxva. gogias cixesTan emcnoT, rom qalaqs ruseTis jari uaxlovde-
430
vaxtang guruli
boda. ahmed bei ximSiaSvilma burcevis raz- abTan misuli burcevi mZime mdgomareobaSi
mis misvlamde 3 marts axalcixes alya moxsna aRmoCnda: Tu rusebi ukan daixevdnen, mowi-
da ukan daixia. burcevis razmi axalcixeSi 4 naaRmdege 50 versis manZilze maT devnas ar
marts, naSuadRevs, Sevida, sami dRis Semdeg Sewyvetda, amitom iyo, rom burcevma Seteva
axalcixeSi gamoCnda general muraviovis ja- gadawyvita. xelCarTul brZolebSi didi msx-
ris mowinave razmebic. verplis fasad rusebma ahmed beis wurwkabis
4. osmalTa Semoteva 1829 wlis gazafx- garSemo yvela pozicia daatovebines. ahmed
ulze. 1829 wlis aprilSi kavkasiis mTavarsar- beis gankargulebaSi rCeboda mxolod xis
dal ivan paskeviCisaTvis cnobili gaxda, rom maRali galavniT SemozRuduli wurwkabis si-
osmalTa mravalricxovani jari (80.000 mebr- magre. sofelSi gamagrebuli iyo yvela saxli.
Zoli 60 zarbazniT) erTdroulad apirebda burcevma jari Seasvena, magram ahmed beisac
Setevas yarsis
yarsis,, axalcixis da baiazeTis daka- damxmare Zala mouvida da manac dauyonebliv
vebis mizniT. imavdroulad, trapizonis faSa Seutia rusebs. cxare brZolebi daRamebamde
70.000 mebrZoliT imereTsa da guriaSi SeWras gagrZelda, burcevma dakavebuli poziciebi
gegmavda. SeinarCuna, magram soflidan ahmed beis gan-
wurwkabis brZola. axalcixeze salaS- devna veRar SeZlo. meore diliT rusebi kv-
qrod emzadeboda ahmed bei ximSiaSvili 20.000 lav gadavidnen Setevaze da soflis dakaveba
mebrZoliT. rogorc vxedavT, viTareba Za- scades. marTalia, mowinaaRmdegem rusebis
lze sagangaSo iyo, kavkasiis mTavarsardals Seteva moigeria, magram ahmed beim moulod-
dauyonebliv unda gaetarebina gadamwyveti nelad sofeli datova. diliT burcevi wur-
RonisZiebebi. ivan paskeviCma general-maior wkabSi Sevida da sofeli gadawva. wurwkabTan
ivan burcevs ubrZana xersonis grenaderTa mimdinare cxare brZolebis dros bebuTovs
polkis 2 batalioniT goridan dauyonebliv acnobes, rom burcevis xersonis grenaderTa
gadasuliyo awyurSi da iq dalodeboda axal- polkis zurgSi mowinaaRmdegis razmebi ga-
cixeSi movlenaTa ganviTarebas. didTovlobis moCndnen. bebuTovma burcevis dasaxmareblad
gamo dazianebuli gzebi, mtkvarze dawyebuli dauyonebliv gagzavna Sirvanis polkis 1
wyaldidoba xels uSlida jaris gadaadgile- batalioni. amis Semdeg axalcixis citadelSi
bas. burcevma awyurs mxolod 17 aprils miaR- ruseTis jaris 3 aseuliRa darCa. axalcixeze
wia, magram ar SeCerebula, gza gaagrZela da osmalTa Setevis SemTxvevaSi garnizoni alyas
axalcixidan 40 versis moSorebiT abasTumanSi didxans ver gauZlebda. ahmed bei ximSiaS-
dabanakda. axalcixis olqis ufrosma gener- vilis sofel wurwkabidan ukan daxevis Sem-
alma vasili bebuTovma burcevs mosTxova deg axalcixeze osmalTa Setevis saSiSroeba
daesaja im soflebis mosaxleoba, romelTac aRar arsebobda. wurwkabidan generali ivan
axalcixis alyis dros osmalebs dauWires mx- burcevi mtkvris xeobaSi dabrunda da awyur-
ari. burcevma abasTumnidan aWaris sazRvramde sa da axalcixes Soris SeCerda.
bevri sofeli gadawva, mosaxleoba binebisa da osmalTa axali Semoteva axalcixis daka-
sursaTis gareSe datova. damsjeli eqspedi- vebis mizniT. marTalia, general-maiorma ivan
ciis dasrulebis Semdeg burcevi awyurTan burcevma ahmed bei ximSiaSvilis damarcxeba
dabanakda. 1829 wlis 25 aprils ahmed bei xim- SeZlo, magram osmalebi amis Semdegac cdi-
SiaSvili axalcixeze salaSqrod daiZra. bebu- lobdnen yarsisa da axalcixis dasabrune-
Tovma aWarelTa Zlieri jaris SeCereba gen- blad Setevis dawyebas. aucilebeli iyo orive
eral burcevs daavala. 30 aprils xersonis strategiuli mimarTulebis (yarsisa da axal-
grenaderTa polki awyuridan axalcixisaken cixisa) dacva, garnizonebis gaZliereba da
daiZra. burcevs gzaSi SeuerTda axalcixidan rezervebis Seqmna. am mizniT burcevis xer-
daZruli Sirvanis qveiTTa da donis kazakTa sonis grenaderTa polki kvlav axalcixesTan
polkebi. ivan burcevma Seityo, rom ahmed dadga, raTa artaanidan osmalTa Semotevas
bei ximSiaSvili artaanisaken miemarTeboda. aRdgomoda win. general-maior nikita pan-
burcevi swrafi marSiT sofel wurwkabisaken kratievis yabardos qveiTTa polks, sevas-
gaemarTa, raTa ahmed beisaTvis am strate- topolis qveiTTa polksa da donis kazakTa
giulad mniSvnelovani punqtis dakaveba dae- 2 polkTan erTad yarsi unda daecva. yarsis
swro. ahmed beim rusebis manevri amoicno dasacavad damatebiT gadaisroles egerTa
da wurwkabi maT misvlamde daikava. wurwk- 42-e polki da me-40 da 41-e polkebis TiTo
431
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
432
vaxtang guruli
malTa axali Semoteva mosalodneli aRar iyo, Caebnen da ukan daixies. 14 ivniss kazakebma
ivan paskeviCma gadawyvita mTeli Zalebi yar- xelT igdes 3 osmalo jariskaci. erT-erTma
sis mimarTulebiT gadaesrola. am droisaT- tyvem rusebs acnoba, rom banakidan ramden-
vis kavkasiis mTavarsardlis daqvemdebarebaSi ime versis moSorebiT osmalTa saqonlis didi
qveiTTa 14 batalioni, 12 sakavalerio polki jogi Zovda. am cnobis Sesamowmeblad dauyo-
da 70 mZime da msubuqi zarbazani iyo. yarsi- nebliv gaigzavna cxenosanTa 2 aseuli. ro-
dan arzrumis mimarTulebiT Setevis dawyebi- gorc aRmoCnda, tyvem icrua, rusebma jogi
saTvis rusebs mowinaaRmdegis Zalebis Ses- ver ipoves. cxenosnebi osmalTa Casafrebas
axeb cnobebi unda moepovebinaT. aseTi sando waawydnen da xanmokle brZolis Semdeg ukan
cnobebi paskeviCs ar hqonda, sxvadasxva gziT daixies. SetevisaTvis gamzadebuli ruseTis
mopovebuli cnobebi ki erTmaneTs ewinaaRm- jari soRanluRis qedze idga da sursaTiTa
degeboda. 1829 wlis 12 ivniss paskeviCma yar- da tyvia-wamliT datvirTuli aRalis mosv-
sidan arzrumis mimarTulebiT general-maior las eloda. rusTa aRali soRanluRis mTebis
fiodor bekoviC-Cerkaskis meTaurobiT kazak- CrdiloeT kalTebTan mxolod 15-16 ivniss
Ta mzveravi razmi gagzavna. mzveravebi meore gamoCnda. aRals ukan mihyveboda general
dRes diliT dabrundnen da mopovebuli cno- burcevis kolona. aRalisa da damxmare Za-
bebi mTavarsardals warudgines. paskeviCma lis gamoCenis Semdeg paskeviCma kidev erTxel
gadawyvita dauyonebliv daewyo soRanluRis gadawyvita mowinaaRmdege Zalebis dazverva.
mTebis gadalaxva. 1829 wlis 13 ivniss kavka- mzveravi razmebi 17 ivniss Seudgnen miRebuli
siis korpusis mowinave Zalebi banakidan gav- brZanebis Sesrulebas. mcire manZilis gav-
idnen. 5 versis gavlis Semdeg paskeviCma jari lis Semdeg mzveravebi osmalTa Casafrebas
or nawilad gayo. xersonis grenaderTa polki waawydnen. orsaaTiani brZolis Semdeg rusebs
da kazakTa brigada 10 zarbazniT marcxena tyvia-wamali gauTavdaT, mdgomareoba ixsna
flangze imoqmedebda. jaris danarCeni nawili mzveravTa dasaxmareblad gagzavnilma erevnis
banakad idga da movlenaTa ganviTarebas elo- qveiTTa da donis kazakTa polkebma, romelTa
da. meore dRes general-maiori ivan burcevi saerTo meTaurobas polkovniki frideriqsi
15 versze miuaxlovda osmalTa banaks. yvela- axorcielebda. osmalebma Setevas ver gauZles
saTvis moulodnelad, osmalebs rusebisaTvis da didi zaraliT ukan daixies. rusebma didi
winaaRmdegoba ar gauweviaT. 14 ivniss, gamTe- nadavli Caigdes xelSi. male paskeviCs mz-
niisas, rusebis kavaleriam soRanluRis qe- veravebma acnobes, rom osmalTa sardalma
dis CrdiloeT kalTebi gadalaxa da samxreT osman faSam Zalebi gadaajgufa da Zlieri
kalTebze dasaSvebad moemzada. rusebi kar- korpusiT (12.000 mebrZoli) kvlav Setevi-
gad xedavdnen dablobSi ganlagebul osmal- saTvis emzadeboda. Oosman faSas ganzraxvis
Ta jars. rusebis kavaleriis moulodnelma Sesaxeb rusebma 1829 wlis 17 ivniss Seityves.
gamoCenam da soRanluRis qedze poziciebis 18 ivniss paskeviCma Setevis dawyebis brZaneba
dakavebam osmalTa banakSi didi arev-dareva gasca. ruseTis qveiTi jaris 6 batalioni 20
gamoiwvia. 14 ivniss dilis 8 saaTze soRan- zarbazniT im poziciaze ganlagda, romelic
luRis samxreT kalTebze dasaSvebad gamza- soRanluRis qedze rusma kavaleristebma
debul ruseTis kavalerias cxenosanTa axa- jer kidev 14 ivniss gamTeniisas daikaves. 19
li razmebi miemata. paskeviCma dauyonebliv ivniss daiwyo Seteva. Setevaze pirveli da-
Setevisagan Tavi Seikava, radgan jarma TiTq- iZra general raevskis kavaleria, romelsac
mis Seusveneblad gaiara 40 versi da Setevis ukan mihyvnen general pankratievis qveiTebi.
win dasvenebas saWiroebda. rusebma Sesveneba dilis 10 saaTisaTvis yvela sajariso nawili
mainc ver SesZles. 14 ivniss SuadRisas os- brZolaSi iyo CarTuli. ruseTis jari zivi-
malTa cxenosani jari Tavs daesxa rusebis nis dakavebis mizniT ori gziT miemarTeboda.
poziciis win ganlagebul kazakTa saguSagoe- mTavar damrtymel Zalas general muraviovi-
bs. kazakebma saswrafod daixies ukan. rusTa sa da general burcevis kolonebi Seadgenda.
banakSi sabrZolo gangaSi gamocxadda. gener- burcevis kolonas Sejaxeba mouxda osmalTa
al-maiori nikolai raevski kazakTa 3 polkiT Warb ZalebTan (10.000-12.000 mebrZoli). ruse-
mowinaaRmdegis cxenosnebTan SesabrZole- bi mTeli dRis ganmavlobaSi igeriebdnen mow-
blad gaemarTa. kazakebs ukan mihyva qveiTTa inaaRmdegis Setevas. warmatebiT moqmedebda
2 polki zarbaznebiT. osmalebi brZolaSi ar kavaleria, romelmac mZime brZolebis Semdeg
433
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
yaraurgans miaRwia, sadac mcire xniT Seisve- dadebuli ruseT-osmaleTis sazavo xelSek-
na. qveiTma jarma osmalebs zivinis misadgome- rulebis (traqtatis) meoTxe muxlis ZaliT,
bamde misdia. zivinze dauyonebliv Seteva osmaleTma aRiara qarTlis, kaxeTisa da War-
paskeviCma ver gabeda, radgan iq osmalTa Zl- belaqnis (saingilos) gadasvla ruseTis impe-
ieri korpusi (18.000 mebrZoli) idga. samagi- riis mflobelobaSi, anu aRiara ruseT-iranis
erod, osmalo sardalma saswrafod datova gulisTanisa (1813 w.) da TurqmanCais (1828
zivini. rusebma es mniSvnelovani strategi- w.) zavebis pirobebi. osmaleTma aseve aRiara
uli punqti ubrZolvelad daikaves. paskeviC- imereTis, samegrelos, guriisa da afxaze-
ma osmalebis ukan daxeviT isargebla, Seteva Tis gadasvla ruseTis mflobelobaSi. imave
gaagrZela da 1829 wlis 27 ivniss arzrumi meoTxe muxlis ZaliT, ruseT-osmaleTis saz-
daikava. arzrumis mimarTulebiT warmoebul Rvari iwyeboda Savi zRvis sanapiroze mdinare
brZolebSi 19 ivniss mZimed daiWra general- Coloqis Sav zRvaSi Cadinebis adgilidan da mis-
maiori ivan burcevi, romelic 23 ivniss gar- devda Coloqs, Semdeg sasazRvro xazi miuyve-
daicvala kidec. 1829 wlis ivlisSi rusebma boda imereTis samxreT sazRvrebs, axalcixisa
osmalTa jarebisagan gawmindes mdinareebis: da yarsis safaSoebis sazRvrebs, ise, rom axal-
Woroxis, mtkvrisa da artaanis auzebi, mTeli cixe da axalqalaqi ruseTis imperiaSi rCeboda
SavSeTi.. mcire Setakebebi osmalTa jaris
SavSeTi (axalcixidan da axalqalaqidan osmaleTis saz-
narCenebTan olTissa da sxva adgilebSi 1829 Rvari daSorebuli unda yofiliyo aranakleb
wlis seqtembrSic grZeldeboda. ori saaTis savalisa). ruseT-osmaleTis axali
5.. ruseT-osmaleTis 1829 wlis 2 seqtem- sasazRvro xazis samxreTiT mdebare terito-
bris sazavi xelSekruleba (adrianopolis riebi _ yarsis, baiazeTisa da arzrumis safa-
traqtati). ruseT-osmaleTis sazavo mo- Soebi da axalcixis safaSos umetesi teritoria
laparakeba dasrulda da 1829 wlis 2 seqtem- (samxreT-dasavleT nawili) _ osmaleTis Semad-
bers adrianopolSi xelSekrulebac daido. genlobaSi rCeboda. ruseTis SemadgenlobaSi
omis dasrulebisa da sazavo xelSekrulebis gadadioda Savi zRvis sanapiro mdinare Coloqis
dadebis Sesaxeb saqarTveloSi araferi icod- SesarTavidan, ufro zustad, wminda nikolozis
nen, ris gamoc kavkasiis mTavarsardali ivan simagridan (SekveTilidan) mdinare yubanis
paskeviCi sabrZolo moqmedebebs ganagrZobda, SesarTavamde. ruseTis jars unda daetove-
kerZod, yarsisa da arzrumis teritoriaze bina yarsis, baiazeTisa da arzrumis safaSoe-
mimdinareobda osmalTa daqsaqsuli razmebis bis teritoria da axalcixis safaSos nawili.
likvidacia. osmalo seraskiri lazeTSi jaris adrianopolis zavis mixedviT, saqarT-
mobilizacias agrZelebda. velos samxreT-dasavleT nawilSi, guriasa
balkaneTze sabrZolo operaciebis das- da aWaras Soris, sasazRvro xazis dadgenas
rulebis Semdeg dunais armiis mTavarsardal- ukavSirdeba istoriografiaSi gavrcelebuli
ma general-feldmarSalma ivan dibiCma, ro- erTi mcdari mosazreba. dokumenturad dad-
gorc ki zavi daido, ivan paskeviCTan sagange- genilia, rom jer kidev 1828 wlis 26 ivliss
bo kurierebi gaagzavna. erTi kurieri saz- ivan paskeviCma ruseTis imperiis sagareo
Rvao gziT trapizonis gavliT, xolo meore saqmeTa ministr karl neserlodes miswera,
kuriers saxmeleTo gziT stambolis gavliT rom zavis dadebis dros ruseTs unda mieRo
unda mieRwia arzrumamde
arzrumamde,, sadac paskeviCis `osmaleTis
osmaleTis kuTvnili guriis nawili baTumi-
Stabi imyofeboda. pirvelma kurierma trapi- TurT~.
TurT ~. neserlodem 1829 wlis maisSi paskev-
zons 1829 wlis 22 seqtembers Cavida, sadac iCs zavis dadebasTan dakavSirebiT Tavisi mo-
igi sakmao xniT Seaferxes osmalebma. Seafer- sazreba gaacno. 1829 wlis 3 ivniss paskeviCma
xes stambolSi Casuli meore kurieric. arada, neselrodes ruseT-osmaleTis sasazRvro
am droisaTvis rusebisa da osmalebis jari xazis damdgeni sami varianti SesTavaza. sa-
erTmaneTis pirispir idga, mosalodneli iyo mive variantSi aRniSnuli iyo, rom ruseTis
axali didi sisxlisRvra. adrianopolis zavis SemadgenlobaSi unda gadasuliyo ``osmaleTis
osmaleTis
pirobebis gacnobis Semdeg paskeviCma ukmayo- kuTvnili guriis teritoria md. Woroxamde, e.i
fileba ver damala, igi Tvlida, rom ruseTs baTumi, qobuleTi da am teritoriaSi Semavali
sazavo xelSekrulebiT ufro meti unda mie- sxva adgilebi
adgilebi~.
~. gavrcelebuli mcdari versiis
Ro. mixedviT, rus diplomatebs molaparakebisas
1829 wlis 2 seqtembers adrianopolSi TiTqos erTmaneTSi aeriaT ori mdinaris _
434
vaxtang guruli
Coloqis (Чолоки
Чолоки)) da Woroxis (Чорохи
Чорохи) saxele- daxedavdnen, imas mainc mixvdebodnen, rom
bi, riTac isargebles osmalo diplomatebma aWara da baTumi sasazRvro xazis samxreTiT,
da yovelive amis gamo sasazRvro xazi mdinare anu osmaleTis SemadgenlobaSi, rCeboda.
Woroxis nacvlad mdinare Coloqze gavidao. ruseT-osmaleTis omis dasrulebis Sem-
rus diplomatebs SeiZleba marTlac areo- deg, 1829 wlis 22 seqtembers, ruseTis imper-
daT erTmaneTSi ori mdinaris saxeli, magram atorma nikolai I-ma kavkasiis korpusis mTa-
es Secdomis safuZveli ver gaxdeboda. yvela varsardals (kavkasiis mTavarsardals) gener-
sazavo xelSekrulebaSi sasazRvro xazi jer al-adiutant graf paskeviCs general-feld-
dawvrilebiT aRiwereboda xelSekrulebis marSlis wodeba uboZa, ivan paskeviCs erevnis
teqstSi, xolo Semdeg sasazRvro xazi dai- cixis aRebisas gamoCenili mamacobisaTvis
taneboda rukaze, romelic xelSekrulebis `erevanskis
erevanskis~~ tituli eboZa. omidan dab-
ganuyofel nawils warmoadgenda. rukaze xel- runebul graf paskeviC-erevanskis TbilisSi,
Semkvreli mxareebis warmomadgenlebi calke dRevandeli Tavisuflebis moedanze, sazeimo
awerdnen xels da beWedic calke daesmeboda. Sexvedra mouwyves. adgils, sadac sazeimo
ase rom, rukis Sedgenisas da masze xelmower- Sexvedra gaimarTa, paskeviCis sapativcemu-
isas rusi diplomatebi mixvdebodnen, rom ba- Эриванская
lod, Semdeg `erevanskis moedani~ ((Эриванская
Tumi mdinare Coloqis samxreTiT da mdinare площадь)) ewoda. qarTul memuarul da sa-
площадь
Woroxis CrdiloeTiT mdebareobda, sasazRv- mecniero literaturaSi erevanskis moedans
ro xazi ki baTumidan CrdiloeTiT gadioda. xSirad erevnis moedans uwodeben, rac, cxa-
kidev vimeorebT: rusebs SeiZleba erTmaneTSi dia, Secdomaa.
areodaT Coloqi da Woroxi, magram rukas rom
435
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
guriis samTavro 1820 wlis ajanyebis Cax- samTavro TavadebTan erTad unda ganego.
Sobis Semdeg maleve unda gauqmebuliyo. sam- ermolovma am ganmartebas muqarac moayola:
Tavros gauqmebisaTvis kavkasiis mTavarsar- Tu dedofali sofio ruseTis xelisufle-
dali aleqsei ermolovi saguldagulod bas ar daemorCileboda, mas ZaliT daimor-
emzadeboda, magram sxvadasxva mizezis gamo es Cilebdnen. dedofali muqaras ar SeuSinda.
movlena garkveuli droiT gadaido. 1827 wlis TebervalSi misi moTxovniT guriis
Tavadebisa da samRvdeloebis nawilma (mit-
ropolitma nikoloz jumaTelma, Tavadebma:
daviT vaxtangis Ze gurielma, giorgi levanis
§1. guriis samTavro mamia V gurielis gar-
Ze gurielma, svimon erisTavma, gigo erisTav-
dacvalebis Semdeg
ma, nariman maWutaZem, biWia SalikaSvilma, gu-
1826 wlis 21 noembers gardaicvala gunavebisa da nakaSiZeebis saTavado saxlebma
guriis mTavari mamia V gurieli.
gurieli. mTavars dar- da sxvebma) TxovniT mimarTes ermolovs, raTa
Ca vaJi daviTi da qaliSvilebi: ekaterine
ekaterine,, ter- guriis samTavros sammarTvelo sabWos Seqmnis
ezia,, koWibrola da sofio
ezia sofio.. mamia gurielis Sesaxeb mis mier gamocemuli brZaneba gaeuqme-
gardacvalebidan mesame dRes saxlTuxucesma bina. TxovnaSi aRniSnuli iyo, rom dedofals
daviT maWutaZem da mdivanbegma giorgi nakaSi- SeeZlo piradad emarTa samTavro. guruli
Zem samTavros Tavadebi da aznaurebi Sekribes Tavadebi werdnen, rom mamia gurielis avad-
da dedofal sofiosa da taxtis memkvidre myofobis periodSi dedofali SesaniSnavad
daviT batoniSvilis erTgulebaze daafices. uZRveboda samTavros saqmeebs, amjerad ki
daficebaze uari ganacxades mxolod Tavadma mas samTavros marTvaSi xels uSlian sabWos
erisTavma da misma saxliSvilebma. isini mi- wevrebad daniSnuli misi mtrebio. ermolovs
iCnevdnen, rom daficebamde aucilebeli iyo guriis samTavros gauqmeba ukve mtkiced
ruseTis xelisuflebis nebarTvis miReba. er- hqonda gadawyvetili, amitom ukan ar daixia
molovma daficebis aqti ukanonod miiCnia da da sabWo ar gaauqma.
dedofal sofios sayveduric SeuTvala. ka- aleqsei ermolovis mier Seqmnil guri-
vkasiis mTavarsardals eWvi epareboda guriis is samTavros sammarTvelo sabWos debuleba
dedoflis erTgulebaSi, amitom yvelanairad aTi muxlisagan Sedgeboda. es muxlebi Semde-
cdilobda misi Zalauflebis SezRudvas. ale- gi Sinaarsisa iyo: 1. sabWo iqmneboda guriis
qsei ermolovis brZanebiT, 1827 wlis 3 ian- mTavris gardacvalebis gamo; 2. sabWos Semad-
vars daarsda `guriis
`guriis samTavros sammarTvelo genlobaSi Sedioda Tavmjdomare (dedofali)
sabWo“. sabWos samTavro manam unda emarTa, da 6 wevri; 3. sabWos wevrebad iniSnebodnen
vidre daviT gurieli srulwlovani gaxde- guriis dedoflisa da imereTis droebiTi
boda. sabWos Tavmjdomared dedofali sofio mmarTvelobis mier SerCeuli ruseTis erTgu-
damtkicda, wevrebad _ eqvsi Tavadi: vaxtang li Tavadebi da aznaurebi; 4. sabWo iarsebeb-
erisTavi, daviT maWutaZe, svimon gugunava, da guriis mTavris memkvidris srulwlovane-
giorgi nakaSiZe, giorgi erisTavi, giorgi Tavd- bamde; 5. sabWo ganagebda samoqalaqo samar-
giriZe. guriis samTavros sammarTvelo sabWos Tlis saqmeebs, sisxlis samarTlis saqmeebs
rezidencia sofel nagomarSi unda yofili- ganixilavda imereTis droebiTi mmarTveloba;
yo. ermolovs dedofal sofiosaTvis piroba 6. sabWos unda ewarmoebina sxdomaTa oqmebi,
hqonda micemuli, rom sabWos Semadgenlobis raTa saWiroebis SemTxvevaSi ruseTis xelisu-
gansazRvras mas miandobda. Semdeg kavkasiis flebas saSualeba hqonoda Seqmnil viTare-
mTavarsardalma piroba daarRvia da sabWoSi baSi garkveuliyo; 7. sabWo gadawyvetilebas
guriis dedoflis aSkara mtrebi Seiyvana. so- saerTo sxdomaze iRebda xmebis umravleso-
fios protesti ermolovma ar miiRo da mas biT. Tu xmebi gaiyofoda, maSin upiratesoba
ganumarta: sabWos Tavmjdomared dedoflis dedoflis xmas eniWeboda; 8. sabWoSi yvela
daniSvna imis damadasturebeli iyo, rom guri- dokumenti Sedioda ara konkretulad rome-
is samTavro saxlis uflebebi daculi iqnebo- lime wevris, aramed, saerTod, sabWos sax-
da. kavkasiis mTavarsardali verafer saTaki- elze, aseve sabWos saxeliT gaicemoda yovel-
los ver xedavda imaSi, rom dedofal sofios gvari dokumenti; 9. Tu sabWo saWirod miiC-
436
vaxtang guruli
nevda guriaSi raime axali dawesebulebis Se- aucilebels xdis ruseTis jaris guriis sam-
qmnas, sakiTxi imereTis mmarTvelisaTvis unda TavroSi Seyvanaso. 1828 wlis 27 ivliss ru-
SeeTanxmebina, Tavis mxriv, mmarTveli Txovnas seTis jarebis mTavari Stabis ufrosma ivan
aRZravda kavkasiis mTavarsardlis winaSe; 10. dibiCma paskeviCs acnoba imperatoris azri
sabWo valdebuli iyo Seesrulebina ruseTis guriis samTavrosTan dakavSirebiT. weril-
xelisuflebisaTvis micemuli yvela piroba. Si aRniSnulia: Tu dadasturdeboda guriis
guriis samTavrobo sammarTvelos yve- dedoflis kavSiri osmaleTTan, an dedofali
la wevri mcirewlovani taxtis memkvidris ruseTisadmi mtrul ganwyobilebas gamoam-
meurved iqna gamocxadebuli, ramac Zalze JRavnebda, kavkasiis mTavarsardals ufleba
gaaRiziana dedofali sofio
sofio.. eZleoda gadaeyenebina dedofali, CamoerTmia
misTvis samTavros marTvis ufleba, daepatim-
rebina dedoflis mrCevlebi daviT maWutaZe
§2. viTareba guriis samTavroSi ruseT-osmale- da daviT gurieli,
gurieli, xolo samTavros marTva-
Tis 1828-1829 wlebis omis dawyebis Semdeg gamgeoba an ukve arsebuli sabWosaTvis, an
droebiTi mmarTvelobisaTvis Caebarebina.
guriis samTavroSi viTareba gansa- faqtobrivad, am miTiTebiT nikolai I-ma guri-
kuTrebiT ruseT-osmaleTis 1828-1829 wlebis is samTavros bedi gadawyvita.
omis dawyebis Semdeg daiZaba. jer kidev omis ruseT-osmaleTis 1828-1829 wlebis omis
dawyebamde, 1827 wlis 8 dekembers, osmale- dawyebisTanave dedofali sofio daviT
Tis sulTanma gamoaqveyna deklaracia, ro- maWutaZisa da sxva Tavadebis meSveobiT os-
melic cxadad adasturebda, rom osmaleTi maleTis sulTnis kars daukavSirda, raTa
samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) Tavisi aucileblobis SemTxvevaSi saWiro daxmareba
poziciebis aRdgenas Seecdeboda. ruseTis mieRo. dedofali guriis mosaxleobis sax-
xelisuflebas afiqrebda is, rom osmaleTi eliT moqmedebda. man Tavadebsa da aznaurebs
dedofal sofios antirusuli ganwyobile- erTgulebis fici daadebina da mZevlebic
biT isargeblebda. ruseT-osmaleTis omis moiTxova. Tavadebisa da aznaurebis nawilma,
dawyebis Semdeg, 1828 wlis 8 maiss, Tbilisis romlebic osmaleTis daxmarebiT ruseTis
samxedro gubernatori general-adiutanti winaaRmdeg brZolas ar apirebdnen, fici ar
nikolai sipiagini kavkasiis mTavarsardals, dado da arc mZevlebi gaugzavna dedofals.
ivan paskeviCs, moaxsenebda, rom mas saeWvod Tavadebis nawilma, magaliTad erisTavTa sax-
miaCnda guriis dedoflis ruseTisadmi erT- lma, erTgulebis fici dado, mZevlebic misca
guleba, radgan es ukanaskneli ukmayofilo dedofals, magram mainc rusul orientaci-
iyo guriis samTavros sammarTvelo sabWos aze darCa. sofios momxreTa ricxvi imdenad
SeqmniT. nikolai sipiagini werda, rom dedo- mcire iyo, rom daviT maWutaZem mTel gu-
fal sofios da daviT maWutaZes urTierToba riaSi mxolod 500 molaSqris Tavmoyra Se-
hqondaT qvemo guriisa da aWaris begebTan. Zlo. dedofali iZulebuli gaxda piradad
Tbilisis samxedro gubernatori sagangebod misuliyo Tavadebisa da aznaurebis ojaxebSi,
mianiSnebda im faqtze, rom 1827 wels guriis raTa isini ruseTis winaaRmdeg brZolaze dae-
jarma samegrelosa da gurias Soris sadavo Tanxmebina. daviT maWutaZem farulad movlo
paliastomis tbis napirebi daikava, xolo da- foTi, baTumi, trapizoni da miaRwia imas, rom
viT giorgis Ze gurielma kavSiri daamyara sulTanma guriis dedofals sagangebo fir-
foTis faSasTan. sipiagini paskeviCs swerda, maniT mfarveloba da daxmareba aRuTqva da
rom paliastomis tba samegrelos mTavrisaT- saCuqrebic gamougzavna. guriis samTavros
vis unda daebrunebinaT da amiT guriis Ta- sazRvarTan Tavs iyrida osmaleTis jari.
vadebisaTvis foTis faSasTan urTierTobis gulxeldakrefilni arc ruseTis momxree-
gza CaeketaT. generali sipiagini aseve miiC- bi darCenilan, isini Tvalyurs adevnebdnen
nevda, rom aucilebeli iyo ruseTis jaris dedofal sofios, daviT maWutaZisa da sx-
Coxatauris saguSagos gaZlierebac. paskev- vaTa moqmedebas da momxdars dauyonebliv
iCma sipiaginis moxseneba imperator nikolai auwyebdnen ruseTis xelisuflebas. imereTSi,
I-s gaugzavna. Tavis mxriv, 1828 wlis 1 aprils guriasa da samegreloSi ganlagebul ruseTis
paskeviCi nikolai I-s swerda: guriis dedofal jars (samxreT kavkasiaSi ruseT-osmaleTis
sofios ruseTis Ralati aqvs ganzraxuli, mo- frontis marjvena frTas) imereTis mmarTve-
saxleobas Tavis erTgulebaze aficebs, rac
437
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
438
vaxtang guruli
osmalTa jaris guriaSi SemoWras dedofal varsardalma general karl hesses miswera: Tu
sofios momxreTa ricxvis mniSvnelovani zrda dedofali sofio danapirebs or kviraSi ar
ar gamouwvevia. movlenebis ganviTarebam ru- Seasrulebs, guria jariT daikave, dedofali
seT-osmaleTis frontze dedofal sofios gadaayene da samTavros marTva-gamgeoba rusi
gegmebi CaSala. ruseTma warmatebebi moipova oficris TavmjdomareobiT gurul TavadTa
rogorc balkaneTSi, ise samxreT kavkasiaSi. sabWos gadaecio. paskeviCma kargad uwyoda,
1828 wlis 15 ivliss rusebma foTis cixe-si- rom dedofal sofios kidec rom moendome-
magre aiRes. rogorc ki foTis dacemis ambavi bina, guriis laSqriT qobuleTs, Caqvsa da ba-
Seityo, guriaSi SemoWrili osmalTa jari Tums ver daikavebda.
ukan gabrunda. 24 ivliss rusebma axalqalaqi 1828 wlis 16 agvistos ruseTis jarma
aiRes. brZolaSi daiRupa ahmed bei ximSiaSvi- axalcixe aiRo. osmalebma samxreT kavkasiaSi
lis vaJi fahrad bei
bei.. ivan paskeviCi axalcixeze mTavari dasayrdeni dakarges. osmaleTis mar-
ieriSisaTvis emzadeboda. Seqmnil viTarebaSi cxma ivan paskeviCs qobuleTisa da baTumis
ahmed bei aWaraSi dabrunda da axalcixis gar- dakavebis imedi aRuZra, ris gamoc dedofal
nizonis dasaxmareblad gaemarTa. dedofal sofios SemoTavazebas rusebi ukve seriozu-
sofios momxreebma svimon erisTavis sasaxle lad moekidnen. paskeviCi varaudobda, rom
gadawves da askanis cixeSi Sevidnen, sadac guriis jaris SeWras osmaleTis samflobe-
ukve imyofeboda dedofali. loebSi SeiZleboda osmaleTis winaaRmdeg is-
lamis aRmsarebeli qarTvelebis, aWarlebis,
amboxeba mohyoloda. 1828 wlis agvistos Sua
ricxvebSi afxazeTis mTavarma mixeil ServaSi-
§3. guriis samTavros gauqmeba
Zem general karl hesses sTxova, eSuamdgomla
1828 wlis 27 ivliss ivan paskeviCma kavkasiis mTavarsardlis winaSe, raTa misTvis
moxseneba gaugzavna nikolai I-s. kavkasiis afxazeTis jariT qobuleTis dakavebis neba
mTvarsardali imperators sTxovda mieca daerTo. mixeil ServaSiZe paskeviCs jariT
miTiTeba, Tu rogor emoqmeda im SemTxvevaSi, daxmarebas ar sTxovda, Tumca saWirod miaC-
Tu dedofali sofio osmaleTSi gaiqceoda nda, rom laSqrobis dros ruseTis samxedro
an guriaSi darCenas gadawyvetda. imperator- gemebs zRvis napir-napir ecuraT, raTa nave-
ma kavkasiis mTavarsardals aseTi miTiTeba biT momavali afxazeTis laSqari osmalTa
misca: Tu dedofali sofio osmaleTSi gai- flotis moulodneli Tavdasxmisagan dae-
qceoda, guriis samTavro uSualod unda cvaT. dedofalma sofiom da mixeil ServaSi-
SeerTeboda ruseTs da imereTis droebiT Zem icodnen, rom samxreT kavkasiaSi osmale-
mmarTvelobas damorCileboda; Tu dedofali Tis marcxma aWaraSi prorusuli ganwyobileba
guriaSi darCeboda, mas yvela ufleba unda gaaZliera. qobuleTis sanjayis beim memed
CamorTmeoda da taxtis memkvidris srulw- TavdgiriZem ruseTis sardlobas acnoba: Tu
lovanebamde samTavros marTva-gamgeoba sab- ruseTis jari qobuleTze gailaSqrebs, me
Wos unda gadascemoda, romlis Tavmjdomarec Tqven mxares gadmoval da dagexmarebiT, os-
rusi moxele iqneboda. malTa winaaRmdeg damoukideblad brZola
dedofali sofio darwmunda, rom os- ar SemiZlia, radgan qobuleTSi trapizonis
maleTi ruseTTan omSi damarcxdeboda. 1828 faSas gamogzavnili 2.000 osmalo dgas osman
wlis 8 agvistos sofiom monaniebis werili beis sardlobiTo. memed TavdgiriZes mxars
miswera ivan paskeviCs da Tan aRuTqva: ru- uWerda misi Zma aslan bei TavdgiriZe.
TavdgiriZe.
seTisadmi erTgulebis damtkicebis mizniT 1828 wlis agvistoSi ruseTis samxedro
guriis laSqriT qobuleTs, Caqvs da baTums floti trapizonisaken daiZra da WaneTis
daikavebda da ruseTs gadascemda, oRond sanapiroze osmaleTis simagreebi dabomba,
molaSqreTa gasamxneveblad paskeviCs jariT Tumca raime arsebiTi Sedegi amas ar mouta-
daxmarebas sTxovda. 16 agvistos sofiom nia. gadamwyveti mniSvneloba trapizonze sax-
monaniebis werili gaugzavna Tbilisis samx- meleTo gziT laSqobas eniWeboda. qobuleTis
edro gubernator general-adiutant niko- mimarTulebiT laSqrobis dawyebamde ivan
lai sipiaginsac.
sipiaginsac. paskeviCma dedofal sofios paskeviCma gadawyvita guriaSi saimedo zurgis
qobuleTis, Caqvisa da baTumis dasakaveblad Seqmnis mizniT dedofal sofiosaTvis mZev-
ori kvira misca, imavdroulad kavkasiis mTa- lebi (daviT maWutaZe da daviT vaxtangis Ze
439
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
erisTavi) moeTxova. sofiom mZevlebis gagza- naaRmdeg gavilaSqroo. hessem dedofal so-
vnaze uari ganacxada. maSin paskeviCma guriaSi fios SeuTvala ozurgeTSi dabrunebuliyo
Tavadi falavandiSvili gagzavna da dedo- da laSqrobis gegma erTad SeedginaT. sofio
fals guriis samTavros sammarTvelo sabWos karl hessesTan Sexvedras apirebda, magram am
amoqmedeba mosTxova. sofiom amazec uari ganzraxvaze daviT maWutaZem aaRebina xeli.
ganacxada da ruseTis winaaRmdeg sabrZolve- 1828 wlis 1 oqtombers dedofalma lixauris
lad mzadeba daiwyo. dedoflis brZanebiT, cixe datova da qobuleTSi osmalo sardal
saswrafod gaamagres askanis cixis galavani. osman beisTan gamocxadda. lixauris cixe ru-
1828 wlis 8 seqtembers paskeviCma ruseTis seTis jarma daikava. cixeSi rusebs daxvdnen
jaris mTavari Stabis ufros ivan dibiCs dedoflis mcirewlovani Svilebi sofio da
gaugzavna moxseneba, romelSic Tavisi Sexed- terezia.. ufrosi Svilebi, taxtis memkvidre
terezia
uleba Camoayaliba guriis samTavros Sesaxeb. daviTi da ekaterine, dedofals Tan waeyvana.
kavkasiis mTavarsardali werda: dedofali sofios gahyvnen daviT maWutaZe, giorgi Tavd-
sofio guriis samTavros sammarTvelo sabWos giriZe, lazare nakaSiZe, 8 aznauri da 56 msax-
Tavmjdomareobidan gadayenebuli unda iqnes; uri. dedofalma mZevlebad waiyvana giorgi
samTavros taxtis memkvidris srulwlovne- erisTavis vaJebi konstantine da daviTi da
bamde guriis samTavro unda ganagos sabWom gigo erisTavis vaJi aleqsandre
aleqsandre.. karl hesse
rusi oficris TavmjdomareobiT; Tu taxtis dedofalsa da mis amalas daedevna. 1828 wlis
memkvidre daviT batoniSvili osmaleTSi gai- 15 oqtombers SekveTilTan (wm. nikolozis si-
qceva, maSin guriis samTavro uSualod unda magresTan) rusebsa da osmalebs Soris brZola
SeuerTdes ruseTs. paskeviCi dibiCs ganumar- gaimarTa, rusebma gaimarjves, magram gener-
tavda, Tu ratom ar daikava jariT guriis sam- alma karl hessem mdinare Coloqis gadalaxva
Tavro: guriis sazRvarTan 5.000 aWareli da ver gabeda da ukan gamobrunda. dedofali
lazi, yvela kargi msroleli, idga, romlebic sofio qobuleTSi didxans ar SeCerebula da
Semdeg axalcixis garnizonis dasaxmareblad male trapizonSi gaemgzavra. 1828 wlis noem-
wavidnen; guriaze, axalcixesa da yarsze erT- berSi ruseTis jarma guriis samTavros yvela
droulad rom gvelaSqra, davmarcxdebodiT; strategiuli simagre daikava.
axla, roca yarsi, artaani, axalcixe, xerT- 1828 wlis noembris Sua ricxvebSi ivan
visi da awyuri ruseTis jars ukavia, gurias paskeviCma guriis samTavros droebiTi mar-
usisxlod davimorCilebT, radgan gurulebs Tva-gamgeoba daawesa. am organos qarTul
osmalebi veRar daexmarebiano. dokumentebSi ``guriis
guriis droebiTi sasamarT-
1828 wlis seqtemberSi Savi zRvis sana- lo“ ewodeba. guriis samTavros droebiTi
piroze Cveuli kokispiruli wvimebi daiwyo, mmarTvelobis saTaveSi rusi oficeri idga,
ramac gzebi gauvali gaxada. ruseTis jarSi mmarTvelobaSi Sedioda ori guruli Tavadi.
gavrcelda dizenteria, cieba da sxva sneule- droebiTi mmarTveloba qarTuli samarTlis
bebi, moulodnelad Zlier acivda. yovelive mixedviT wyvetda samoqalaqo saqmeebs, sisx-
amis gamo trapizonisaken xmeleTis gziT lis samarTlis saqmeebi gansaxilvelad da
galaSqreba SeuZlebeli gaxda. 1828 wlis 30 gadasawyvetad quTaisSi imereTis mmarTvels
seqtembers amoiwura paskeviCis mier dedo- egzavneboda, romelsac guriis samTavros
fal sofiosaTvis qobuleTis, Caqvisa da ba- droebiTi mmarTveloba uSualod emorCile-
Tumis dasakaveblad micemuli vada. general- boda. male droebiT mmarTvelobas kidev ori
maiorma karl hessem kavkasiis mTavarsard- wevri Seemata. guriis samTavros droebiT
lis miTiTeba Seasrula da 30 seqtembers 2 mmarTvelobis pirveli Semadgenloba aseTi
batalioni guriaSi Seiyvana. dedofalma so- iyo: podpolkovniki kuliabko (Tavmjdo-
fiom momxreebTan erTad ozurgeTis sasaxle mare), mdivanbegi svimon gugunava
gugunava,, mdivanbegi
datova, mTeli qoneba Tan waiRo da lixauris vaxtang erisTavi.
erisTavi. droebiTi mmarTvelobis
cixeSi gadavida. male rusebma ozurgeTi da adgilsamyofeli sofeli nagomari iyo. ivan
askanis cixe daikaves. karl hesses dedoflis paskeviCma dedofal sofios ramdenjerme Ses-
dapatimreba hqonda nabrZanebi. generalma Tavaza guriaSi dabruneba, magram uari miiRo.
mosaxleobisaTvis Tvalis axvevis mizniT ga- trapizonSi Casul dedofal sofios didxans
moacxada: guriaSi jariT imitom Semovedi, aRar ucocxlia, igi 1829 wlis 7 seqtembers
rom guriis jarTan erTad osmaleTis wi- gardaicvala.
440
vaxtang guruli
1829 wlis 26 dekembers ivan paskeviCma viT gurielis, Sewyaleba da samSobloSi da-
guriis samTavro gauqmebulad gamoacxada, brunebis nebarTva iTxova. nikolai I-is wi-
gauqmda samTavros droebiTi mmarTvelobac. naSe Sesabamisi Suamdgomloba aRZra grigori
guria ruseTis imperiis provinciad iqca. 1830 rozenma. 1831 wels nikolai I-s samSobloSi
wlidan oficialur dokumentebSi gauqmebuli dabrunebis nebarTva sTxoves daviT batoniS-
samTavro `guriis
`guriis olqad“
olqad“ moixsenieboda. 1840 vilma da osmaleTSi gaxiznulma gurulma Ta-
wels guriis olqi saqarTvelo-imereTis gu- vadebma da aznaurebma. 1832 wels trapizonSi
berniis ozurgeTis mazrad gardaiqmna. myofma avstriis samefos konsulma nikolai
guriis samTavros gauqmebasTan erTad I-s devnil gurulTa Sewyaleba sTxova. 1832
daviT da ekaterine batoniSvilebma yovel- wlis 25 ianvars nikolai I-ma osmaleTSi gaq-
gvari memkvidreobiTi ufleba dakarges. ivan ceuli yvela piri Seiwyala. osmaleTSi Sewy-
paskeviCma osmaleTSi gadaxvewil daviT ba- alebulebTan mosalaparakeblad Semoqmedis
toniSvils guriaSi dabruneba SesTavaza da monastris mRvdeli ivane gogitiZe gaigzavna.
Tanac guriis sazRvrebs gareT yma-mamulis 1832 wlis seqtemberSi SewyalebulTa erTi
boZebasac dahpirda. kavkasiis mTavarsardali nawili gemiT redut-kaleSi, xolo meore
ekaterine batoniSvils didi pensiis daniSv- nawili SekveTilis simagreSi Camovida. samSob-
nas aRuTqvamda. Sewyaleba ar vrceldeboda im loSi dabrunebulebi karantinis gasavlelad
gurul Tavadebsa da aznaurebze, romelTac Semoqmedis monasterSi gagzavnes, xolo Sem-
osmaleTs Seafares Tavi. maT guriaSi dab- deg ozurgeTSi gadaiyvanes. sul samSobloSi
runeba aekrZalaT, xolo SerisxulTa qoneba dabrunda 9 Tavadi (daviT maWutaZe, giorgi
naTesavebs Soris unda ganawilebuliyo. TavdgiriZe, ramdenime Tavadi erisTavTa sax-
1831 wels kavkasiis axalma mTavarsar- lidan da sxv), 27 aznauri (qaixosro TayaiS-
dalma grigori rozenma nikolai I-is winaSe vili, giorgi jayeli, eliSuxu Wyonia da sxv.),
iSuamdgomla da osmaleTSi gaxiznuli daviT 58 glexi, Semoqmedis monastris arqimanditri
da ekaterine batoniSvilebis, aseve guruli anTimozi da kidev erTi mRvdeli. samSobloSi
Tavadebisa da aznaurebis, Sewyaleba iTxova. dabrunebis droisaTvis ekaterine batoniS-
rozeni werda: mcirewlovan daviT da ekat- vili ukve sulierad iyo gatexili. daviT ba-
erine batoniSvilebis dedasTan erTad os- toniSvili peterburgSi gagzavnes da kadetTa
maleTSi gaqceva danaSaulad ver CaiTvleba, korpusSi miabares. male daviT gurielma ofi-
xolo maTi osmaleTSi yofna mudam saSiSi cris Cini miiRo da Crdilo kavkasiaSi Samilis
iqneba da sjobs maT samSobloSi dabrunebis winaaRmdeg brZolebSi monawileobda. 1839
nebarTva mivceTo. 1831 wels vaxtang guri- wels igi aul axulgosTan brZolaSi daiRupa.
elis qvrivma mariam orbelianma Svilis, da-
441
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
442
vaxtang guruli
(erekle
erekle II-is vaJi _ v. g.) da xSirad vxvdebodi nucxada: dimitri batoniSvili saqarTvelos
dimitri batoniSvils(
batoniSvils( iulon batoniSvilis gaTavisuflebas SesaZleblad miiCnevda, gana-
vaJi _ v. g.) romelTanac xSirad iyvnen xolme Tlebis did mniSvnelobas aRiarebda, `xolo
Tavadebi giorgi da elizbar erisTavebi.
erisTavebi dimi- saWiroebis SemTxvevaSi, ucxo saxelmwifoe-
tri batoniSvili gviambobda Cveni istoriidan bTan urTierTobas apirebda, aqebda frangebs,
ambebs Tavisuflebaze, riTac Cven, ase vTqvaT, rogorc Tavisuflebis damcvelT da aZagebda
mogvamzada da mere, dimitri da vaxtang orbe- rusebs~.
lianebis Camosvlis Semdeg, Cagvinerga ra azri dimitri da oqropir batoniSvilebTan
Tavisuflebaze, maTi momzadebac daiwyo. dim- qarTvelebis Sekrebebma Sedegi gamoiRo. 1826
itri batoniSvilTan xSirad Tavs viyridiT: wlis 20 dekembers peterburgidan solomon
aleqsandre ColoyaSvili, dimitri orbeliani,
elizbar da giorgi erisTavebi da me. dimi-
tri batoniSvili saubars yovelTvis saqarT-
veloze iwyebda da ambobda, rom qarTvelebi
veluri da gaunaTlebeli xalxia, umefod
arian da sxv. amiT undoda Seuracxeyo Cveni
Tavmoyvareoba da Tavis ganzraxvas kidec mi-
aRwia: vis ar uyvars Tavisi samSoblo da ar
gamoidebs misTvis Tavs! dimitri batoniS-
vilma isargebla, Cveni mxridan sityva rom
SevubruneT da ukve aSkarad dagviwyo saqa-
rTvelos Tavisuflebaze laparaki. pirvel
saSualebad igi axalgazrdebisagan sazoga-
doebebis Sedgenas, ganaTlebis gavrcelebas
da am sazogadoebebis gamravlebas miiCnevda.
Cemi peterburgidan wamosvlis win, e.i. 1832
wels, man ganmicxada saidumlo mimoweris Ses-
axeb, romliTac SeiZleboda sakuTari azris
gadacema ise, rom mimRebma is waikiTxos, ro-
gorc ubralo werili. amgvari saidumlo mi-
mowera warmoebda amoWrili safosto qaRal-
dis naxevari furclis saSualebiT~. elizbar
erisTavis Cvenebis mixedviT, dimitri ba-
toniSvils aseTi ram uTqvams: `saWiroa erTi oqropir batoniSvili
batoniSvilTagani daxmarebis saTxovnelad
safrangeTSi wavides, magram Cven amas ar vS- dodaSvilma filadelfos kiknaZes werili
vrebiT, radgan saamiso gambedaoba da saSu- gamougzavna. werilidan Cans, rom peterburg-
aleba ara gvaqvso~. samSobloSi wamosvlis win Si SeTqmulebis ujredi ukve Casaxulia, Tum-
dimitri batoniSvils elizbar erisTavisaT- ca amis gadaWriT mtkiceba ar SeiZleba. sam-
vis aseve uTqvams: `rusebs ara aqvT ufleba, agierod, araviTar eWvs ar iwvevs sagamoZiebo
romeliRac manifestis ZaliT saqarTvelos komisiis masalebSi Semonaxuli peterburgSi
flobdnen~. dimitri batoniSvils elizbar Sedgenili es dokumenti: `welsa 1828-sa dResa
erisTavisaTvis aseTi davaleba miucia: Tqven, 13 maisisa SevkariT kandraxti, ase rom, rac
vinc saqarTveloSi midixarT, unda ecadoT Cveni sargeblobisaTvis iyos da rac Cven gvi-
SeadginoT sazogadoeba, miimxroT xalxi, fiqria, vinc umtyuvnos am amxanagobaSi da an
imoqmedoT da samSoblo gaaTavisufloTo. saerTo sargeblobisaTvis, iyos SeCvenebuli
elizbar erisTavis Cvenebis mixedviT, dimi- RvTisagan.~ am `kandraxtze ~(kontraqtze), ro-
tri batoniSvils uTqvams, rom saqarTvelos melic, faqtobrivad, fics warmoadgens, xels
gaTavisuflebis mizniT TbilisSi karga xania, awerdnen Tavadebi: dimitri erisTavi, giorgi
sazogadoeba arsebobso. dimitri da eliz- erisTavi da elizbar erisTavi.
erisTavi. 1828 wlis 13
bar erisTavebis Cvenebebs adasturebs giorgi maisi unda CaiTvalos peterburgSi SeTqmul-
erisTavic, romelmac sagamoZiebo komisias ga- Ta viwro wris Camoyalibebis TariRad.
443
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
444
vaxtang guruli
445
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
yvnen: vaxtang orbeliani, dimitri erisTavi, niaT dimitri yifiansa da daviT erisTavs.
erisTavs.
giorgi erisTavi, zaqaria ColoyaSvili. SeTq- saidumlo azrebis erTmaneTisaTvis gasazi-
mulTa organizaciis wevrTa umravlesoba, areblad SeTqmulebs aseve hqoniaT pirobiTi
marTalia, TbilisSi imyofeboda, magram maT gamoTqmebi.. sagamoZiebo komisiis masalebSi
gamoTqmebi
mudmivi mimowera hqondaT SeTqmulebis sxva daculia oqropir batoniSvilis mier dimi-
wevrebTan, magaliTad, kaxeTSi, SuamTis mon- tri erisTavisaTvis miwerili baraTi. dimi-
asterSi myof filadelfos kiknaZesTan,
kiknaZesTan, xolo tri erisTavis ganmartebiT, `yvela gamonaTq-
am ukanasknelis meSveobiT _ giorgi daviTis vami figuraluri iyo, ise, rom ucxo adamians
Ze erisTavTan.
erisTavTan. swored filadelfos kikna- misi gageba ar SeeZlo.~dadasturebulia isic,
Zis meSveobiT SeTqmulebma kavSiri daamyares rom saidumloebis dacvis mizniT SeTqmulebi
Telavis mazris TavadebTan. mimowera warmoe- erTmaneTs ``megobrebsa
megobrebsa~~ da `urodebs
`urodebs~~ uwo-
bda filadelfos kiknaZis mier SemuSavebuli debdnen. 1830 wels peterburgidan Tbilis-
saidumlo anbaniT. TbilisSi SeTqmulTa or- Si gamomgzavrebis win dimitri batoniSvils
ganizaciis garda, saqarTveloSi SeTqmulTa elizbar erisTavisaTvis gadaucia safosto
jgufebis arsebobas sagamoZiebo komisiaSi qaRaldis naxevari, romelic alag-alag amoW-
micemul CvenebaSi adasturebs iase fala- rili yofila da romlis saSualebiTac Sei-
vandiSvili. am ukanasknelisaTvis aleqsandre Zleboda sakuTari azris gadacema ise, rom
orbelians uTqvams, rom iqmneboda ori axali mimRebs is sxvisTvis sul sxvagvarad waekiTxa,
sazogadoeba: erTs qmnidnen general-maiori xolo TviTon ki safosto furclis saSuale-
aleqsandre WavWavaZe da luarsab orbeliani,
orbeliani, biT ise gaego, rogorc saWiro iyo.
xolo meores _ general-maiori muxranski. 1830 wlis damdegidan SeTqmulTa or-
amrigad, TbilisSi moqmedebda SeTqmulTa ganizacia sul ufro da ufro izrdeboda.
organizacia, romelic aerTianebda saqarT- SeTqmulTa zusti raodenobis dadgena Seu-
velos sxvadasxva kuTxeSi arsebul SeTqmulTa Zlebelia, am SemTxvevaSi erTaderT wyaros
sazogadoebebsa da jgufebs. sagamoZiebo komisiis masalebi warmoadgens.
SeTqmulTa organizaciis struqturis Ziebis procesSi micemuli Cvenebebidan dadg-
ase Tu ise gamarTvis Semdeg iwyeba mizan- inda, rom SeTqmulebaSi 145 kaci monawileob-
dasaxuli saqmianoba SeTqmulebaSi axali da. sagamoZiebo komisiis mier es 145 kaci dan-
wevrebis Casabmelad. aleqsandre WavWavaZis aSaulis simZimis mixedviT 10 Tanrigad daiyo.
winadadebiT, gadawyda kavSiris damyareba pirveli Tanrigi: `romlebmac Tavisi ST-
sparseTSi myof aleqsandre batoniSvilTan. es agonebiT dasabami misces borot ganzraxulo-
saqme SeTqmulebis erT-erT xelmZRvanel ale- bas~. am rangis damnaSaved CaiTvalnen oqropir
qsandre orbelians daevala, romelmac meore da dimitri batoniSvilebi.
batoniSvilebi. batoniSvilebi:
aleqsandre orbelianis (aleqsandre giorgis Tamar iulonis asuli da Tekla erekles
Ze orbelianis) daxmarebiT aleqsandre ba- asuli aqtiur monawileobas Rebulobdnen
toniSvils SeTqmulebaSi monawileobis miReba SeTqmulebaSi da isini pirveli kategoriis
SesTavaza. organizaciaSi axali wevrebis Cab- damnaSaveebad unda CaTvliliyvnen. imis gamo,
mis mizniT aqtiurad moqmedebdnen solomon rom Tamar batoniSvili janmrTelobaSeryeu-
dodaSvili, elizbar erisTavi da aleqsandre li qali iyo, damnaSaveTa pirvel Tanrigs ar
orbeliani. miakuTvnes da misi saqarTvelodan samudamo
kavSiris damyareba saqarTvelos sx- gadasaxleba gadawyda. Tekla batoniSvili,
vadasxva kuTxeSi arsebul sazogadoebebsa da romlis sami Svili aqtiur monawileobas iReb-
jgufebTan, aseve ucxoeTSi myof qarTvelebT- da SeTqmulebaSi, aseve ar miakuTvnes pirvel
an, aucilebels xdida mimoweris saidumloebis Tanrigs da masac saqarTvelodan samudamo
dacvas. es saqme SeTqmulebs kargad hqondaT gadasaxleba miusajes.
dayenebuli. pirvel rigSi, unda aRiniSnos meore Tanrigi: `SeTqmulebis wamqezebel-
filadelfos kiknaZis mier Seqmnili saidum- ni, romlebic xalxs aRagznebdnen SeTqmulebi-
lo anbani. am anbaniT warmoebuli mimoweridan sa da TviT ajanyebisTvisac ki~. am jgufs
sagamoZiebo komisiis masalebSi giorgi davi- miakuTvnes: elizbar erisTavi, podporuCiki
Tis Ze erisTavis filadelfos kiknaZisadmi aleqsandre vaxtangis Ze orbeliani, iase fala-
miwerili mxolod ori werilia SemorCenili. vandiSvili, Tbilisis sasuliero seminariis
filadelfosis saidumlo anbani aseve scod- maswavlebeli solomon dodaSvili.
446
vaxtang guruli
mesame Tanrigi: `vinc SeTqmulebaSi aqti- mitana, rom man ar icoda SeTqmulebis ambavi,
ur monawileobas iRebda da ajanyebis ideas an mas TanaugrZnobda~. am jgufSi Sevidnen:
eTanxmeboda~. aseTad iqnen miCneuli: Tamar ba- praporSCiki konstantine ServaSiZe,
ServaSiZe, hasan bei
toniSvili, artileriis praporSCiki dimitri ServaSiZe, Tamar ServaSiZe
ServaSiZe,, Tbilisis yofili
erisTavi, maiori luarsab orbeliani, maiori samxedro gubernatori piotr zavileiski,
zavileiski,
vaxtang orbeliani, korneti giorgi revazis Ze safrangeTis sakonsulos mdivani letelie
letelie.
erisTavi, aleqsandre batoniSvili, mola zama- mecxre Tanrigi:
Tanrigi: `viszedac SeiZleba
na, mola mehmedi. monawileobaSi da borotganzraxul saubarSi
meoTxe Tanrigi: `ganzraxulis (SeTqmu- eWvis mitana~. am Tanrigs miakuTvnes 31 kaci,
lebis _ v. g.) Tanaxma iyvnen, magram masSi aq- maT Soris: poruCiki daviT naTaliSvili,
naTaliSvili, svi-
tiuri monawileoba ar miuRiaT, an iRebdnen mon maCabeli, barZim amilaxvari, ivane amilax-
monawileobas SeTqmulebaSi romelime wels, vari,, samsaxuris gareSe myofi praporSCiki
vari
ajanyebis mowyobis ganzraxva ki mxolod nawi-
lobriv icodnen. am jgufs miakuTvnes: poru-
Ciki mamuka orbeliani,
orbeliani, titulovani mrCev-
eli dimitri pauSenko,
pauSenko, Tadarigis poruCiki
aleqsandre giorgis Ze orbeliani,
orbeliani, solomon
razmaZe,, praporSCiki giorgi daviTis Ze eri-
razmaZe
sTavi,, maswavlebeli stefane avTandilaSvili,
sTavi avTandilaSvili,
maswavlebeli dimitri yifiani
yifiani,, samsaxuridan
gasuli praporSCiki biZina erisTavi,
erisTavi, gad-
amdgari podporuCiki dimitri orbeliani,orbeliani,
Tekla batoniSvili,
batoniSvili, mTavardiakoni filadel-
fos kiknaZe. sagamoZiebo komisiis azriT, am
Tormet kacs SeTqmulebaSi aqtiuri monaw-
ileoba ar miuRia, rac sinamdviles ar Seef-
ereba. yvelafers rom Tavi davaneboT, rogor
SeiZleba filadelfos kiknaZe miCneul iqnas
pasiur SeTqmulad...
mexuTe Tanrigi: `vinc ganzraxuls
(SeTqmulebas _ v. g.) eTanxmeboda da sxva ara-
viTari monawileoba ar miuRia~. amgvar dam-
naSaved iqna miCneuli: kancelariis moxele
(mTargmneli) ioseb mamacaSvili, Tadarigis
podporuCiki ivane erisTavi,
erisTavi, praporSCiki le-
van erisTavi,
erisTavi, borCaloeli TaTari yadim naR-
dai oRli, Cildireli TaTari qosa-mustafa
qosa-mustafa,,
Teimuraz lorTqifaniZe. Tekla batoniSvili
meeqvse Tanrigi:
Tanrigi: `vinc icoda SeTqmulebis
ambavi da romelzedac didi eWvis mitana Teimuraz amilaxvari,
amilaxvari, Tbilisis feriscva-
SeiZleba, rom mas kidec eTanxmeboda~. am lebis monastris mRvdelmonazoni tarasi,tarasi,
jgufSi Sevidnen: podporuCiki anton afxazi,afxazi, Tavadis qali salome farnaozis asuli,
asuli, me-14
praporSCiki daviT jorjaZe
jorjaZe,, praporSCiki ga- klasis moxele Tadia ColoyaSvili
ColoyaSvili,, titulo-
briel mamacaSvili,
mamacaSvili, kapitani zaqaria ColoyaS- vani mrCeveli birTvel TumaniSvili, givi ami-
vili,, seminarieli grigol taliaSvili
vili taliaSvili,, so- laxvari,, samsaxuris gareSe myofi praporSCi-
laxvari
mexi zaal yorRanovi,
yorRanovi, borCaloeli TaTari ki luarsab TarxniSvili, kolegiis mrCeveli
veli ali emin oRli.
oRli. andrei melnikovi.
melnikovi
meSvide Tanrigi:
Tanrigi: `vinc icoda SeTqmule- meaTe Tanrigi:
Tanrigi: `is pirni, romlebzedac
ba, magram ar eTanxmeboda~. aseTad iqnen miC- araviTari eWvis mitana ar SeiZleba~. am Tan-
neuli: general-maiori aleqsandre WavWavaZe,
WavWavaZe, rigs 47 kaci miakuTvnes, maT Soris: samsax-
poruCiki grigol orbeliani.
orbeliani uris gareSe myofi podporuCiki aleqsandre
merve Tanrigi:
Tanrigi: `viszedac SeiZleba eWvis ColoyaSvili, ivane baraTaSvili, mRvdeli
447
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
448
vaxtang guruli
mulTa organizacias Soris: `mis, aleqsandre vedris Sesaxeb aleqsandre orbelians moaxse-
batoniSvilis, kaci mahmada rom iyo CemTan na. aleqsandre orbelianis CvenebaSi aRniSnu-
da miTxra Semdegni: egviptis faSisagan ori lia, rom 1831 wels igi Tavis col-SvilTan,
kaci movida aleqsandre batoniSvilTanao, ZmasTan, vaxtangTan, Tamar batoniSvilTan,
wigni hqondaTo, Semdeg raodensame dRes ukan, elizbar da giorgi daviTis Ze erisTavebTan
movida aznauri garsevan, gvari ki me aRar ma- erTad ierusalimSi unda gamgzavrebuliyvnen.
gondeba misi. is aznauri da me gamogvgzavnes gamgzavrebis nebarTva oficialurad unda
yazi molasTan (ruseTis winaaRmdeg ajanyebul mieRoT. roca aleqsandre orbeliani da misi
daRestnis imami_ v. g.) wignebiTao da gare- Tanmxlebi pirebi osmaleTis teritoriaze
moeba ki aRar maxsoms,_ Tqo man mahmadam,_ mis Sevidodnen, erT-erTi maTgani iranSi gadavi-
wignebisa da yazi moladganac wignebi wamo- doda da osmaleTSi gadaiyvanda aleqsandre
viReTo, sTxovden aleqsandre batoniSvils, batoniSvils. molaparakebis dasrulebis Sem-
rom daRistanSi gamosuliyo. me ki aRar max- deg batoniSvili iranSi dabrundeboda, xolo
danarCenebi ierusalimisaken gaagrZelebdnen
gzas. ierusalimSi gamgzavreba ver mox-
erxda da es molaparakebac CaiSala. vaxtang
orbelianis CvenebiT, aleqsandre orbeli-
ans ingliselebTan urTierTobis damyarebis
TxovniT aleqsandre batoniSvilisaTvis wer-
iliT miumarTavs.
SeTqmulTa mier Sedgenili saqarTvelos
mmarTvelobis proeqtis mixedviT, aleqsan-
dre batoniSvili saxelmwifo sammarTvelos
Tavmjdomared iyo nagulisxmevi.
449
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
dilaSvilis Cveneba, romelSic vkiTxulobT: yovelTvis saTanado ars, raTa wevri mpovne-
„ajanyebis meore dRes undodaT SeeqmnaT li wevrisa yoveli ganucxadebdes povnilTa
seimi da vidre mefes airCevdnen, saqarTvelos Tvisgan wevrTa, mpovnelsa Tvissa wevrsa~.
mmarTveloba sazogadoebisagan arCeuli sei- marTalia, azri mTlad bolomde gamarTuli
mis wevrebisaTvis unda CaebarebinaT.“ ar aris, magram am SemTxvevaSi saqme gvaqvs
ufro dawvrilebiT, Tu rogori unda saidumlo organizaciebis wesdebis sayovel-
yofiliyo saqarTvelos sakanonmdeblo da Taod gavrcelebul principTan: SeTqmulTa
aRmasrulebeli xelisufleba, sagamomZiebo organizaciis wevrma, roca igi SeTqmulebaSi
komisiis masalebidan ar Cans. axali wevris Cabmas gadawyvets, saidumlod
2. wesdeba. SeTqmulebis saqmis Ziebisas unda daicvas im pirovnebis vinaoba, romelmac
komisias xelSi Cauvarda dokumenti, romelic piradad igi Tavis droze Caaba SeTqmulebaSi.
asea dasaTaurebuli _ `akti`akti goniuri~.
goniuri es do- mexuTe punqti gvauwyebs, rom SeTqmulTa or-
kumenti SuamTis monastris ber filadelfos ganizaciis wevrebs erTmaneTTan `usamRToesi
kiknaZis mieraa Sedgenili da metad saintere- siyvaruli~ unda akavSirebdeT. meeqvse pun-
soa SeTqmulebis istoriis Seswavlis Tval- qti afrTxilebs SeTqmulebs: Tu SeTqmulTa
sazrisiT. Tavisi SinaarsiT `akti goniuri~ organizaciis wevris mier miyvanili axali
SeTqmulTa organizaciis wesdebaa, ufro wevri mteri (moRalate) aRmoCnda, `jer ars,
zustad rom vTqvaT, masSi ZiriTadad Sesu- raTa daxsnas igi mteroba da viyvneT, viTarca
lia sawesdebo, SedarebiT mcired _ sapro- wevrisadmi~, anu moRalatis mimyvani wevri,
gramo sakiTxebi. `akti goniuris~ struqtura mas Semdeg, rac moRalate gamJRavndeba, mainc
aseTia: 1. Sesavali (dasaTaurebuli ar aris), organizaciis wevrad rCeba. meSvide punqti
2. `sjulni
`sjulni goniurisa aktisani~
aktisani~ (11 punqti) 3. krZalavs SeTqmulTa organizaciaSi momx-
`fici
fici wevrTa~,
wevrTa , 4. `ZiebisaTvis
ZiebisaTvis wevrisa~.
wevrisa veWelobas, erTi wevris mier sxva wevrTaT-
mTeli dokumenti dawerilia saeklesio vis qonebis moxveWis mizniT raimes Txovnas.
qarTuliT da uxvadaa gajerebuli wminda Txovna dasaSvebi iyo mxolod im SemTxvevaSi,
werilis cnebebiT, xSiradaa damowmebuli axa- Tu SeTqmuls raime didi saWiroeba (gaWirve-
li aRTqmis wignebi da mociqulTa epistolee- ba) hqonda. merve punqti SeTqmulebs ukrZa-
bi. `sjulni goniurisa aktisanis~ pirvel pun- lavda saidumlo sakiTxebze sxvasTan saubars,
qtSi aRniSnulia, rom SeTqmulebis monawile- garda SeTqmulebaSi mis mier Cabmuli wevrisa.
TaTvis aucilebelia qristianuli swavlebis mecxre punqti SeTqmulebaSi axali wevris
dacva: `mtkice siyvaruli da pativiscema re- Cambmels afrTxilebs: `yovelman mpovnelman
liRiisa, rwmunebad WeSmaritebisa misisa da wevrman unda ixmaros simkacre, raTa povni-
raoden SesaZlo ars, dacvad saRmrTosa sju- li misgan wevrni iqceodnen keTilad sju-
lisa da mcnebisa misisa, viTarca ubedniere- lisa qveSe aktisasa, unda aqvndes sifrTxile,
sisa saSualobisa~. meore punqtSi naTqvamia, ara SemoeparosT kaci vnebuli, znemoSlili,
rom `xelmwifeni da mefeni~ RvTis gangebiT dadedlebuli da daxlili~. meaTe punqtSi
arian movlenilni, amitom xelisuflebis wi- aRniSnulia, rom SeTqmulTa organizaciis ax-
naaRmdeg brZola RmerTis winaaRmdeg brZo- alma wevrma unda dados fici da xeli moawe-
laSi ar unda gadaizardos, `raTa ar iyos ros `akt goniurs~, xelmowerili aqti axali
winaaRmdeg saRmrToisa reliRiisa~. mesame wevris mimyvanTan unda inaxebodes. meTerT-
punqti megobars megobrisaTvis Tavis dadebi- mete punqti `akti goniuris~ damrRvevT exeba:
saken mouwodebs: `TiToeuli wevri Sekrul Tu organizaciis axali wevri aqtis princi-
ars samisa TavSewirulebisa srulis siyvaru- pebs ver icavs, man amis Sesaxeb organizaciaSi
liT da srulis SeZlebiT RvTisadmi~. meoTxe mimyvans unda acnobos.
punqti SeTqmulebaSi axali wevrebis Cabmas “akti goniuri~ gansazRvravda SeTqmulis
exeba: `yoveli wevri unda eZiebdes SeZinebad mier JestikulaciiT miniSnebis wess: `niSani
wevrTa gonierebiT~. SeTqmulTa rigebSi ax- ars, romliTaca aniSnebs wevri wevrsa, mar-
ali wevrebis miReba did saSiSroebasac gu- jvenis xelis nekiT moifxans Sublsa, ukeTu
lisxmobda, auciliebeli iyo garkveuli si- Semxvedri wevri ars, mivals da ambors uyofs,
frTxilis dacva: `ara jer ars, raTa pirvel- viTarca Zmasa da wevrsa~.
man wevrman uTxras meoresa, Tvisgan mopoe- SeTqmulTa organizaciis wevri debda
bulsa wevrsa mompovneli misi wevri, xolo fics, romelic ase iwyeboda: `Tayvanis vcem
450
vaxtang guruli
mamasa da Zesa da wmidasa sulsa, da vfucav radgan isini StabSi Seikribebiano. luarsab
saxelsa missa winaSe cisa, qveyanisa, winaSe orbelians amaze aseTi pasuxi gaucia: `vin
gonebisa Cemisa, winaSe ZalTa, raodeni rai miscems maT Sekrebis saSualebas? rogorc
ars caTa Sina da raodeni rai ars qveyanasa ki aq raime moxdeba, radgan yvela TavadiS-
zeda da raodeni rai ars siRrmeTa Sina. da vili aq Seikribeba am SemTxvevis gamo, yvelas
vficav cxovels myofelsa jvarsa da saxare- eyoleba Tan xalxi, eseni maSinaTve gahgzav-
basa da sarwmunoebasa Cemsa, raodensaca ras nian yvela Tavis sofelSi da SeuTvlian pa-
aRiarebs sarwmunoeba Cemi...~ rols, romelic iqneba rusebis wyveta da
`akti goniuris~ teqstis erTi varianti maSin, garwmunebT, rom arc erTi rusi aRar
sagamoZiebo komitetma TbilisSi moipova, darCeba. iase falavandiSvils Tavis Cveneba-
meore peterburgSi aRmoCnda. orive vari- Si mohyavs elizbar erisTavis sityvebi: `sx-
anti identuria im gansxvavebiT, rom pe- vadasxva soflidan velodebi Cemi glexebis-
terburgis variants erTvis `ZiebisaTvis gan 12 mamasaxliss, romelnic miiReben gank-
wevrisa,~romelic ase iwyeba: `maZiebeli argulebas, Tu ajanyebis dros rogor unda
wevrisa Tanamdeb ars, raTa eZiebdes gvian, moiqcnen.~ iase falavandiSvili aseve ixsenebs
da gamocdilebiT, romeli ara auCqardes, vi- aleqsandre orbelianis naTqvams, rom mas
dremdis ara moiyvanos siyvarulisadmi...~ Sem- ajanyebis SemTxvevisaTvis mzad hyavda ram-
deg modis konkretuli miTiTebebi SeTqmule- denime aseuli TaTarTa cxenosani. iase fala-
baSi axali wevrebis CambmelTaTvis, rac arse- vandiSvilis mier motanil aleqsandre orbe-
biTad ar gansxvavdeba `akti goniuris~ meoTxe lianis sityvebs adasturebs giorgi revazis Ze
da mecxre punqtebis moTxovnebisagan. erisTavi.. 1832 wlis 5 dekembers aleqsandre
erisTavi
3. taqtika. SeTqmulebs kargad hqondaT orbelians misTvis uTqvams, rom masTan mi-
gacnobierebuli is, rom saqarTvelodan ru- sula `mola zamana, romelsac xalxis moyvana
seTis gandevna urTulesi da Zalze saxifaTo surda~. giorgi erisTavi aseve aRniSnavs, rom
saqme iyo. ruseTs saqarTveloSi sakmaod didi mola zamanas garda, aleqsandre orbelianTan
jari hyavda ganlagebuli da, Tu saWiro gax- sxva TaTrebic misulan, romelTac xalxis
deboda, Crdilo kavkasiidan darialis xeobiT gamoyvanis survili gamouTqvamT. aleqsan-
da yirimidan Savi zRvis navsadgurebiT ja- dre orbelians TaTrebisaTvis fuli miucia
ris damatebiTi kontigentis Semoyvanac See- da ukanve gaustumrebia. sainteresoa mola
Zlo. miznis miRwevas SeTqmulebi qarTvelTa zamanas Cvenebis kidev erTi adgili: aleqsan-
mobilizaciiTa da ucxo qveynebidan miRe- dre orbelians mola zamanas TandaswrebiT
buli daxmarebiT apirebdnen. umTavres imeds sofel hasan xajalis qevxis, Sixil alisaT-
isini, cxadia, sakuTar Zalebze amyarebdnen. vis, dauvalebia, rac SeiZleba bevri xalxis
sagamoZiebo komisiis masalebidan dgindeba, momzadeba da TbilisSi brZanebis misaRebad
rom SeTqmulebis monawile Tavadebi Tavi- ramdenime kacis gagzavna. sami dRis Semdeg
anTi glexebisgan apirebdnen razmebis Seqmnas mola zamana, Sixil ali, yurban yamCi oRli,
da rusis jaris winaaRmdeg maT gamoyenebas. yurban sadu oRli (igive laverdi oRli) da
zogierTi Tavadi arasakmarisad miiCnevda haji husein oRli TbilisSi Camosulan da ale-
glexobis mobilizebas da mzad iyo mTeli qsandre orbelianisaTvis uTqvamT: `is saqme,
Tavisi qoneba SeTqmulebis warmatebisaTvis romelic maT surdaT, CaiSala~. aleqsandre
gaeRo. yvelaze did Tavganwirvas, rogorc orbelianma sagamoZiebo komisiisaTvis mice-
yovelTvis, elizbar erisTavi, aleqsandre mul CvenebaSi daadastura, rom mola zamanas
orbeliani da solomon dodaSvili iCendnen. marTlac daavala `kacebis Sovna~, xolo cota
aleqsandre orbelianis CvenebaSi aRniSnu- qvemoT ki acxadebs mxolod ramdenime kacs
lia, rom ukve 1831 wels garkveuli gegmac da ara _ ramdenime aseuls. luarsab orbeli-
SeudgeniaT da konkretulad ganusazRvravT, ans Tavisi mouravisaTvis nabrZanebi hqonia,
Tu ramden mebrZols gamoiyvandnen TavianTi rom yoveli SemTxvevisaTvis glexebi mzad
glexebidan luarsab orbeliani, elizbar eri- hyoloda. erT-erTi saubrisas elizbar eri-
sTavi, giorgi daviTis Ze erisTavi, mamuka orbe- sTavs aleqsandre orbelianisaTvis uTqvams,
liani da biZina erisTavi.
erisTavi. erT-erTi SeTqmuli rom qarTlidan glexebis mobilizebis Tavde-
zaqaria ColoyaSvili Tanamzraxvelebs arw- bi TviTon iqneboda, kaxeTidan ki _ solomon
munebda, rom ruseTis damarcxeba Zneli iyo, dodaSvili. giorgi revazis Ze erisTavi Tavis
451
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
452
vaxtang guruli
453
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
gyvandeT gagzavnili, romelTac naTesavebi ekuTvnis. es Tundac iqidan Cans, rom Tbili-
yvanan imereTSio, rom iqac areuloba moax- sis samoswavlo batalionis gadabirebisaTvis
dinono. saxanoebSic (1828 wlis TurqmanCais ramdenime qarTveli oficris mimxroba sulac
zaviT iranis mier ruseTisaTvis daTmobil iyo sakmarisi da,saerTod, ruseTis jaris
saxanoebSi _ v. g.) kacni unda gagzavnoT, Ta- winaaRmdeg rusuli batalionis gamoyeneba
vadebi, rom isinic abuntdneno da ase rigaT sruli utopia iyo. politikur gulubryvi-
unda moaxerxoT, rom polkebi (ruseTis ja- lobad unda miviCniioT safrangeTidan saqa-
ris polkebi _ v. g.) erTi meoresTan veRar mi- rTveloSi ``Wkviani
Wkviani kacebis~
kacebis~ Camoyvanis idea.
videso, Torem raki erTad Seiyrebian, veRarc rogorc Cans, sanam ajanyebis gegmas Tamar ba-
moucdiTo da malec wagvaxdeneno. pirveli is toniSvils miawvdidnen, masze ramdenime ada-
unda iyos, rom polkebs Tavs davesxaTo da miani mainc muSaobda, gegmis samxedro nawili
amisi mcdelni unda iyoT, rom sadac zarba- saqmeSi Caxeduli da gamocdili specialistis
znebi aqvT, Tqven waarToTo. rodesac sal- mier unda yofiliyo Sedgenili, xolo poli-
daTi uzarbaznoT darCebao, maSin aRara Seu- tikuri nawili _ meocnebe idealistis mier.
ZlianT rao. amaSi Tunda jarebi rom gamog- sxvadasxva xasiaTisa da gansxvavebuli
zavnon ruseTidanao, maSin sami adgili aqvT sandoobis dokumentebis analizis Sedegad
Semosasvlelio. pirveli aragvis xeobao, is im daskvnamde midvivarT, rom ajanyebis geg-
martoka qviT da kldiT esreT gamagrdebao, ma samxedri TvalsazrisiT SedarebiT ukeT
rom jarebic aRar mogindebaT, rom iq daay- iyo damuSavebuli, vidre misi politikuri
enoTo da iqiTgan verasdros veRar Semogiv- nawili. Tavdapirvelad ajanyebis dawyeba
leno. meore Savi zRva ariso. iqac rom aTi 1832 wlis 20 noembrisaTvis iyo ganzraxuli.
zarbazani da eqvsi aTasi kaci rom daayenoTo, am dRes TbilisSi yrilobaSi monawileobis
veraodes ver gamogivlen jarebio. mesame kas- misaRebad unda Camosuliyvnen qarTl-kaxeTis
piis zRva darCao. iq didrovani xomaldebi Tavadebisa da znaurobis warmomadgenlebi.
ver muSaobso da mgonia, sul iqidgan jari ar Tumca es ajanyebis drod 1832 wlis 20 no-
movideso da Tunda movides, wvrili sudnebiT embris daniSvnis erTaderTi mizezi ar iyo.
movleno da bevri rom gamogzavnon, ori pol- iase falavandiSvili sagamoZiebo komisiisaT-
ki Zlivs wamova aqeTgano da verasdros ori vis micemul CvenebaSi aRniSnavs, rom zaqaria
polki ver gamogivaT, oTxi aTasi kaci rom ColoyaSvili 20 noembers ajanyebis dawyebas
iqa gyvandeT, kmarao da ramdenime zarbaza- Semdegi motivebiT asabuTebda: 1. kavkasiis ko-
nio. da es sami adgilebi rom daiWiroT, Sem- rpusis sardali saqarTveloSi ar imyofebo-
deg nuraodes fiqri nuRar geqnebaT, rom iq da. (kavkasiis mTavarsardali grigori rozeni
rusebiRa Semovidnen. magram uTuoT reguli am dros ruseTis jariT daRestanSi ajanyebis
unda gamarToT (igulisxmeba regularuli CasaxSobad iyo wasuli _ v. g.); 2. kavkasionis
jaris Seqmna _ v. g.), odesca areuloba mox- mTebze ruseTis jari ver gadmovidoda ( am
des aqao. amaSi yizilbaSSi da osmalSi kacni droisaTvis kavkasionis mTavar qedze Tovli
unda gagzavnilni gyvandnen, rom oRondac ido _ v. g.); 3. zamTarSi jaris zRviT gad-
xaziniT SegvewieniT-Tqo da erevans da axal- moyvanac SeuZlebeli iyo. ajanyebis drois-
cixes Tqven daganebebT-Tqo da isinic uTuod aTvis TavadaznaurTa yrilobis monawileTa
Segvewevian, amebs rom dahpirdebiT. kidev TbilisSi yofnas didi mniSvneloba hqonda,
franciaSi erT-erTi didi kaci vinme gagza- magram ajanyebis dawyebis TariRis yrilobis
vneT, rom es aRreuloba gamoucxadoso da gasxnis droisTavs damTxvevas Tavisi naklic
Semweoba sTxovos saqarTvelos magieraTao, gaaCnda, _ yrilobis gaxsnis gadadeba Ta-
esec sTxovos, rom ramodenime Wkviani kacni visTavad iwvevda ajanyebis dawyebis gadade-
gamogzavnon aq, saqarTveloSi, radganac aq bas. asec moxda. TavadaznaurTa yriloba jer
diax cota Wkvianni kacni gvyvanano. isini iq- 1832 wlis 6 dekembrisaTvis, xolo bolos 20
idgan rom movlen maSin, is francicebi diax dekembrisaTvis gadaido. amis gamo Seicvala
daawyoben saqarTveloSi rigsao~. ajanyebis dawyebis TariRic.
Tamar batoniSvilis mier Camoyalibebu- ajanyebis gegmis saboloo varianti Cam-
li ajanyebis gegma, Cveni azriT, ar SeiZleba oyalibda dokumentSi, romelsac SeTqmulni
mTlianad mas mivaweroT. aSkaraa, rom gegma `pirveli
pirveli Ramis gankargulebas~
gankargulebas~ uwodebdnen.
samxedro saqmeSi kargad Caxedul adamians sainteresoa dokumentis Seqmnis istoria.
454
vaxtang guruli
455
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
456
vaxtang guruli
gamo sagamoZiebo komisiaSi kiTxva dausves da oTaxSi ganmartoebulebs ori saaTis gan-
aleqsandre orbelians,
orbelians, romelmac aseTi pa- mavlobaSi usaubriaT. savaraudoa, rom SeTq-
suxi gasca: radganac Cven amxanagTa Soris da- mulTa davalebiT aleqsandre WavWavaZem
maluli ara rai ara gvqonda ra, amisaTvis me nikoloz falavandiSvils SeTqmulebis ambavi
iase falavandiSvils dodaevTan vuTxari es- da ajanyebis gegmac gaando (nikoloz fala-
reT: Sixili alia movida da miTxra-meTqi, rom vandiSvili xom finansTa ministrad iyo na-
alia aRa eib oRlum miTxra, rom Sen batons varaudevi). nikoloz falavandiSvili SeSinda,
aleqsandres mola zamana gaugzavnia aleqsan- SeTqmulebaSi monawileoba ver gabeda, Zma,
dre batoniSvilTana“.
batoniSvilTana“. imaves adasturebs ale- iase, ki aiZula general volxovskisTan misu-
qsandre orbeliani meore CvenebaSic: Sixil liyo da SeTqmulebis Sesaxeb ganecxadebina.
alias aleqsandre orbelianisaTvis uTqvams, 2. SeTqmulTa saqmis gamoZieba. iase fa-
aleqsandre batoniSvilidan werili movidao. lavandiSvilma SeTqmuleba 1832 wlis 9 de-
zaqaria ColoyaSvili adasturebs, rom ale- kembers gasca. xelisuflebam maSinve daiwyo
qsandre orbelianis saxlSi man naxa mola za- sagangebo RonisZiebebis gatareba. 9-11 de-
mana da kidev erTi TaTari. aleqsandre or- kembers Catarda SeTqmulebaSi eWvmitanilTa
belianTan stumrobisas zaqaria ColoyaSvils pirveli dapatimrebebi. 1832 wlis 11 dekem-
Seutyvia, rom, gavrcelebuli xmebis mixed- bers kavkasiis mTavarsardalma general-adiu-
viT, TiTqos aleqsandre orbeliani borCa- tantma grigori rozenma mimarTva gaugzavna
loel TaTrebs aiaraRebda. zaqaria ColoyaS- saqarTvelos sanapiro batalionis ufross
vili ganagrZobs: `miambo yvelaferi es ale- general-maior ivan baikovs
baikovs.. kavkasiis mTa-
qsandrem da mTxova am SemTvevis gamo rCeva varsardali general baikovs avalebda, Sesd-
mimeca misTvis. da radgan aq sxvadasxva stum- gomoda SeTqmulTa saqmis umkacres gamoZie-
rebma mravlaT moiyares Tavi, amitom iase fa- bas. generali baikovi daniSnes sagamoZiebo
lavandiSvilTan gamiwvia. falavandiSvilTan komisiis Tavmjdomared, romlis wevrebi
misvlisTanave aleqsandrem imas uTxra, rom iyvnen: kavkasiis korpusis Stabis ufrosis
masTan movida borCalos distanciis TaTari movaleobis Semsrulebeli general-maiori
da rom iq xmebi dadis imis Sesaxeb, rom is vladimir volxovski da kavkasiis mesangre-
(aleqsandre orbeliani _ v. g.) TaTrebs ai- Ta batalionis meTauri polkovniki danila
araRebs da gvTxova Cvenc rCeva.“ aleqsandre triteleviCi.. 11 dekembris Semdeg sagamoZie-
triteleviCi
orbelianTan borCaloeli TaTris gamocxade- bo komisiis SemadgenlobaSi moxda cvlileba,
basa da TaTrebis SeiaraRebis Sesaxeb adas- zemoT xsenebuli sami wevris garda, impera-
turebs misi Zma vaxtang orbelianic. tor nikolai I-is nebis Tanaxmad, grigori
aleqsandre orbelianis mier borCalo- rozenma komisiaSi Seiyvana: imperatoris ama-
eli TaTrebis SeiaraRebis Sesaxeb gavrcele- lis wevri general-maiori konstantin Cevkini
bul xmebs, Tu xelisuflebis yuramde miaR- da JandarmTa korpusis podpolkovniki iakov
wevda, rac savsebiT SesaZlebeli iyo, saTa- ozereckovski.. Tbilisis sagamoZiebo komisia-
ozereckovski
nado reaqcia mohyveboda, _ daiwyeboda Zie- Si daniSvnamde podpolkovniki ozereckovski
ba. gamoricxuli ar iyo, rom xelisuflebas im komisiis wevri iyo, romelic peterburgSi
SeTqmulebac aRmoeCina. swored amis gamo Seiqmna iq myof SeTqmulebis monawileTa da-
iyvnen SeSinebuli aleqsandre orbelianica kiTxvis mizniT. sagamoZiebo komisia ivan bai-
da iase falavandiSvilic. kovis TavmjdomareobiT muSaobas dauyovne-
aleqsandre orbeliani mogvianebiT bliv Seudga.
daweril mogonebebSi didi sayveduriT ix- 1832 wlis 14 dekembers kavkasiis mTa-
seniebs iase falavandiSvilis Zmas, saqarT- varsardalma grigori rozenma moxseneba
velos samoqalaqo gubernator nikoloz fa- gaugzavna ruseTis imperiis samxedro min-
lavandiSvils da orjer garkveviT wers, iman istr aleqsandr CerniSevs.
CerniSevs. kavkasiis mTa-
dagvRupao.. sagamoZiebo komisiis masalebiT
dagvRupao varsardalma samxedro ministrs acnoba, rom
nikoloz falavandiSvilis Ralatis faqti ar 1832 wlis 9 dekembers, daaxloebiT naSua-
dasturdeba. iase falavandiSvili erT Tavis dRevis 5 saaTze, kavkasiis korpusis Stabis
CvenebaSi aRniSnavs: 8 dekembers, e.i. mis mier ufrosis movaleobis Semsrulebel general-
SeTqmulebis dasmenis wina dRes, nikoloz fa- maior vladimir volxovskisTan gamocxadda
lavandiSvilTan misula aleqsandre WavWavaZe saqarTvelos samoqalaqo gubernatoris Zma
457
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
458
vaxtang guruli
459
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
460
vaxtang guruli
461
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
korpusis erT-erT polkSi da ramdenime wliT brunebT ra Tqvens mier CemTvis gamogzavnil
aekrZalos saqarTveloSi Camosvla; kavale- amonawerebs im pirTa Sesaxeb, romelnic samx-
riis general-maiori T. aleqsandre WavWavaZe edro sasamarTloSi unda miecnen da agreTve
sacxovreblad gaigzavnos q. tambovSi; niJni gamoZiebis warmoebis dednebs imav rigze, ro-
novgorodis dragunTa polkis praporSCiki gorc Tqvengan iyo mowodebuli; maqvs pativi
T. konstantine ServaSiZe gadayvanil iqnas vi- daurTo, rom monarqis es gankarguleba Cem-
utenbergis husarTa samefo polkSi da mas ar gan ecnoba agreTve Sinagan saqmeTa ministrsa
mieces saqarTvelos uzenaes xelisuflebas- da JandarmTa Sefs _ general-adiutant graf
Tan SeTanxmebis gareSe kavkasiaSi dabrunebis benkendorfs~.
benkendorfs ~.
ufleba, xolo mis dedas, Tavadis qal Tamar miiRo Tu ara samxedro ministris 1833
ServaSiZes, mis mier gamoCenil keTilganz- wlis 1 noembris werili, grigori rozenma
raxulobis sapativcemulod jamagiris garda mimarTva gaugzavna kavkasiis korpusis gen-
daeniSnos yovelwliuri sarCo 1.500 maneTis eral-maior dimitri axlestiSevs.
axlestiSevs. mimarTvaSi
asignaciebiT. vkiTxulobT:
4) general-feldmarSal Tavad varSavski- „xelmwife imperatorma ineba uzenaes-
sa da graf paskeviC-erevanskis saxelobis qve- ad ebrZanebina: qarTvelTa Soris aRmoCenil
iTi polkis poruCiki daviT naTaliSvili
naTaliSvili,, azn- SeTqmulebis monawileTagan yvelaze metad
auri svimon maCabeli
maCabeli,, barZim da ivane amilax- damnaSaveni: yofili artileriis podporuCiki
vrebi,, samsaxuris gareSe myofi praporSCiki
vrebi T. elizbar erisTavi,
erisTavi, podporuCiki T. aleqsan-
Teimuraz amilaxvari,
amilaxvari Tbilisis feriscva- dre orbeliani,
orbeliani, Tbilisis gimnaziis maswav-
lebis monastris mRvdelmonazoni tarasi tarasi,, lebeli solomon dodaSvili,
dodaSvili, kavkasiis gre-
Tavadis qali salome farnaozis asuli (far- naderTa saartilerio brigadis praporSCiki
navaz batoniSvilis qaliSvili _ v. g.), qvrivi dimitri erisTavi,
erisTavi, kavaleriis general-miori
Tavadis qali manana orbeliani, me-14 klasis T. luarsab orbeliani,
orbeliani, T. vaxtang orbeliani,
orbeliani,
moxele T. Tadia ColoyaSvili,
ColoyaSvili, titulovani borCalos distanciis TaTris mola zamana,zamana,
mrCeveli T. birTvel TumaniSvili, memamule leibgvardiis kazakTa polkis poruCiki mamu-
T. givi amilaxvari
amilaxvari,, samsaxuris gareSe myofi ka orbeliani,
orbeliani, titulovani mrCeveli dimitri
praporSCiki T. zaqaria ciciSvili,
ciciSvili, memamule pauSenko,, gadamdgari poruCiki T. aleqsandre
pauSenko
T. luarsab TarxniSvili da kolegiis mrCev- giorgis Ze orbeliani,
orbeliani, aznaurobis maZiebeli
eli andria melnikovi daeqvemdebaron mkacr solomon razmaZe da gadamdgari poruCiki T.
zedamxedvelobas. ivane erisTavi gadaeces Cveulebriv samxedro
5. gadamdgari podporuCiki T. aleqsan- sasamarTlos, romelic unda Sedges keTil-
dre ColoyaSvili,
ColoyaSvili, memamule T. ivane baraTaS- saimedo samxedro moxeleTagan. gasamarTle-
vili,, Tbilisis ierusalimis eklesiis mRvde-
vili buli iqnes agreTve leibgvardiis semionovis
li efrem aleqsiSvili, qvrivi marTa aleqsi- polkis kapitani T. zaqaria ColoyaSvili“.
ColoyaSvili“.
mesxiSvili,, T. dimitri maRalaSvili,
mesxiSvili maRalaSvili, memam- 3. sasamarTlo procesi da ganaCeni. imper-
ule T. ivane maCabeli
maCabeli,, kancelariis moxele atoris brZanebis Sesrulebis mizniT grigori
T. stefane dodaSvili,
dodaSvili, me-14 klasis moxele rozens zomebi miuRia, ris Sesaxebac acnobeb-
T. ivane erisTavi da gadamdgari namdvili sax- da general dimitri axlestiSevs:
elmwifo mrCeveli piotr zavileiski darCes „misi imperatorobiTi udidebulesobis
faruli meTvalyureobis qveS. uzenaesi nebis Sesasruleblad, romelic mec-
danarCeni 78 piri, romlebic moxsenieb- noba b-n samxedro ministris ama Tvis 1-li
ulni arian me-9 da me-10 TanrigSi, romelTa- ricxvis (1833 wlis 1 noembris _ v. g.) #1213
gan zogni Tqveni maRalaRmatebulebis azriT momarTviT, davniSne aq, TbilisSi, samxedro
SeTqmulebis uSualo monawileni ar arian da sasamarTlo komisia Tqveni aRmatebulebis
mxolod brali edebaT SesaZlo arakeTilgan- TavmjdomareobiT, romelSiac asesorebad
zraxuli saubrebis mosmenaSi, sxvebze ki ara- iqnebian: kavaleriis podpolkovniki berensi
berensi,,
viTari eWvis mitana ar SeiZleba, am saqmisagan armiis podpolkovniki iuferovi, me-12 qar-
gaTavisuflebulni iqnen. Tuli sanapiro batalionis ufrosi armiis
vauwyeb ra Tqvens maRalaRmatebule- podpolkovniki gurski, JandarmTa korpusis
bas am gankargulebas, raTa moaxdinoT saTa- maiori kazasi, egerTa 41-e polkis maiori ro-
nado gankarguleba mis Sesasruleblad; gi- zanulovi da kavkasiis calke korpusis Sta-
462
vaxtang guruli
bis ufrosis adiutanti gvardiis kapitani sasamarTlos winaSe unda wardgnen, yovelive
vsevoloJski,, xolo saqmeTa sawarmoeblad
vsevoloJski amis gamo SesaZleblad mimaCnia, neba daerTos
_ Cemdami rwmunebuli korpusis (kavkasiis Tekla batoniSvils Tavis vaJ dimitrisTan
calke korpusis _ v. g.) me-10 klasis ober- erTad iyos maTTvis sacxovreblad gankuT-
auditori kuzmini
kuzmini“.
“. kavkasiis mTavarsardali vnil romelime qalaqSi (kalugaSi an penzaSi
sagangebod afrTxilebda general dimitri _ v. g.). Tu batoniSvil Teklasa da misi vaJis,
axlestiSevs: „dasrulebis Semdeg saqme da dimitris, erTad cxovreba mizanSewonilad
daskvniTi sentencia me warmomidgineT gansax- ar iqneboda miCneuli, maSin grigori roze-
ilvelad. am saqmis sxva monawileTa Sesaxeb ni TeklasaTvis xazinidan damatebiTi Tanxis
Tqven nuraviTar saqmis garCevas nu SeudgebiT gamoyofas iTxovda.
da nuraviTar daskvnas nu gamoitanT, radgan 1833 wlis 30 noembers kavkasiis mTa-
maTi bedi uzenaesad ukve gadawyvetilia“. varsardali peterburgSi saidumlo mrCevel
grigori rozeni samxedro sasamarTlos komi- bludovs acnobebda: 1833 wlis 21 noembers
siis Tavmjdomares acnobebda, rom mas egza- JandarmTa korpusis podporuCik grinfeldis
vneboda gamoZiebis masalebi 5.381 furclze, TanxlebiT oqropir batoniSvili kostro-
aseve saqmesTan dakavSirebuli 13 amonaweri. maSi gaemgzavra; Teimuraz lorTqifaniZisa,
lorTqifaniZisa,
aseve acnobebda, rom SeTqmulebis saqmeze romelsac cimbirSi Casaxleba aqvs misjili
dapatimrebulebi imyofebodnen TbilisSi, ka- da borCaloeli TaTris veli ali emin oRlis
vkasiis korpusis ober-vagenmaisteris kapitan Sesaxeb, romelsac saratovis guberniaSi Casa-
iakuboviCis uwyebaSi, Tarjimnoba, Tu amis xleba aqvs misjili, miweriloba ukve gaegzavna
saWiroeba iqneboda, nabrZanebi hqonda maior Tbilisis komendants da isini badragis Tanx-
enokolopovs“.
enokolopovs “. lebiT gaigzavnebian Tbilisidan; seminarieli
samxedro ministr aleqsandr CerniSe- grigol taliaSvili male gaigzavneba fskovis
vis 1833 wlis 1 noembris werilis pasuxad guberniaSi, sadac dainiSneba samoqalaqo sam-
kavkasiis mTavarsardalma grigori rozenma saxurSi. 1834 wlis 16 ianvars grigori roze-
1833 wlis 18 noembers moxseneba gaugzavna ni aleqsandr CerniSevs acnobebda, rom yo-
samxedro ministrs. kavkasiis mTavarsardali fili maswavlebeli zaal avTandilaSvili da
werda, rom Seudga SeTqmulebis monawileTa kancelariis moxele ioseb mamacaSvili 1832
gasamarTlebis mizniT samxedro sasamarTlos wlis 26 dekembers gaigzavnen: pirveli _ qalaq
Seqmnas, romlis wevrebad dainiSnebian sando permSi, meore _ qalaq viatkaSi. oriveni samo-
samxedro pirebi, xolo Tavmjdomared _ gen- qalaqo samsaxurSi dainiSnebodnen; 1833 wlis
eral-maiori dimitri axlestiSevi kavkasiis 5 ianvars Tavadi konstantine ServaSiZe gaig-
korpusidan. grigori rozeni samxedro minis- zavna qalaq tverSi msubuqi kavaleriis me-7
trs aseve acnobebda, rom ruseTSi sasjelis diviziaSi; 1833 wlis 9 ianvars Tavadi giorgi
mosaxdelad SeTqmulebis monawileni gaig- erisTavi _ qalaq vilnoSi (vilniusSi) qveiTTa
zavnebian nawil-nawil, raTa gagzavnis pro- mesame diviziaSi; xolo dimitri orbeliani _
cesSi ar warmoiqmnas garTulebebi, garda qalaq kalugaSi, kalugaSi cxovrebis ufleba
amisa, ruseTSi gasagzavnTa nawili TbilisSi mieca Tekla batoniSvilsac.
sasamarTloSi unda warsdges. kavkasiis mTa- 1834 wlis 10 Tebervals samxedro sa-
varsardali werda: SeTqmulebis gamJRavnebis samarTlos komisiam general-maior dimitri
dros TbilisSi myofi oqropir batoniSvili,
batoniSvili, axlestiSevis TavmjdomareobiT 1832 wlis
rogorc erT-erTi mTavari braldebuli, Jan- SeTqmulebis saqmeze 13 braldebulis mimarT
darmTa korpusis podporuCik grinfeldis gamoitana ganaCeni. ganaCeni Seexo: elizbar
TanxlebiT qalaq kostromaSi igzavneboda; ba- erisTavs, aleqsandre orbelians, solomon do-
toniSvili Tekla iraklis asuli igzavneboda daSvils, dimitri erisTavs, vaxtang orbeli-
qalaq kalugaSi, xolo misi Svili, gvardiis ans, luarsab orbelians, aleqsandre giorgis
gadamdgari podporuCiki Tavadi dimitri Ze orbelians, zaqaria ColoyaSvils, solomon
orbeliani _ qalaq penzaSi. grigori rozeni razmaZes, dimitri pauSenkos, mamuka orbe-
samxedro ministrs sTxovda: batoniSvili lians, ivane erisTavs, mola zamanas.
zamanas. ganaCens
Tekla ukve xandazmulia, mZime mdgomareoba- xels awerdnen: gvardiis kapitani vsevolo-
Sia imis gamo, rom dimitris garda kidev misi Jski,, maiori rozanulovi, podpolkovniki ka-
Jski
ori Svili (aleqsandre da vaxtangi _ v. g.) zasi, podpolkovniki gurski, podpolkovniki
463
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
berensi, generali axlestiSevi da auditori Tavadi dimitri erisTavi imave samxedro wo-
kuzmini. debiT unda daniSnuliyo ruseTis Sida gu-
1834 wlis 28 Tebervals ruseTis impe- berniaSi ganlagebul erT-erT saartilerio
riis samxedro ministr aleqsandr CerniSevs brigadaSi, 5 wlis ganmavlobaSi, an samsax-
kavkasiis mTavarsardalma grigori rozenma urSi gmirobis Cadenamde unda akrZalvoda
acnoba Tavisi azri TbilisSi samxedro sa- samsaxureobrivi dawinaureba, 15 wlis Semdeg
samarTlos komisiis mier gasamarTlebul saqarTvelos mmarTvelobis Tanxmobis SemTx-
SeTqmulTa sasjelis Sesaxeb. grigori roze- vevaSi miecemoda saqarTveloSi dabrunebis
ni aRniSnavs, rom sasamarTlos gadawyvetile- ufleba.
biT, SeTqmulebis monawileni daiyvnen Semdeg mesame Tanrigis damnaSave mola zamana
Tanrigebad: unda gagzavniliyo sakatorRo samuSaoze 6
pirveli Tanrigi:
Tanrigi: podporuCiki Tavadi wlis vadiT, am vadis amowurvis Semdeg Cae-
elizbar erisTavi,
erisTavi, saqarTvelos uzenaesi saxlebinaT cimbirSive; Tavadi vaxtang orbe-
mTavrobis aRmasrulebeli eqspediciis yo- liani ZmasTan, dimitrisTan da dedasTan, Tek-
fili mrCeveli podporuCiki Tavadi aleqsan- la batoniSvilTan erTad unda gagzavniliyo
dre orbeliani,
orbeliani, maswavlebeli solomon do- qalaq kalugaSi da neba darTvoda, saerTo
daSvili;
daSvili sawyisebze Sesuliyo samxedro an samoqalaqo
meore Tanrigi:
Tanrigi: praporSCiki Tavadi dimi- samsaxurSi, 12 wlis Semdeg SeeZlo saqarT-
tri erisTavi. veloSi dabruneba; kavaleriis maiori Ta-
mesame Tanrigi:
Tanrigi: borCalos distanciis Ta- vadi luarsab orbeliani sacxovreblad unda
Tari mola zamana, Tavadi vaxtang orbeliani,
orbeliani, darCeniliyo saqarTveloSi, radgan, rogorc
maiori luarsab orbeliani, solomon razmaZe,
razmaZe, susti xasiaTisa da nebisyofis adamiani, igi
romelic Tavs aznaurs uwodebs, magram dama- veraviTar safrTxes ver Seuqmnida xelisu-
mtkicebeli sabuTebi ver warmoadgina. flebas.
meoTxe Tanrigi: gadamdgari poruCiki Ta- meoTxe Tanrigis damnaSave gadamdgari
vadi aleqsandre giorgis Ze orbeliani,
orbeliani, kapi- poruCiki Tavadi aleqsandre giorgis Ze or-
tani Tavadi zaqaria ColoyaSvili.
ColoyaSvili beliani poruCikis CiniT unda gaegzavnaT
mexuTe Tanrigi: titulovani mrCeveli qveiTTa erT-erT polkSi, sadac 5 wlis gan-
dimitri pauSenko,
pauSenko, gvardiis gadamdgari pod- mavlobaSi ver miiRebda morig samxedro wo-
poruCiki Tavadi dimitri orbeliani, Tavadi debas, saqarTveloSi dabrunebis ufleba
ivane erisTavi. eqneboda mxolod saqarTvelos mmarTvelo-
pirveli Tanrigis damnaSaveebidan eliz- bis winaswari Tanxmobis SemTxvevaSi; kapitani
bar erisTavi unda gagzavniliyo fineTSi gan- Tavadi zaqaria ColoyaSvili unda gagza-
lagebul qveiTTa erT-erT polkSi rigiTad vniliyo qveiTTa erT-erT polkSi, saidanac
da warCinebuli samsaxuris SemTxvevaSi saqa- saqarTveloSi dabrunebis ufleba miecemoda
rTveloSi dabrunebis ufleba miecemoda; 15 wlis Semdeg saqarTvelos mmarTvelobis
aleqsandre orbeliani unda gagzavniliyo TanxmobiT.
orenburgis erT-erT saxazo batalionSi, zemoT moxseniebulma oTxive Tanrigis
12 wlis ganmavlobaSi aekrZaleboda Sveb- damnaSaveebma wayenebuli braldeba aRiares,
ulebis aReba an samsaxuridan gadadgoma. ga- magram pasuxisgebaSi micemulTa nawilma Tavi
dasaxlebis vadis amowurvis Semdeg saqarT- damnaSaved ar cno, isini acxadebdnen, rom
velos mmarTvelobis Tanxmobis SemTxvevaSi arc SeTqmulebis Sesaxeb icodnen da arc
ufleba eqneboda samSobloSi dabrunebuli- monawileoba miuRiaT masSi. grigori rozenma
yo; solomon dodaSvilisaTvis, imis gamo, rom aseTTa Soris daasaxela:
daqorwinebuli iyo rusis qalze, dawesda Se- 1. titulovani mrCeveli dimitri pauSen-
darebiT msubuqi sasjeli: ruseTis erT-erT ko (sasjelis zoma: ruseTSi gadasaxleba
guberniaSi gadasaxleba, sadac kancelariis samoqalaqo samsaxurSi Sesvlis uflebiT da
dabali rangis moxeled unda emsaxura, xolo faruli zedamxedvelobis dawesebiT);
samSobloSi dabrunebis ufleba 10 wlis Sem- 2. Stabis rotmistri Tavadi mamuka or-
deg miecemoda. beliani (sasjelis zoma: ruseTSi gagzavna
meore Tanrigis damnaSave kavkasiis gre- ulanTa erT-erT polkSi imave samxedro wo-
naderTa saartilerio brigadis praporSCiki debiT samsaxuris uflebiT, faruli meTvaly-
464
vaxtang guruli
465
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
466
vaxtang guruli
7.. luarsab orbeliani (1791-1834) patim- Si, sofel beloTsa da sofel qveSSi cxov-
robidan gaTavisuflda, ar gadausaxlebiaT robda, eweoda literaturul saqmianobas.
da saqarTvelos samoqalaqo gubernatoris 1832 wlis SeTqmulebis erT-erTi aqtiuri
gankargulebaSi darCa. amasTanave, mas Seu- monawile mTavardiakoni, beri filadelfos
wyvites pensia. (erSi nikifore
nikifore)) kiknaZe (1793-1833) 1832 wlis
8.. solomon razmaZe (1797-1860) 1834 wlis dekemberSi daapatimres SuamTis monasterSi,
24 ivniss gadasaxlebaSi gaemgzavra. 17 ivniss TbilisSi Camoiyvanes da sxva SeTqmulebTan
q.penzaSi Cavida. igi dainiSna penzis samoqa- erTad pokrovis yazarmaSi moaTavses. fil-
laqo gubernatoris kancelariaSi, 1837 wli- adelfos kiknaZem Cvenebebi misca 1833 wlis 28
dan igi guberniis registratoria, 1839 wels ianvars, 7 Tebervals, 24 Tebervals, 7 marts,
avadmyofobis gamo samsaxuridan gaTavisufl- 15 martsa da 7 ivliss. mTavardiakons susti
da, 1850 wels neba mieca Sesuliyo samsaxurSi janmrTeloba kidev ufro Seuryia patimrobam
nebismier qalaqSi, moskovisa da peterburgis da 1833 wlis 2 seqtembers gardaicvala.
garda, imave wels colad SeirTo penzeli 5. 1832 wlis SeTqmulebis istoriuli mniS-
elisabed meSkova, romelTanac SeeZina vaJi, vneloba. 1832 wlis SeTqmuleba umniSvnelova-
1842 wlidan penzis deputatTa arqivariusia, nesi, gansakuTrebuli movlenaa erovnuli
1850 wels danaSauli epatia da moskovsa da moZraobisa da, saerTod, saqarTvelos axal
peterburgSi muSaobis uflebac miiRo, Tumca istoriaSi. XIX saukunis damdegis erovnuli
am uflebiT ar usargeblia da penzaSive dar- moZraoba (1802 wlis politikuri gamosvla
Ca. gardaicvala iqve. kaxeTSi, 1804 wlis ajanyeba aRmosavleT saqa-
9.. aleqsandre giorgis Ze orbeliani (1800- rTvelos mTianeTSi, 1812 wlis ajanyeba kax-
1870) samSobloSi dabrunda da aqve gardaicv- eTSi, 1819-1820 wlebis ajanyeba imereTSi,
ala. guriasa da samegreloSi), romlis gamomwvevi
10. zaqaria ColoyaSvili (1799-1851 wlis mizezi ruseTis imperiis mier qarTuli sax-
Semdeg) qveiTTa me-5 korpusis Selenginis elmwifoebriobis mospoba iyo, damarcxda.
qveiTTa polkSi 1833 wlis 4 noembers gaam- represiebis talRa daatyda Tavs samefo sax-
weses, 1836 wels miiRo maioris samxedro wo- lis wevrebsa da qarTuli aristokratiis im
deba, 1837 wlis ianvarSi avadmyofobis gamo Taobas, romlis cnobiereba qarTuli saxelm-
samsaxuridan gaTavisuflda, magram imave wifoebriobis arsebobis pirobebSi Camoyali-
wlis noemberSi dragunTa polkSi ganagrZo bda da romelic verasdros ver Seegueboda
samsaxuri. 1843 wlidan qarTvel grenaderTa ruseTis mier saqarTvelos dapyrobas. gareg-
polkSia, ibrZoda Crdilo kavkaSiaSi Samilis nulad ise Canda, rom ruseTis koloniurma
winaaRmdeg, 1844 wels miiRo podpolkovnikis, politikam seriozul warmatebas miaRwia da
xolo 1846 wels polkovnikis wodeba, 1851 realuri gaxda saqarTvelos ruseTis imperi-
wels samxedro samsaxuridan gadadga. is ganuyofel nawilad gadaqcevis gegmis ganx-
11. dimitri pauSenko (1792-1834 wlis orcieleba. ruseTis saimperatoro karsa da
Semdeg) iyo duSeTis kapitan-ispravniki, koloniuri politikis mesveurebs aimedebdaT
daapatimres 1832 wlis dekemberSi, 1834 wlis ara marto erovnuli moZraobis damarcxeba,
27 ivniss q. astraxanSi gadaasaxles, garda- aramed isic, rom samoRvaweo asparezs nel-ne-
icvala gadasaxlebaSi. la tovebda qarTveli aristokratiis is Tao-
12. mamuka orbeliani (1800-1871) 1834 ba, romelic rusul batonobasTan Seurige-
wels gaigzavna kavkasiis xazze, aqtiurad beli iyo. peterburgSi darwmunebuli iyvnen
monawileobda Samilis winaaRmdeg brZolebSi imaSi, rom samoRvaweo asparezze gamosuli
(1834-1859) da yirimis omSi (1853-1856), mi- qarTuli aristokratiis axali Taoba, rom-
iRo general-maioris samxedro wodeba, axlo lis cnobiereba ruseTis batonobis pirobebSi
urTierToba hqonda kavkasiis mefisnacvlebT- Camoyalibda, romelTac saero, samxedro da
an mixail voroncovsa da aleqsandr bariatin- sasuliero ganaTleba rusul saswavleblebSi
skisTan, gardaicvala TbilisSi. miiRes, samxedro da samoqalaqo samsaxurebSi
13. ivane erisTavi (1781-1841) ar Sevidnen, wina Taobisagan gansxveavebiT, ufro
gadausaxlebiaT, saqarTvelos samoqalaqo loialuri iqneboda ruseTisadmi. 1832 wlis
gubernatoris gankargulebaSi datoves. igi SeTqmulebam yvelaferi Tavdayira daayena:
meuRlesa da rva SvilTan erTad Tavis mamul- SeTqmulebis monawileTa absoluturi um-
467
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
468
vaxtang guruli
XVIII saukunis miwurulisaTvis saqarT- dakveTaze, aseve yovel saxlTan mTeli Ramis
veloSi saqalaqo cxovreba Camkvdari iyo. ganmavlobaSi idga daraji
daraji.. Tbilisis yvela
1801 wlisaTvis saqarTvelos istoriul ter- nawilSi did quCebze mTeli Rame ganaTebuli
itoriaze eqvsi qalaqi iyo: Tbilisi, Telavi, fanrebi unda mdgariyo.
siRnaRi, gori, quTaisi, axalcixe.
axalcixe. axalcixis XVIII saukunis miwurulsa da XIX saukunis
garda, romelic osmaleTis SemadgenlobaSi damdegs TbilisSi miwa sakmaod Zviri Rirda,
Sedioda, yvela samefo qalaqs warmoadgenda. gansakuTrebiT qalaqis kedlis SigniT. yvela
saqarTveloSi mTeli rigi mcire qalqebic iyo, cdilobda saxli galavnis SigniT aego, raTa
romlebic ufro soflebsa da cixe-simagreebs mtris (gansakuTrebiT lekebis) Tavdasxmis
waagavdnen, vidre qalaqebs. qarTlSi dasaxle- SemTxvevaSi daculi yofiliyo. 1805 wlis mo-
buli punqtebis am kategorias miekuTvnebod- nacemebiT, Tbilisis galavnis SigniT erTi ar-
nen: ali, ananuri, ateni, axalgori, axaldaba, Sini miwa qarTuli fuliT 40 vercxli Rirda.
axalqalaqi, duSeTi, mZovreTi, surami, cxinva- qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTvelobis
li;; imereTis samefoSi: saCxere, Cixori, Cxari,
li damyarebis Semdeg gadawyda TbilisSi saqa-
xoni, oni
oni;; samegrelos samTavroSi: zugdidi, laqo policiis kancelariis an saqalaqo poli-
ruxi;; guriis samTavroSi _ ozurgeTi
ruxi ozurgeTi;; osma- ciis mmarTvelobis daarseba, romlis Tavmj-
leTis mflobelobaSi Savi zRvis sanapiroze: domarec komendanti unda yofiliyo, xolo
anaklia, baTumi, biWvinTa, soxumi, foTi, qobu- komendantis moadgile _ policmaisteri
policmaisteri.. de-
leTi;; xolo samcxe-saaTabagoSi maTve epyraT:
leTi bulebis mixedviT, Tbilisis komendanti val-
axalcixe, awyuri, axalqalaqi, xerTvisi.
xerTvisi debuli iyo: 1. daecva keTilSobili wodeba;
2. Tvalyuri edevnebina kanonis dacvisaTvis;
3. cxovrebaSi gaetarebina saqarTvelos uzen-
§1. qalaqebi da saqalaqo cxovreba XIX saukunis aesi mTavrobis gadawyvetilebebi. komendants
damdegidan 20-iani wlebis bolomde unda aRekveTa ukanono vaWroba da vaWrobisas
ruseTis imperiis mier qarTl-kaxeTis zoma-wonaSi motyueba. daecva sanitaruli we-
samefos dapyrobis Semdeg 1802 wlidan daiwyo sebi, xolo epidemiis dros moewyo karantini.
saqalaqo cxovrebis rusul yaidaze gardaqm- 1802 wlis 8 maiss qarTl-kaxeTis teri-
na. garadaqmnis principebi Camoyalibebuli toria gaiyo xuT mazrad. sainteresoa maz-
iyo aleqsandr I-is reskriptSi kavkasiis xa- rebad dayofis Taobaze Sedgenil dokumentSi
zis mTavarsardlisa da saqarTvelos mTa- daculi masala:
varsardlis general-leitenant karl knor- 1. lores mazra (imis gamo, rom lore
ringisadmi reskriptSi. imperatori kronings praqtikulad cixis garSemo gaSenebul
avalebda SeemuSavebina saqalaqo da saerobo sofels warmoadgenda da ara qalaqs, mazris
policiis debuleba. debuleba erToblivad mmarTveloba TbilisSi unda yofiliyo) _ mo-
SeimuSaves karl knoringma da piotr kovalen- saxleoba:: qarTvelebi, somxebi, kaTolikeebi,
saxleoba
skim. debulebis pirveli ganyofileba qalaq TaTrebi;
Tbiliss exeboda, romelic ase iyo dasaTau- 2. goris mazra (mazris centri q. gori) _
rebuli: ``qalaqisa
qalaqisa da wodebebis dayofis Ses- mosaxleoba: qarTvelebi, kaTolike somxebi,
axeb“.
axeb“. debulebis mixedviT, sakuTriv qalaqis grigoriani somxebi, ebraelebi;
teritoria sam nawilad iyofoda, sadac 2.000 goris mazraSi Sedioda surami
surami,, sadac
saxli iyo aRricxuli. calke iyo gamoyofili cxovrobdnen qarTvelebi, somxebi, ebraelebi
Tbilisis gareubani avlabari, romelSic 300 da cxinvali, sadac cxovrobdnen qarTvelebi,
saxli idga. qalaqis sami nawilidan TiToeu- somxebi, kaTolikeebi, ebraelebi.
li iyofoda or kvartlad. Tbilisis samive 3. duSeTis mazra ((mazris
mazris centri q. du-
nawilSi, aseve gareuban avlabarSi, damtkiceb- SeTi) _ mosaxleoba
mosaxleoba:: qarTvelebi, somxebi.
uli Statis mixedviT iniSneboda TiTo iasau- 4. Telavis mazra (mazris centri q. Tela-
li,, asisTavi da aTisTavi
li aTisTavi.. yvela kvartalSi vi) _ mosaxleoba
mosaxleoba:: qarTvelebi, somxebi.
iniSneboda erTi asisTavi da sami aTisTavi. 5. siRnaRis mazra (mazris centri q. siR-
kvartlis yoveli quCis bolosa da quCebis ga- naRi) _ mosaxleoba
mosaxleoba:: qarTvelebi, somxebi.
469
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
470
vaxtang guruli
471
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
472
vaxtang guruli
el cicianovma gadasinja saqarTvelos mTa- nis kuTvnili daba); Telavis mazraSi: sagare-
varsardlis karl knorringis mier 1802 wels jo (saxazino-saeklesio daba); siRnaRis maz-
dadgenili qarTl-kaxeTis qalaqebis statusi. raSi: veliscixe (saxazino daba). aleqsandr
samazro qalaq duSeTSi
duSeTSi,, romelic batoniSvil tormasovis moxsenebis mixedviT, Tbilisis im
vaxtang erekles Zis saufliswuloSi Sedioda, mcxovrebTa raodenoba, romelTac moqalaqis
236 saxli, 1.253 mcxovrebi da 48 duqani iyo wodeba hqondaT (vaWrebi da meSCanebi) 800
aRricxuli. TiToeuli duqnidan miRebuli suls udrida, sabatono da saxazino glexebi-
wliuri Semosavali saSualod 2.354 maneTsa sa _ 4.000 suls. erevnis olqidan TbilisSi
da 30 kapiks udrida. vaxtang batoniSvilis gadmosaxlebul somexTa raodenoba 1.000
ruseTSi gadasaxlebis Semdeg duSeTs samazro suls Seadgenda. sxva qalaqebis mosaxleobis
qalaqis statusi mouxsnes da mazris centri raodenoba saSualod 1.000 iyo. aleqsandr
ananurSi gadaitanes. 1803 wlidan ananurma tormasovis 1810 wlis 11 ivlisis moxsenebam
samazro qalaqis statusi SeiZina. finansTa ministri savsebiT daakmayofila,
pavel cicianovis memkvidreebis, saqarT- Tbilisis mosaxleobisaTvis gadasaxadi ar
velos mTavarsardlebis ivan gudoviCis (1806- gauzrdiaT, ZalaSi darCa 1809 wlisaTvis ar-
1809), aleqsandr tormasovis (1809-1811), sebuli sagadasaxado sistema. 1809 wlisaT-
filip pauluCis (1811-1812), nikolai rtiSCe- vis Tbiliseli moqalaqeebi, garda maxtisa
vis (1812-1816) da kavkasiis mTavarsardal (fuladi gadasaxadi 1 maneTis odenobiT) da
aleqsei ermolovis (1816-1827) mmarTvelobis saxazino gadasaxadisa, Tbilisis moqalaqeebi
periodSi saqarTvelos qalaqebsa da saqalaqo saerTo jamSi weliwadSi saerobo gadasaxadis
cxovrebaSi bevri araferi Secvlila. xelisu- saxiT ixdidnen 4.000 maneTs. policiisa da sa-
fleba ZiriTadad dakavebuli iyo Tbili- guSago razmebis SenaxvisaTvis _ 6.200 maneTs,
sis magistratis proeqtebis SedgeniTa da sacxovrebeli saxlis yovel oTaxze _ 80
sagadasaxado sistemis cvlilebiT. am dros kapiks, yovel daxlze _ 1 maneTsa da 50 kapiks.
Tbiliss kvlav komendanti da saqalaqo poli- pavel cicianovma TbilisSi saxazino
cia ganagebda, xolo sxva qalaqebs _ komendan- fabrikebis daarsebis idea ver ganaxorcie-
ti da policmaisteri. qalaqebis mmarTvelo- la, es idea sabolood dasamarda aleqsandr
baSi Sesatani proeqtebi erTi meoreze uvargi- tormasovis dros. 1809 wlis 9 ivliss ruse-
si aRmoCnda, magaliTad: ivan gudoviCi imaze Tis imperiis Sinagan saqmeTa ministrma ale-
fiqrobda, komendantisaTvis qalaqis Tavi xom qsei kurakinma,
kurakinma, aleqsandr tormasovs weri-
ar ewodebina, Tu Zveli saxeli daetovebina. li gamougzavna, romelSic aRniSnulia, rom
aleqsandr tormasovis mmarTvelobis dros, ministri arasasurvelad miiCnevda TbilisSi
1810 wels, tormasovma gadasaxadis gazrda- maudisa da tyavis gadamamuSavebeli saxazino
sis mizniT Tbilisis mosaxleobis wodebebad fabrikebis daarsebas, radgan TbilisSi damza-
dayofis principic ki ver SeimuSava, igi mi- debuli produqcia ruseTidan Semotanilze
iCnevda, rom mrewveli da vaWari erTnairad ufro Zviri dajdeboda. aleqsandr tormaso-
unda dabegriliyo, miuxedavad imisa, Tu ra vis mTavarsardlobis periodSi saqarTvelos
Semosavali gaaCndaT maT. tormasovs sTxoves qalaqebSi SemoRweva daiwyo rusulma kapi-
epasuxa kiTxvaze, Tu ramdeni qalaqi iyo 1810 talma. feodosiis qalaqis Tavis bronevskis
wlisaTvis saqarTveloSi. mTavarsardlis pa- mier daarsebul saaqcionero kompanias Ta-
suxidan irkveva, rom saqarTveloSi am drois- visi ganyofilebebi hqonda soxumSi
soxumSi,, foTSi
foTSi,,
aTvis arsebobda 5 qalaqi: sagubernio qalaqi quTaissa da TbilisSi
TbilisSi.
Tbilisi,, samazro qalaqebi: gori
Tbilisi gori,, ananuri
ananuri,, saqarTvelos mTavarsardal filip pau-
siRnaRi,, Telavi
siRnaRi Telavi.. goris mazraSi iyo Semdegi luCis xanmokle mmarTvelobis periodSi ram-
dabebi: cxinvali (saxazino daba, anu xazinis denime gadawyvetileba iqna miRebuli: 1. aRiZ-
kuTvnil miwaze arsebuli daba), surami (saxa- ra Suamdgomloba TbilisSi sapyrobilisa da
zino daba), qareli (Tavad ciciSvilis kuTvni- saqalaqo policiis rezidenciis mSeneblobis
li daba), axalqalaqi (Tavad Tarxan-mouravis Sesaxeb; 2. Tbilisel vaWrebs SeunarCunes is
kuTvnili daba), mejvrisxevi (Tavad erisTavis upiratesobani, romlebic iranel vaWrebTan
kuTvnili daba); ananuris mazraSi: duSeTi SedarebiT hqondaT, iraneli vaWari Tundac
(saxazino daba), axalgori (Tavad erisTavis Tbiliseli vaWrebis gildiaSi Caweriliyo,
kuTvnili daba), muxrani (Tavad muxranbato- adgilobrivi vaWris uflebebiT ver isarge-
473
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
474
vaxtang guruli
saqalaqo mmarTvelobis Senaxvis wliuri xar- boda. kuluxis saxiT akrefili gadasaxadidan
ji 3.260 maneTiT ganisazRvra. 1802-1807 wlebSi xazinaSi vercxliT 200 ma-
nikolai rtiSCevma Tbilisis saqalaqo neTi da 17 kapiki Sevida. 1817 wlisaTvis ku-
mmarTvelobis proeqts daurTo statisti- luxidan miRebuli Semosavali wliTiwlobiT
kuri cnoba. am cnobis mixedviT, 1812 wlis klebulobda, ramac ganapiroba is, rom 1817
bolosaTvis TbilisSi aRricxuli iyo: wlisaTvis danaklisma vercxliT 8.987 maneTi
1. 2.672 saxli, romlebSic sul 3.675 da 50 kapiki Seadgina;
oTaxi iyo. TiToeul oTaxze gadasaxadis ra- 2. Tbilisis mosaxleoba oTx kategoriad
odenoba 80 kapiks udrida, anu saxlebidan iyofoda: a) moqalaqe anu saxelmwifo uwye-
wliuri Semosavali 2.940 maneTs Seadgenda; baSi Semavali; b) mcxovrebni
mcxovrebni,, romlebic saqa-
2. 846 daxli, TiToeul daxlze wliuri rTvelos sxvadasxva kuTxidan an ucxoeTi-
gadasaxadi 1 maneTsa da 50 kapiks udrida, anu dan iyvnen Semosulebi; g) glexebi
glexebi,, romlebic
daxlebidan wliuri Semosavali 1.269 maneTs qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebs ekuT-
Seadgenda; vnodnen; d) glexebi
glexebi,, romlebic eklesiis an
3. sul saxlebidan da daxlebidan miRe- Tavadebisa da aznaurebis kuTvnilebas war-
buli Semosavali 4.209 maneTs udrida. moadgendnen. erekle II-is mdivnis mier Sed-
statistikuri cnobidan Cans, rom Tbili- genil dokumentSi aRniSnulia, rom Tbilisis
sis Semosavlis simciris gamo qalaqis keTilm- saxlis mflobeli 556 moqalaqis mier gadax-
owyobis an sxva mizniT seriozuli Tanxis gam- dili maxtis raodenoba weliwadSi 4.000 ma-
oyofa SeuZlebeli iyo. neTs udrida. 1817 wels TbilisSi aRricxu-
saqarTvelos mTavarsardalma aleqsei li iyo mxolod 416 saxli da 977 mamrobiTi
ermolovma gadawyvita seriozulad garkveu- sqesis mcxovrebi. es imas niSnavda, rom max-
liyo qalaqebis mmarTvelobaSi Seqmnil md- tis gadamxdelTa raodenoba Semcirda. er-
gomareobasa da sagadasaxado sistemaSi. 1817 ekle II-is mdivani aRniSnavs, rom ucxoeTi-
wlis 19 dekembriT daTariRebul ruseTis dan TbilisSi Semosuli adamianebi 386 saxls
mmarTveli senatisadmi gagzavnil moxsenebaSi flobdnen, romlebic maxtis nacvlad mefes
ermolovi aRniSnavda: wliurad 5-7 maneTs uxdidnen. 1817 wlis aR-
1. qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTvelo- weriT dadginda, rom ucxoeTidan Semosuli
bis damyarebis droisaTvis (1802 w.) Tbili- adamianebi TbilisSi ukve 699 saxls flobdnen
sis mcxovrebTaTvis dawesebuli iyo Semdegi da maTi raodenoba 1.445 mamrobiTi sqesis
saxazino gadasaxadebi: maxta
maxta,, mali da kuluxi. mcxovrebiT ganisazRvreboda. 1817 wlisaTvis
1810 wels erevnis olqidan TbilisSi gadmo- TbilisSi 931 saxli ekuTvnoda glexebs, rom-
saxlebul somxebs saqarTvelos mTavarsar- lebic winaT qarTl-kaxeTis samefo saxlis
dalma aleqsandr tormasovma dauwesa wliuri wevrebs ekuTvnodnen. 1804 wlis 23 seqtembers
gadasaxadi 1.000 maneTis odenobiT. maxtis qarTl-kaxeTis samefo karis ojaxis wevrebs
raodenoba, rogorc qarTl-kaxeTis mefeebis uZrav--moZravi qoneba CamoerTvaT da maTi
dros, ise rusuli mmarTvelobis SemoRebis kuTvnili glexebidan akrefili gadasaxadi
Semdeg udrida 4 vercxlis maneTs weliwadSi. saqarTvelos Semosavals SeuerTda;
maxtas Tbilisis mcxovrebTagan ixdida mx- 3. 1817 wlisaTvis Tbilisis gadasaxadis
olod moqalaqis wodebis mqone. 1807 wlamde gadamxdelTa kuTvnili saxlebisa da mamrobi-
malis raodenoba zustad gansazRvruli ar Ti sqesis mcxovrebTa raodenoba aseT suraTs
iyo. 1807 wlidan malis raodenoba coliani iZleoda: a) sapatio moqalaqeebs ekuTvnodaT
moqalaqisaTvis Seadgenda 1 maneTsa da 20 19 saxli, moqalaqeebs _ 416 saxli, maTi saer-
kapiks, xolo ucolosaTvis 60 kapiks. malis To raodenoba 1.634 mamrobiTi sqesis ada-
saxiT akrefili gadasaxadis zusti aRricx- mians Seadgenda; b) ucxoeTidan (ZiriTadad
va ar xdeboda. 1802-1804 wlebSi malis sax- somxeTidan) Semosul mcxovreblebs ekuTvno-
iT akrefilma gadasaxadis raodenobam 2.350 daT 619 saxli, maTi saerTo raodenoba 1.290
vercxlis maneTi Seadgina. 1807 wels Tbili- mamrobiTi sqesis adamianiT ganisazRvreboda;
sis mosaxleobis aRweris Sedegad dadginda, g) winaT qarTl-kaxeTis samefo saxlis kuT-
rom TbilisSi 833 coliani da 280 ucolo vnilebaSi myof glexebs ekuTvnodaT 931 sax-
mcxovrebi iyo, rac adasturebs, rom 1802- li, maTi saerTo raodenoba 1.951 mamrobiTi
1804 wlebSi gadasaxadi zustad ar aRiricxe- sqesis adamians Seadgenda; d) saeklesio da sa-
475
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
batano glexebs ekuTvnodaT 1.163 saxli, maTi laqeTa (vaWarTa) mdgomareobis gaumjobe-
saerTo raodenoba 2.507 mamrobiTi sqesis ada- sebas, magram araferi keTdeboda saqalaqo
mianiT ganisazRvreboda. am oTxi kategoriis cxovrebis aRorZinebisaTvis regionebSi. 1804
mcxovrebTa (7.383 mamrobiTi sqesis adamianis) wlis ajanyebam aRmosavleT saqarTvelos
mflobelobaSi iyo 3.138 saxli. monacemebSi mTianeTSi mniSvnelovnad daaziana ananuri
Setanili ar aris im mcxovrebTa (Tavadebis, da duSeTi, 1812 wlis kaxeTis ajanyebam _
aznaurebis, samRvdeloebis) saxlebis ra- Telavi da siRnaRi. am qalaqebSi cxovrebis
odenoba, romlebic gadasaxads ar ixdidnen, aRorZinebisaTvis aucilebeli iyo saxsrebis
arc maTi suladobaa gaTvaliswinebuli. 1819 gamoyofa, rac ar momxdara.
wels aleqsei ermolovma gaauqma Tbilisis 1825 wlisaTvis saqarTveloSi 5 qalaqi
mcxovrebTaTvis giorgi XII-is dros dawese- iyo, romlebSic 38.607 suli cxovrobda. 1828
buli gadasaxadebi. wlisaTvis qarTl-kaxeTis, imereTisa da guri-
1823 wels Tbilisis teritoria gafar- is mosaxleobis saerTo raodenoba 400.000
Tovda gareubnebis _ kukiisa da CuRureTis suls udrida. 1830 wlisaTvis ki qalaqebis
xarjze. kukiisa da CuRureTis mosaxleoba mosaxleobam 43.182 suli Seadgina, e.i mTeli
imave mdgomareobaSi darCa, Tumca masze aRar mosaxleobis 10.8 % -s udrida. sainteresoa
vrceldeboda mazris ufrosis iurisdiqcia. Tbilisis mosaxleobis raodenobis Sedareba
1824 wels aleqsei ermolovma gamosca br- ruseTis imperiis zogierT qalaqTan. 1825
Zaneba, rom radgan Tbilisis moqalaqe uf- wlisaTvis Tbilisis mosaxleoba 29.859 suls
lebrivad aznaurTan gaTanabrebuli ar iyo, udrida, astraxanisa _ 27.320 suls, kievisa
mas ymis yolis ufleba ar hqonda. im moqa- 24.369 suls.
laqeebs, romlebic qarTl-kaxeTis mefeebis 1827 wlis 25 noembers Tbilisis polic-
dros flobdnen ymebs, isini unda gaeTavi- maisterma reiterma, Tbilisis samxedro gu-
suflebinaT dadgenili gamosasyidis miRebis bernatoris miwerilobis Tanaxmad, Tbilisis
Semdeg. moqalaqeebi Sekriba da gamoucxada, rom qa-
aleqsei ermolovs surda cvlilebebi laqSi unda daarsebuliyo magistrati
magistrati,, xolo
Seetana Tbilisis mosaxleobisaTvis dawese- samazro qalaqebSi _ ratuSa
ratuSa.. gubernatori
bul sagadasaxado sistemaSi, aseve saqalaqo am sakiTxis ganxilvasa da azris gamoTq-
mmarTvelobaSi. kerZod, misi azriT, Tbili- mas moiTxovda. sabolood, TbilisSi saqa-
sis moqalaqeebi maxtis gadasaxadisagan unda laqo mmarTvelobis reformis gatareba 1840
gaeTavisuflebinaT, samagierod, gadasaxadi wlamde gadaido.
gaezardaT oTxive gildiis vaWrebisaTvis.
ermolovi miiCnevda, rom unda daarsebuliyo
Tbilisis saqalaqo saTaTbiro,
saTaTbiro, romelic sami
§2. qalaqebi da saqalaqo cxovreba XIX saukunis
wlis vadiT airCeoda. saTaTbiros Semadgen-
30-iani wlebis damdegidan 40-iani wlebis dam-
lobaSi unda Sesuliyo qalaqisTavi da eqv-
si xmosani. qalaqisTavi unda aerCiaT yvela degamde
erovnebis Tbilisis vaWrebs, xolo or-ori ruseTis imperiis finansTa ministr
xmosani _ qarTvelebs, somxebsa da muslimebs. egor kankrinis iniciativiT Sedga `kavka-
saqalaqo saTaTbiros ganmgeblobaSi unda yo- siaSi ruseTis samflobeloebis mimoxilva~,
filiyo yvelaferi, garda sasamarTlo saq- romelSic bevri saintereso masalaa warmod-
meebisa. ermolovi miiCnevda, rom Tbilisis genili, maT Soris saqarTvelos qalaqebisa da
garda, saTaTbiroebis Seqmna saqarTvelos saqalaqo cxovrebis Sesaxeb. 1832 wlisaTvis
sxva qalaqebSi ar iyo aucilebeli, radgan iq saqarTveloSi 8 qalaqi arsebobda: Tbilisi,
vaWarTa fena Zalze mcirericxovani iyo. er- gori, ananuri, duSeTi, siRnaRi, Telavi, axal-
molovis proeqti ar damtkicda, samagierod, cixe, quTaisi. qalaqebSi saxlebis raodenoba,
1817 wels TbilisSi mniSvnelovnad gaizarda mamrobiTi sqesis mosaxleoba da mosaxleobis
policiis Stati, daarsda sabinao komisia.
komisia. erovnuli Semadgenloba aseT suraTs iZleoda:
komisiis mizani iyo Tvalyuri edevnebina 1. Tbilisi (4.936 saxli; mamrobiTi sqesis
Tbilisis saxlebSi ruseTis jaris ganTavsebi- 11.581 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 1.947,
saTvis. ruseTis xelisufleba sxvadasxva somexi _ 9.447, sxvadasxva erovnebisa _ 187);
RonisZiebiT mxars uWerda Tbilisis moqa- 2. gori (267 saxli; mamrobiTi sqesis 1.056
476
vaxtang guruli
mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 479, somexi zino, sabatono da saeklesio glexebi garda
_ 1.082, sxvadasxva erovnebisa _ 2); imisa, rom xelosanTa amqarSi iyvnen gaer-
3. ananuri (47 saxli; mamrobiTi sqesis Tianebulni, sasoflo-sameurneo saqmiano-
155 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 98, so- basac misdevdnen. isini ZiriTadad Tbilisis
mexi _ 56, sxva erovnebisa _ 1); SemogarenSi Tavadebis miwebze muSaobdnen.
4. duSeTi (213 saxli; mamrobiTi sqesis 1833 wels Tbiliseli xelosnebi qalaqis
691 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 228, so- SemogarenSi 862 desetina miwas amuSavebdnen.
mexi _ 457, sxvadasxva erovnebisa _ 16); 1833 wlisaTvis Tbilisis biujetma
5. siRnaRi (550 saxli; mamrobiTi sqesis 26.098 vercxlis maneTi Seadgina. biujetis
1.636 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 65, udidesi nawili policiis Sesanaxad, aseve
somexi _ 1.571, sxvadasxva erovneba _ 0); xidebisa da quCebis mosavlelad da qalaqis
6. Telavi (492 saxli; mamrobiTi sqesis gasanaTeblad daixarja. 1833 wlis biujeti
1.533 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 291, Semdegi wyaroebidan ivseboda: 1. gadasaxadi,
somexi _ 1.242, sxvadasxva erovneba _ 0); romelsac privilegirebuli wodebis garda,
7. axalcixe (2.734 saxli; mamrobiTi sqe- qalaqis yvela mcxovrebi ixdida _ 8.475 ma-
sis 5.864 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ neTi; 2. oTaxebis, daxlebis, tyavis qarxnebis,
111, somexi _ 5.384, sxvadasxva erovnebisa _ qarvaslebis, wisqvilebis, sastumro saxlebisa
369); da baRebis Semosavlis 5 % _ 11.287 maneTi; 3.
8. quTaisi (428 saxli; mamrobiTi sqesis vaWrebze gawerili gadasaxadi _ 6.017 maneTi;
1.061 mcxovrebi, maT Soris: qarTveli _ 530, 4. meetleebisa da urmebis mflobelebisagan
somexi _ 259, sxvadasxva erovnebisa _ 272). miRebuli gadasaxadi _ 328 maneTi.
1832 wlisaTvis saqarTvelos qalaqebSi gorSi ZiriTadad ruseTidan da iranidan
cxovrobda mTeli mosaxleobis 12.6 %. Semotanili saqonliT vaWrobdnen. goreli
1834 wlisaTvis TbilisSi cxovrobda: vaWrebi saqonels TbilisSi an ruseTSi, ni-
4.217 qarTveli, 18.820 somexi, 723 islamis Jni novgorodis bazrobaze iZendnen. goris
aRmsarebeli. 1834 wlis monacemebiT Tbilis- bazarTan mWidrod iyo dakavSirebuli cxin-
Si aRricxuli iyo 3.662 saxli (3.625 kerZo vali, surami da qareli. gorSi didi raode-
da 37 saxazino), 1.144 daxli, 5 qarvasla, 60 nobiT iyideboda xorbali, Rvino da xili. qa-
saqonlis sawyobi, 5 abano, 14 mgzavrTa sad- laqis mTeli vaWroba ebraelebisa da somxebis
gomi, 5 duqani, 37 qarxana (aguris qarxnebi, xelSi iyo. cotani iyvnen gorSi didi kapi-
tyavis gadamamuSavebeli sawarmoebi da sxv.), 6 talis mflobeli vaWrebi. 1834 wlisaTvis mx-
samRebro, 1 fabrika. olod 7 vaWris wliuri kapitali Seadgenda
TbilisSi xelosnebad muSaobdnen: sax- 5.000 _20.000 vercxlis maneTs. gorSi kargad
elmwifo, saeklesio da sabatono glexebi, iyo ganviTarebuli mevaxSeoba. aRsaniSnavia,
aseve moqalaqeTa mcire nawili. 1834 wlisaT- rom mevaxSe procents xorbliTa da Rvini-
vis TbilisSi 38 amqari iyo aRricxuli, Tac iRebda, saSualod saprocento ganakve-
romelSic 1.266 xelosani muSaobda. es xelos- Tis 36 % naturiT ifareboda. 1834 wlisaTvis
nebi ocdaaTze met profesias flobdnen, ker- gorSi 134 daxli iyo aRricxuli, romelTa-
Zod, maT Soris iyvnen: qurqis mkeravi _ 24, gan samrewvelo saqonliT mxolod 40 vaWrob-
mkeravi _ 136, mesaaTe _ 5, oqromWedeli _ 5, da, danarCeni daxlebi sasoflo-sameurneo
meunagire _ 34, meCeqme _ 104, mRebavi _ 16, produqtsa da saojaxo moxmarebis sagnebs
vercxlis mWedeli _ 54, mepure _ 58, mWedeli yidda. qalaqSi moqmedebda 13 wisqvili, 1 aba-
_ 74, zeinkali _ 33, durgali _ 63, mSenebeli no, aguris 2 qarxana da 1 samRebro. gorelebi
80, feiqari 45 da sxv. Tbiliseli xelosnebi meTuneobasac misdevdnen.
profesiis mixedviT irCevdnen mamasaxliss an duSeTSi vaWroba kargad iyo ganviTa-
ustabaSs. xelosnebisagan gadasaxadebs kref- rebuli, myidveli aq qarTlis mTianeTidan,
da sami moqalaqe, romelTac erTi wlis vadiT kaxeTidan da qarTlis baridan modioda. du-
irCevdnen. Sel vaWrebs samrewvelo saqoneli ruseTidan
TbilisSi, garda xelosnebisa, didi ra- SemohqondaT. saqonlis wliuri brunva 1834
odenobiT cxovrobdnen droebiT (sezonurad) wlisaTvis 40.000 vercxlis maneTs udrida.
Camosulebi, romlebic metwilad mZime samuS- duSeTis vaWrobasTan mWidrod iyo dakavSire-
aos asrulebdnen. TbilisSi mcxovrebi saxa- buli ananurisa da axalgoris bazrebi. 1834
477
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
wlisaTvis duSeTSi iyo 213 saxli, 45 axali da idga. axalcixesTan mWidro kavSiri hqondaT
17 Zveli daxli. 16 daxli vaWrobda samrewve- Tbilisel somex vaWrebs, isini axalcixis gav-
lo saqonliT, danarCeni _ sasoflo-sameur- liT midiodnen yarsSi, baiazeTsa da xioSi.
neo da sxva produqtiT. am droisaTvis du- axalcixeSi SehqondaT samrewvelo saqoneli
SeTSi muSaobda 2 meCeqme, 1 mkeravi, 3 mequde, laifcigisa (germania) da niJni novgorodis
3 mWedeli, 2 vercxlis mWedeli, 10 feiqari. (ruseTi) bazrobebidan. 1832 wels osmaleTi-
TelavSi 1834 wels 492 saxli, 105 axali dan axalcixeSi 62.985 maneTis saqoneli Semoi-
daxli da 100 Zveli daxli iyo aRricxuli. tanes, gaitanes 36.000 maneTisa.
21 daxli samrewvelo saqonliT vaWrobda,_ 19 quTaisSi,, imereTis erTaderT qalaqSi,
quTaisSi
sakvebi produqtiT, 9 sxvadasxva sasmeliT, 11 1834 wlisaTvis 2.000 suli cxovrobda, guriis
sxvadasxva wvrilmaniT. mazris centrSi, ozurgeTSi _ 300, senakSi _
siRnaRSi 1834 wels 550 saxli da 52 dax- 500. 1825 wlisaTvis redut-kaleSi (yulevSi)
li iyo aRricxuli. 29 daxli ruseTidan Semo- 27 saxli da 13 daxli iyo aRricxuli, xolo
tanili saqonliT vaWrobda, 14 _ adgilobrivi mosaxleobis raodenoba 1.208 suls udrida.
saqonliT, 5 _ oqrosa da vercxlis nivTebiT, 1840 wlis 10 aprilis kanonma, romelic
4 _ sakvebi produqtiTa da RviniT. qalaqSi 50 samxreT kavkasiis administraciuli mmarT-
mkeravi, 20 meCeqme, 20 feiqari, 4 mRebavi, 13 velobis reformas iTvaliswinebda, mniS-
mWedeli da sxva profesiis ostati muSaobda, vnelovani cvlilebebi Seitana saqarTvelos
sul siRnaRSi 150 xelosani iyo aRricxuli. saqalaqo cxovrebaSi.
axalcixeSi 1834 wlisaTvis 2.734 saxli
478
vaxtang guruli
479
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
lad okrugis ufrosebi daeniSnaT. sisxlis weren: `gurias, romlis mosaxleoba 24.000-s
samarTlis saqmeebi aqac ruseTis kanonebis Seadgens, ganagebs adgilobriv TavadTa sabWo
mixedviT unda gadaewyvitaT, samoqalaqo saq- rusi samxedro piris meTaurobiT. es sabWo
meebi ki _ qarTuli kanonebis mixedviT. Sem- samoqalaqo saqmeebSi xelmZRvanelobs winan-
deg, rodesac es umaRlesad damtkicebuli de- deli samarTliTa(qarTuli samarTliT _ v. g.)
buleba ukve ganxorcielebas uaxlovdeboda, da adaTiT, xolo sisxlis samarTlis saqmeebs
meore mTavarsardalma saqarTveloSi, markiz wyvets samxedro sasamarTlo~; `samegrelosa
pauluCim, umaRles xelisuflebas moaxsena, da afxazeTs...romelnic ruseTis mfarvelo-
rom am debulebis cxovrebaSi gatareba ux- bis (unda iyos qveSevrdomobaSi _ v. g.) qveS
erxulobas iwvevda, ris gamoc imave 1811 wels imyofebian... marTaven maTi mTavrebi~.
pauluCis ebrZana moemzadebina da waredgina meCnikovi da kutaisovi adrianopolis
am sagnis Sesaxeb Tavisi mosazreba, xolo ma- zaviT (1829 w.) ruseTis imperiis Semadgenlo-
namde ki xsenebuli debulebis gatareba See-
Cerebina. pauluCis es mosazreba dRemdis
gansaxilvelad warmodgenili ar aris; nacv-
lad amisa ki mTavarsardal rtiSCevis mier
1814 wlidan imereTSi SemoRebulia droebiTi
mmarTveloba, romelsac imave mTavarsardlis
mier saxelmZRvanelod micemuli aqvs wesebi.
es wesebi SemdegSi ramdemjerme SeucvliaT,
ramdenjerme SeucvliaT TviT saxelwodeba
mmarTvelobisa da yvela es cvlileba arc
mefes moxsenebia da arc mmarTvel senats.
amJamad imereTs ganagebs igive droebiTi
mmarTveloba, romelsac 1814 wels safuZveli
Cauyara mTavarsardal rtiSCevis TviTnebo-
bam. am mmarTvelobaSi Tavmoyrilia sasamarT-
lo, samoqalaqo, aRmasrulebeli, safinanso
da sabaJo nawilic ki. samoqalaqo saqmeebs is
wyvets zogjer rusuli kanonebis, zogjer qa-
rTuli kanonebis, zogjer ki adaTebis mixed-
viT; sisxlis samarTlis saqmeebi ganixileba
samxedro-sasamarTlo komisiis mier. imereTis
okrugebi eqvemdebareba okrugis ufrosebsa
da maT TanaSemweebs, romelTac miniWebuli evgraf meCnikovi
aqvT ufleba ganixilon samoqalaqo saqmee-
bic... yovelive es eqvamdebareba imereTis baSi Sesuli samcxe-saaTabagos teritoriis
mmarTvels samxedro generlebidan. imereTis nawilis axlad SemoRebul rusul mmarTv-
mmarTveli, iseve, rogorc mTavarsardali elobasac exebian: `axalcixesa da axalqalaqs,
saqarTveloSi (qarTl-kaxeTSi _ v. g.), war- romlebic axlaxan arian osmaleTisagan
smaleTisagan SeZe-
moadgens ukanasknel instancias, romelTanac nilni da romelTa mosaxleoba 38.000-mde aR-
SeiZleba mivides saCivari droebiTi mmarTv- wevs, ganagebs iq dawesebuli droebiTi mmarT-
elobis gadawyvetilebaze; amis gamo imereTis veloba~.
mosaxleobas hgonia, rom mTeli Zalaufle- saqarTvelos rusuli mmarTvelobis Ses-
ba iqauri mTavrobisa da saqarTvelos mTa- axeb zogadi suraTis warmodgenis Semdeg ev-
varsardlis xelSia da rom ar arsebobs sxva graf meCnikovi da pavel kutaisovi iZlevian
xelisufleba, romelsac SeuZlia aRniSnul saqarTvelosa da, saerTod, samxreT kavkasiis
Tanamdebobis pirTa (imereTis mmarTvelisa rusuli mmarTvelobis ufro detalur daxa-
da saqarTvelos mTavarsardlisa _ v. g.) moq- siaTebas. senatorebi weren kanonmdeblobaSi
medebis ukanonod miCneva.~ arsebul gaurkvevlobaze. moxsenebaSi vkiTx-
guriis, samegrelosa da afxazeTis sam- ulobT :~yvelgan sxvadasxvaobaa mmarTvelo-
Tavroebis Sesaxeb meCnikovi da kutaisovi baSi, yvelgan Tanamdebobis pirTa uflebebisa
480
vaxtang guruli
481
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
482
vaxtang guruli
483
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
gangebo komiteti samxedro, finansTa, Sinagan proeqts gaecno da daadgina: samxreT kavka-
saqmeTa da iusticiis ministrebis Semadgen- siis rusuli mmarTvelobis gardaqmnis pro-
lobiT. komitets ufleba mieca, saWiroebis eqtis SemuSaveba Tavidan daewyoT. 1837 wels
SemTxvevaSi, axsna-ganmartebisaTvis miewvia gadawyda, TbilisSi gaegzavnaT axali komisia
senatorebi meCnikovi da kutaisovi. saxelm- erT-erTi senatoris TavmjdomareobiT. komi-
wifo sabWos saerTo sakrebulos azriT, sa- siaSi unda Sesuliyvnen Sinagan saqmeTa, samx-
gangebo komitets saboloo saxe unda mieca edro, finansTa da iusticiis saministroebis
proeqtisaTvis. sabWos daeTanxma imperatori TiTo warmomadgeneli. komisiis muSaobisaT-
da 1833 wlis ivlisSi peterburgSi daarsda vis Tvalyuri unda edevnebina amierkavkasiis
`amierkavkasiis
amierkavkasiis mxaris momwyobi sagangebo mxaris momwyob sagangebo komitets. komisiis
komiteti~. komitetis Tavmjdomared ruseTis
komiteti Tavmjdomared daniSnuli iqna senatori pavel
imperiis samxedro ministri aleqsandr Cerni- gani, xolo wevrebad _ _kvisti
kvisti (Sinagan saqmeTa
Sevi dainiSna. sagangebo komitetma ori weli saministrodan), kalinovski
kalinovski(finansTa
(finansTa saminis-
imuSava da 1835 wels proeqti saxelmwifo trodan), vronCenko (samxedro saministrodan)
sabWos warudgina gansaxilvelad. am proeqtis da nefedevi (iusticiis saministrodan). axali
mixedviT, amierkavkasiaSi unda daarsebuliyo komisiis daniSvna TiTqos imis maCvenebeli
Наместник)) Tanamdeboba, xolo
mefisnacvlis ((Наместник iyo, rom reformis mowinaaRmdege rozenma
mefisnacvalTan _ ``mTavari
mTavari sasamarTlo~
sasamarTlo~ da Tavisi gaitana, sinamdvileSi saqme ase ar iyo:
`mefisnacvlis
mefisnacvlis sabWo~.
sabWo . mTeli amierkavkasia senatori pavel gani da komisiis wevrebi prin-
(samxreT kavkasia) unda gayofiliyo or admin- cipulad ar iziarebdnen grigori rozenis
istraciul-teritoriul erTeulad: Savi zR- Sexdedulebebs da samxreT kavkasiis rusuli
vis guberniad da kaspiis guberniad
guberniad,, gubernie- mmarTvelobis reformas aucileblad miiC-
bi unda dayofiliyo mazrebad
mazrebad.. orive guber- nevdnen.
niaSi mxolod rusul kanonebs unda emoqmeda
da Tanamdebobis pirebic (moxeleebi)mxolod
rusebi unda yofiliyvnen. sagangebo komite-
§2. rusuli mmarTvelobis sistemis gardaqmna
tis azriT, proeqtis ganxilva saxelmwifo
(XIX saukunis 40-iani wlebi)
sabWoSi saboloo unda yofiliyo, magram es
ase ar moxda. saxelmwifo sabWos sxdomas Sem- samxreT kavkasiis rusuli mmarTvelobis
TxveviT daeswro grigori rozeni, romelic, gardaqmnis proeqtis SesamuSaveblad Seqmnili
rogorc aRvniSneT, reformis winaaRmdegi komisiis Tavmjdomare senatori pavel gani
gani,,
iyo. rozenma moiTxova, proeqti misTvis ga- evgraf meCnikovisa da pavel kutaisovisagan
daecaT winaswar gansaxilvelad da aucilebe- gansxvavebiT, imdenad zerele da qarafSuta
li cvlilebebis Sesatanad. saxelmwifo sabWo adamiani iyo, rom dakisrebuli movaleobis
winaaRmdegi iyo TbilisSi proeqtis ganxil- Sesruleba ar SeeZlo. gani kavkasiaSi saer-
visa, magram rozens proeqti mainc gadasces, Tod ar iyo namyofi da aqaur viTarebas ar
Tumca ara arsebiTi ganxilvisaTvis, aramed icnobda. metic, mas rusuli kanonmdeblobisa
mxolod Tavisi azris gamoTqmisaTvis, isic da ruseTis imperiis administraciuli mowyo-
mxolod amierkavkasiis (samxreT kavkasiis) ad- bis Sesaxebac metad zerele warmodgena hqon-
ministraciuli dayofis Sesaxeb. da. tomiT ucxoeli da ucxoeTSi aRzrdili
amrigad, ivan paskeviCis, evgraf meCnikov- rusul enasac ki ver flobda xeirianad. amas-
isa da pavel kutaisovis mier Sedgenili pro- Tan erTad, senatori intrigebis xlarTvis
eqti mravalgzis gadakeTeba-Secvlis Semdeg ostati da gaiZvera adamiani iyo. miuxedavad
isev TbilisSi dabrunda. grigori rozeni xe- amisa, nikolai I da ruseTis imperiis yvela
laxla Seudga imis dasabuTebas, rom reforma ministri, garda saxelmwifo qonebaTa ministr
sulac ar iyo saWiro, xolo proeqtiT na- pavel kiseliovisa, mas mxars uWerda.
varaudevi reformebi ar Seefereboda adgi- pavel ganis komisia TbilisSi 1837 wlis
lobriv pirobebs. rozenma Tavgza aubnia ise- zafxulSi Camovida. am driosaTvis kavkasiis
dac dabneul xelisuflebas. gadawyvetilebis mTavarsardali jer kidev grigori rozeni
miReba Wianurdeboda, aSkara xdeboda, Se- iyo. komisias didi moculobis samuSao unda
Tanxmebis miRweva SeuZlebeli iqneboda. sax- Caetarebina, rac sakmaod xangrZliv dros
elmwifo sabWo rozenis mier gadamuSavebul moiTxovda. arc gani da arc misi komisiis
484
vaxtang guruli
wevrebi didi da damqancveli muSaobis Cat- gareSe amoqmedeba, aramed rusuli kanonebis,
arebas ar apirebdnen. gans surda proeqtis adgilobrivi samarTlisa da adaTebis erT-
Sedgena rac SeiZleba swrafad daesrule- drouli moqmedeba. samxreT kavkasiaSi ru-
bina da amiT imperatorisa da centraluri suli kanonebis sayovelTaod amoqmedebasa da
xelisuflebis keTilganwyoba moepovebina. rusuli dawesebulebebis SemoRebas e.i. saqa-
miznis misaRwevad senatorma samxreT kavka- rTvelosa da samxreT kavkasiis sxva nawilebis
siaSi Seqmnili viTarebis Seswavlas da Sesa- ruseTis Sida guberniebTan gaTanabrebas mx-
bamisi daskvnebis gakeTebas saerTod aarida ars uWerdnen kavkasiis mTavarsardali evge-
Tavi da mTlianad daeyrdno ivan paskeviCis, ni golovini, samxedro ministri aleqsandr
evgraf meCnikovisa da pavel kutaisovis mier CerniSevi, sagangebo komitetis wevri mixail
Segrovebul masalasa da daskvnebs. ganma isic pozeni da sxv. sagangebo komiteti Tavs ika-
ganWvrita, rom aucilebeli iyo kavkasiis mTa- vebda: vaiTu, ganis SemoTavazebulma refor-
varsardal grigori rozenis Tavidan mocile-
ba. es arc Tu ise advili saqme iyo, miuxedavad
amisa, senatorma ganzraxva sisruleSi mainc
moiyvana. 1837 wlis 7 oqtombers TbilisSi
Camovida imperatori nikolai I. ganma am Sem-
TxveviT isargebla da masTan moxerxebulad
daabezRa rozeni. imave wels rozeni gadaay-
enes da mis nacvlad kavkasiis mTavarsardlad
evgeni golovini (1837-1842) daniSnes. gans
xel-fexi gaexsna da Zalian male, 1838 wlis
TebervlisaTvis, misma komisiam muSaoba daas-
rula. Sedgenili proeqti amierkavkasiis mx-
aris momwyob sagangebo komitets waredgina.
senatori pavel gani davalebis swrafad da
`brwyinvaled~ SesrulebisaTvis uxvad daa-
jildoves. sagangebo komitetma samxreT ka-
vkasiis rusuli mmarTvelobis gardaqmnis Ses-
axeb evgeni golovinis azris gaTvaliswineba
saWirod CaTvala. ganis proeqtis ganxilvisas
gairkva, rom igi ver akmayofilebda mTel rig
moTxovnebs. proeqti safuZvlianad gaakri-
tika saxelmwifo qonebaTa marTvis ministrma evgeni golovini
pavel kiseliovma. igi amtkicebda, rom `mTe-
li mouwyobloba amierkavkasiisa samoqalaqo mam _ samxreT kavkasiaSi rusuli mmarTvelo-
mmarTvelobis nawilSi gamowveulia~rusuli bis mTlianad SemoRebam_ ruseTis batonoba
kanonebis `iq naadrevad SetaniT~. 1839 wlis kavkasiaSi ki ar ganamtkicos, aramed Seary-
dasasruls ganis proeqti daskvnisaTvis ev- ioso. amasTan dakavSirebiT ganis ganmarteba
geni golovins gadaeca, romelsac proeqti aradamajereblad miiCnia pavel kiseliovma.
sagangebo komitetis wevr mixail pozenis miuxedavad amisa, sagangebo komitetma 1840
monawileobiT unda Seesworebina. ganma poze- wlis 22 ianvars pavel ganis proeqti xmebis
nis gadabireba SeZlo, daiTanxma golovinic umravlesobiT moiwona, xolo 1840 wlis 10
da proeqti umniSvnelo cvlilebebis Setanis aprils proeqti saxelmwifo sabWom daamt-
Semdeg sagangebo komitets daubrunda. gani kica. proeqtiT gansazRvruli reformebis
mTeli kategoriulobiT moiTxovda, saqa- gatareba nikolai I-ma pavel gansa da evgeni
rTvelosa da mTel samxreT kavkasiaSi ru- golovins daavala. reformis ganxorcielebi-
suli kanonebisa da rusuli dawesebulebebis saTvis Tvalyuri unda edevnebina amierka-
yovelgvari gamonaklisis gareSe SemoRebas. vkasiis mxaris momwyob sagangebo komitets
komitets..
senatori amtkicebda, rom rusul mmarTvelo- pavel ganis proeqtis safuZvelze Sedgenili
baSi arev-darevasa da qaoss Seitanda ara ru- da damtkicebuli kanoni ZalaSi 1841 wlis
suli kanonebis sayovelTaod, gamonaklisis 1 ianvridan Sevida. kanoni Seicavda: 1. deb-
485
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
486
vaxtang guruli
487
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ruleSi mosayvanad unda aerCiaT ustabaSebi lebSi ulmoblad dagvcinoda Cven mTels ev-
da maTi TanaSemweebi. qalaqis mmarTvelobas ropaSi.~
evaleboda zrunva Tbilisis keTilmowyobaze, 1840 wlis 10 aprilis kanoni, rogorc ze-
mcxovrebTa sursaTiT momaragebaze, vaWrobis moT aRvniSneT, 1841 wlis 1 ianvridan Sevida
organizebaze, wesrigis dacvaze, gadasaxadebis ZalaSi. reformis ganxorcielebis dawyebidan
ganawilebasa da akrefaze. Tbilisis saqalaqo Seqmnili mZime viTarebis Sesaxeb kavkasiis
mmarTveloba saqarTvelo-imereTis guberniis mTavarsardali evgeni golovini periodulad
mmarTvelobas eqvemdebareboda. moaxsenebda nikolai I-s. es mimowera konfi-
aseTi iyo rusuli mmarTvelobis is dencialuri iyo da mas mxolod imperatori
sistema, romelic 1840 wlis 10 aprilis ka- da misi uaxloesi garemocva icnobda. impera-
noniT unda damkvidrebuliyo saqarTveloSi. tori ukmayofilebas ver malavda. nikolai I
es sistema Tavisi arsiT iseTive iyo, rogoric gansakuTrebiT mZime mdgomareobaSi aRmoCnda
ukve arsebobda ruseTis imperiis Sida gu- mas Semdeg, rac kavkasiaSi mogzaurobidan da-
berniebSi. 1840 wlis 10 aprilis kanonis amo- brunebulma grafma siuzenem 1841 wels evro-
qmedeba adgilobrivi Taviseburebebisa da pis presaSi werilebi gamoaqveyna da saqarT-
atributebis mospobas moaswavebda, qarTuli veloSi mimdinare reforma metad muq ferebSi
samarTali saerTod ganidevna sasamarTlo warmoadgina. aRSfoTebulma imperatorma Se-
sistemidan. sayuradReboa is garemoebac, rom qmnil viTarebaSi gasarkvevad TbilisSi moav-
saqarTvelosa da, saerTod, samxreT kavkasi- lina samxedro ministri aleqsandr CerniSevi
is administraciuli dayofis dros sruliad da amierkavkasiis mxaris momwyobi sagangebo
ar miuRiaT mxedvelobaSi araTu mosaxleo- komitetis wevri mixail pozeni
pozeni.. pozeni peter-
bis erovnuli Semadgenloba, aramed politi- burgidan 1842 wlis Tebervlis damlevs gamo-
kuri leqsikonidan da praqtikidan sruliad emgzavra, xolo CerniSevi _ aprilis damdegs.
gaaZeves istoriul-geografiuli termino- arc CerniSevi da arc pozeni dainteresebuli
logia, garda saqarTvelo-imereTis guber- ar iyvnen Seqmnili mdgomareobis mizezebis
niis saxelwodebisa. TavisTavad, es saxelwo- garkvevaSi. jer erTi, oriveni pavel ganis
debac sagangebod xelovnurad, politikuri proeqtis momzadebaSi monawileobdnen da
mizniT iyo Seqmnili da xazs usvamda imas, rom meorec, oriveni ganis axlo megobrebi iyvnen.
TiTqos imereTs saqarTvelos tolfasi mniS- miuxedavad amisa, mosaxleobis ukmayofilebis
vneloba hqonda! savsebiT miCqmalva maT ver gabedes da im-
1840 wlis 10 aprilis kanonis safuZvelze peratorisaTvis wardgenil moxsenebaSi saq-
saqarTveloSi rusuli mmarTvelobis mowyobam mis faqtobrivi mxare ase Tu ise warmoaCines.
mosaxleobis yvela fenis didi ukmayofileba reformiT gamowveuli ukmayofilebis safuZ-
gamoiwvia. reformis SedegebiT SeSfoTebuli vlian axsnas pozenma gverdi moxerxebulad
iyo TviT kavkasiis mTavarsardali evgeni go- auara, magram sakmaod damajereblad aCvena
lovini da koloniuri administraciis sxva misi uvargisoba. pozeni werda, rom refor-
Tanamdebobis pirebi. ruseTis imperiis ofi- mam, marTalia, bolo mouRo winandel TviT-
cialuri istoriografiis cnobili warmo- nebobas da uyairaTobas mmarTvelobis yvela
madgeneli da kavkasiaSi rusuli mmarTvelo- dargSi, magram man samxreT kavkasiis sxvadasx-
bis istoriis cnobili mkvlevari v.n. ivanenko va xalxs ver moutana sasurveli sargebloba.
wers: ~reformam sayovelTao drtvinva gamoi- pozeni Tvlida, rom mmarTvelobis sistema
wvia, Cioda xalxi, Ciodnen moxeleni, Cioda da erTob gaarTula policiisagan sasamarTlos
sasowarkveTilebas eZleoda TviT golovini. gamoyofam, orjer gaizarda moxeleTa ricx-
saSinelma formalizmma moicva mTeli saxelm- vi. pozens aseTi statistikuri monacemi mo-
wifo sistema, veravin bedavda ubnis msajulis hyavda: reformamde, 1839 wels, sasamarTlo
gareSe Txovna gadaeca mazris ufrosisaT- saqmeebis ricxvma 241-s miaRwia, 1841 wels
vis... yvelgan yaCaRTa brboebi gaCnda. aSkara _4846-s; samxreT kavkasiis samoqalaqo mmarTv-
yaCaRi sasamarTlodan gamarTlebuli gamo- elobis xarjebma 1,5 milioniT gadaaWarba yve-
dioda kanoniT gaTvaliswinebuli borotmo- la adgilobriv Semosavals erTad aRebuls.
qmedebis damamtkicebeli formaluri sabuTis pozeni daaskvnida, rom, miuxedavad gaweuli
uqonlobis gamo... amave dros, grafi siuzane, xarjebisa, xalxi ukmayofilo iyo rogorc
romelic kavkasiaSi mogzaurobda, Tavis weri- policiiT, ise sasamarTloTi, mmarTvelo-
488
vaxtang guruli
bis yvela sferoSi imata borotmoqmedebam. bam ramdenime weli imuSaves da 1840 wlis 10
surda Tu ara, mixail pozens Tavisi azri aprilis kanonSi Sesworebebi da cvlilebebi
mainc unda gamoeTqva reformiT gamowveuli Seitanes. gansakuTrebuli yuradReba mieqca
ukmayofilebis konkretuli mizezebis Ses- sasamarTloebSi saqmeebis ganxilvis uazrod
axebac. ukmayofilebis mizezi, pozenis az- gaWianurebas. jer kidev 1842 wlis aprilSi
riT, SemdegSi mdgomareobda: 1. ruseTis Sida TbilisSi movlinebul samxedro ministr ale-
guberniebidan gadmoRebuli mmarTvelobis qsandr CerniSevs imperatorma ufleba misca,
formebi da dawesebulebebi ar Seefereboda moqmed kanonSi Sesworebebisa da cvlilebebis
mosaxleobis moqalaqeobriobis dones; 2. mo- Setanamde piradi brZanebiT Seecvala mTeli
saxleobas hqonda mmarTvelobis formebTan rigi adgilebi rusuli mmarTvelobis moqmed
SeuTavsebeli warmodgenebi da zne-Cvevebi; 3. debulebaSi. aleqsandr CerniSevma brZaneba
mmarTveloba ZiriTadad gamoixateboda imaSi, gasca, samazro sasamarTloebs umaRles in-
rom dawesebulebebi formalurad icavdnen stanciaSi gadatanis gareSe ganexilaT yovel-
kanonebsa da wesebs, awarmoebdnen mimoweras, gvari sadavo saqme 200 maneTis farglebSi,
moxeleebi umaRlesi instanciidan umdablesa- mazris ufrosebsa da policmaisterebs _ 100
mde mxolod qaRaldebis gagzavniT iyvnen da- maneTis farglebSi, xolo gorodniCebsa da
kavebulni. ubnis msajulebs _ 30 maneTis farglebSi. amave
mixail pozenis moxsenebam da saerTod, dros, CerniSevma kavkasiis mTavarsardal ev-
reformis garSemo Seqmnilma uaryofiTma az- geni golovins daavala dauyovnebliv Sesd-
rma nikolai I aiZula Seecvala Tavisi keTil- gomoda yovel qalaqsa da ubanSi sityvieri
ganwyoba pavel ganisa da 1840 wlis 10 aprilis (zepiri) sasamarTloebis mowyobas. sityvier
kanoniT gaTvaliswinebuli reformis mimarT. sasamarTloebs unda gaerCiaT yovelgvari
pozenis moxseneba imperatorma samxedro min- samoqalaqo saqme Tanxis miuxedavad adgilo-
istr aleqsandr CerniSevs gaugzavna Semdegi brivi samarTlisa da adaTis mixedviT, magram
rezoluciiT: `SeuZlebelia am moxsenebis gu- im pirobiT, Tu momCivanica da mopasuxec
listkivilis gareSe wakiTxva. ase maxinjdeba Tanaxma iqnebodnen. winaaRmdeg SemTxvevaSi,
mTavrobis keTili zraxvebi im pirTa mier, maT ufleba hqondaT miemarTaT oficialuri
romelTa azrsa da gamocdilebas TiTqos sasamarTlosaTvis. sityvieri sasamarTlos
SeiZleba daeyrdno. saWiroa es moxseneba Tavmjdomared qalaqis an ubnis msajuli unda
waredginos ministrTa komitets, raTa yvela yofiliyo, imis mixedviT, Tu sad iyo es sa-
misi wevri darwmundes... baron ganis Seuwyn- samarTlo mowyobili _ qalaqSi Tu ubanSi.
arebel usafuZvlobaSi, im ganisa, romlis am- sasamarTlos wevrebs mosaxleoba irCevda.
partavnobam SecdomaSi Seiyvana mTavroba da evgeni golovinma sityvieri sasamarTlos
axla ki aiZulebs mas dauyovnebliv Seudges daarsebis saqmes Tavi ver gaarTva. 1843 wlis
jer kidev axlaxan damtkicebulis gauqmebas.~ dasasrulisaTvis gairkva, rom sityvieri sa-
male mTavroba iZulebuli gaxda marTlac samarTlos daniSnuleba sxvadasxvagvarad
Sesdgomoda 1840 wlis 10 aprilis kanonis Tu esmodaT saqarTvelo-imereTis guberniis
savsebiT gauqmebas ara, safuZvlian Seswore- mmarTvelobas da mazris ufrosebs. gansxvave-
bas mainc. 1842 wlis 10 agvistos brZanebiT buli Sexedulebidan umravlesoba ar eTanxme-
nikolai I-ma amierkavkasiis (samxreT kavkasiis) boda aleqsandr CerniSevis mier evgeni golo-
administraciuli mmarTvelobis reformis vinisaTvis micemul instruqcias. sxvadasx-
momzadeba amierkavkasiis mxaris momwyob sa- vagvarad gagebul sakiTxTa Soris erT-erTi
gangebo komitetsa da imperatoris kancel- umTavresi iyo sityvieri sasamarTlos Tavm-
ariis VI ganyofilebas daavala. sagangebo jdomaris sakiTxi _ vin unda yofiliyo igi:
komitets unda moemzadebina sakanonmdeblo mTavrobis moxele, adgilobrivi aznauri Tu
cvlilebebi, xolo VI ganyofilebas am cvli- ubralo moqalaqe? erTi azri ver Seiqmna imis
lebebis safuZvelze kanonisaTvis saboloo Sesaxebac, ra Tanxis da rogori saqmeebi unda
saxe unda mieca. 1842 wels nikolai I-ma kavka- ganexila sityvier sasamarTlos, sad unda ga-
siis mTavarsardali evgeni golovini Tanamde- saCivrebuliyo misi ganaCeni.
bobidan gadaayena da mis nacvlad aleqsandr TbilisSi Camosulma aleqsandr CerniSev-
neidgardti (1842-1844) daniSna. ma policiuri da administraciuli uflebebis
sagangebo komitetma da VI ganyofile- gazrdis mizniT ramdenime RonisZieba gaata-
489
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ra. 1842 wels man gadaayena pavel ganis mier gamoiRo. mosaxleoba kvlav ukmayofilo rCe-
mazris ufrosebad daniSnuli moxeleebi da boda imiT, rom saqarTvelos marTva-gamgeoba
maT nacvlad yvelgan kadris samxedro pirebi, ucxo kanonebisa da wesebis, ucxo enisa da
Stabis oficrebi, daniSna. axladdaniSnul maz- adaTis safuZvelze xorcieldeboda. mas mZime
ris ufrosebs ufleba miecaT, mazraSi yvela tvirTad awva administraciis Sesanaxi xarje-
administraciul Tanamdebobaze(gorodniCad, bic. am TvalsazrisiT mniSvnelovani cvlile-
msajulad da sxv.) Tavad daeniSnaT saku- bebi, ufro zustad, taqtikuri cvlilebebi
Tari kandidatebi. mazris ufrosebs SeeZloT mmarTvelobis reformis ganxorcielebaSi,
ganexilaT da saboloo gadawyvetileba mi- kavkasiis mefisnacvlad mixail voroncovis
eRoT qurdobisa da TaRliTobis saqmeebze (1844-1854) daniSvnis Semdeg daiwyo.
100 maneTis farglebSi. 1844 wlamde kavkasias (samxreT da Crdi-
sruliad SeuTavsebeli iyo adgilobriv lo kavkasias) kavkasiis mTavarsardali ga-
pirobebTan saqarTvelo-imereTis guberniis nagebda. 1844 wels nikolai I-ma gadawyvita
Seqmna da misi mazrebad dayofa: mazrebs Soris kavkasiis umaRles samxedro da samoqalaqo
umravles SemTxvevaSi aranairi kavSiri ar ar- Tanamdebobaze ara kavkasiis mTavarsardali,
sebobda, araviTari saerTo ar hqonda mazris aramed kavkasiis mefisnacvali (mefis moadg-
mosaxleobas enis, aRmsareblobis, kulturis, ile) daeniSna. mefisnacvali umaRlesi samx-
zne-Cveulebis TvalsazrisiT. magaliTad, edro da samoqalaqo Tanamdebobis pirs war-
erTmaneTisagan kardinalurad gansxvavde- moadgenda. mefisnacvali imavdroulad kavka-
boda erevnisa da quTaisis, guriisa mazrisa siis calke korpusis mTavarsardalic iyo.
da naxWevnis mazrebis mosaxleoba. mosaxleo- kavkasiis mTavarsardali, faqtobrivad, ruse-
bisaTvis Zalze mouxerxebeli iyo uzarmaz- Tis Sida guberniebis general-gubernatoris
ari teritoriis erT guberniad gaerTianeba: uflebebiT sargeblobda. igi uwyebriv daqvem-
ugzooba, mimosvlis saSualebaTa uqonloba, debarebaSi iyo, anu sxvadasxva Sinaarsisa da
sayovelTao siRaribe aucileblobis Sem- mniSvnelobis sakiTxs moaxsenebda ara mTav-
TxvevaSic ki arTulebda, xolo xSirad Seu- robis Tavmjdomares an imperators, aramed
Zlebels xdida Soreuli mazridan TbilisSi ministrebs. ministri sakiTxs ganixilavda da
Casvlas. am fonze aRmocenebul mosaxleobis miRebul gadawyvetilebas acnobebda kavkasiis
ukmayofilebas yuradReba miaqcia 1842 wels mTavarsardals. TavisTavad, ministrs SeeZlo
TbilisSi Camosulma aleqsandr CerniSevma. kavkasiis mTavarsardlis mier dayenebuli
centraluri xelisufleba iZulebuli gaxda, sakiTxi mTavrobis Tavmjdomaris an impera-
zogierTi cvlileba Seetana saqarTvelosa torisaTvisac ki moexsenebina, magram pasuxs
da samxreT kavkasiis administraciul dayo- kavkasiis mTavarsardali mTavrobis Tavmjdo-
faSi: belaqnis mazra 1843 wels calke olqad marisa Tu imparatorisagan ar iRebda, mTav-
gamoiyo, xolo 1844 wels samxedro olqad robis Tavmjdomare an imperatori ministrs
gardaiqmna; Tbilisis, gorisa da Telavis maz- acnobebda Tavis gadawyvetilebas, ministri
rebidan 1844 wels calke samxedro olqad ki _ kavkasiis mTavarsardals. mefisnacvali,
gamoiyo TuS
TuS-fSav-xevsureTi
fSav-xevsureTi;; 1844 wels go- kavkasiis mTavarsardlisagan gansxvavebiT,
ris mazris (Sida qarTlis) CrdiloeT nawili uwyebriv daqvemdebarebaSi ar iyo, mas SeeZlo
gaiyo or calke samxedro olqad _ oseTisa pirdapir miemarTa mTavrobis Tavmjdomarisa
da mTielTa olqebad
olqebad;; 1844 wels Telavis da imperatorisaTvis da dasmul sakiTxze
mazra gaiyo Telavisa da siRnaRis mazrebad; gadawyvetilebac maTgan mieRo. kavkasiis me-
1842 wels gauqmda Tbilisis samxedro guber- fisnacvals damnaSavisa da msjavrdebulis
natoris Tanamdeboba da mis nacvad dawesda Sewyalebis uflebac hqonda.
samoqalaqo mmarTvelobis ufrosis Tanamde- kavkasiis mefisnacvlis daqvemdebareba-
boba; 1842 wels Seicvala amierkavkasiis mTa- Si iyo didi samoxeleo aparati. garda imisa,
varmarTvelobis sabWos Semadgenloba:sabWos rom igi iTvleboda kavkasiis calke korpusis
xuTi wevridan sami samxedro da ori samoqa- mTavarsardlad, mas uSualod emorCileboda:
laqo unda yofiliyo. 1. mefisnacvlis kancelaria; 2. mefisnacv-
mixail pozenisa da aleqsandr CerniSevis lis sabWo; 3. gansakuTrebul mindobiloba-
SuamdgomlobiT 1840 wlis 10 aprilis kanon- Ta moxeleebi; 4. mefisnacvlis mTavari sam-
Si zogierTi cvlilebis Setanam Sedegi ver marTvelos ufrosi; 5.mTavari sammarTvelos
490
vaxtang guruli
ufrosis kancelaria; 6. mTavari sammarT- nili viTarebis swor analizs emyareboda. ru-
velos departamentebi; 7. sagzao-samSeneblo seTis imperiis oficialuri istoriografiis
komiteti; 8. glexebis momwyobi kancelaria; 9. cnobili warmomadgeneli da kavkasiis rusuli
saxelmwifo qonebaTa, soflis meurneobisa da mmarTvelobis istoriis aRiarebuli mkvl-
mrewvelobis sammarTvelo; 10. kavkasiis sam- evari v.n. ivanenko mixail voroncovis Sesaxeb
rewvelo olqi; 11. kavkasiis saeqimo nawilis werda: `man kargad icoda, rom ruseTis mTa-
gamgebloba; 12. samTo nawilis gamgebloba; 13. vari interesi ganapira qveyanaSi im droisaT-
kavkasiis muzeumi; 14. statistikis komiteti; vis mdgomareobda mxolod imaSi, rom daeka-
15. kavkasiis sacenzuro komiteti. TxuTme- vSirebina TavisTan es axali qveSevrdomebi
tive struqturuli erTeuli brZanebebsa da uwyveti ZafiT, raTa aeZulebina isini dae-
gankargulebebs uSualod mefisnacvlisgan viwyebinaT TavianTi winandeli mTavroba da
iRebda, moxeleTa daniSvna, dajildoeba da SeeyvarebinaT ruseTis monarqis mwyalobeli
gadayenebac mefisnacvlis prerogativa iyo. da mzrunveli mTavroba. man kargad icoda
mefisnacvali kavkasias garkveulwilad ro- agreTve, rom dapyrobil xalxTa sikeTe da
gorc avtonomiur administraciul erTeuls, bedniereba, uwinares yovlisa, mdgomareobda
ise ganagebda. isev imaSi, rom am xalxebs xeli aeRoT ganux-
kavkasiis pirvel mefisnacvlad 1844 wlis orcielebel ocnebaze da SeeyvarebinaT axali
dekemberSi novorosiis general-gubernato- dedinacvali, rogorc sakuTari deda.~
ri, cnobili samxedro da politikuri moR- saqarTveloSi unda damkvidrebuliyo ru-
vawe general-adiutanti grafi mixail voron- suli suli, rusuli ena, rusuli kultura da
covi dainiSna. voroncovi TbilisSi 1845 wlis zne-Cvevebi, rusuli kanonebi da mmarTveloba,
25 marts, xarebis dResaswaulze, Camovida. risi saboloo Sedegic iqneboda rusuli moqa-
laqeobis damkvidreba. gansxvavebiT winamorbe-
debisagan, gansakuTrebiT ivan paskeviCisa da
evgeni golovinisagan, mixail voroncovi miiC-
§3. rusuli mmarTvelobis sistema mixail vo- nevda, rom am miznis misaRwevad sulac ar iyo
roncovis mefisnacvlobis periodSi (1844- aucilebeli rusuli kanonebis dauyovnebliv
1854 ww.) amoqmedeba da rusuli saxelmwifo daweseb-
mixail voroncovi kavkasiis mefis- ulebebis Seqmna _ saqarTvelos rusuli mmarT-
nacvlad 1844 wlis bolos dainiSna, magram velobis ruseTis Sida guberniebis msgavsad
TbilisSi Camovida da movaleobis Sesrulebas mowyoba.
mxolod 1845 wlis martidan Seudga. mixail mixail voroncovma mniSvnelovani cv-
voroncovs kargad hqonda gaazrebuli ruse- lilebebi Seitana samxreT kavkasiis admin-
Tis imperiis koloniuri politikis miznebi istraciuli dayofisa da mmarTvelobis or-
saqarTveloSi da am politikis ganxorciele- ganoebis mowyobaSi. mefisnacvali xSirad
baSi daSvebuli strategiuli da taqtikuri gadawyvetilebebs iRebda centraluri xe-
Secdomebi. mefisnacvali savsebiT sworad lisuflebis (ministrTa komitetis) poziciis
askvnida, rom oTx aTeul welze meti xnis sawinaaRmdegod. amis ufleba voroncovs im-
ganmavlobaSi saqarTvelo rom ruseTis im- peratorisagan hqonda miniWebuli. nikolai
periis ganuyofel nawilad ver gadaiqca, es I-ma gaauqma amierkavkasiis mxaris momwyobi
mniSvnelovanwilad centraluri xelisu- sagangebo komiteti da imperatoris kancel-
flebis mier daSvebuli SecdomebiT iyo gan- ariis VI ganyofileba, ris Semdegac kavka-
pirobebuli. XIX saukunis damdegidan dawye- siis saqmeebi gadaeca ``kavkasiis
kavkasiis komitets
komitets~.
buli ramdenime aTeuli weli ise gavida, rom komitets ufleba hqonda saministroebTan
ruseTis saimperatoro kari, centraluri xe- SeuTanxmeblad ganexila administraciuli da
lisufleba kvlav ikvebeboda iluziiT, rom sakanonmdeblo xasiaTis yvela saqme, romelic
samxedro-administraciuli meTodebiT, saqa- ki kavkasias Seexeboda.
rTveloSi rusuli kanonebis amoqmedebiTa da 1840 wlis 10 aprilis kanoniTa da Sesa-
rusuli saxelmwifo dawesebulebebis SeqmniT bamisi debulebis ZaliT, samxreT kavkasia (am-
SeZlebda qarTvelTa garusebas da rusuli ierkavkasia) or administraciul erTeulad:
moqalaqeobis danergvas. mixail voroncovis saqarTvelo-imereTis guberniad da kaspiis
samoqmedo strategia da taqtika swored Seqm- olqad _ gaiyo. 1846 wels mixail voroncovma
491
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
492
vaxtang guruli
gauqmda. aman kidev ufro gaamravla usaqmo pedicias gadaeca saqarTvelos mTeli saekle-
moxeleTa ricxvi. is moxeleebi, raki maT we- sio mamulebi. am miwaze, arasruli monaceme-
sieri arsebobisa da ruseTSi ukan dabrunebis biT, 46.150 suli cxovrobda, xolo yovelw-
saSualeba moespoT, xelaxla samsaxuris Sov- liuri Semosavali 72.053 maneTs udrida.
nis imedi daekargaT, darCnen sacxovreblad mixail voroncovma saqarTvelosa da
amierkavkasiaSi, umetes SemTxvevaSi _ Tbilis- samxreT kavkasiis rusuli administraciuli
Si. zogierTi maTgani imyofeba savalalo md- mmarTvelobis reforma ver daasrula, amas
gomareobaSi da Tavs irCens Txovnebis Sedge- xeli SeuSala 1853 wels dawyebulma yirimis
niT. amisagan damoukideblad, yovelwliurad omma da 1854 wels mixail voroncovis kavka-
matulobs im mkvidrTa ricxvi, romelTac ga- siidan gawvevam.
naTleba miRebuli aqvT ruseTis gimnaziebsa
da sxva saswavleblebSi da romelnic cdilo-
ben miiRon samuSao adgilebi. yovelive amis
gamo me gaveci gankarguleba, ruseTidan ar §4. rusuli mmarTvelobis sistema aleqsandr
gamoiweron moxeleebi.“rus moxeleTaTvis bariatinskis mefisnacvlobis periodSi (1856-
dawesebuli gansakuTrebuli uflebebisa da 1862 ww.)
privilegiebis gauqmebis Sesaxeb voroncovi mixail voroncovi kavkasiis mefisnacv-
imperators swerda: „debuleba am uflebebis lobidan 1854 wlis oqtomberSi gadadga. 1854
Sesaxeb gamoica 1840 wels. misi mizani iyo wels, cota xans, mefisnacvlis movaleobas
aqaur mxareSi unariani samoqalaqo moxelee- generali nikolai readi asrulebda, xolo
bisa da kancelariis mosamsaxureTa mozidva. Semdegi ori wlis ganmavlobaSi mefisnacvali
dadga dro, rodesac... ukve aRar aris saWiro iyo general-adiutanti nikolai muraviovi
privilegiebi, romlebic winaT gadmobirebis (1854-1856). arc readsa da arc muraviovs
saSualebas warmoadgenda... umTavresi upi- raime mniSvnelovani cvlileba samxreT ka-
ratesoba, romelic miniWebuli aqvT mox- vkasiis rusul mmarTvelobaSi ar SeutaniaT.
eleebs kavkasiasa da amierkavkasiaSi, imaSi orive generali nikolai I-ma gaafrTxila, rom
mdgomareobs, rom maT eZlevaT danamatebi voroncovis dros damkvidrebuli mmarTv-
jamagirze... aseTi danamatebis jami yovelw- elobis sistema ar SeecvalaT. esec rom ar
liurad matulobs da mZime tvirTad awveba yofiliyo, reads da muraviovs arc survili
saxelmwifo xazinas. vfiqrob, dadga am mniS- da arc gamocdileba ar gaaCndaT mmarTv-
vnelovani xarjebis Sewyvetis dro“. elobis sistemis reformisaTvis. 1855 wels
mixail voroncovi erTi mxriv, cdilob- imperatori nikolai I gardaicvala. kavkasiis
da saxelmwifo xarjebis minimumamde dayvanas mefisnacvali nikolai muraviovi axali im-
da meore mxriv, yvelafers akeTebda xazinis peratoris aleqsandr II-is ndobiT ar sarge-
Semosavlebis zrdisa da saxelmwifo qonebis blobda da amitom sifrTxiles iCenda, raTa
gamravlebisaTvis. kavkasiis mefisnacvlis windauxedavi nabijiT imperatoris risxva ar
iniciativiT, 1849 wlis 21 dekembers niko- daemsaxurebina. 1856 wels aleqsandr II-m ka-
lai I-ma daamtkica debuleba amierkavkasiaSi vkasiis mefisnacvlad aleqsandr bariatinski
saxelmwifo qonebaTa mmarTvelobis Sesaxeb. daniSna(1856-1862). imperatorma bariatinskis
saxelmwifo qonebis marTva saxelmwifo qone- ufleba misca amierkavkasiis(samxreT kavka-
baTa eqspedicias evaleboda. voroncovis me- siis) rusuli marTveloba ise Seecvala, ro-
fisnacvlobis periodSi samxreT kavkasiaSi gorc saWirod CaTvlida. bariatinski dauy-
(amierkavkasiaSi) qoneba mniSvnelovnad gaiz- ovnebliv Seudga mmarTvelobis proeqtis
arda. 1854 wlisaTvis mTel samxreT kavkasiaSi momzadebas. am mizniT man mTavarmarTvelo-
ruseTis xazinas 6.374.000 desetina miwa ekuT- basTan daaarsa specialuri „droebiTi ganyo-
vnoda, aqedan Tbilisisa da quTaisis guber- fileba“. manamde bariatinskis gankargulebiT
niaze modioda 574.000 desetina. samxreT ka- Seiqmna komiteti, romelsac unda Seeswavla
vkasiis saxazino miwebze 194.875 komli cxov- rusul mmarTvelobaSi Seqmnili faqtobrivi
robda, Tbilisisa da quTaisis guberniebSi _ mdgomareoba da Seswavlis procesSi dagrovi-
43.745 komli. amierkavkasiis saxazino miwebi- li masalebi gadaeca droebiTi komitetisaT-
dan yovelwliuri Semosavali 3.158.598 maneTs vis. ori wlis Semdeg, 1858 wels, droebiTma
udrida. 1850 wels saxelmwifo qonebaTa eqs- komitetma aleqsandr bariatinskis warudgina
493
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
494
vaxtang guruli
495
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Tis olqad iwodeboda, xolo guria _ guriis ganyofilebad. TiToeuli ganyofilebis saT-
okrugad.. imereTis olqs droebiTi mmarTv-
okrugad aveSi mrCeveli idga. ganyofilebebSi iwyeboda
eloba ganagebda, romlis saTaveSi mmarTveli saqmis warmoeba, magram mrCeveli saboloo
idga. imereTis droebiT mmarTvelobas da, Se- gadawyvetilebas ver iRebda, es ufleba samx-
sabamisad, imereTis mmarTvels emorCileboda edro gubernators hqonda miniWebuli. faq-
guriis okrugi da okrugis ufrosi. imere- tobrivad, sagubernio sammarTvelo Tavisi
Tis mmarTveli da guriis okrugis ufrosi ori ganyofilebiT samxedro gubernatoris
kadris samxedro piri unda yofiliyo. 1840 kancelarias warmoadgenda. sagubernio sa-
wlis 10 aprilis kanonis Sesabamisi debule- samarTlo 7 wevrisagan Sedgeboda: Tavmjdo-
biT, imereTi da guria saqarTvelo-imereTis mare, 2 mrCeveli da 4 msajuli. oTxive msa-
guberniaSi Sevida. imereTisa da raWis teri- juli guberniis Tavadebisa da aznaurebisagan
toria quTaisis mazraSi moeqca, romelic 6 da vaWarTa wodebisagan irCeoda. sagubernio
ubnisagan Sedgeboda: quTaisis, vakis
vakis,, sabekis, sasamarTlo uflebrivad gaTanasworebuli
Sorapnis, saCxerisa da raWis
raWis.. guriis terito- iyo Tbilisis guberniis sisxlis samarTlisa
rias moicavda guriis mazra, romelic 2 ubnad da samoqalaqo saqmeTa palatasTan. sisxlis
gaiyo, ozurgeTisa da akeTisa
akeTisa.. evgeni golo- dargSi sagubernio sasamarTlos ganaCens
vinisa(1837-1842) da aleqsandr neidgardtis quTaisis samxedro gubernatori an kavka-
(1842-1844) mTavarsardlobis dros xelisu- siis mefisnacvali amtkicebda. samoqalaqo
fleba iZulebuli gaxda yuradReba mieqcia saqmeze gamotanili ganaCeni, Tu saqme 1000
imereTisa da gansakuTrebiT guriis admin- maneTs aRemateboda, SeiZleboda apelaciis
istraciuli mmarTvelobisaTvis. amis mizezi wesiT mmarTvel senatSi gasaCivrebuliyo.
iyo 1841 wlis ajanyeba guriaSi. xelisufleba sasamarTloze zedamxedvelobas sagubernio
im daskvnamde mivida, rom aucilebeli iyo prokurori axorcielebda. quTaisis guber-
guriaSi rusuli mmarTvelobiT gamowveuli niis mazrebSi sasamarTlo dawesebulebebi
ukmayofilebis mizezebis mospoba. 1842 wels ar arsebobda. mcire danaSaulisaTvis mazris
guriis mazra guriis samxedro olqad gada- ufrosi TviTon awesebda sasjels, xolo did
keTda, romlis saTaveSi rusi Stabis ofi- saqmeebze sagamomZieblo masalebs sagubernio
ceri idga. guriaSi unda Seqmniliyo calke sasamarTlos ugzavnida. sagamomZieblo fun-
laSqari _ `guriis
`guriis samxedro laSqari
laSqari~,, romlis qciebi mazrebSi dakisrebuli hqondaT mazris
meTauric samxedri olqis ufrosi iqneboda. ufrosis TanaSemweebs. mazrebi, iseve, ro-
1842 welsve guriis samxedro olqi Savi zRvis gorc Tbilisis guberniaSi, ubnebad iyofoda,
sanapiro xazis ufross dauqvemdebares da gu- romelTa saTaveSi ubnis ufrosebi idgnen. ub-
riaSi samxedro sasamarTloc SemoiRes. 1846 nis ufrosebs sapolicio funqciebTan erTad
wels, rodesac saqarTvelo-imereTis guber- sasamarTlo funqciebic hqondaT dakisrebu-
nia Tbilisisa da quTaisis guberniebad gai- li, Tumca maT ufleba ar hqondaT, saqmeze
yo, guria ozurgeTis mazris saxelwodebiT winaswari gamoZieba ewarmoebinaT da mxolod
quTaisis guberniaSi Sevida, maSasadame, guri- sapolicio ZiebiTa da danaSaulis kvalis
is samxedro olqi ozurgeTis mazrad gada- aRmoCeniT ifarglebodnen. aleqsandr bari-
keTda. atinskis mefisnacvlobis dros, 1856 wels,
quTaisis gubernia, romlis saTaveSi samx- quTaisis guberniis administraciul mmarT-
edro gubernatori idga, rogorc aRvniSneT, velobaSi cvlileba ganxorcielda: quTaisis
5 mazrad iyofoda: quTaisis, Sorapnis, raWis, samxedro gubernators, zemoT dasaxelebuli
ozurgeTisa da axalcixisa. gubernators ofi- 5 mazris garda, dauqvemdebares mTeli is
cialurad `samxedro gubernatori, samoqa- teritoria, romelic manamde Savi zRvis sana-
laqo nawilis mmarTveli~ ewodeboda, romlis piro xazis ufross eqvemdebareboda. amasTan
rezidencia qalaq quTaisSi iyo. quTaisSive dakavSirebiT quTaisis gubernia gadakeTda
iyo Tavmoyrili: sagubernio sammarTvelo, sageneralgubernatorod da mis saTaveSi gen-
sagubernio sasamarTlo, sagubernio gimnazia eral-gubernatori daadgines
daadgines. quTaisis gener-
da sxv. sagubernio sammarTvelos dakisrebu- al-gubernatori iTvleboda mTeli dasavleT
li hqonda saxazino palatisa da saxelmwifo saqarTvelos da Savi zRvis sanapiro terito-
qonebaTa palatis funqciebic. sammarTvelo riis ufrosad, masve emorCileboda am mxareSi
iyofoda or, gansakuTrebul da sameurneo, mdgari ruseTis jari. general-gubernatori
496
vaxtang guruli
mxolod kavkasiis mefisnacvals eqvemdebare- samoqalaqo saqmeebze isev vaxtang VI-is samar-
boda. Tlis mixedviT gamohqonda.
samurzayano 1840 wels calke adminis- samegrelo 1804 wlidan ruseTis impe-
traciul erTeulad _saboqaulod
_saboqaulod__ gadakeTda riaSi Semaval avtonomiur samTavrod iTvle-
da Savi zRvis sanapiro xazis ufross dauqvem- boda, romelsac mTavari ganagebda, rusuli
debares. samurzayanoSi SemoRebul iqna si- mmarTveloba samegreloSi ar SemouRiaT.
tyvieri (zepiri) sasamarTlo, romlis wevrad es viTareba SenarCunebuli iqna XIX sauku-
iTvleboda adgilobrivi maRali wodebidan nis 40-iani wlebis administraciuli mmarTv-
arCeuli 4 mdivanbegi. sityvier sasamarT- elobis reformamde. 1853 wels gardaicvala
los ganaCeni qarTuli samarTlis(vaxtang VI- samegrelos mTavari daviT dadiani. yirimis
is samarTlis) mixedviT gamohqonda, Tumca omis dros, 1855 wels, samegreloSi osmale-
sabolood saqme ise wydeboda, rogorc amas Tis jari SeiWra da misi didi nawili daikava.
samurzayanos boqauli inebebda. mogvianebiT 1857 wels samegreloSi utu miqavas meTauro-
samurzayanos sityvier sasamarTloSi moxda biT glexTa ajanyeba daiwyo. 1853-1857 wlebSi
zogierTi cvlileba: mdivanbegebs, romelTa samegreloSi ganviTarebuli movlenebi ruse-
xelfasi winaT garCeuli saqmeebis Rireb- Tis xelisuflebam samTavros gauqmebisaTvis
ulebis garkveul procents Seadgenda, mud- gamoiyena, risTvisac karga xniT adre emzade-
mivi xelfasi daeniSnaT; sisxlis samarTlis boda. 1840 wels gamoqveynebul deklaraciaSi
saqmeebi vaxtang VI-is samarTlis mixedviT levan dadiani sicocxleSive memkvidris, da-
aRar wydeboda da sxv. 1848 wels samurzay- viT dadianis, taxtze ayvanas janmrTelobis
anos saboqaulo Savi zRvis sanapiro xazs gauaresebiT xsnida. mTavari ar malavda, rom
gamoeyo da quTaisis sageneralgubernatoros ruseTis xelisufleba samTavros gauqmebisaT-
SeuerTda. amasTan dakavSirebiT samurzayanos vis emzadeboda da, misi azriT, es procesi Se-
boqauls mazris ufrosis uflebebi mieniWa. darebiT umtkivneulod Caivlida, Tu taxtze
1849 wels, samurzayanoSi momxdari ajanyebis rusul wesebze aRzrdili da ruseTis jaris
Semdeg, ruseTis xelisuflebam mis admin- oficeri daviTi iqneboda. 1840 welsve impera-
istraciul dayofaSi cvlilebebis Setana torma nikolai I-ma daviT dadians mrCevlad
gadawyvita. samurzayano sam okrugad: oqu- rusi Stabis oficeri dauniSna. daviT dadian-
mis, nabakevisa da bediis okrugebad _ unda ma samegrelo, ufri sworad, odiS-leCxumi 8
gayofoliyo. umaRles moxeled isev boqauli mazrad gayo: zugdidis, jvaris, zubis, suju-
rCeboda, romelsac mazris ufrosis uflebe- nis, saWilaos, martvilis, lailaSisa da muris
muris..
bi unda miniWeboda. boqaulad mxolod rusi TiToeul mazras saTaveSi mazris ufrosi,
erovnebis Stabis oficeri unda daniSnuli- anu mdivanbegi, edga. 1842 wels samegrelos
yo. sityvier sasamarTloSi sisxlis samarT- samTavro samxedro TvalsazrisiT Savi zRvis
lis saqmeebi rusuli kanonmdeblobis, xolo xazis ufross, xolo 1848 wels quTaisis sa-
samoqalaqo saqmeebi vaxtang VI-is samarTlis generalgubernatoros dauqvemdebares. 1853
mixedviT unda gadawyvetiliyo. es proeqti wels gardaicvala daviT dadiani. 1853 wlis 8
cxovrebaSi ar ganxorcielebula. 1857 wels oqtombers kavkasiis mefisnacval mixail vo-
samurzayano administraciuli mmrTvelobis roncovis Suamdgomlobis safuZvelze niko-
TvalsazrisiT quTaisis gubernias daeqvem- lai I-ma samegrelos samTavros mmarTvelad
debara. 1859 wels kavkasiis mefisnacvalma da mcirewlovani taxtis memkvidris niko da-
aleqsandr bariatinskim daamtkica debuleba dianis mzrunvelad mTavris qvrivi ekaterine
`samurzayanos okrugis mmarTvelobis Ses- WavWavaZe daamtkica. 1857 wels dawyebuli
axeb~. okrugis saTaveSi kvlav boqauli rCebo- glexTa ajanyeba aleqsandr bariatinskim sam-
da, formalurad, debulebis mixedviT, mTeli Tavros gasauqmeblad gamoiyena. 1857 wlis 1
marTlmsajuleba samurzayanoSi sityvieri agvistos kavkasiis mefisnacvali ekaterine
sasamarTlos xelSi unda yofiliyo, Tumca, WavWavaZes swerda, rom nebayoflobiT aeRo
faqtobrivad, sapolicio da sasamarTlo xe- xeli samTavros marTva-gamgeobaze. ekaterine
lisuflebas boqauli flobda. boqauls See- WavWavaZem winaaRmdegobis gaweva gadawyvita,
Zlo damnaSave daepatimrebina, daejarimebina magram iZulebuli gaxda, imave wels bariatin-
da ,Tu saWirod CaTvlida, gaewkepla kidec. skis winadadeba mieRo.
jerjerobiT, sityvier sasamarTlos ganaCeni kavkasiis mefisnacvals xel-fexi gaex-
497
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sna da dauyovnebliv Seudga rusuli mmarT- gan. okrugis sapolicio sammarTvelo okru-
gan.
velobis mowyobas samegreloSi. 1857 wlis 8 gis ufross emorCileboda. leCxumis okrugSi
seqtembers aleqsandr bariatinskim daamtkica sapolicio sammarTvelo ar Seqmnila.
debuleba samegrelos mmarTvelobis Sesaxeb. svaneTSi ruseTis imperiis qveSevrdomo-
debulebis mixedviT, samegrelo kvlav calke baSi Sesvlis Semdeg (1833 w.) dadeSqelianebis
administraciul erTeulad rCeboda, Tumca sagvareulo saxlSi uTanxmoeba Camovarda,
igi quTaisis sageneralgubernatoroSi Se- rac sisxlian xocva-JletaSi gadaizarda. es
dioda da uSualod emorCileboda general- dapirispireba XIX saukunis 40-iani wlebis
gubernators. gauqmebuli samTavros marTva- damdegs, administraciuli mmarTvelobis re-
gamgeobas xorcielebda samegrelos mmarTve- formis dawyebis droisaTvisac, grZeldeboda.
li,, romelic aucileblad rusi moxele unda
li 1855 wels TaTaryan dadeSqelianis vaJi jans-
yofiliyo. samegrelos mmarTvels hyavda uRi cioy dadeSqelianis ufrosi vaJis, kon-
erTi adiutanti samxedro nawilSi, ori sa- stantines, waqezebiT mokles misma Zmebma is-
gangebo davalebaTa moxele, erTi miwismzom- lamma da Tengizma
Tengizma.. dadeSqeliani sagvareulo
eli da erTi Tarjimani. samegrelos mmarTv- saxlSi Camovardnil dapirispirebas moxerxe-
els samxedro xaziT gubernatoris uflebebi bulad iyenebda ruseTis xelisufleba. miuxe-
hqonda miniWebuli. samoqalaqo xaziT same- davad amisa, svaneTSi rusuli mmarTvelobis
grelos mmarTveli Tavis uflebamosilebas damyareba mainc gaZnelda, svanebma araerTx-
`samegrelos
samegrelos sabWos~
sabWos~ meSveobiT axorcieleb- el gaaZeves ruseTis xelisuflebis mier dan-
da. sabWos Tavmjdomared mmarTveli iTvle- iSnuli boqauli, aseve moeqcnen 1845 wels
boda, sabWoSi Sediodnen: xelisuflebis 2 mixail voroncovis mier dadeSqelianebis
warmomadgeneli, romelTagan erTi ufrosi Sesarigeblad svaneTSi mivlinebul mRvdel
wevri iyo da mmarTvelis moadgiled iTvle- quTaTelaZes.. svanebis winaaRmdegobam kavkasi-
quTaTelaZes
boda, xolo meore _ umcrosi wevri. sabWos is mefisnacvali aiZula 1849 wels 1847 wels
danarCeni 2 wevri adgilobrivi Tavadebisa Seqmnili svaneTis saboqaulo gaeuqmebina. vo-
da aznaurebisagan unda yofiliyo. samegre- roncovi im daskvnamde mivida, rom boqauli
los sabWo administraciuli dawesebulebac svanebs verafers uxerxebda da saboqaulos
iyo da sasamarTloc. mas sagubernio sam- Sesanaxad gamoyofili Tanxebi amaod iflange-
marTvelosa da samoqalaqo saqmeTa palatis boda. 1853 wels svaneTis marTva-gamgeoba
ufleba-movaleobani gaaCnda. samegrelos quTaisis general-gubernatorTan sagangebod
sabWosTan arsebobda kancelaria, romelic 4 daniSnul moxele miqelaZes daevala, romlis
`magidisagan~ (ganyofilebisagan) Sedgeboda: Tviuri sarCo 100 maneTiT ganisazRvra. imav-
aRmasrulebeli, sasamarTlo, sameurneo, sam- droulad saqarTvelos egzarqosma svaneTSi 4
divno. sasamarTlo nawilSi sabWos uflebe- samrevlo Seqmna da iq mivlinebul mRvdlebs
bi meore instanciis sasamarTlos uflebebs wminda werilis gaZlierebuli qadageba daav-
utoldeboda. samoqalaqo saqmeze gamotanili ala. 1854 wels voroncovma svaneTis saboqau-
ganaCenis gasaCivreba SeiZleboda mefisnac- los aRdgena scada, magram svanebis urCobis
valTan. sisxlis samarTlis xaziT sabWo mx- gamo es saqme CaiSala. 1855 wlis aprilSi, jam-
olod umniSvnelo saqmeebs ixilavda, danarCe- suR dadeSqelianis mkvlelobis Semdeg, ru-
ni saqmeebi ki quTaisis sagubernio sasamarT- seTis xelisuflebam svaneTis avtonomiuri
losa da samxedro sasamarTloSi igzavneboda. samTavros gauqmebis gadawyvetileba miiRo.
sabWosTan arsebobda saeqimo nawili,
nawili, romlis 1857-1858 wlebSi ruseTis jarma svaneTi dai-
Stati Sedgeboda ori samxedro eqimis, oTxi kava. ruseTis represiebs Seewira konstantine
dabali rangis samedicino personalisa da dadeSqeliani, xolo konstantines Zmebma ru-
erTi mwerlisagan. samegrelo (odiS-leCxumi) seTis xelisuflebasTan Serigeba arCies. 1859
sam okrugad iyofoda: senakis, zugdidisa da wels ruseTis imperatorma aleqsandr II-m
leCxumisa. okrugis saTaveSi idga okrugis daamtkica aleqsandr bariatinskis mier ward-
ufrosi, romlis ufleba-movaleoba mazris genili svaneTis administraciuli mmarTv-
ufrosisas utoldeboda. zugdidisa da sena- elobis proeqti. sadadeSqeliano da Tavisuf-
kis okrugebSi sapolicio sammarTveloebi ali svaneTi erT saboqauloSi _ svaneTis sab-
arsebobda, sapolicio sammarTvelo Sedge- oqauloSi _ gaerTianda. svaneTis saboqaulo
boda erTi komisrisa da erTi aTasisTavisa- quTaisis sageneralgubernatoroSi Sedioda.
498
vaxtang guruli
499
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
500
vaxtang guruli
liT, guria mazris saxiT saqarTvelo-imere- lai muraviovi aRniSnavda, 1841 wels, axali
Tis guberniis SemadgenlobaSi Sevida. ase sagadasaxado sistemis SemoRebamde, guriis
dasrulda ruseTis brZola guriis samTavros mosaxleoba usityvod asrulebda xelisu-
faqtobrivi da formaluri gauqmebisaTvis, flebis yvela moTxovnas da gurulebis simS-
guria ruseTis imperiis erT-erT Cveulebriv vide mxolod 1841 wels dairRvao. generali
mazrad iqca. cdilobda, ruseTis imperiis koloniuri
ruseTis imperiis Careva guriis samTav- politika, rusi samxedro da samoqalaqo mox-
ros Sinaur cxovrebaSi, samTavros orgzis eleebis TviTneboba gaemarTlebina: rusi mox-
(1804 w., 1810 w.) ZaldatanebiT miReba qveSevr- eleebi kanonis dacviT moqmedebdnen, magram
domobaSi, 1819-1820 wlebis ajanyebis CaxSoba ra maTi bralia, Tu gurulebma es kanonebi ar
da Semdeg samTavros gauqmebisaTvis brZola icodneno. rusi generali gakvirvebuli iyo
(1826-1829 ww.) uaRresad mtkivneuli da sisx- imiT, rom gurulebi ara marto gadasaxadis
liani procesi iyo ara marto guriis samTavro gadaxdaze ambobdnen uars, aramed Seuracxyo-
saxlis (mTavris, dedoflis, batoniSvilebis), fas ayenebdnen rus moxeleebs. nikolai mu-
privilegirebuli wodebis (Tavadebis, azn- raviovi aRniSnavs, rom xelisuflebam damna-
aurebis), aramed glexobisTvisac. rusuli Saveni daapatimra, rasac gurulebma ase upa-
mmarTvelobis SemoReba, qarTuli samarT- suxes: `Tu Cven Soris vinme damnaSavea, maSin
lis rusuli kanonebiT Secvla, qarTuli Cven yvelani damnaSaveebi vyofilvarT!~ da
tradiciebisa da adaT-wesebis abuCad agdeba, yvelam iaraRs mohkida xelio. kavkasiis ko-
samxedro da samoqalaqo moxeleebis TviTne- rpusis Stabis ufrosi general-maiori pavel
boba da Zalmomreoba, sul ufro mzardi ko- kocebu 1841 wlis 12 seqtembers kavkasiis mTa-
rufcia, antirusuli Zalebis dausrulebeli varsardal evgeni golovinisaTvis gagzavnil
devna da Seviwroeba, Zveli gadasaxadebis moxsenebaSi aRniSnavda, rom guriis ajanyeba
akrefis wesis Secvla da axali gadasaxadebis gamoiwvia axalma sagadasaxado sistemam da
daweseba gaxda 1841 wlis guriis ajanyebis um- gavrcelebulma xmebma imis Sesaxeb, rom male
Tavresi mizezi. daiwyeboda mosaxleobis qonebis sayovel-
zemoT aRniSnulma movlenebma gansaz- Tao aRwera. generali daaskvnis, rom am ori
Rvra ajanyebis mizanic: guriis gaTavisufleba mizezis gamo ajanyeba mainc ver daiwyeboda,
ruseTis batonobisagan. es ki imas niSnavs, rom rom ara gavrcelebuli xmebi imis Sesaxeb,
guriis ajanyeba Tavisi xasiaTiT erovnul rom guriaSi ruseTis jaris umniSvnelo kon-
moZraobas warmoadgenda da mas zogadad is tigenti idga. am xmebis gavrcelebas ki ko-
miznebi hqonda, rac saerTo-qarTul erovnul cebu osmaleTs, konkretulad, qobuleTis
moZraobas. yovelive amaze yuradRebas imitom sanjayis mmarTvel hasan TavdgiriZes miaw-
vamaxvilebT, rom sabWoTa (komunistur) isto- ers. savsebiT cxadia, rom nikolai muraviovi
riografias guriis ajanyebis socialur moZ- da pavel kocebu guriis ajanyebis WeSmarit
raobad gamocxadebis miswrafeba hqonda da mizezebze ver isaubrebdnen da ajanyebis mTa-
misi dawyebis mizezad 1841 wlidan sagadasaxa- var mizezad guriis samTavros gauqmebasa da
do sistemaSi gatarebul cvlilebas (sulado- rusul mmarTvelobis SemoRebas ver daasax-
brivi gadasaxadis SemoReba, yvela natural- elebdnen. aqedan gamomdinare, guriis ajanye-
uri gadasaxadisa da begaris erTi fuladi ga- bas erovnul moZraobad ar miiCnevdnen.
dasaxadiT Secvla) miiCnevda. ase gaCnda cneba guriis mosaxleobis didi ukmayofileba
`1841 wlis guriis glexTa ajanyeba~, xolo mis gamoiwvia 1840 wlis reformis ZaliT dawe-
mamoZravebel Zalad gadasaxadebiT Sewuxebu- sebulma samazro mmarTvelobis sistemam.
li da ruseTis jarSi mosalodneli gawveviT ozurgeTis mazris mmarTvelobaSi Tavidanve
SeSinebuli glexoba gamocxadda. damkvidrda yvela mankiereba, rac rusul ad-
aRsaniSnavia, rom sabWoTa istoriogra- ministraciul mmarTvelobas gaaCnda, pirvel
fiamde guriis ajanyebis mizezad axali ga- rigSi _ biurokratia. ganusazRvreli droiT
dasaxadebis SemoRebasa da ajanyebis social- Wianurdeboda saqmeebis ganxilva. 1841 wlis 1
ur moZraobad gamocxadebas cdilobdnen im ianvridan seqtembris damlevamde ozurgeTis
dros saqarTveloSi moRvawe maRali rangis mazris mmarTvelobas 4.000 saqme ganuxilavs,
rusi samxedroebi. 1841 wlis 1 seqtembers am periodSi mmarTvelobaSi 12.800 Txovna,
daweril moxsenebaSi general-maiori niko- saCivari da sxva xasiaTis dokumenti Semosu-
501
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
502
vaxtang guruli
danaqadebi ver Seasrula da guriis sazRvrebs politikas glexobaze adre guriis Tavadebi da
moaxloebuli ubrZolvelad gabrunda ukan. aznaurebi daupirispirdnen. ruseTis imperiis
zemoT aRwerilis msgavsi guria-aWaris sazR- samxedro ministri aleqsanrd CerniSevi wer-
varze wlebis ganmavlobaSi xdeboda da, amde- da: ` guriis ajanyeba, romelic sul axlaxan
nad, hasan-bei TavdgiriZis moqmedeba guriis calke samTavros warmoadgenda, kerZo ki ara,
ajanyebis mizezi ver gaxdeboda. sayovelTao iyo. igi ar ganisazRvreboda xe-
2. ajanyebis socialuri baza. guriis lisuflebisadmi ubralo urCobiT. amboxebis
ajanyeba socialuri moZraoba ar yofila, igi damwyebT, romelTa Soris iseTi Tavadebi da
ar gamouwvevia glexebis Cagvras. Tavisi xasi- aznaurebic arian, romelTac samxedro ofi-
aTiT ajanyeba erovnuli moZraoba iyo da igi crebis wodebebi aqvT, gamoacxades imperato-
ruseTis koloniurma reJimma ganapiroba. ro- ris jarebis da guriaSi myofi yvela rusis
gorc zemoT aRvniSneT, sabWoTa istoriogra- gaJletis aucilebloba.“ rogorc vxedavT,
fia, manamde ki saqarTveloSi moRvawe maRali generali osip anrepi ruseTis koloniuri
rangis rusi samxedroebi guriis ajanyebas politikiT ukmayofilo guriis mosaxleobis
ruseTis batonobis winaaRmdeg mimarTul saerTo antirusul ganwyobilebaze, xolo ru-
erovnul moZraobad ar miiCnevdnen. Tumca seTis samxedro ministri aleqsandr Cerni-
rus samxedroTa Sorisac moiZebnebodnen is- Sevi ruseTis koloniuri politikiT ukmayo-
eTebi, romlebic ajanyebis umTavres mizezad filo guriis Tavadebisa da aznaurebis mier
ara sagadasaxado sistemis Secvlas, aramed dawyebul sayovelTao amboxebaze mianiSnebs.
1840 wlis 10 aprilis kanons da guriaSi axali ajanyebis CaxSobis Semdeg kavkasiis axali
administraciuli mmarTvelobis SemoRebas, mTavarsardali aleqsandr neidgardti ( 1842-
da zogadad, ruseTis koloniur politikas 1844) sagangebod gamoyofs guriis Tavadebisa
miiCnevdnen. general-maiori osip anrepi wer- da aznaurebis rols ajanyebaSi: „1841 wlis
da: guriaSi mmarTvelobis reformis ganxor- amboxebis dros mTeli guriis mcxovrebTagan
cielebis procesSi xelisuflebam angariSi ar (saubaria mxolod Tavadebsa da aznaurebze _
gauwia adgilobriv Taviseburebebso. anrepi v.g.) mxolod 114 kaci darCa mTavrobis erT-
daaskvnis:“amboxebis mizezi iyo samoqalaqo guli. maT miatoves sakuTari saxl-kari da
mmarTvelobis formebi, xalxisaTvis kanon- ojaxebi, SemouerTdnen Cvens jars da masTan
ieri da sasikeTo. magram iseTi, romelic erTad icavdnen ozurgeTs meamboxeTa winaaR-
ar Seeferebda am olqis( guriis _ v.g.) zne- mdeg.“ 1841 wlisaTvis guriaSi Tavadebisa da
Cveulebebsa da cxovrebis pirobebs.“generali aznaurebis 500 ojaxze meti cxovrobda. Tu
anrepi arsad saubrobs, rom mmarTvelobis CavTvliT, rom TiTo ojaxSi erTi brZolisu-
reformam mxolod glexobis protesti gamoi- nariani mamakaci mainc iyo (Tumca es cifri
wvia. igi guriis mosaxleobis saerTo ganwyo- gacilebiT didia), gamodis, rom rusebs mxari
bilebaze mianiSnebs. generali anrepi guriis brZolisunariani Tavadebisa da aznaurebis
ajanyebas savsebiT marTebulad senator pav- mesamedmac ar dauWira! oficialuri rusuli
el ganis reformasa da 1840 wlis 10 aprilis dokumentebis mixedviT, ajanyebas miemxrnen
kanons ukavSirebs. ruseTis xelisufleba sam- da mas xelmZRvanelobdnen: ruseTis jaris
Tavros gauqmebis Semdegac, 1840 wlamde, an- praporSCiki Tavadi ambako SalikaSvili, Ta-
gariSs uwevda guriis Tavadebsa da aznaurebs, vadi qaixosro gugunava
gugunava,, Tavadi daviT gugu-
am socialuri fenis simravles, maT kavSirs nava.. samiveni ajanyebis dawyebis droisaTvis
nava
aWaris sanjayis mmarTvelebTan. yovelive amis guriis miliciaSi (saxalxo laSqarSi) msaxu-
gamo xelisufleba moqmedebda frTxilad. robdnen, magram male ozurgeTidan gaiqcnen.
amis Sedegi iyo, rom Tavadebi da aznaurebi ajanyebis meTaurTa Soris 7 aznauri iyo: abe-
formalurad mainc monawileobdnen guriis sa bolqvaZe
bolqvaZe,, svimon qarcivaZe
qarcivaZe,, svimon Wyonia
marTva-gamgeobaSi. 1840 wlis 10 aprilis ka- da sxvebi. ajanyebaSi aseve monawileobda 2
noniT, guriis mazrad gadaqcevam da mazris mRvdeli, romelTagan erTi gamoZiebis dros
mmarTvelobidan Tavadebisa da aznaurebis gardaicvala.
savsebiT CamoSorebam am ukanasknelTa mkacri amrigad, 1841 wlis guriis ajanyebaSi
protesti gamoiwvia. savsebiT sworia genera- erTmaneTis mxardamxar ibrZodnen Tavadebi,
li anrepi, rodesac, nebsiT Tu uneblied, im aznaurebi da glexebi.
daskvnamde midis, rom ruseTis axal koloniur ajanyeba mTel gurias moedo. miuxedavad
503
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
amisa, mis xelmZRvanelebs kargad esmodaT, TavSi xanjliT daWres aznauri aleqsandre
rom marto gurulebs ruseTis jaris damar- jayeli,, xelSi daiWra glexi gabriel CxaiZe.
jayeli CxaiZe.
cxeba gauWirdebodaT. amitom iyo, rom ajanye- amis Semdeg akeTeli glexebis nawilma tyes
bulebi werilebs agzavnidnen qvemo imereTisa Seafara Tavi.
da samegrelos mosazRvre soflebSi da mo- 1841 wlis 23 maiss lanCxuTisa da akeTis
saxleobas ajanyebisaken mouwodebdnen. glexebi, daaxloebiT 300 kaci, TofebiTa da
3. ajanyebis dasawyisi. guriis ajanyeba ketebiT SeiaraRebuli, msajul baraTaSvilis
1841 wlis 22 maiss daiwyo. rogorc zemoT saxls miadga da mas guriis mazris ufro-
aRvniSneT, axali sagadasaxado sistema mi- sisaTvis warsadgeni moTxovnebi gadasca.
uRebeli iyo glexobisaTvis. xelisuflebam glexebi moiTxovdnen: 1. axali fuladi ga-
es kargad uwyoda, magram ukan daxevas ar dasaxadis gauqmebas; 2. danaSaulis patiebas
apirebda, radgan darwmunebuli iyo imaSi, maTTvis, vinc gadasaxadis akrefas winaaRmde-
rom mosaxleoba axal sagadasaxado siste- goba gauwia; 3. sofel akeTis nacvlis dauy-
mas Seegueboda. 22 maiss moxeleebi sofel ovnebliv gadayenebas.
lanCxuTSi mividnen da gadasaxadis akrefa guriaSi 1841 wlis 22-28 maiss ganviTa-
scades, mosaxleobam isini soflidan gaaZeva. rebuli movlenebi ramdenime dRis Semdeg
guriis mazris lanCxuTis ubnis msajulma Ta- Seityo hasan bei TavdgiriZem
TavdgiriZem.. lanCxuTsa da
vadma baraTaSvilma glexebis protests yu- akeTSi dawyebul gamosvlebamde, 1841 wlis
radReba ar miaqcia da ubnis sxva soflebSi 3 maiss, osmaleTis mTavrobam suleiman bei
gadasaxadis akrefa gaagrZela. sofel akeT- gadaayena da qobuleTis sanjayis mmarTve-
Si,, sadac rogorc sabatono, ise saxazino
Si lad kvlav hasan bei daniSna. 1841 wlis maisis
glexebi cxovrobdnen, glexebma baraTaSvils bolos hasan bei TavdgiriZem daarRvia 1829
ganucxades: momzadebuli ara varT fuladi wlis adrianopolis zaviT dadgenili ruseT-
begaris gadasaxdelad, cotaodeni gvadrove- osmaleTis sazRvari, romelic guria-aWaris
To. baraTaSvilma glexebis winadadeba ar mi- sazRvaric iyo da guriis sofeli qaquTi da
iRo, glexebi iZulebuli gaxdnen, gadasaxa- misi midamoebi daikava. hasan beim soflis mo-
dis sawindrad ojaxebidan sxvadasxva nivTi saxleobas gamoucxada, rom isini osmaleTis
miecaT. zogierTi glexi gadasaxadis amkre- qveSevrdomebi arian da ruseTis xazinis sa-
bebs Sin ar dauxvda, am ojaxebidan nivTebi sargeblod gadasaxadis gadaxda ar evale-
patronTa daukiTxavad waiRes. ori dRis Sem- baT. aSkara iyo, rom hasan bei TavdgiriZe
deg, 24 maiss, akeTelma glexebma Seityves, rom guriaSi dawyebuli ajanyebis Tavis sasarge-
lanCxuTel glexebs gadasaxadis gadaxdaze blod gamoyenebas cdilobda. misi mizani iyo
uari uTqvamT. imave dRes akeTelebi: enuqa, qobuleTis sanjayis mosazRvre guriis so-
gogia,, aTan vadaWkoriebi, daTa megreliZe da
gogia flebis mitaceba. saqarTvelo-imereTis gu-
martin lanCabaZe Tavs daesxnen gadasaxadis bernators, cxadia, imis saSualeba ar hqonda,
amkref gogosi doroZes,
doroZes, ketebiT scemes, Tav- rom saswrafod daedgina: hasan bei Tavdgi-
piri dausisxlianes da 11 vercxlis maneTi riZe TviTneburad moqmedebda Tu osmaleTis
waarTves. msajulma baraTaSvilma Sekriba mTavrobis davalebiT. amitom iyo, rom saqa-
ramdenime Tavadi SalikaSvilebis gvaridan da rTvelo-imereTis samoqalaqo gubernatorma
ramdenime aznauri da akeTelebis dasasjelad general-maiorma semion kaxanovma (koxanovma)
gaemarTa. Sevida Tu ara baraTaSvilis razmi Tbilisis samxedro gubernatorsa da amierka-
akeTSi, gamosvlis moTave glexebi gaiqcnen. vkasiis mxaris samoqalaqo nawilis mmarTvels
baraTaSvilis brZanebiT, gadasaxadis angariS- general-leitenant mixail braikos (braiks)
Si am glexebis saxlebidan sami qvabi wamoiRes sTxova mieRo zomebi, raTa osmaleTis mTav-
da ori Zroxa wamoiyvanes. sanam gadasaxadis robas mosazRvre raionebis mmarTvelebad
amkrebi ezo-ezo dadioda, enuqa, aTan da go- araTu ar daeniSna hasan beisnairi adamianebi,
gia vadaWkoriebis meTaurobiT daaxloebiT 50 aramed isini samudamod gaeZevebina iqidan.
akeTeli glexi Seikriba. isini SeiaraRebuli sanam Tbilisis samxedro gubernatori momx-
iyvnen xanjlebiTa da TofebiT. gaborote- daris Sesaxeb peterburgs acnobebda, hasan
bulma glexebma baraTaSvili da misi razmi bei dakavebul teritorias ar tovebda da mx-
gaaqcies, zogierTs saxlamde misdies da qve- ardaWeras ucxadebda ajanyebulebs. ase dai-
biT kar-fanjrebi Caulewes. Setakebis dros wyo ajanyeba guriaSi.
504
vaxtang guruli
§2 ajanyebis pirveli etapi (1841 wlis mai- TofebiTa da dambaCebiT iyvnen SeiaraRebul-
si-ivnisi) ni. saRamos razmma ozurgeTs miaRwia, magram
guriis mazris administraciul centrSi ar
1. ajanyebis gaZliereba. guriis maz-
Sesula, gza gaagrZela da sofel SemoqmedSi
ris ufrosi iacenko ver mixvda, rom lanCx-
dabanakda. Semoqmedi Tavadis qal elisabed
uTsa da akeTSi dawyebuli glexTa gamos-
guriels ekuTvnoda. molaparakebis mizniT
vlebi ubralo mRelvareba ar iyo. mazris
glexebma mazris ufrosTan Sexvedra iTxoves.
ufros iacenkos taqtiani moqmedebiT SeeZlo
iacenkosaTvis maT TavianTi moTxovnebi unda
xalxi daemSvidebina, kerZod, droebiT mainc
waredginaT. mazris ufrosi SeSinda, ajanyeb-
unda aekrZala fuladi gadasaxadis nacvlad
ulebs ar Sexvda da maTTan mosalaparakeblad
glexebisaTvis Sinauri saqonlisa da sayo-
4 moxele gagzavna. glexebma moxeleebTan mo-
facxovrebo nivTebis CamorTmeva. amis nacv-
laparakebaze uari Tqves.
lad, man gadawyvita, glexTa gamosvlebi sas-
SemoqmedSi ajanyebulebma Semdgomi moq-
wrafod aRekveTa, raTa sxvebs `macduri mag-
medebis gegma SeimuSaves. gegmis teqsti CvenT-
aliTi~ ar miscemodaT. iacenkom saqarTvelos
vis ucnobia. guriis mazris ufrosisa da saqa-
saxazo(sasazRvro) batalionidan gamoiTxova
rTvelo-imereTis guberniis samxedro guber-
razmi. razmSi, romelsac poruCiki stepanovi
natoris mier agenturuli Tu sxva saSualebe-
meTaurobda, 8 umcrosi oficeri da 100 ja-
biT mopovebuli masalis mixedviT, SemoqmedSi
riskaci iyo. razmTan erTad iacenkom moiara
SemuSavebuli gegma aseTi unda yofiliyo:
soflebi akeTi da zomleTi
zomleTi.. gadasaxadis dauy-
ajanyebulebs unda SemoevloT guriis yvela
ovnebliv gadaxdis moTxovnas glexebi, erTi
sofeli, laSqari SeekribaT da osmaleTis
SexedviT, mSvidad Sexvdnen. tyeSi imaleboda
sazRvarTan, mdinare Coloqis marjvena napir-
mxolod 7-8 glexi, romlebic wina dReebSi
ze, dabanakebuliyvnen. aq unda SeemuSavebi-
gansakuTrebuli aqtiurobiT gamoirCeod-
naT guriis mazris ufrosisaTvis gadasacemi
nen. swored tyeSi gasulTa waqezebiT 1841
moTxovnebi. Tu mazris ufrosi ajanyebulTa
wlis 30 maiss gadasaxadis gadaxdaze uari
moTxovnebs ar daakmayofilebda, unda dawye-
Tqves sofel vanis glexebma. iacenkom poru-
buliyo Seteva ozurgeTze. mdinare Coloqis
Cik stepanovis aseuli vanisaken daZra. mazris
napirze dabanakeba ori mizeziT unda yofil-
ufrosma Sekrebil glexebs ganucxada: amieri-
iyo ganpirobebuli: jer erTi, am droisaTvis
dan mxolod fulad gadasaxads gadaixdiT da
aWaridan guriaSi SemoWrili iyo hasan bei
SromiTi begara aRar dagekisrebaTo. sofel
TavdgiriZe da sofeli qaquTi da misi midam-
vanis glexebi mSvidad Sexvdnen am gancxade-
oebi ekava. hasan bei ajanyebulebs SeiaraRe-
bas, garegnuli simSvide iyo sxva soflebSic.
biT daxmarebas hpirdeboda; meorec, mdinare
erTaderTi, rasac iacenkom ver miaRwia, tye-
Coloqis napirze dabanakebul ajanyebulebs
Si gasuli glexebis Sepyroba iyo. iacenkom
zurgi daculi eqnebodaT da, Tu ruseTis
lanCxuTis garSemo mdebare soflebis Semov-
jarTan brZolaSi damarcxdebodnen, aWaras
la veRar gabeda, `amboxeba savsebiT mospobi-
Seafarebdnen Tavs. ajanyebulebi Semoqmedi-
lad~ miiCnia da 31 maiss sasazRvro batalio-
dan 1841 wlis 4 ivniss sofel lixaurSi gada-
nis aseulTan erTad ozurgeTSi dabrunda.
vidnen. aq maT rigebs Seemata axali razmebi
guriis mazris ufros iacenkos wyalobiT
glexebis: oTar ToiZis, gogiCa gordelaZis,
Seqmnili mdgomareobis seriozulobis Ses-
Tavad mixeil maqsimeliSvilis, aznaurebis:
axeb araferi uwyodnen saqarTvelo-imereTis
gito gogorikiZisa da svimonika gogoliSvlis
samxedro gubernatorma da samoqalaqo gu-
meTaurobiT..
meTaurobiT
bernatorma. 1841 wlis ivnisis damdegs glex-
lixaurSi ajanyebulTa rigebis mniS-
Ta mRelvareba ukve ajanyebaSi gadaizarda.
vnelovnad gazrdasTan erTad Seicvala
sofel akeTis TemSi 200 glexi SeiaraRda. raz-
ajanyebis socialuri baza. am droidan ajanyeb-
mis Seqmnis organizatorebi iyvnen Zmebi enuqa,
ulTa socialuri Semadgenloba aRar iyo glex-
aTan da gogia vadaWkoriebi.
vadaWkoriebi. 1841 wlis 1 ivniss
uri, ajanyebaSi erTmaneTis mxardamxar ibr-
razmi mdinare sufsaze gadavida da ozurge-
Zodnen sabatono da saxazino glexebi, aznaure-
Tisaken gaemarTa. KakeTidan ozurgeTisaken
bi da Tavadebi. es ki imas niSnavda, rom guriis
mimavali razmi TandaTan izrdeboda. sagange-
ajanyebis namdvili mizezi axali sagadasaxado
bo sayvirebiT glexebi mezobel soflebs amc-
sistema ki ar iyo, aramed ruseTis mier guriis
nobdnen ajanyebis dawyebas. isini ZiriTadad
505
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
506
vaxtang guruli
amitom iyo, rom Tbilisis samxedro guberna- gadatanas iTxovda. garda amisa, Sepelevma
torma mixail braikom kavkasiis mTavarsardal Cernikovs acnoba, rom redut-kaledan gamo-
evgeni golovins guriis Semdeg imereTSi daw- Zaxebuli pirveli saxazo batalionis me-3
yebuli mRelvarebis Sesaxeb acnoba da jaris aseuli jer kidev ar Canda. podpolkovnikma
damatebiTi kontingenti gamoiTxova. sanam Cernikovma gaaanaliza liaSenkos, Sepelevisa
TbilisSi gadawyvetiebas miiRebdnen, guriis da iacenkos mier miwodebuli informacia,
mazris ufrosma iacenkom saqarTvelos pirve- guriisaken jaris gadaadgileba SeaCera da
li saxazo batalionis meTaur podpolkovnik mdinare rionis marjvena napirze dabanakda.
Sepelevs amjerad ozurgeTSi 50 jariskacisa Cernikovma iacenkosagan icoda, rom ajanye-
da 1 zarbaznis gagzavna sTxova. es is periodi bulebi imereTis mosazRvre sajavaxos TemSi
iyo, rodesac ajanyebulebi sofel lixauri- apirebdnen SeWras. Cernikovs gadawyvetili
saken miemarTebodnen. iacenkos ajanyebulTa hqonda, sajavaxos xeobis gavliT Coxatauris
lixaurSi SeSveba ar surda, radgan es maxlo- saguSagosaken gaWriliyo. man quTaisidan sas-
beli soflebis ajanyebaSi Cabmas gamoiwvevda. wrafod gamoiZaxa meore saxazo batalionis
Sepelevi mixvda, rom am ZalebiT viTarebas 100 qveiTi, xolo me-19 saartilerio brigadis
ver Secvlida da amjeradac daxmarebaze uari meTaurs 2 msubuqi zarbazani mosTxova. meore
Tqva. saxazo batalionis meTauris movaleobis Sem-
quTaisidan guriisaken mimavalma pod- srulebel maior krinicskis amdeni jariskaci
polkovnikma Cernikovma quTaisis mazris ar hyavda, amitom man imereTSi samxedro gzis
ufros liaSenkosagan Seityo, rom guriis mSeneblobis ufros maior lobodas sTxova
mosazRvre quTaisis mazris oTx sofelSic samuSaodan gaeTavisuflebina iq dakavebuli
mRelvareba dawyebuliyo. Cernikovi mixvda, jariskacebis naxevari da saswrafod gaegza-
rom aucilebeli iyo quTaisidan guriaSi mi- vna quTaisSi. lobodam Txovna daakmayofila.
mavali gzis dacva. 1841 wlis 4 ivniss mdinare podpolkovnikma Cernikovma miRebuli
rionisa da mdinare cxeniswylis SeerTebis gadawyvetilebis Sesaxeb quTaisis mazris
adgilas arsebul saguSagoze misulma ufros liaSenkos da pirveli saxazo batali-
Cernikovma guriis mazris ufros iacenkosa onis meTaur podpolkovnik Sepelevs acnoba,
da saqarTvelos pirveli saxazo batalio- xolo TviTon guriaSi gadawyvita gamgza-
nis ufros podpolkovnik Sepelevisagan gu- vreba, raTa adgilze gascnoboda viTarebas.
riaSi mimdinare ajanyebis Sesaxeb Seityo. am mizniT Cernikovi, pirvel rigSi, guriidan
Sepelevi Cernikovs swerda, rom pirvel imereTisaken mimaval sxvadasxva wodebisa da
saxazo batalions arc provianti hqonda Tanamdebobis adaminebis gamokiTxvas Seudga.
da arc misi Sevsebis saSualeba. Sepelevi male podpolkovniki darwmunda, rom mTxro-
batalionis Stabis zugdididan ozurgeTSi belebi xSirad aWarbebdnen, maTi monaTxrobi
507
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
zogjer realobidan Sors iyo. Cernikovma aseuli, romelic suramidan axalcixis mimar-
gadawyvita TviTon gamgzavrebuliyo ozur- TulebiT gzis mSeneblobaze iyo dakavebuli.
geTSi. 1841 wlis 5 ivniss, saRamos 8 saaTze, garda amisa, golovinma samegrelos mTavar
Cernikovs guriis mazris ufrosma iacenkom levan V dadians ubrZana arRuTinskis gank-
acnoba, rom ajanyebulTa raodenoba mniS- argulebaSi samegrelos miliciis (saxalxo
vnelovnad Semcirda. am damaimedebeli infor- laSqris) razmi (300 mebrZoli) gaegzavna. sa-
maciis miRebis Semdeg Cernikovma gadawyvita nam samegrelos milicia arRuTinskis gankar-
guriaSi sruli simSvidis damyarebamde qveiT- gulebaSi gadavidoda, mas ufleba mieca ax-
Ta aseulTan erTad cxeniswylis saguSagoze alcixis milicia gamoeyenebina. arRuTinskis
darCeniliyo. Cernikovi imanac gaamxneva, rom daqvemdebarebaSi gadasul samxedro nawilebs
quTaisis mazris ufros liaSenkos da guri- guriis razmi ewoda. evgeni golovinma kavka-
is mazris ufris iacenkos cnobiT, ajanyeba- siis grenaderTa brigadis meTaurs general-
Si ar monawileobdnen sajavaxosa da guriis maior andrei simborskis ubrZana, qarTuli
erT-erTi cnobili Tavadebis _ erisTavebis polkis erTi batalioni quTaisSi gaegzavna,
_ glexebi. male podpolkovnikma Cernikovma romelsac arRuTinski mxolod saWiroebis
samoqmedo gegma Secvala da quTaisidan me-19 SemTxvevaSi gamoiyenebda. arRuTinskis aseve
saartilerio brigadis 2 zarbaznis miRebisTa- ufleba mieca, me-19 saartilerio brigadidan
nave rionze gadasvla da Tavad erisTavebis damatebiT gamoeTxova 2 zarbazani. polkovnik
mamulis gavliT Coxatauris saguSagomde movses arRuTinskis daqvemdebarebaSi guriis
miRweva gadawyvita. cxeniswylis saguSagosa razmis saxiT sakmaod seriozuli samxedro
da rionis fonis dacva man saqarTvelos me-2 Zala aRmoCnda, magram igi piradad saqarTve-
saxazo batalionis invalidTa aseuls (40 ja- lo-imereTis samoqalaqo gubernator gener-
riskaci) Caabara. podpolkovnik Cernikovs al-maior semion kaxanovis daqvemdebarebaSi
gadawyvetili hqonda molaparakebis gziT imyofeboda.. am uxerxulobis nawilobriv aR-
imyofeboda
glexebi ajanyebis Sewyvetaze daeyoliebina. mofxvris mizniT Tbilisis samxedro guber-
glexebis dasamSvideblad jaris gamoyenebas natorma general-leitenantma mixail braikom
Cernikovi mxolod kavkasiis mTavarsardlis semion kaxanovs ubrZana, movses arRuTin-
brZanebis miRebis Semdeg apirebda. skisTan erTad gamgzavrebuliyo guriaSi.
kavkasiis mTavarsardalma evgeni go- qarTvel grenaderTa polkis ori
lovinma qobuleTis beis hasan TavdgiriZis batalioni, romlis nawili guriis razmis
mier ruseT-osmaleTis sazRvris darRvevisa SemadgenlobaSi Cairicxa, gorSi idga da misi
da sofel qaquTis dakavebis ambavi rom gai- ori aseuli saguSago samsaxuriTa da yaz-
go, CaTvala, rom viTareba sagangaSo iyo da armebis mSeneblobiT iyo dakavebuli. kidev
gadamWreli zomebis miRebas saWiroebda. 1841 erTi batalioni sofel javaSi idga, or-nax-
wlis 7 ivniss evgeni golovinma podpolkovni- evari aseuli _ sofel karaleTSi
karaleTSi,, naxevari
ki Cernikovi guriidan gaiwvia da, radgan saqa- aseuli _ sofel WalaSi
WalaSi,, xolo ori aseuli _
rTvelo-imereTis guberniis imereTis, same- mtkvris xeobaSi (suramsa da axalcixes Soris).
grelosa da guriis samxedro nawilis ufrosi am Zalebis Tavmoyra did dros iTxovda. ami-
polkovniki aleqsei brusilovi daRestanSi tom iyo, rom kavkasiis grenaderTa brigadis
imyofeboda, guriaSi mimdinare ajanyebis Cax- meTaurma general-maiorma andrei simbors-
Soba axalcixis olqis ufrosad namsaxurev kim 1841 wlis 12 ivniss qarTvel grenaderTa
polkovnik movses arRuTinski-dolgorukovs polkidan quTaisSi mxolod me-2 batalionis
ubrZana. arRuTinski axalcixeSi msaxurobda, 3 aseuli (450 oficeri da jariskaci) gagza-
flobda somxur da qarTul enebs, icnobda vna, romlebic guriaSi 20 ivnisisaTvis unda
mosaxleobis adaT-wesebs. polkovnik arRu- Casuliyvnen. amasTan erTad, generalma sim-
Tinskis dauqvemdebares saqarTvelos pirve- borskim evgeni golovins sTxova, qarTvel
li da meore saxazo batalionebi, aseve mesame grenaderTa polkidan danarCeni aseulebi gu-
saxazo batalionis nawili, mis gankargule- riaSi aRar gadaesrolaT. amas generali imiT
baSi iyo redut-kales garnizonidan adre xsnida, rom sami aseulis guriaSi gagzavnis
ozurgeTSi gadatanili 2 zarbazani. saWiroe- gamo SeCerda polkis StabisaTvis Senobis
bis SemTxvevaSi arRuTinskis daqvemdebarebaSi mSenebloba. Zlier sicxeSi Tivis damzadebam
gadavidoda samegrelos egerTa polkis erTi jariskacebi masobrivad daaavada, ramac Ta-
508
vaxtang guruli
509
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
510
vaxtang guruli
511
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Romis maragis Seqmnis brZaneba gasca. ozur- garnizoni didxans ver gauZlebda. es kar-
geTSi Zalze gaWirda cxenebis gamokveba, gad icoda polkovnikma brusilovmac, magram
radgan ajanyebulTa SiSiT cxenebs saZovarze daxmarebis aRmoCena ar SeeZlo.1841 wlis 9
ver uSvebdnen, xolo furaJis maragi amowu- agvistosaTvis ozurgeTSi sabrZolo mzady-
ruli iyo. ofnaSi mxolod qveiTi jaris 300 oficeri da
ajanyebulebi gogoreTTan gamarTul jariskaci da 20 kazaki iyo, jars SeiaraRe-
brZolaSi gamarjvebiT ar dakmayofildnen. baze gaaCnda 2 zarbazani. ozurgeTSi myofi
9 agvistosve, saRamos 8 saaTze, isini Tavs guriis miliciis imedi brusilovs ar hqon-
daesxnen ruseTis jaris aRals, romelsac da. Seqmnil viTarebaSi man erTaderTi swo-
ozurgeTidan sofel gurianTaSi provianti ri gadawyvetileba miiRo: 1. redut-kaleSi
gadahqonda. aRalis gamcilebeli 8 jaris- mdgar pirveli saxazo batalionis aseulis
kacidan 4 mokles, ori ki tyved aiyvanes, meTaurs poruCik kovalevskis ubrZana, aseu-
gamcilebelTa SeiaraReba da mTeli aRali lis nawili (50 umcrosi oficeri da jariska-
ajanyebulebs darCaT. rusebis momxre Ta- ci) wm. nikolozis simagris garnizonis dasax-
vadi giorgi nakaSiZe ajanyebulebs daedevna, mareblad gaegzavna; 2. polkovnik movses ar-
ori kaci moukla, ori dauWra da nadavlis RuTinskis sTxova, sofel gurianTaSi mdgari
nawilic waarTva. 9 agvistos ajanyebulTa ruseTis jaris garnizonisaTvis saswrafod
meore razmi (daaxloebiT 200 kaci) Tavs dae- mieSvelebina 300 milicieli; 3. saswrafod
sxa mdinare Coloqis marjvena napirze arse- aRedginaT natanebis da gaeZlierebinaT lix-
bul ruseTis jaris saguSagos, sadac 4 kaza- auris saguSagoebi; 4. ozurgeTsa da quTaiss
ki imyofeboda, 3 kazaki da saguSagos mTeli Soris regularuli kavSirisa da mimosvlis
qoneba ajanyebulebma Caigdes xelSi. male aRdgenis mizniT yoveli Rone unda exmaraT
ajanyebulebma daatyveves saguSagos axlos cxeniswylis rionTan SeerTebis adgilas ar-
myofi kidev 9 kazaki. saguSagos ufrosi rusi sebuli saguSagos dasacavad. brusilovma
uriadniki Tavdasxmis dros iq ar imyofeboda, swori gadawyvetilebebi ki miiRo, magram Tvi-
Seityo Tu ara ajanyebulTa mier saguSagos Tonac kargad icoda, rom maTi Sesruleba
ganadgurebisa da kazakTa datyvevebis am- Zneli iqneboda. amitom iyo, rom man Seqmnili
bavi, uriadnikma momxdari ozurgeTSi myof viTarebis Sesaxeb moaxsena kavkasiis korpusis
brusilovs acnoba. Coloqis saguSagos ga- Stabis ufros general-maior pavel kocebus
nadgurebis Semdeg ajanyebulebma daarbies da Tan guriaSi damatebiTi jaris gagzavna
Coloqze mdebare sabaJo da karantini, tyved sTxova. brusilovi varaudobda, rom sakiTx-
aiyvanes 2 straJniki da ramdenime rusi muSa. is dadebiTad gadawyvetis SemTxvevaSic 1841
miRweuli gamarjvebebiT frTaSesxmuli wlis 20 agvistoze adre jarebi ozurgeTamde
ajanyebulebi agrZelebdnen ruseTis jaris ver moaRwevdnen. amitom iyo, rom Tbilisidan
winaaRmdeg brZolas. aznauri gogia qarcivaZe pasuxis miRebamde man maior lobodas
lobodas,, ro-
sofel natanebTan mcire razmiT Tavs daesxa melic meore saxazo batalionis 200 jariskac-
ruseTis jaris saguSagos, gaZarcva da gadaw- iT imereTSi samxedro gzas aSenebda, sTxova,
va, gaanadgura mdinare natanebze rusebis 100 jariskaci gzis mSeneblobidan gamoeTa-
mier agebuli gadasasvleli, ris Sedegadac visuflebina. es 100 jariskaci unda SeerTe-
gawyda kavSiri wm.nikolozis simagresTan. boda quTaisidan swrafi marSiT, 2 zarbaznis
1841 wlis 10 agvistos polkovniki aleqsei TanxlebiT, cxeniswylis saguSagosaken mima-
brusilovi kavkasiis korpusis Stabis ufros val meore saxazo batalionis aseuls. orive
general-maior pavel kocebus moaxsenebda, aseuli saswrafod unda daZruliyo ozurge-
rom ajanyebulebma winaswar dawves is xidebi Tisaken. garda amisa, me-2 saxazo batalionis
da bornebi, romlebic SeiZleboda ruseTis meTaurma maiorma piSkinma miiRo brZaneba,
jars gamoeyenebina. batalionis darCenili nawilic ozurgeTSi
ajanyebulTa mier strategiuli pun- gadaeyvana. brusilovi varaudobda, rom Tu
qtebis dakavebis Sedegad mZime mdgomareobaSi am ZalebiT ajanyebulebs ver daamarcxebda,
aRmoCnda wm. nikolozis (SekveTilis) simagre. ozurgeTs mainc SeinarCunebda.
simagris garnizoni sul 14 oficrisa da ja- 1841 wlis agvistos Sua xanebisaT-
riskacisagan Sedgeboda, es ki imas niSnavda, vis TiTqmis mTeli guria ajanyebuli iyo.
rom Tu ajanyebulebi simagres Seutevdnen, radgan brusilovma ar icoda, rodis moaRw-
512
vaxtang guruli
evda damxmare jari ozurgeTamde, kavkasiis TxvevaSi ar daeSva guriis razmis gafantva
mTavarsardlis brZanebas aRar daeloda da sxvadasxva sofelsa da saguSagoze, raTa igi
ozurgeTis SenarCunebis mizniT ramdenime Tavdasxmis saSiSroebis winaSe ar damdgari-
RonisZieba gaatara: man ozurgeTidan zug- yo; 3. qveiTi jars Tavi unda aeridebina tyis
didSi samegrelos mTavar levan dadianTan masivebisaTvis, raTa ajanyebulTa cecxlis
Sikriki gagzavna TxovniT, samegrelos mili- qveS ar moyoliliyvnen, rac umizno msxver-
cia redut-kales
redut-kales,, foTisa da wm
wm.. nikolozis pls gamoiwvevda; 4. wm. nikolozis simagridan
simagris gavliT ozurgeTSi Sesuliyo. ima- ozurgeTis garnizonis sursaTiT momaragebis
vdroulad brusilovma imereTis miliciis SeuZleblobis gamo momarageba cxeniswylis
ufross polkovnik Tavad wereTels quTaisi- saguSagodan unda momxdariyo. Tbilisis samx-
dan ozurgeTisaken mimavali gzis dacva daav- edro gubernatorma werili gaugzavna saqa-
ala. am gzis dacvas gansakuTrebulli mniS- rTvelo-imereTis samoqalaqo gubernators
vneloba imitom eniWeboda, rom ajanyebulebi general-maior semion kaxanovs. braiko werda:
ozurgeTi _quTaisis gzis Caketvis mizniT 1. guriis mosaxleobas ar esmis, rom xelisu-
ruseTis jaris Coxataurisa da cxeniwylis flebas gaaCnia Zala imisaTvis, rom gurulebi
saguSagoebis ganadgurebas apirebdnen. ozur- aiZulos uwesrigoba Sewyviton da usityvod
geTSi sabrZolo saWurvlis maragi TiTqmis Seasrulon yvela brZaneba da gankarguleba;
amowuruli iyo. 11 agvistos brusilovma 2. gurianTisa da lixauris glexebis winaSe,
polkovnik wereTels quTaisis saartilerio romelTac gadasaxadis gadaxdaze uari ga-
sawyobidan ozurgeTSi 30 fuTi tyviisa da 20 nacxades, xelisufleba mas Semdegac ki daT-
fuTi Tofiswamlis gadatana ubrZana. mobaze midis, rac sxva soflebis mosaxleobam
1841 wlis 9 agvistos gogoreTis br- gadasaxadi gadaixada; 3. ajanyebulTa winaaRm-
Zolis Semdeg polkovnik aleqsei brusilo- deg aucilebelia gadamwyveti moqmedeba, raTa
vis mier kavkasiis korpusis Stabis ufros loialobam uares Sedegamde ar migviyvanos; 4.
general-maior pavel kocebusaTvis gagza- gurianTisa da lixauris mcxovrebTa winaaRm-
vnili moxseneba am ukanasknelma 11 agvistos deg iaraRi unda gamoiyenoT mas Semdeg, rac
Semdeg miiRo. kocebum Seqmnili viTarebis molaparakeba Sedegs ar gamoiRebs; 5. Tu iara-
Sesaxeb Tbilisis samxedro gubernatos gen- Ris gamoyeneba aucilebeli gaxda, quTaisidan
eral-leitenant mixail braikos acnoba. ko- guriaSi unda gadaisrolon damatebiTi samx-
cebum brusilovs Seatyobina: 1. guriis razmi edro Zala; 6. Tu cxadi gaxda, rom molapara-
quTaisSi darCenili meore saxazo batalionis keba Sedegs ar gamoiRebs da samomavlodac ax-
ZalebiT gaZlierdeboda; 2. ozurgeTis mimar- ali afeTqebis saSiSroeba iqneba, mosaxleoba
TulebiT daiZvreboda afxazeTSi ganlagebu- mTeli simkacriT unda daisajos.
li meore saxazo batalionis yvela aseuli, didi safrTxe eloda wm. nikolozis si-
romelTa moxsna poziciebidan SesaZlebeli magres, romelic praqtikulad simagres mx-
iqneboda, aseve _ samegrelosa da imereTis mi- olod qaRaldze warmoadgenda, da araTu xan-
licia. kocebum brusilovs ubrZana, guriidan grZlivi alyis, aramed xanmokle TavdacviTi
quTaisSi dabrunebamde saqarTvelo-imereTis brZolis gadatanac ki ar SeeZlo. simagris
guberniis imereTis, samegrelosa da guriis sasowarkveTili ufrosi, kapitani SCedrini
SCedrini,,
samxedro nawilis ufrosoba donis kazakTa meore saxazo batalionis meTaurs maior kr-
merve polkis meTaur polkovnik buiurovi- inickis Txovda, raime daxmareba aRmoeCina
saTvis gadaebarebina. imave brZanebaSi aRniS- garnizonisaTvis. ajanyebulebi swrafad da
nuli iyo, rom guriis razmis meTaurad kvlav gabedulad moqmedebdnen da krinickis mxri-
iniSneboda polkovniki movses arRuTinski- dan mosalodneli daxmarebis miRebas ar dauS-
dolgorukovi. 1841 wlis 14 agvistos kocebum vebdnen. wm. nikolozis simagres ar gaaCnda
arRuTinskis acnoba, rom igi guriis razmis TavdacvisaTvis aucilebeli arc miwayrili
meTaurad dainiSna. da arc sangrebi, simagris teritoriaze ar iyo
Tbilisis samxedro gubernatorma gen- sursaTisa da sabrZolo masalis sawyobebi. si-
eral-leitenantma mixail braikom polkovnik magres mudmivi garnizonic ar hyavda, ozur-
arRuTinskis Semdegi instruqcia gaugza- geTidan saguSago samsaxurisaTvis garkveuli
vna: 1. SeZlebisdagvarad Tavidan aecilebina vadiT igzavneboda 3 oficeri, 20 jariskaci
sisxlisRvra; 2. ajanyebis gaZlierebis Sem- da 7 kazaki. Waobis hava jariskacTa xSiri
513
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
avadmyofobis mizezi iyo. 1841 wlis agvistos gzis Caxergvis ambavi pilkovnik brusilovs
damdegisaTvis wm. nikolozis simagreSi 13 ax- lixauris mouravma qaixosro TayaiSvilma
alwveuli jariskaci da 1 umcrosi oficeri Seatyobina. brusilovma CaTvala, rom an imave
imyofeboda. axalwveulebs erTianad daria RamiT, 10 agvistos, an meore dRes gamTeniisas
xeli ciebam. aleqsei brusilovma kargad ico- ajanyebulebi ozurgeTs daesxmodnen Tavs. man
da simagris savalalo mdgomareobis Sesaxeb, ozurgeTidan sami versis moSorebiT mdgari
amitom misi garnizonis gaZlierebis brZaneba karantinis Senobis dasacavad 25 jariskaci
gasca. 1841 wlis 9 agvistos redut-kaledan gagzavna da imavdroulad ozurgeTSi myof
wm. nikolozis simagris gasaZliereblad da- guriis miliciis ufross karantinis Senobis
iZra pirveli saxazo batalionis razmi, ma- dasacavad damatebiT milicielTa razmiT
gram imis gamo, rom natanebis saguSago ukve daxmareba ubrZana. guriis miliciis ufrosi
ajanyebulebis xelSi iyo, razmi simagreSi ver da sxva Tavadebi Tvlidnen, rom miliciaSi
Sevida. 10 agvistos wm. nikolozis simagres momsaxure aznaurebisa da glexobis ndoba
2.000 ajanyebuli miuaxlovda. ajanyebulTa ar SeiZleboda, ris gamoc karantinis Senobis
erT-erT razms aznauri abesa bolqvaZe meTau- dasacavad razmis gagzavnaze maT brusilovs
robda. xanmokle Setakebis Semdeg, romlis uari uTxres. brusilovmac kargad uwyoda,
drosac erTi jariskaci daiWra, 900 ajanyebu- rom miliciis ndoba saSiSi iyo. 10 agvistos,
li simagreSi SeiWra, gaZarcva da daarbia igi. saRamos, daiwyo Zlieri wvima, romelic 11
simagreSi SeWrili ajanyebulebi, pirvel rig- agvistosac gagrZelda, ramac ajanyebulebis
Si, yazarmaSi Secvivdnen, xelT igdes iaraRi moqmedeba Seaferxa. amiT isargebla brusi-
da sabrZolo masala da mxolod amis Semdeg lovma da 11 agvistos gamTeniisas 50 jaris-
gaemarTnen simagris ufrosis, kapitan SCe- kaci da 30 Tavadi guriis miliciidan karanti-
drinis, saxlisaken. maT SCedrins mosTxoves nis ozurgeTis sabaJos SenobaSi gadasatanad
mis saxlSi daculi iaraRis, Tofiswamlisa gagzavna. karantinis Senobas miaxloebulma
da, saerTod, mTeli qonebis gadacema. uaris rusma jariskacebma da qarTvelma Tavadebma
SemTxvevaSi, ajanyebulebi tyveebis daxocviT tyiT dafaruli mTis kalTebidan Camomavali
imuqrebodnen. SCedrinma moTxovna Seasrula. ajanyebulebi SeniSnes. maT mosvlamde Ta-
200 ajanyebulma gaZarcva sabaJo, iq daculi vadebma da jariskacebma karantinis Senobidan
dokumentacia dawves. simagris dakavebis Sem- qonebis ZiriTadi nawilis gamotana moaswres,
deg 100 ajanyebuli iqve darCa, xolo 1000 cxenebsa da urmebze datvirTes da ozurge-
kaci natanebis saguSagosTan dadga. kapitanma Tisaken daiZrnen. ajanyebulebma karantinis
SCedrinma ajanyebis meTaurebTan molapara- Senoba gadawves.
kebis Sedegad garnizonis 14 samxedro mosam- ozurgeTSi myofi polkovniki aleqsei
saxuresTan erTad simagris datovebis ufleba brusilovi uimedo mdgomareobaSi aRmoCnda.
miiRo. rusebi mdinare natanebis SesarTavTan mis daqvemdebarebaSi 1841 wlis 13 agvisto-
mdgari karWapiT redut-kaleSi apirebdnen saTvis iyo: 500 rusi oficeri da jariskaci,
gadasvlas, maT sabaJos momsaxure person- 100 milicieli, 20 kazaki 2 zarbazniTa da
alic SeuerTda. daiZra Tu ara karWapi, wm. 8 yumbariT. 14 agvistosaTvis guriis razms
nikolozis simagreSi myofma ajanyebulebma unda SeerTeboda: meore saxazo batalionis
cecxli gaxsnes. karWapma afris aSveba da zR- 200 oficeri da jariskaci me-19 saartilerio
vaSi Sesvla moaswro. brigadis 2 zarbazniTa da maior lobodas
wm. nikolozis simagris dakavebasTan er- razmi _ 125 oficeri da jariskaci. damxmare
Tad, ajanyebulebma daikaves mdinare malTay- Zalis mosvla, ra Tqma unda, sasixarulo iyo,
vasa da mdinare sufsaze arsebuli gadasas- magram ozurgeTSi sursaTisa da proviantis
vlelebi. amis Semdeg isini 1841 wlis 11 an maragi TiTqmis amowuruliyo. redut-kale-
12 agvistos ozurgeTze laSqrobis dawyebas dan wm. nikolozis simagris gavliT provian-
apirebdnen. mogvianebiT ajanyebulebma gegma tis miRebas rusebi ver SeZlebdnen, radgan
odnav Secvales da sofel gurianTaSi gamagre- simagre ukve ajanyebulebs ekavaT. brusi-
buli pirveli saxazo batalionis ganadgureba lovs afiqrebda isic, rom male ozurgeTSi
gadawyvites. sanam gurianTis garnizons Seu- polkovniki arRuTinski unda mosuliyo ax-
tevdnen, ozurgeTidan gurianTisaken mimavali alcixis miliciiT. kavkasiis korpusis Stabis
gza maT TxrilebiTa da xergilebiT dafares. gankargulebis Tanaxmad, polkovniki brusi-
514
vaxtang guruli
515
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
516
vaxtang guruli
noba swrafad izrdeboda. polkovniki Zalze bulebi iyvnen gamagrebulebi. imereTis mi-
SeaSfoTa iman, rom foTidan, wm. nikolozis liciis ufros wereTels ver gadaewyvita,
simagridan da quTaisidan ozurgeTisaken mi- pirvel rigSi vis daxmareboda, alyaSemor-
mavali gzebi ajanyebulebis xelSi iyo. pirve- tymul ozurgeTis garnizons, nagomarisa
li warmateba, romelic arRuTinskim moipova, Tu Coxatauris saguSagoebs? 19 agvistos
is iyo, rom hasan bei TavdgiriZes guriaSi wereTelma gadawyvita, jer Coxatauris sa-
Semosuli 200 osmalo mebrZoli ukanve gaay- guSagosTan mdgari ajanyebulebi daemarcxe-
vanina. osmalTa razmis gayvanam cudad imoqm- bina, Semdeg _ nagomris saguSago gaeTavi-
eda lixaurelebis sabrZolo ganwyobaze. lix- suflebina alyisagan da mxolod amis Semdeg
aurSi ajanyebis xelmZRvanelebi SeSindnen da daZruliyo ozurgeTisaken
ozurgeTisaken.. imereTis milici-
or qobuleTelTan erTad arzrumSi gaiqcnen. is ufrosma quTaisis mazris ufross sTxova
lixaurelebis osmaleTis teritoriaze Sesv- 100 milicieli sajavaxos xeobaSi Caeyenebina,
lis ambavi arRuTinskim dauyovnebliv acnoba raTa quTaisidan ozurgeTisaken mimavali gza
ruseTis imperiis konsuls arzrumSi, raTa ar CaeketaT ajanyebulebs.
osmaleTis xelisuflebas isini Seepyro da kavkasiis korpusis Stabis ufrosi gen-
ruseT-osmaleTis sazRvarTan (somxeTSi) mde- eral-maiori pavel kocebu bolos da bolos
bare aleqsandropolSi (giumrSi) gaegzavna. darwmunda, rom guriis ajanyebam serio-
aleqsandropolSi ajanyebis moTaveTa gagzav- zuli gaqaneba miiRo da saswrafo reagireba
nas arRuTinski SemTxveviT ar moiTxovda. Tu iyo saWiro. generalma kocebum Tbilisis
Sepyrobil lixaurelebs SavSeTisa da aWaris samxedro gubernator general-leitenant
gavliT gamogzavnidnen, advili SesaZlebeli mixail braikos 1841 wlis 20 agvistos sTxova,
iyo, rom isini iq mcxovreb qarTvelebs gaeTa- gaeca brZaneba, rom quTaisis mazraSi kidev
visuflebinaT. SeekribaT 100, xolo axalcixis mazraSi _ 150
movses arRuTinskis axalcixis miliciiT milicieli, im 150 milicielis CauTvlelad,
guriis teritoriaze Semosvlis droisaTvis romlebic polkovnik arRuTinskis meTauro-
imereTis milicia (300 kaci) gamzadebuli iyo biT guriaSi Sevidnen. polkovnikma aleqsei
ubixebis winaaRmdeg sabrZolvelad da afxa- brusilovma miiRo miweriloba, mZime mdgo-
zeTisaken unda daZruliyo. polkovnik bui- mareobis miuxedavad, darCeniliyo ozur-
urovis Secdomis wyalobiT imereTis milicia geTSi, raTa daxmareboda arRuTinskis mi-
afxazeTis nacvlad guriisaken daiZra, Tan liciis razms. general kocebus brZanebis
waiRo tyvia-wamali da zarbaznis yumbarebi. Tanaxmad, general-maior osip anrepisaTvis,
anrepisaTvis,
1841 wlis 16 agvistos imereTis milicia ru- im SemTxvevaSi, Tu igi guriaSi miliciis raz-
seTis jaris nagomris saguSagos miuaxlovda, mis Camoyalibebas SeZlebda, daxmareba unda
romelic am droisaTvis ajanyebulTa alyaSi aRmoeCina Stabs-kapitan koliubakins
koliubakins.. yove-
iyo. miliciis meTaurma polkovnikma Tavad- live amis miuxedavad, ozurgeTSi brusilo-
ma wereTelma Setevaze gadasvla ver gabeda, vis mdgomareoba isev mZime iyo. imereTis mi-
radgan zarbaznis yumbarebi ki hqonda, ma- liciam brusilovs daxmareba ver aRmouCina.
gram Tavad zarbaznebi imereTis miliciisaT- wereTelma imereTis miliciiT Coxatauris
vis ar gadauciaT. wereTels imedi hqonda, saguSagomde miaRwia, SeuerTda iq gamagre-
rom SeuerTdeboda meore da mesame saxazo buli poruCik levinskis razms (200 oficeri
batalionebis 2 aseuls, romelTac me-19 saa- da jariskaci 2 zarbazniT). miuxedavad imisa,
rtilerio brigadis zarbaznebi hqondaT. Tu rom wereTelsa da levinskis 500 mebrZoli
imereTis milicia, meore da mesame saxazo hyavdaT, hqondaT 2 zarbazani da yumbarebis
batalionebi gaerTiandebodnen, nagomaris maragi, wereTelma ozurgeTisaken brZoliT
saguSagos ajanyebulTa alyisagan gaTavi- gzis gaWraze uari Tqva. polkovniki brusi-
sufleba SesaZlebeli iqneboda. gaerTianeba lovi general-maior kocebusaTvis gagzavnis
ver moxerxda, radgan meore da mesame saxazo moxsenebaSi imereTis miliciis ufros Tavad
batalionebis 2 aseuli Coxatauris saguSa- wereTlis moqmedebas ase afasebda: `aseTi
gosTan ajanyebulebma sakmao xniT SeaCeres. sustma, avadmyofurma da gaubedavma moqmede-
imereTis milicia mZime mdgomareobaSi Ca- bam waaxalisa ajanyebulebi, maTi brboebi
varda, mas verc polkovniki brusilovi dae- dRiTidRe izrdeboda, romlebmac mTel gu-
xmareboda, radgan nasakiralis mTaze ajanye- riaSi gaaCaRes Zarcva, rbeva, Zaladoba da ng-
517
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
518
vaxtang guruli
519
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
amasTan erTad, marcxi hasan bei TavdgiriZis polkis 2 aseuls. Tbilisis samxedro guberna-
umoqmedobiTac iyo gamowveuli. 1 seqtembers toris general-leitenant mixail braikos br-
hasan bei qobuleTelTa razmiT ozurgeTidan Zanebis Tanaxmad imereTis milicia raWisa da
moSorebiT idga da ajanyebulebs tyvia-wam- Sorapnis mazrebSi unda SeekribaT, axalcixis
liT amaragebda, magram brZolaSi Cabmisagan mazridan ki mxolod 100 muslimi cxenosani
Tavs ikavebda. unda vivaraudoT, rom qobu- unda gaewviaT. evgeni golovini aucileblad
leTis sanjayis mmarTveli brZolaSi maSin Tvlida, rom samegrelos milicias saTaveSi
Caebmeboda, Tu ajanyebulebi ozurgeTis gar- Casdgomoda mTavari levan dadiani. foTidan
nizons gaanadgurebdnen. ajanyebulebi damar- quTaisSi saswrafod gadazides ruseTis ja-
cxdnen da TavdgiriZemac qobuleTs miaSura. ris kuTvnili provianti.
1841 wlis 14 agvistos polkovniki arRu-
Tinski Tavisi razmiT quTaisis mazris mxridan
§5. ajanyebis damarcxeba guriis sazRvars miuaxlovda. im adgilidan,
sadac arRuTinski imyofeboda, ajanyebulebi
1. jarebis mobilizeba ajanyebis CasaxSo- arc ise Sors iyvnen da imereTis sazRvrebSi
bad.. guriaSi ajanyebis mimdinareobis Sesaxeb
bad SesaWrelad emzadebodnen. regularuli jari
TbilisSi cnobebi dagvianebiT modioda. kidev igvianebda. amitom iyo, rom arRuTinskim
ufro dagvianebiT aRwevda gankargulebebi quTaisis mazris ufross ubrZana saswrafod
ozurgeTamde. ajanyebulTa winaaRmdeg efeq- mieSvelebina misTvis 1000 milicieli. imereT-
turi RonisZiebebis SemuSavebas xels uSlida Si ukve orjer Catarda miliciis mobilizacia
winaaRmdegoba samxedro da samoqalaqo xe- da 1000 milicielis gawveva ararealuri iyo,
lisufalTa Soris. samxedro xelisuflebidan Tanac amdeni milicielis brZolaSi efeqtu-
umTavres gadawyvetilebebis iRebda kavkasiis rad gamoyeneba gaWirdeboda. milicielTa
Stabis ufrosi general-maiori pavel kocebu, sabrZolvelad momzadebisaTvis arRuTins-
romelic mxolod umniSvnelovanes sakiTxebs kim meore da mesame saxazo batalionebidan 5
aTanxmebda kavkasiis mTavarsardal evgeni go- oficeri gamoiZaxa. saqarTvelo-imereTis gu-
lovinTan.. mas Semdeg, rac ajanyebam mTeli
lovinTan berniis axalcixis mazris ufrosi Tbilisis
guria moicva, evgeni golovinma Tavis Tavze samxedro gubernator mixail braikos moax-
aiRo misi droulad CaxSobis amocana. 1841 senebda, rom jer kidev samoqalaqo guberna-
wlis 14 agvistos man am mizniT gamoyo: erev- tor semion kaxanovis brZanebis Tanaxmad, man
nis karabinerTa polkis 2 aseuli (400 ofic- Sekriba da guriaSi gaagzavna 150 milicieli,
eri da jariskaci), samegrelos egerTa polkis ris gamoc, mravali sapatio mizezidan gamom-
1 aseuli (100 oficeri da jariskaci), qarT- dinare, mas aRar SeuZlia polkovnik arRu-
vel grenaderTa pilkis me-2 batalioni (600 Tinskis gankargulebaSi damatebiT 300 mil-
oficeri da jariskaci), saqarTvelos meore icielis gagzavna. samxedro gubernatorma
saxazo batalioni (215 oficeri da jariskaci), Txovna dasabuTebulad miiCnia, ris Semdegac
donis kazakTa me-8 polkis 1 aseuli (100 ka- axalcixis mazris ufrosma arRuTinskis ac-
zaki), me-19 saartilerio brigadis 2 msubuqi noba, rom milicielTa axal razms veRar mi-
da 4 samTo zarbazani. imavdroulad miliciis iRebda. igive moimoqmeda saqarTvelo-imere-
(saxalxo laSqris) mobilizacia gamocxadda Tis guberniis quTaisis mazris ufrosmac. man
imereTSi, samegrelosa da axalcixis mazraSi arRuTinskis acnoba, rom mazraSi 2.000 mil-
(miliciis nawili am regionidan ukve mobili- icielis Sekreba SeuZlebeli iyo: am raodeno-
zebuli da guriaSi gagzavnili iyo. erevnis bis mamakacebis mobilizeba mazras muSaxelis
karabinerTa da samegrelos egerTa polkebis gareSe datovebda, milicielTaTvis saWiro
aseulebi dislokaciis adgilidan guriisaken raodenobis iaraRi da proviantis maragic
unda daZruliyo mxolod gansakuTrebul Sem- ar gaaCndaT. saqarTvelo-imereTis samxedro
TxvevaSi polkovnik movses arRuTinski-dol- gubernatoris Carevis Semdeg gadawyda, rom
gorukovis brZanebis Semdeg. erevnis karabin- quTaisis mazris ufrosi 500 milicielis
erTa polkis 2 aseuli manglisidan qarTlis Sekrebas mxolod 1841 wlis 30 agvistosaTvis
gavliT quTaisSi unda Casuliyo. samegrelos SeZlebda. polkovnikma arRuTinskim, gamomdi-
egerTa polkis 1 aseuli awyuris midamoebi- nare iqidan, rom quTaisis mazris ramdenime
dan xanis xeobiT unda gadasuliyo imereTSi sofeli guriidan gadmosul ajanyebulebs
da quTaisSi SeerTeboda erevnis karabinerTa
520
vaxtang guruli
ekavaT, 1841 wlis 23 agvistos kvlav sTxova ajanyebis CaxSobas 2-3 Tve mainc dasWird-
mazris ufross 25 agvistosaTvis daesrule- eboda, maSin, rodesac 1841 wlis 23 agvisto-
bina 1000 milicielis Sekreba, xolo 28 agvis- saTvis quTaissa da sofel maranSi proviantis
tosaTvis salaSqrod gaemzadebina kidev 1000 imdenad mcire maragi iyo, rom mxolod 1 se-
milicieli. polkovniki arRuTinski mas Sem- qtembramde ikmarebda. 23 agvistos arRuTin-
deg kidev ufro momTxovni gaxda, rodesac skim maior piSkins da kapitan gegiZes ubrZana,
Tbilisis samxedro gubernatorma acnoba, rom quTaissa da maranSi 1500 kacisaTvis provian-
ajanyebulebTan brZolis periodSi mas dau- tis ormocdaaTdRiani maragi SeeqmnaT. imav-
qvemdebares guriis, axalcixisa da quTaisis droulad meore saxazo batalionma, romelic
mazrebi, ufleba misces am mazrebSi milicia saguSago samsaxurs eweoda quTaisSi, miiRo
Seekriba. imereTis miliciis raodenobis gaz- brZaneba 1500 kacisaTvis proviantis aTdRiani
rdasTan erTad polkovniki arRuTinski kavka- maragis Seqmnis Sesaxeb. provianti quTaisSi
siis korpusis Stabis ufross general-maior foTidan gadahqondaT, foTis midamoebSi ki
pavel kocebus sTxovda, guriaSi damatebiT ajanyebulebi xSirad gamoCndebodnen xolme.
qveiTTa erTi batalionisa da artileriis gag- ajanyebulebis Tavdasxmis gamo 11 agvistos
zavnas. imavdroulad arRuTinskim levan da- foTidan quTaisSi proviantis gadatana Sewy-
dians sTxova, samegrelos milicia zRviT wm. da. amitom iyo, rom polkovnikma arRuTinskim
nikolozis simagris dasakaveblad gaegzavna. levan dadians sTxova, samegrelos miliciis
generalma kocebum arRuTinskis Txovna daak- ZalebiT foTidan quTaisSi proviantis ga-
mayofila da brZaneba gasca, rom erevnis kara- datana uzrunveleyo. gatarebuli RonisZie-
binerTa polkis 2 aseuli da me-19 saartile- bebis Sedegad quTaissa da maranSi proviantis
rio brigadis 4 zarbazani saswrafod gaegza- sakmao maragi Seiqmna.
vnaT guriaSi. 1841 wlis 22 agvistos erevnis 2. damsjeli eqspedicia guriaSi. 1841
karabinerTa polkis me-2 karabinerTa da me-6 wlis 23 agvistos cxeniswylis saguSagosTan,
egerTa aseulebi, sul 400 oficeri da jaris- mdinare rionis marcxena napirze, imereTidan
kaci, oTxi dRis proviantis maragiT mangli- mosuli miliciis razmi (300 kaci) dabanakda.
sidan goris gavliT guriisaken daiZra. gorSi 25 agvistos polkovnik arRuTinskis daqvem-
rusebs saartilerio sawyobidan 4 zarbazani debarebaSi iyo: 1.800 qveiTi, 100 kazaki da 4
da yumbarebi unda mieRoT da quTaisSi Caeta- msubuqi zarbazani. imave dRes saguSagosTan
naT. 2 zarbazani goridan guriaSi 23 agvistos gamoCnda samegrelos milicia. samegrelos
gaigzavna, xolo darCenili 2 _ mxolod 10 milicias arRuTinski iq ar eloda, radgan
seqtembers.. 14 agvistos sabrZolo mzadyof- levan dadians saqarTvelo-imereTis samoqa-
naSi moiyvanes qarTvel grenaderTa polkis laqo gubernatorma ioseb skalonma sTxova
me-2 batalionis 3 aseuli (462 oficeri da ja- wm. nikolozis simagris dakaveba, foTisa da
riskaci), romelic podpolkovnik veselickis samegrelos sazRvrebis dacva. miuxedavad
meTaurobiT 16 agvistos gorSi Sevida da amisa, arRuTinski gaxarebuli darCa samegre-
meore dResve tyvia-wamlisa da proviantis los miliciis misvliT da gadawyvita aqtiuri
seriozuli maragiT quTaisisaken gaemarTa. sabrZolo moqmedebebis dawyeba. pirvel rig-
sabrZolo mzadyofnaSi iyo qarTvel grenad- Si, igi ozurgeTis ganTavisuflebas da foTis
erTa batalionis kidev erTi aseuli, magram dacvis uzrunvelyofas gegmavda. 1841 wlis
imis gamo, rom misi Canacvleba ver moxerxda, 23 agvistos donis kazakTa me-8 polkis erTi
aseuli quTaisisaken mogvianebiT daiZra da 18 razmi polkovnik buiurovis meTaurobiT fo-
agvistos suramSi daewia danarCen 3 aseuls. Tis dasacavad gaigzavna. foTis dacvis gar-
qarTvel grenaderTa polkis oTxive aseuli da, buiurovs unda gaewminda saxmeleTo gza
quTaisSi 21 agvistos Sevida, RamiT guriis foTidan wm. nikolozis simagremde (SekveTi-
sazRvrisaken gaemarTa da cxeniswylis saguSa- lamde), ajanyebulebi ganedevna simagri-
godan 12 versis moSorebiT SeCerda. samegre- dan. imavdroulad kazakTa razms redut-
los egerTa polkis erTi aseuli (100 ofic- kales dacvaze unda ezruna. 27 agvistos
eri da jariskaci) axalcixis midamoebidan 27 cxeniswylis saguSagodan foTisaken swrafi
agvistos daiZra, mdinare xanis xeoba gaiara marSiT daiZra samegrelos milicia. manamde,
da baRdadSi Cavida. 25 agvistos, mas SeuerTda imereTis mili-
arRuTinski varaudobda, rom guriaSi cia (300 qveiTi da 200 cxenosani), romelsac
521
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
522
vaxtang guruli
523
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
ataurSi Caitana 50.000 tyvia, zarbaznis 332 dakarga, daiWra 12 jariskaci da milicieli.
Cveulebrivi yumbara, zarbaznis 67 safantiani ozurgeTi alyisagan ganTavisuflda, ajanyeb-
yumbara (44 Sor manZilze srolisaTvis, 23_ ulebma male Semogarenic datoves.
axlo manZilze srolisaTvis), 62 fuTi tyvia, ozurgeTTan ajanyebulebis damarcxebis
50 fuTi wamali Tofisa da zarbaznisaTvis. Semdeg polkovnikma arRuTinskim nagomar-
1841 wlis 2 seqtembers arRuTinski Tan mowyobil simagreze dauyonebliv Seteva
sofel nagomris saguSagosaken daiZra. jaris gadawyvita, magram jarisa da miliciis daR-
miaxloebisTanave ajanyebulebma saguSago lilobis gamo ramdenime dRiT Sesveneba gaxda
gadawves da nagomridan 3 versis moSorebiT aucilebeli. 1841 wlis 6 seqtembers ganTi-
winaswar momzadebul da sagangebod gamagre- adisas arRuTinskim nagomris simagris dasa-
bul poziciaze daixies. ajanyebulTa meTau- kaveblad SemovliTi manevris ganxorcieleba
rebma Secdoma dauSves: ozurgeTis garSemo daiwyo. am droisaTvis polkovniki wereTeli
dajgufebuli mebrZolebis nawili nagomris imereTis miliciiT uSualod simagris misad-
mimarTulebiT gadaisroles, riTac Sveba gomebTan idga. miuxedavad imisa, rom ajanye-
igrZno polkovnikma brusilovma. arRuTinski bulebs nagomarTan xelsayreli pozicia eka-
fiqrobda, rom dauyonebliv Seetia ajanye- vaT, ozurgeTTan gancdili marcxis Semdeg
bulTaTvis, magram Tavsxma wvimam amis saSu- maT simagre datoves da maxlobel soflebSi
aleba ar misca. xergilebiT dafarul tyeSi gaifantnen. nagomaris simaRlis dangrevis
gamaval gzaze Zlier wvimaSi gadaadgileba Semdeg arRuTinski da wereTeli ozurgeTSi
did siZneleebTan iyo dakavSirebuli, miTu- dabrundnen. Coxatauris saguSago arRuTin-
metes Zneli iqneboda ajanyebulTa simagreze skim pirveli saxazo batalionis 100 jaris-
Setevis dawyeba. arRuTinskim imereTis mili- kaciT gaaZliera, xolo ozurgeTidan quTai-
ciis meTaur polkovnik wereTels ubrZana sisaken mimaval gzaze ramdenime saguSago
erevnis karabinerTa polkis 2 aseuliT, 300 moawyo. daiwyo ozurgeTis simagris aRdgena
milicieliTa da 2 zarbazniT miaxloeboda da garnizonisaTvis proviantis maragis Se-
ajanyebulTa simagres da iseTi STabeWdile- qmna. ozurgeTSi didi raodenobiT regu-
ba Seeqmna, TiTqos Setevaze gadasvlas apir- larulma jarma da miliciam moiyara Tavi. iyo
ebda. Tavad arRuTinskim danarCeni ZalebiT imis saSiSroeba, rom osmaleTidan Semotanil
saRamos 9 saaTze ukan daxeva daiwyo, 7 ver- Sav Wirs aqamdec moeRwia. arRuTinskim sas-
si gaiara da ajanyebulTa simagris marcx- wrafod miiRo zomebi guriasa da aWaras So-
ena flangidan Semovlas Seudga. arRuTinskim ris arsebuli sazRvris Casaketad. gaaZliera
jari ase ganalaga: win poruCik Tavad eri- sazRvris dacva, damatebiT Seqmna ramdenime
sTavis meTaurobiT guriis milicia midioda, saguSago.
romelsac mihyveboda: samegrelos egerTa polkovnik arRuTinskis mier mopovebuli
polkis 1 aseuli 1 zarbazniT, qarTvel gre- gamarjvebis Semdeg, polkovnikma buiurovma
naderTa polkis 1 batalioni 1 zarbazniT, ax- wm. nikolozis simagris dakaveba gadawyvita.
alcixis milicia da sul bolos _ polkovnik igi ar daeloda arRuTinskis mier dapir-
wulukiZis meTaurobiT imereTis miliciis ebuli 150 oficrisa da jariskacis misvlas
meore nawili. arRuTinskis mier Cafiqrebuli da 12 seqtembers simagris dasakaveblad da-
SemovliTi manevris ganxorcieleba advili iZra. 13 seqtembers rusebma simagres samx-
ar iyo, radgan jars Zlieri wvimis pirobebSi edro gemidan zarbaznebiT cecxli gauxsnes
unda emoZrava tyiT dafarul mTebSi mimaval da imavdroulad, zRvidan desantic gadasxes.
gzaze. 3 seqtembers dilis 5 saaTze ruseTis ajanyebulebma simagre datoves. 14 seqtembers
jari da qarTuli milicia moulodnelad ga- foTidan mosulma samegrelos miliciam (350
moCnda ozurgeTTan
ozurgeTTan,, riTac ajanyebulebSi mebrZoli) regularuli jaris oficrebTan
dabneuloba Seitana. moulodnel Tavdasxmas, da jariskacebTan erTad wm. nikolozis si-
zarbaznebidan safantiani yumbarebiT gaxsnil magre daikaves da TavdacvisaTvis moemzadnen.
cecxls, qveiTTa da cxenosanTa erTobliv simagris dakavebis Semdeg ozurgeTSi sur-
Setevas ajanyebulebma ver gauZles da ukan saTisa da proviantis Setana daiwyo.
daixies. brZolaSi daaxloebiT 60 ajanyebuli ozurgeTTan, nagomarTan da wm.
daiRupa, kidev ufro meti daiWra. damsjel- nikolozis (SekveTilis) simagresTan gancdi-
ma eqspediciam moklulTa saxiT 3 jariskaci li marcxis Semdeg ajanyeba daRmavlobis gziT
524
vaxtang guruli
525
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
tyisaken. srolis dros igi daiWra, ris Sem- winaaRmdegoba da borotmoqmedeba, ra mizezi-
degac tyved aiyvanes. ajanyebis monawileTa Tac unda iyos igi warmoSobili da ra mizniT-
SepyrobaSi ruseTis xelisuflebis moTxovniT ac unda warmoebdes, araviTar SemTxvevaSi ar
aqtiurad monawileobda qobuleTidan gu- SeiZleba gamarTlebul iqnas da damnaSaveni
riaSi 30 oqtombers Semosuli osmalTa razmi usaTuod mkacrad unda daisajon~.
(1.000 kaci). razmi gamogzavnili iyo arzrumis ajanyebis is monawileni, romlebic sa-
serasqiris brZanebiT, romelsac ajanyebul- samarTlos winaSe warsdgnen, or Tanrigad
TaTvis gaweuli daxmarebisaTvis unda Seepy- gayves. pirveli Tanrigis damnaSaveni sam
ro hasan bei TavdgiriZe da misi Zma, xolo nawilad (xarisxad) gaiyo, meore Tanrigi_
Semdeg rusebs ajanyebulTa SepyrobaSi dax- aseve sam nawilad (xarisxad).
mareboda. hasan beim serasqiris brZaneba wi- I. pirveli Tanrigis pirveli xarisxis
naswar Seityo, qobuleTidan gaiqca da tyes damnaSaveebad sasamarTlom miiCnia: 1. Tavadi
Seafara Tavi. osmalTa razmma aWaris terito- praporSCiki ambako SalikaSvili
SalikaSvili,, aznaurebi:
riaze TavSefarebuli bevri ajanyebuli Seipy- svimon Wyonia, svimon qarcivaZe, qaixosro gu-
ro da ruseTis xelisuflebas gadasca. amis gunava (qaixosro gugunava Tavad yasim gu-
Semdeg osmalebma sazRvris gaswvriv daikaves gunavas ukanono Svili iyo, igi oficialur
poziciebi, raTa guriidan aWaraSi ajanye- rusul dokumentebSi ara Tavadad, aramed
bulTa gadasvla aRekveTaT. 15 noembridan aznaurad ixsenieba). maTi sasjeli ase gan-
25 noembramde kidev ajanyebis 10 monawile isazRvra: `Tavad SalikaSvils, aznaur Wyonias
Seipyres. rusebma ver moaxerxes tyeSi gasuli da qaixosro gugunavas aeyaroT yovelgvari
ramdenime kacisxelSi Cagdeba, aWaraSi gada- Rirseba. pirvels jalaTma Tavze gadaamtvri-
suli ramdenime ajanyebuli verc osmaleTis os xmali, xolo qaixosro gugunava daisajos
xelisuflebam Seipyro. SpicruTenebiT (rkinis wkepliT _ v.g.) or-
ajanyebis yvela keris likvidaciisa da jer 500 kacSi gatarebiT. samive gaigzavnos
ajanyebis winamZRolTa didi nawilis Sepyrob- cimbirSi sakatorRo samuSaoze. SalikaSvils
is Semdeg arRuTinskim regularuli jaris da Wyonias xazinis sasargeblod CamoerTvaT
nawilebis dislokaciis adgilebze dabruneba qoneba. aznauri svimon qarcivaZe ki ganTa-
daiwyo. 1841 wlis 23 noembers quTaisSi da- visuldes sasjelisagan da gamoSvebul iqnas
brunda donis kazakTa me-8 polkis razmi (1 TavdebiT~ (svimon qarcivaZem ajanyebulebs
ufrosi oficeri, 1 uriadniki, 23 kazaki) da uRalata da Semdeg maT SepyrobaSic monaw-
me-19 saartilerio brigadis razmi zarba- ileobda, ris gamoc sasamarTlom mas sasjeli
znebiT; 25 noembers quTaisisaken daiZra ar Seufarda).
erevnis karabinerTa polkis orive aseuli pirveli Tanrigis meore da mesame xarisx-
me-19 saartilerio brigadis zarbaznebiT da is damnaSaveebad miCneuli iqnen glexebi: esika
imereTis miliciis nawili (qveiTebi); 30 noem- mamulaiSvili, gogia jiblaZe, maxarobel ji-
bers ozurgeTi datova qarTvel grenaderTa blaZe, esika jiblaZe, nikoloz ToiZe, gogiCa
polkis me-2 batalionma da imereTis mili- gordelaZe, mamuka anTaZe, maxarobel doliZe,
ciis nawilma (cxenosnebma). 30 noembersve ar- iase Sewiruli, svimon Wyonia. maTi sasjeli
RuTinskim quTaisSi gagzavna dapatimrebuli ase ganisazRvra: `yvela xsenebuli bralde-
ajanyebis monawileni (40 kaci). 8 dekembers buli, garda esika jiblaZisa, daisajos Spi-
polkovniki movses arRuTinski-dolgorukovi cruTenebiT, TviTeuli 500 kacSi orjer
guriidan axalcixeSi gaemgzavra. gatarebiT da gaigzavnos 10 wliT bobruiskSi,
4. ajanyebulTa gasamarTleba. ajanyebis patimarTa aseulSi; xolo esika jiblaZe, misi
monawileTa sasamarTlo procesi 1842 wlis axalgazrdobis gamo, daisajos 120 wkepliT
3 Tebervlidan 13 martamde mimdinareobda da gaigzavnos imave patimarTa aseulSi 10
quTaisSi. ganaCeni dasamtkiceblad gaegza- wliT~.
vna kavkasiis mTavrsardal evgeni golovins
golovins.. II. meore Tanrigis pirveli xarisxis damna-
ganaCeni 14 aprils damtkicda. sasamarTlos Saveebad miCneul iqnen glexebi: enuqa vadaWko-
masalebisa da ganaCenis gacnobis Semdeg go- ria, aTan vadaWkoria, nikoloz vadaWkoria, go-
lovinma aseTi daskvna gaakeTa: `kanonieri xe- gia vadaWkoria, daTika megreliZe, maTia CinCa-
lisuflebisadmi urCoba, romelsac Tan sdevs baZe. maTi sasjeli ase ganisazRvra: enuqa da
samxedro Zalebisadmi aSkara SeiaraRebuli gogia vadaWkoriebi, maTia CinCabaZe daisajon
526
vaxtang guruli
SpicruTenebiT TiToeuli 500 kacSi orjer is mTavarsardals sTxova, rom quTaisSi sa-
gatarebiT da gaigzavnon sevastopolSi, pati- samarTlos mier gamotanili ganaCeni guriaSi
marTa aseulSi, 10 wliT; aTan da nikoloz sajarod ar gamoecxadebinaT, radgan gamor-
vadaWkoriebi, daTika megreliZe, axalgazr- icxuli ar iyo axali mRelvarebis dawyeba.
dobis gamo, daisajon 120 wkepliT TiToeuli Txovna Sewynarebul iqna.
da gaigzavnon brest-litovskSi, patimarTa quTaisSi ajanyebulTa sasamarTlom ga-
aseulSi, 10 wliT. naCeni gamoitana, romelic evgeni golovinma
meore Tanrigis meore xarisxis damna- daamtkica, magram moulodnelad imperator-
Saveebad miCneuli iqnen glexebi: nikoloz Cin- ma nikolai I-ma yvelaferi Secvala. peter-
CabaZe da lazare vadaWkoria. maTi sasjeli ase burgidan kavkasiis mTavarsardals acnobes:
ganisazRvra: `glexi nikoloz CinCabaZe orjer imperatorma `moiRo wyaloba jer kidev
gatarebul iqnas 500-kacian mwyobrSi; lazare gaunaTlebeli, sawyali xalxis mimarT. miiRo
vadaWkoria, axalgazrdobis gamo daisajos ra mxedvelobaSi, rom gurulebi CaTreuli
120 wkepliT. orive gaigzavnos bobruiskSi, iyvnen danaSaulSi ara boroti ganzraxulo-
patimarTa aseulSi, 10 wliT. biT, aramed mTavrobis WeSmarit mosazrebaTa
meore Tanrigis mesame xarisxis damna- gaugebrobiT, adgilobrivi xelisuflebis
Saveebad miCneuli iqnen glexebi: giorgi kvaWa- mier Tavisi pirdapiri movaleobis arasworad
ntiraZe, esika xuxunaiSvili, ivane nikolozis SesrulebiT, yovlad mowyalebiT am saqmis
Ze maxaraZe, ivane grigolis Ze maxaraZe, esika monawile yvela msjavrdebuls danaSauli apa-
gelaZe, gogia dumbaZe. maTi sasjeli ase gan- tia, garda praporSCik Tavad ambako SalikaS-
isazRvra: giorgi kvaWantiraZe, esika xuxunaiS- vilisa, romelic imyofeboda milicielTa
vili, ivane grigolis Ze maxaraZe, esika gelaZe Soris, gaiqca ozurgeTidan da ikisra meam-
da gogia dumbaZe daisajon SpicruTenebiT boxeTa ufrosoba, aSkarad Caidina borotgan-
500 kacSi orjer gatarebiT da gaigzavnon zraxviTi Ralati~.
sevastopolSi, patimarTa aseulSi, 7 wliT; 5. 1841 wlis guriis ajanyebis istori-
ivane grigolis Ze maxaraZes, axalgazrdobis uli mniSvneloba. guriis ajanyeba erovnuli
gamo, daertyas 105 wkepla da gaigzavnos imave moZraobis umniSvnelovanesi etapia, es iyo
patimarTa aseulSi 7 wliT. meore Tanrigis ruseTis batonobis winaaRmdeg mimarTuli
mesame xarisxis damnaSaveebad aseve CaiTval- didi saxalxo moZraoba, romelSic guriis mo-
nen: aznauri aleqsandre nakaiZe da glexebi: saxleobis yvela socialuri fena (Tavadebi,
esika kvaWantiraZe, buCa CxataraiSvili, maqsime aznaurebi, glexebi) monawileobda. samxedro
jorbenaZe, gabila baqaniZe, daTo Rlonti. maTi TvalsazrisiT ajanyeba imdenad kargad iyo
sasjeli ase ganisazRvra: `aznaur nakaiZes organizebuli, rom sul mokle xanSi ajanye-
aeyaros yovelgvari Rirseba, gaigzavnos bulebma xelT igdes guriaSi ruseTis ja-
cimbiris sakatorRo samuSaoze, CamoerTvas ris yvela saguSago da simagre, seriozuli
mamuli xazinis sasargeblod; glex jorbena- safrTxe Seuqmnes iseT strategiul punqtebs,
Zes axalgazrdobis gamo daertyas 105 wkepla rogoric iyo ozurgeTi da foTi. guriis
da gaigzavnos brest-litovskSi, patimarTa ajanyebis CaxSoba mxolod seriozuli samx-
aseulSi, 7 wliT; glexebi eseka kvaWanti- edro Zalisa da teqnikis mobilizebis Semdeg
raZe, CxataraiSvili da baqaniZe daisajon Spi- gaxda SesaZlebeli. 1841 wlis maisidan seqtem-
cruTenebiT 500 kacSi gatarebiT da gaigza- bramde, kavkasiis mTavarsardali, kavkasiis
vnon imave patimarTa aseulSi 7 wliT. korpusis Stabi, Tbilisis samxedro guberna-
zemoT CamoTvlili 34 braldebulidan 2 tori SeSfoTebiT adevnebdnen Tvalyurs gu-
TavdebiT gaaTavisufles, sul TavdebiT 13 riaSi mimdinare movlenebs. ruseTis xelisu-
kaci iqna gaTavisuflebuli. 10 braldebulis fleba iZulebuli gaxda guriis ajanyebis
Sepyroba sasamarTlos damTavrebis droisaT- gamo Crdilo kavkasiaSi ubixebis winaaRmdeg
visac ki ver moxerxda, isini osmaleTSi ga- dagegmili samxedro eqspediciac ki gadaedo.
daixvewnen. ajanyebis dros daRvrili sisxli zrdida
aznauri abesa bolqvaZe sasamarTlos daw- zizRs dampyroblisadmi, rac, saboloo jamSi,
yebis droisaTvis ukve cocxali aRar iyo, igi mniSvnelovnad aferxebda ruseTis koloniu-
manamde mokles. ri politikis ganxorcielebas.
guriis mazris axalma ufrosma kavkasi-
527
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
XIX saukunis pirvel naxevarSi glexoba, rom mazris teritoriaze mcxovreb saxelm-
mflobelobis mixedviT, iseve, rogorc ruse- wifo glexTa komlebidan sakmao raodenobis
Tis imperiis mier saqarTvelos dapyrobamde, miwa arc erTs ar gaaCnda, ris gamoc, Tavi
sam kategoriad iyofoda: 1. saxelmwifo (saxa- rom gaetanaT da saxazino gadasaxadi gadae-
zino), anu yofili samefo, glexebi; 2. saba- xadaT, garkveuli pirobebiT sabatono miwas
tono,, anu Tavadebisa da aznaurebis, kuTvni-
tono amuSavebdnen. 1852 wels Sedgenil erT-erT
li glexebi; 3. saeklesio
saeklesio,, anu eklesiebisa da sabuTSi aRniSnulia, rom aRmosavleT saqa-
monastrebis kuTvnili glexebi. XIX saukunis rTvelos mTianeTSi mcxovreb saxelmwifo
damdegidan swrafad izrdeboda saxelmwifo glexebs imdeni miwac ki ar gaaCniaT, rom xor-
glexebis raodenoba da XIX saukunis 50-iani blis mosavali naxevari wlis ganmavlobaSi
wlebis miwurulisaTvis mTeli glexobis eyoT.
naxevarze mets Seadgenda. 1860-1861 wlebis mZime viTareba iyo dasavleT saqarT-
monacemebiT, Tbilisisa da quTaisis guber- veloSi. 1848 wlis monacemebiT, quTaisis gu-
niebSi (afxazeTis, svaneTisa da samegrelos berniis quTaisis mazris saxelmwifo glexebis
gamoklebiT) 116.875 komli glexi iyo aRricx- 3,3% saerTod ar gaaCnda saxnav-saTesi da sav-
uli. aqedan 65.908 komli, glexTa saerTo ra- enaxe miwa, xolo danarCeni 87,7 %-is sakomlo
odenobis 56,4%, saxelmwifo glexebis katego- miwis raodenoba 0,2 _ 6 desetinas Seadgenda.
rias ganekuTvneboda, sabatono glexebi 37.971 mTeli imereTis masStabiT saxazino glexTa
komls (32,4%), xolo saeklesio glexebi 13.442 komlebis 9% flobda 15-20 desetina miwas. im-
komls(11,2%) Seadgendnen. glexTa samive kat- droindeli monacemebis mixedviT dadgenilia,
egoria ganicdida miwis did naklebobas, vi- rom imereTSi ramdenadme normaluri cxovre-
Tarebas kidev ufro amZimebda sakanonmdeblo ba-arsebobisaTvis, sul mcire, 6 desetina
bazis mouwesrigebloba. miwa mainc iyo auciebeli. es ki imas niSnavs,
rom quTaisis mazris saxelmwifo glexTa 91%-
s arsebobisaTvis aucilebeli minimaluri Se-
mosavalic ki ar gaaCndaT. am mZime viTarebam
§1.. saxelmwifo glexebi
§1 asaxva pova quTaisis general-gubernator
saxelmwifo glexebi sabatono da saekle- aleqsandr gagarinis mier 1853 wels kavkasiis
sio glexebTan SedarebiT met miwas flobdnen, samefisnacvlos administraciaSi wardgenil
Tumca, TavisTavad, isinic miwis naklebobas moxsenebaSi. masSi aRniSnulia: quTaisis maz-
ganicdidnen. XIX saukunis 50-iani wlebisaT- ris saxelmwifo glexebs, romlebic am kat-
vis saxelmwifo glexTa saxnav-saTesi miwebis egoriaSi 7-10 welia, Caricxuli arian, an
saSualo-sakomlo raodenoba udrida: Telav- saerTod ar gaaCniaT, an floben 1,5 qceva(1
isa da ozurgeTis mazrebSi _ 2,5 desetinas, qceva =3.600 kvadratul metrs) miwas, ris ga-
goris mazraSi _ 2 desetinas (1 desetina =1,09 moc isini ukidures siRaribeSi aRmoCndnen.
heqtars). miwis simcire glexobas aiZulebda quTaisis mazris msgavsad, mZime mdgomareoba
saCivrebiT miemarTa xelisuflebisaTvis. iyo raWis mazraSi. 1842 wlis monacemebiT, aq
1843 wels Telavis mazris ufrosis TanaSemwe saxelmwifo glexTa komlebis 97,2% an mcire
aRniSnavda, rom sofel yvarelSi 59 komli miwas flobda, an miwa saerTod ar gaaCnda.
saxelmwifo glexi cxovrobda, romelTac saxelmwifo glexTa didi nawili Tavs ir-
saxnavi miwa da baRi saerTod ar gaaCndaT, Cenda da saxazino gadasaxads ixdida saekle-
ramdenime komli sabatono da saeklesio miwas sio an sabatono miwis damuSavebiT. cxadia,
amuSavebda. amitom iyo, rom glexebi xazinas es miwa glexebs ijariT hqondaT aRebuli da
gadasaxads ver uxdidnen, araTu gadasaxadis eklesiasac gadasaxadsac uxdidnen. ase rom,
gadaxda, Tavis gatanas Zlivs axerxebdnen. umiwo saxazino glexi gadasaxads uxdida xa-
1849 wels duSeTSi mivlinebuli moxele Ta- zinas, xolo miwis ijaras _ mflobels. 1858
vis moxsenebaSi aRniSnavda, rom aqac saxelm- wels sofel yvarlis saxelmwifo glexebi-
wifo glexebi miwis did naklebobas ganicdid- sagan 8 komls saeklesio miwa hqonda ija-
nen. 1852 wels goris mazris ufrosi werda, riT aRebuli, sofel nafareulis saxazino
528
vaxtang guruli
glexebs _ Tavad WavWavaZisa, sofel SaSian- dadgenisas ganmsazRvreli iyo komlis eko-
is 100 koml saxelmwifo glexs _ saeklesio nomikuri mdgomareoba, ZiriTadad, vargisi
miwa, sofel kalauris 114 komli saxelmwifo miwis raodenoba. patarZeulis saxelmwifo
glexic eklesiisagan iRebda ijariT miwas. glexebi, romelTa TiToeuli komli arau-
1858 wlisaTvis Telavis mazris saxelmwifo metes 1 desetina vargis miwas flobda, 4-jer
glexebis komlTa 41,6% ijariT aRebul miwas nakleb kodis purs ixdida, vidre SaSianisa,
amuSavebda. sadac saxelmwifo glexTa TiToeuli komli
saxelmwifo glexebi xazinas uxdidnen saSualod 6,6 desetina vargis miwas flobda.
gadasaxads rogorc naturiT (produqtiT), amrigad, kodis puris mTeli simZime mx-
ise fuliT. 1843-1845 wlebis sagadasaxado olod saxelmwifo glexebs awvaT kiserze, ma-
sistemis reformamde naturiT gadasaxadidan gram ara yvela komls, aramed SedarebiT SeZle-
yvelaze mZime iyo kodis purisa
purisa.. xorbliT ga- bulebs. kodis purs mxolod kaxeTis (Telavisa
dasaxads ixdidnen rogorc saxelmwifo, ise da siRnaRis) saxelmwifo glexebi ixdidnen.
sabatono da saeklesio glexebi. 1802 wels im gadasaxadebis ricxvs, romelTac sax-
Sedgenil wesdebaSi sursaTiT dabegvris Tao- elmwifo glexebi puriT uxdidnen xazinas,
baze aRniSnulia, rom es gadasaxadi savalde- ganekuTvneboda Ralac
Ralac.. Rala, gansxvavebiT
bulo iyo samive kategoriis glexTaTvis. vi- kodis purisagan, warmoadgenda miwis ga-
Tareba ar Secvlila momdevno xanebSic, rac dasaxads, rentas, romelsac xazina iRebda
dasturdeba 1820 wlis 27 oqtombris dokumen- saxelmwifo glexebisagan. Ralis raodenoba
tiT. amasTan erTad, zogierT wyaros garkveu- meryeobda mTliani Semosavlis erTi meaTe-
li gaugebroba Seaqvs, Tu glexTa romeli didan erT mexuTedamde. Ralas ixdida ara
kategoria ixdida kodis puris gadasaxads. yvela saxelmwifo komli, aramed mxolod is,
1803 wels qiziySi siRnaRis mazris kapitan- romelic sargeblobda saxazino miwiT dawese-
ispravniki saxazino glexebSi kodis puris buli normis zeviT. Ralas ixdidnen sabatono
gadasaxads krebda. rusi moxele gaocebuli da saeklesio glexebic, Tu isini saxazino
darCenila imiT, rom gadasaxadis gadamxde- miwiT sargeblobdnen. 1825 wlis erT-erT
li soflebis siaSi sami samonastro sofeli, dokumentSi aRniSnulia, rom Ralas ixdid-
maSnaari, bodbe da bodbisxevi, yofila Set- nen quTaisis mazris soflebis varcixisa da
anili, maSin, rodesac manamde es soflebi `am kvaxWiris sabatono da saeklesio glexebic,
gadasaxads arasdros ixdidnen~ Turme. imave radgan isini saxazino miwiT sargeblobdnen.
wels es soflebi, saqarTvelos mmarTvelis amrigad, Rala iyo miwis gadasaxadi, ren-
miTiTebis Tanaxmad, kodis puris gadasaxadis- ta, romelsac ixdidnen saxelmwifo glexTa is
agan gauTavisuflebiaT da gadasaxadi saxelm- komlebi, romlebic dawesebuli normis zemoT
wifo glexTa komlebze gaunawilebiaT. 1820 saxazino miwiT sargeblobdnen, aseve, saekle-
wlis erT-erT dokumentSi aRniSnulia, rom sio da sabatono glexebi, Tuki isini ijariT
saxelmwifo glexebi ixdidnen kodis purs, iRebdnen saxazino miwebs.
xolo saeklesio da sabatono glexebi _ ara. saxelmwifo glexTa gadasaxadebs Soris
unda aRiniSnos, rom kodis purs mxolod iyo kuluxic
kuluxic.. kuluxs umTavresad Tbili-
Tbilisis guberniis, siRnaRisa da Telavis sis guberniis, goris, Telavisa da siRnaRis
mazrebis saxelmwifo glexTa komlebi ixdid- mazrebis is saxelmwifo glexebi ixdidnen,
nen da Tanac, ara yvela. am gadasaxads ix- romelTac saxazino miwebze venaxi hqondaT
dida saxelmwifo glexTa mxolod is komli, gaSenebuli. rogorc Cans, es wesi sayovel-
romelsac vargisi miwa da SeZlebuli meur- Tao ar iyo. 1821 wlis erT-erT dokumentSi
neoba gaaCnda. wyaroebSi miTiTebuli ar aris, aRniSnulia, rom saxelmwifo glexTa komlebi,
ra zomiT ixdida saxelmwifo glexis komli romelTa venaxi saxazino miwaze iyo gaSeneb-
kodis purs. sxvadasxvagvari iyo am gadasaxa- uli, kuluxs uxdidnen ara marto xazinas,
dis saSualo sakomlo raodenoba Telavis aramed eklesiasac. kuluxs saxelmwifo glex-
mazris soflebSic ki. SaSianSi is udrida 3,9 is komli ixdida naturiT, miRebuli Rvinis
kods, toRnianSi _ 3,6 kods, SalaurSi _1,7 erTi meaTedidan erT meSvidedamde raodeno-
kods, giorgiwmindaSi _ 1,4 kods, patarZeul- biT. iyo gamonaklisic, rodesac xazina am ga-
Si _1 kods. eWvs ar unda iwvevdes is faqti, dasaxads fuliT iRebda.
rom kodis puris gadasaxadis raodenobis naturiT gadasaxadebs Soris iyo yalan-
529
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
530
vaxtang guruli
samefo) glexebidan xazinaSi 16.745 maneTi baze (43.134 komlze), gamodis, rom saSualod
Sevida. imereTSi saxelmwifo glexebidan ga- yoveli komli SromiTi begaris saxiT 3 mane-
dasaxadis akrefa didxans ver mowesrigda. TiTa da 20 kapikiT daibegra. gansakuTrebiT
saxelmwifo glexebidan gadasaxadis akre- mZime iyo SromiTi begara Tbilisis guberniis,
fa mTel saqarTveloSi sxvadasxvagvar winaaR- siRnaRis, gorisa da axalcixis mazrebSi.
mdegobas awydeboda, ris gamoc sagadasaxa- sagadasaxado sistemis reforma TiTqos
do sistema didxans ver gaimarTa, didi iyo gadasaxadis amoRebis mowesrigebas iTval-
glexTa davalianeba. 1830-1842 wlebSi Tela- iswinebda, sinamdvileSi ki reformam ga-
vis mazris saxelmwifo, sabatono da saekle- dasaxadebis gazrda gamoiwvia. reformis
sio glexebs unda gadaexadaT 364.408 kodi Sedegad Tbilisis guberniaSi glexTa saxa-
xorbali da qeri, gadaixdes mxolod 128.307 zino gadasaxadebi (saerobo gadasaxadis Cau-
kodi, anu Sewerili raodenobis 59,47%. 1843- Tvlelad) 57.339 maneTidan 101.002 maneTamde
1845 wlebSi gatarda sagadasaxado sistemis gaizarda, anu 76,4 % moimata.
reforma, romlis ZaliTac naturiT gadasaxa- reformam kidev ufro daamZima saxelm-
di fuladiT Seicvala. amieridan saxazino wifo glexebis mdgomareoba, Tumca natural-
glexebi yvela gadasaxads fuliT ixdidnen. uri gadasaxadis erTiani fuladi gadasaxadiT
Tbilisis guberniis glexebi, garda sa- Secvla progresul movlenad unda miviCnioT,
komlo gadasaxadisa, ixdidnen saerobo ga- radgan igi xels uwyobda fulad-sasaqonlo
dasaxadsac. mas ixdidnen rogorc saxelm- warmoebis ganviTarebas, glexobis mWidro da-
wifo, ise saeklesio da sabatono glexebi, 2 kavSirebas bazarTan da, saerTo jamSi, ekonomi-
maneTs komlze. kur progress.
quTaisis guberniis Sorapnisa da raWis
mazrebSi naturiT gadasaxadi fuladiT 1845
wels Seicvala, xolo ozurgeTis mazraSi _
1860 wels. Sorapnis, raWisa da ozurgeTis §2. sabatono glexebi
saxelmwifo glexebi, iseve, rogorc saekle- sabatono glexebi raodenobrivad sax-
sio glexebi, sam Tanrigad dayves. TiToeul elmwifo glexebs CamorCebodnen, Tumca sWar-
komlze Sewerili gadasaxadi 3 meneTidan 5 bobdnen saeklesio glexebs. 1860-1861 wlebis
maneTamde meryeobda. gacilebiT naklebi iyo monacemebiT, rogorc aRvniSneT, saqarT-
saeklesio glexTa komlobrivi gadasaxadi, veloSi 37.831 komli sabatono glexi iyo, anu
romelic 1 maneTidan 2 maneTamde meryeobda. mTeli glexobis 32,4 %. sabatono glexebis
sabatono glexebi Tanrigebad ar dauyviaT. ekonomikuri mdgomareoba ufro mZime iyo,
maTi yoveli komli 1 maneTs ixdida. quTai- vidre saxelmwifo glexebisa, rac, upirveles
sis, Sorapnisa da raWis mazrebis saxelmwifo, yovlisa, isev miwis simciriT iyo gamowveuli.
saeklesio da sabatono glexebi saerobo ga- miwis simcire seriozul problemas war-
dasaxadsac ixdidnen, 1 maneTsa da 35 kapiks. moadgenda, rac, saboloo jamSi, batonymobis
1843-1845 wlebis reformam, rogorc gauqmebis Semdeg xels uSlida soflis meur-
aRvniSneT, yvela gadasaxadi erT fulad ga- neobis aRmavlobas. es mizezi batonymobis ar-
dasaxadSi gaaerTiana, magram, amave dros, xe- sebobis pirobebSi glexs ojaxis gamokvebis
luxleblad datova SromiTi begara da misi saSualebas uspobda. moviyvanT ramdenime mag-
moxdis adrindeli wesi. SromiTi begara iT- aliTs: raWis sofel bostanaSi XIX saukunis
valiswinebda saxelmwifo glexebis gayvanas 20-ian wlebSi 23 komli sabatono glexi cxov-
Sara- gzebis mSeneblobaze, arxebis mSene- robda, romlebic 37 desetina saxnav-saTes
blobasa da gawmendaze, sakuTari transpor- miwas flobdnen, anu 1 komlze saSualod 1,6
tiT tvirTis gadatanasa da sxv. es iyo Zalze desetina modioda; imereTis sofel Terjo-
mZime valdebuleba. 1851 wels qarTlisa da laSi XIX saukunis 50-ian wlebSi 98 komli sa-
kaxeTis saxelmwifo glexebma xelisuflebis batono glexi iyo aRricxuli, romelTagan 6
moTxovniT tvirTis gadasatanad gamoiyvanes komls (komlebis saerTo raodenobis 6,1 %)
12.770 uremi da 90.833 muSa. am samuSaosaTvis miwa saerTod ar hqonda, 8 komli (8,4 %) orive
urmebis patronebs da muSebs 142.000 maneTi sqesis TiTo sulze flobda mxolod 0,1 de-
unda mieRoT. am Tanxas Tu gavyofT Tbilisisa setina miwas, 13 komli (13,3 %) _ 0,2 desetinas,
da quTaisis guberniebis komlebis raodeno- 16 komli (16,3 %) _ 0,3 desetinas, 12 komli
531
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
(12,2 %) _ 0,4 desetinas, 14 komli (14,3 %) _ 0,5 warmoadgenda. rac Seexeba fulad gadasaxads,
desetinas, 5 komli (5,1 %) _ 0,7 desetinas, 1 igi XIX saukunis damdegs TiTqmis ar arsebob-
komli (1 %) _ 0,8 desetinas, 3 komli (3 %) _ 0,9 da da mxolod 30-iani wlebidan iqna SemoRe-
desetinas, 2 komli (2 %) _ 1 desetinas. saSua- buli. SromiTi begara glexs avaldebulebda
lod TerjolaSi sabatono glexis TiToeul Tavadisa da aznauris miwis daxvnas, daTesvas,
komlze modioda: 2,8 desetina saxnav saTesi, morwyvasa da mosavlis aRebas, aseve, xorb-
savenaxe da samosaxlo miwa, xolo orive sqe- lis, yanisa da baR-venaxis darajobas. zemoT
sis yovel sulze_ 0,42 desetina. kidev ufro CamoTvlili samuSaos Sesruleba did drosa
savalalo iyo quTaisis guberniis mTliani da energias moiTxovda. naturiT gadasaxadSi
monacemebi. batonymobis gauqmebis wina xanebi- mTavari adgili Ralasa da kuluxs ekava. Rala
saTvis quTaisis guberniaSi (afxazeTis, svane- xorbliT gadasaxadi iyo, romelsac glexebi
Tisa da samegrelos gamoklebiT) sabatono memamulis miwaze moyvanili mosavlidan ix-
glexis 1 komli saSualod 1,5 desetinidan 2 didnen. Ralis raodenoba da misi aRebis wesi
desetinamde miwas flobda. maSin, rodesac yvelgan erTnairi ar iyo da igi upiratesad
XX saukunis damdegisaTvis, rodesac sasof- miwis xarisxiT ganisazRvreboda. zogierT
lo-sameurneo teqnika gacilebiT ufro gan- sofelSi Ralis raodenoba moweuli mosavlis
viTarebuli iyo, quTaisis guberniaSi glexs erTi meSvidedidan erT mesamedamde meryeob-
ojaxis gamosakvebad 4-5 desetina vargisi miwa da. kuluxi RviniT gadasaxads warmoadgenda
sWirdeboda. da mas ixdida yvela glexi ganurCevlad imisa,
Tbilisis guberniaSi saxnav-saTesi mi- Tu sad iyo gaSenebuli venaxi _ mebatonis Tu
wis raodenobis mxriv ramdenadme ukeTesi glexis miwaze. garda Ralisa da kuluxisa,
mdgomareoba iyo. miuxedavad amisa, sabato- sabatono glexebi valdebuli iyvnen yovel
no glexebis didi nawili aqac miwis nakle- saeklesio dResaswaulze mebatonisaTvis mi-
bobas ganicdida. miwis nakleboba sabatono erTmiaT soflis meurneobis produqti, xolo
glexs aiZulebda gare samuSaoze wasuliyo Tu mebatone maT estumreboda, gamaspinZle-
da ojaxis rCenis sxva gzebi eZebna. sabatono bodnen. Tu mebatonis ojaxSi qorwili iyo,
glexebis ekonomikur mdgomareobas, miwis sim- glexs unda mierTmia saqorwino saklavi
ciris garda, gansazRvravda gadasaxadebi. XIX (Zroxa). fuladi gadasaxadi ar iyo zustad
saukunis damdegidan ruseTis xelisufleba dadgenili. SemorCenili masalebidan dginde-
dainteresda, Tu ra saxis gadasaxads uxdida ba, rom glexebi mebatones fulad gadasaxads
glexoba Tavadebsa da aznaurebs, Tumca saga- aZlevdnen Semdeg SemTxvevebSi: 1. Tu meba-
dasaxado sistemis mowesrigeba didxans ver tonis ojaxSi qorwili iyo, an mebatone omSi
moxerxda. 1826 wels saqarTvelos uzenaesma midioda (iyo SemTxvevebi, rodesac mebatone
mTavrobam qarTlisa da kaxeTis Tavadebsa da am ori SemTxvevis garda piradi Sexedule-
aznaurebs mosTxova epasuxaT kiTxvaze, Tu ra biT awesebda fulad gadasaxads); 2. Tu glexi
saxis gadasaxads iRebdnen isini glexebisagan. qaliSvils gaaTxovebda; 3. Tu glexis qvrivi
Tbilisis, siRnaRis, gorisa da duSeTis maz- gaTxovdeboda; 4. Tu glexis komli gaiyre-
rebis Tavadebisa da aznaurebisagan miRebuli boda.
pasuxebiT SeiZleba vimsjeloT arsebul saga- 1826 wels saqarTvelos samoqalaqo
dasaxado sistemaze. es masalebi saSualebas nawilis mTavarmarTebelma general-leiten-
ar iZleva zustad dadgindes gadasaxadebis antma ivan veliaminovma saqarTvelos uzen-
raodenoba. samagierod, cxadi xdeba, rom Ta- aesi mTavrobis saerTo sakrebulos sxdomaze
vadebi da aznaurebi glexebs TavianTi neba- ganacxada, rom Tbilisis, siRnaRis, gorisa da
survilis mixedviT axdevinebdnen gadasaxads. duSeTis mazrebis sabatono glexebi 38 dasax-
miuxedavad sagadasaxado sistemis daudgen- elebis sxvadasxva gadasaxads ixdidnen. amas-
loba-gaurkvevlobisa, dokumentebze dayrd- Tan erTad, aRiniSna, rom es sia sruli ar iyo.
nobiT SesaZlebeli xdeba miaxloebiT mainc ivan veliaminovis moxseneba qarTlsa da kax-
davadginoT sabatono glexebze Sewerili ga- eTSi Seqmnil viTarebas asaxavda, Tumca igive
dasaxadebis nusxa da maTi xasiaTi. dgindeba, xdeboda imereTSi, guriaSi, samegrelosa da
rom sabatono glexebi gadasaxads ixdidnen: afxazeTSi. dasavleT saqarTveloSi mdgo-
SromiT,, naturiTa da fuliT
SromiT fuliT.. umTavres ga- mareobas is amZimebda, rom iq Tavadebisa da
dasaxads naturiT anu sursaTiT gadasaxadi aznaurebis gacilebiT didi raodenoba iyo.
532
vaxtang guruli
533
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
(yofil imereTis samefos teritoriaze) sul WognarSi _ 17 komls (59 suli) 159 qceva
553 komli (orive sqesis 2.282 suli) saeklesio miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 9,3 qcevas
glexi cxovrobda. saxnav-saTesi miwebis ra- flobda, orive sqesis TiToeul sulze_ 2,7
odenobis mixedviTY calkeul soflebSi aseTi qceva;
mdgomareoba iyo: samtrediaSi _ 23 komls (96 suli) 624
vakis ubanSi mcxovreb 7 komls (28 suli) qceva miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 30,1
85 qceva miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli qcevas flobda, orive sqesis TiToeul sulze
12,1 qcevas flobda. orive sqesis TiToeul _ 12,1 qceva;
sulze 3 qceva miwa modioda; amaRlebaSi _ 1 komls (5 suli) 60 qceva
Sua qvitirSi _ 7 komls (19 suli) 109 miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 60 qcevas
qceva miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 15,6 flobda, orive sqesis TiToeul sulze_ 15
qcevas flobda. orive sqesis TiToeul sul- qceva;
ze_ 5,7 qceva
qceva; godoganSi _ 23 komls (97 suli) 267 qceva
qvemo qvitirSi _ 5 komls (24 suli) 139 miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 11,6 qce-
qceva miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 27,8 vas flobda, orive sqesis TiToeul sulze_
qcevas flobda. orive sqesis TiToeul sul- 2,7 qceva.
ze_ 5,8 qceva; sul imereTis olqSi aRricxuli 533
dimSi _ 2 komls (8 suli) 60 qceva miwa saeklesio komli (2.282 suli) flobda 6.799
ekuTvnoda, saSualod 1 komli 30 qcevas qceva miwas, saSualo sakomlo miwis raodenoba
flobda. orive sqesis TiToeul sulze_ 7,6 udrida 12,3 qcevas, orive sqesis 1 sulze modi-
qceva;;
qceva oda 3 qceva miwa.
simoneTSi _ 39 komls (139 suli) 205 qceva miwis saerTo sakomlo raodenoba yvel-
miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 5,2 qcevas gan erTnairi ar iyo. imereTis olqis 2.282
flobda, orive sqesis TiToeul sulze _1,4 sulidan 64 suli (2,9 %) saSualod 1 qcevamde
qceva; miwas flobda, 1.039 suli (40,9 %)_ 1 qcevidan
ZevrSi _ 14 komls (49 suli) 85 qceva miwa 2 qcevamde, 923 suli (38,7 %) _ 2 qcevidan 5
ekuTvnoda, saSualod 1 komli 6 qcevas flob- qcevamde, xolo 256 suli (15,9 %) _ 5 qcevidan
da, orive sqesis TviTeul sulze _ 1,7 qceva; 15 qcevamde.
CxarSi _ 18 komls (75 suli) 205 qceva saeklesio glexebi, iseve, rogorc sax-
miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 11,3 qce- elmwifo da sabatono glexebi, gadasaxads
vas flobda, orive sqesis TiToeul sulze_ SromiT,, naturiT da fuliT ixdidnen. XIX
SromiT
2,7 qceva; saukunis damdegidan ramdenime aTeuli wlis
sazanoSi _ 6 komls (21 suli) 32 qceva ganmavlobaSi umTavresi naturiT gadasaxadi
miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 5,3 qcevas iyo, fuladi gadasaxadi nel-nela ikidebda
flobda. orive sqesis TiToeul sulze _ 1,5 fexs. 1811 wels saqarTvelos mTavarsardali
qceva; aleqsandr tormasovi werda, rom igi daeTa-
alisubanSi _ 38 komls (178 suli) 214 nxma arqiepiskopos varlamis (erisTavis) wi-
qceva miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 5,6 nadadebas, romelic saeklesio glexTa kom-
qcevas flobda. orive sqesis TiToeul sulze lebze Sewerili yvela gadasaxadis erTiani
_1,1 qceva; fuladi gadasaxadiT SecvlaSi mdgomareobda.
gelaTSi _ 15 komls (46 suli) 91 qceva imxanad sagadasaxado sistemis reforma ver
miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 6 qcevas ganxorcielda. meored erTiani fuladi ga-
flobda, orive sqesis TiToeul sulze _ 1,9 dasaxadis SemoReba saqarTvelos egzarqosma
qceva; feofilaqt rusanovma scada 1818 wels, ma-
rionSi _ 10 komls (37 suli) 109 qceva gram arcTu warmatebiT _ fuladi gadasaxadi
miwa ekuTvnoda, saSualod 1 komli 10,9 qce- sayovelTao ver gaxda. es sakiTxi sabolood
vas flobda, orive sqesis TiToeul sulze_ XIX saukunis 40-ian wlebSi gadaiWra.
2,9 qceva;
§4. saeklesio miwebis saxelmwifo uwyebisaTvis
noRaSi _ 3 komls (10 suli) 53 qceva miwa
ekuTvnoda, saSualod 1 komli 17,6 qcevas gadacema
flobda, orive sqesis TviTeul sulze _ 5,3 ruseTis saimperatoro kari amierkavkasi-
qceva; is (samxreT kavkasiis) administraciuli mmarT-
534
vaxtang guruli
velobis reformis procesSi (XIX saukunis 30- suxismgeblobas iRebda Tavis Tavze. pirvel
4-iani wlebi) saqarTveloSi arsebuli saekle- rigSi, dgeboda sakiTxi imis Sesaxeb, Tu ra
sio miwebis saxelmwifo uwyebaSi gadacemasac mogebas naxavda mTavroba saeklesio miwebi-
gegmavda. 1837 wels ruseTis eklesiis mmarT- sagan, gasavali xom ar gadaaWarbebda Semo-
vel sinodSi saqarTvelos saeklesio miwebis savals? garda amisa, cxadi iyo, rom mTavro-
saxelmwifo uwyebisadmi gadacemis sakiTxi bas mouxdeboda uamravi saCivris ganxilva,
daisva. saqarTvelos eklesiis avtokefali- romliTac samRvdeloeba, saeklesio aznau-
is gauqmebis Semdeg (1811-1814 ww.) ruseTis rebi da glexebi mimarTvadnen.
eklesiis uwmindesma sinodma daiwyo mcxeTis kavkasiis komiteti mTlianad iziarebda
sapatriarqosa da lixTimereTisa da afxazTa sinodis Sexedulebas. 1843 wels komitet-
sapatriarqos uZrav-moZravi qonebis aRwera. ma saeklesio miwebis xazinisaTvis gadace-
moiZies yvela sabuTi, romelic saeklesio mis proceduris dawyeba moiTxova. kavkasiis
qonebis, pirvel rigSi, miwisa da saeklesio komitetma TxovniT mimarTa kavkasiis mTa-
glexebis, flobas adasturebda. moZiebuli varsardal aleqsandr neidgardts (1842-1844),
sabuTebis Seswavla-SemowmebisaTvis sinodma raTa am ukanasknels Tavisi azri gamoeTqva
Seqmna specialuri komisia, romelSic saqarT- sakiTxze: ra ufro mizanSewonili iyo, saekle-
velos istoriis mcodne pirebi Seiyvanes. sio miwebis saeklesio uwyebis gamgeblobaSi
monastrebisa da eklesiebis mflob- datoveba, Tu xazinisaTvis gadacema? es is pe-
elobaSi arsebuli mamulebis marTva Zalian riodia, rodesac samxreT kavkasiis, kerZod,
gaZnelda. pirvel rigSi, ruseTis xelisufle- saqarTvelos administraciuli mmarTvelobis
bam mkacri kontroli daawesa mouravebis reforma tardeboda, rac uamravi problemis
saqmianobaze, romlebsac saeklesio glexebi- gadaWrasTan aRmoCnda dakavSirebuli. amitom
sagan gadasaxadebis akrefa evalebodaT. iyo, rom aleqsandr neidgardtma, miuxedavad
mouravebis saqmianobaze kontroli daevala imisa, rom saeklesio miwebis xazinisaTvis ga-
sasuliero pirebs. es imdenad rTuli da dacemas uWerda mxars, kavkasiis komitets ur-
Sromatevadi saqme aRmoCnda, rom mRvdlebs Cia, droebiT Tavi Seekavebina am nabijisagan
msaxurebaSi eSlebodaT xeli. mouravebis da administraciuli mmarTvelobis reformis
saqmianobaze kontroli gansakuTrebiT rTu- dasrulebas dalodeboda.
li aRmoCnda imereTsa da samegreloSi. 1818 saeklesio miwebis xazinisaTvis gadace-
wlisaTvis ZiriTadad dasrulda saqarTvelo- mis sakiTxi meored mixail voroncovis ((1844-
1844-
Si saeklesio mmarTvelobis sistemis Camoya- 1854) kavkasiis mefisnacvlad daniSvnis Sem-
libeba, Tumca imTaviTve cxadi iyo, rom es deg daisva. am sakiTxTan dakavSirebiT azri
sistema gaumjobesebas saWiroebda. pirvel gamoTqva saqarTvelos egzarqosma isidor
rigSi, aucilebeli iyo sasuliero saswavle- nikolskim (1844-1858). man saero xelisufle-
blebisa da seminariebis gaxsna, dro-Jamisagan bas acnoba, rom sasuliero xelisufleba
dazianebuli monastrebisa da eklesiebis aR- saeklesio miwebis saxelmwifo uwyebisaTvis
dgena, saqarTvelos mTianeTis mosaxleobaSi gadacemis winaaRmdegi ar iyo. amasTan erTad,
marTlmadidebluri rwmenis ganmtkiceba. ru- egzarqosi aRniSnavda, rom saeklesio mamule-
seTis eklesiis sinodi miiCnevda, rom saekle- bidan Savi da TeTri samRvdeloeba Semosavals
sio mmarTvelobis gaumjobeseba da zemoT iRebda. egzarqosis azriT, aucilebeli iyo
aRniSnuli sakiTxebis mogvareba daiwyebo- samRvdeloebisaTvis xazinidan dakarguli Se-
da mas Semdeg, rac saqarTveloSi arsebuli mosavlis tolfasi jamagiris gacema.
saeklesio mamulebi xazinas gadaecemoda. amas- saeklesio miwebis xazinisaTvis gadace-
Tan erTad, sinodi miiCnevda, rom saeklesio masTan dakavSirebuli yvela sakiTxis Ses-
miwebis xazinisaTvis gadacemas SeiZleboda wavlis mizniT Seiqmna sagangebo komisia
seriozuli garTulebebi mohyoloda: Savi da fadeevis, umanecis
umanecis,, da saqarTvelo-imereTis
TeTri samRvdeloeba, saeklesio aznaurebi da sinodaluri kantoris deputatis Semad-
glexebi saukuneebis ganmavlobaSi dadgenil genlobiT. komisiam 1838 wlis kameraluri
sakuTrebis formis Secvlas winaaRmdegobas aRweris masalebze dayrdnobiT daadgina:
gauwevdnen. gasaTvaliswinebeli iyo isic, rom saeklesio miwebze cxovrobda 5.062 komli
ruseTis imperiis mTavroba saeklesio miwebis saeklesio glexi da 6.114 saxelmwifo da sa-
saxelmwifo uwyebisaTvis gadacemiT did pa- batono glexTa komli. saxazino da sabatono
535
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
glexebisagan miwiT sargeblobisaTvis 1847 51 kapiks (Tanxa gamoTvlili iyo 1851 wlis
wels saeklesio uwyebam 66.000 maneTi miiRo. biujetis mixedviT). Tu saxelmwifo saxazino
garda miwiT sargeblobisaTvis miRebuli ga- uwyebaSi gadasuli saeklesio mamulis Semo-
dasaxadisa, saeklesio uwyeba flobda 97.000 savali gaizrdeboda, saeklesio uwyeba am Se-
maneTis kapitals. 1843 wels saeklesio uw- mosavlis nawils miiRebda;
yebis SenaxvisaTvis 51.000 maneTi daixarja, 2. Tu saeklesio mamulis mflobels mam-
maSin, rodesac saeklesio miwebis xazinisaT- ulis saxelmwifo uwyebisaTvis gadacemamde
vis gadacemis Semdeg mTavrobas saeklesio saeklesio, sabatono da saxelmwifo glexebi-
uwyebis SenaxvisaTvis 156.000 maneTi unda gae- sagan wina wlebis gadasaxadi miRebuli ar
Ro. miuxedavad mosalodneli didi xarjisa, hqonda, am gadasaxads saxelmwifo uwyeba
mixail voroncovi mainc aCqarebda saeklesio amoiRebda da gadascemda saqarTvelo-imere-
miwebis xazinisaTvis gadacemis process. amiT Tis sinodalur kantoras;
isargebla saqarTvelos egzarqosma da cdi- 3. saeklesio uwyebis gankargulebaSi rCe-
lobda, rac SeiZleba, meti daTmoba mieRo xe- boda im mamulebis Semosavali, romelTa kuT-
lisuflebisagan. male gairkva, rom saeklesio vnileba sadao iyo da amis Taobaze sasamarT-
miwebis xazinisaTvis gadacema mraval gauT- los ganCineba jerjerobiT ar arsebobda;
valiswinebel problemas warmoSobda. saqarT- 4. saeklesio uwyebis mflobelobaSi rCe-
velos egzarqosma am problemebis Sesaxeb ac- boda uwyebaSi momsaxure sasuliero pirTa
noba mefisnacvals. ruseTis eklesiis sinodi saxlebi.
Tvlida, saeklesio miwebis saxazino uwyebaSi saeklesio miwebis xazinisaTvis gadacemas
gadasvlis Semdeg saeparqio saxlebis, mon- xelmZRvanelobda mixail voroncovis mier
astrebisa da eklesiebisaTvis daetovebinaT daniSnuli sagangebo komisia, romelsac sax-
maT mflobelobaSi adre arsebuli baRebi, elmwifo mrCeveli znaCko-iarovski xelmZR-
venaxebi, Tevzis sarewebi, Tbilisis gogir- vanelobda. komisiis movaleobas Seadgenda: 1.
dis abanoebi, saidanac miRebuli Semosavali saqarTvelo-imereTis sinodaluri kantori-
saqarTvelo-imereTis sinodaluri kanto- sagan unda gadaebarebina saeklesio miwebTan
ris angariSze unda Caricxuliyo. miRebuli dakavSirebuli yvela gadauWreli saqme; 2.
Tanxidan sinodaluri kantora mxolod mcire saeklesio miwebis xazinisaTvis gadacemamde
nawils gamoyofda saeklesio xelisuflebis unda Seemowmebina yvela dokumenti, romelic
Sesanaxad, didi nawili ki Sav da TeTr sam- ki miwis pirvandeli mflobelis dadgenisaT-
Rvdeloebas moxmardeboda. saqarTvelos eg- vis iyo aucilebeli; 3. unda moegvarebina
zarqosi sinodis winaSe Suamdgomlobda, rom yofili saeklesio mamulebis marTvisa da ax-
saeklesio miwebis xazinisaTvis gadacemis ali gadasaxadebis akrefis saqme; 4. gaerkvia
procesis paralelurad dawyebuliyo saqarT- sakiTxi, SeiZleboda Tu ara saeklesio mam-
velos saeklesio mmarTvelobis gardaqmna. ulebis Zveli mmarTvelebis Secvla yofili
xangrZlivi ganxilvis Semdeg 1852 wlis 5 saeklesio glexebidan SerCeuli saimedo ada-
noembers miRebuli iqna kanoni saqarTvelos mianebiT.
saeklesio mamulebis xazinisaTvis gadacemis saeklesio miwebis saxazino uwyebaSi
Sesaxeb. gadacema Semdegi moTxovnebis dacviT gadaricxva, rac 1853 wels daiwyo, daCqareb-
unda ganxorcielebuliyo: uli tempiT mimdinareobda. procesi swrafad
1. saeklesio mamulebs saxelmwifo uwye- dasrulda iq, sadac saeklesio mamulebis saz-
bas gadascemda mamulis mmarTveli. yoveli Rvrebi zustad iyo dadgenili. garTulda da
mamulis gadacemis safuZveli unda yofiliyo gaWianurda iq, sadac saeklesio mamuli zus-
bolo kameraluri aRweris monacemebi, nasy- tad ar iyo gamijnuli saxazino an sabatono
idobis an boZebis sigel-gujrebi da saer- miwebisagan. sazRvrebis dadgenisas daeyrdnen
Tod, mamulis mflobelobasTan dakavSire- bolo kameraluri aRweris monacemebs, magram
buli yvela dokumenti, romelic ki saqarT- gairkva, rom saeklesio glexi cxovrobda da
velo-imereTis sinodalur kantoras gaaCnda. miwas flobda erT konkretul adgilas, ma-
saboloo gadawyvetilebas iRebda adgilo- gram miwas flobda sxvaganac, romlis namd-
brivi sasamarTlo. saeklesio miwis xazinisaT- vili mflobelis dadgena ver xerxdeboda.
vis gadacemis Semdeg saxelmwifo biujetidan sakiTxis droulad gadawyvetis mizniT didi
saeklesio uwyeba miiRebda 72.053 maneTsa da muSaoba gaswia saxelmwifo mrCevel fadee-
536
vaxtang guruli
537
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
538
vaxtang guruli
***
yirimis omis dawyebamde ruseTis samx-
edro saministrosa da mTavar StabSi, iseve,
rogorc kavkasiis korpusis StabSi, eWvi ar
eparebodaT, rom xelsayrel samxedro-poli-
tikur viTarebaSi osmaleTi samxreT kavka-
siaSi wina omebSi gancdili marcxisaTvis
revanSis aRebas Seecdeboda. TiTqmis yvela
Tanxmdeboda imas, rom saqarTvelos terito-
riaze osmaleTi qveiTi jariTa da kavaleriiT
ori mimarTulebiT ganaviTarebda Setevas: 1.
anatoliidan axalcixis gavliT mtkvris xeo-
biT Tbilisze
Tbilisze;; 2. anatoliidan aWariT guria-
nikolai I
imereTis gavliT _ quTaisze
quTaisze.. omis dawyebamde
aravin icoda, rom inglisi da safrangeTi Tis okrugidan iwyeboda da Semaxiis guber-
osmaleTis mokavSireni gaxdebodnen da omSi niis nuxis mazramde grZeldeboda, marcxena
Caebmebodnen, Sav zRvaze maTi floti gaba- da marjvena flangebad iyofoda. marcxena
tondeboda. zRvaze inglis-safrangeT-osma- flangze mTavari simagreebi iyo: yaraTuba-
leTis flotis gabatonebam saqarTvelos sana- ni, sacxene, yvareli, sabue da naTlismcemeli
naTlismcemeli,,
piroze osmalTa jarebis desantis gadmosx- marjvena flangze _ belaqani da zaqaTala
zaqaTala..
misa da samegrelo-imereTis gavliT quTaisze 1850 wels lekeTis xazis marcxena flangis
Setevis safrTxe warmoSva. saqarTvelos sxva ufrosad dainiSna polkovniki levan meliqiS-
mxrivac emuqreboda gansacdeli. XIX saukunis vili.. lekeTis xazis gamagrebas, romlis saer-
vili
40-ian wlebsa da 50-iani wlebis damdegs ru- To sigrZe 110 versi iyo, saTanado yuradReba
seTi cdilobda, radac ar unda dasjdomoda, arasdros eqceoda. xazis mSeneblobis pro-
imami Samili daemarcxebina da Crdilo kavka- eqtis ganxorcielebas 1850 wlidan lekeTis
siis dapyroba daesrulebina. Samili ukanask- xazis marcxena flangis ufrosi polkovniki
nel Zalebs ikrebda da uzarmazari imperiis
539
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
540
vaxtang guruli
541
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
lis simagresTan Samilis jarebis Tavmoyra dan mkacri gafrTxilebis miuxedavad, Samilis
general grigol orbelians dauSveblad miaC- jarebi soflebSi ubrZolvelad SeuSves.
nda. amitom iyo, rom man 3,5 batalioniT, ka- War-belaqanSi ruseTis jaris damarcxeba
valeristTa 5 aseuliT da 6 zarbazniT dauy- imas niSnavda, rom lekebi alaznis marjvena
onebliv Seutia Zvel zaqaTalaSi ganlage- napirze gadmovidodnen da kaxeTis soflebis
bul Samilis jars. sofelSi am dros Samilis darbevas Seudgebodnen. amitom iyo, rom
uamravi cxenosani imyofeboda, garSemo mTe- gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda zaqaTa-
bze kidev moCanda cxenosani razmebi. ruseTis lis cixis dacvas. cudad gamagrebuli cixis
jari da qarTuli milicia Zvel zaqaTalaSi dasacavad 3-4 batalioni da zarbaznebi iyo
SeiWara da xelCarTul brZolaSi nabij-nabij saWiro. garda amisa, 1 an 2 batalioni im sof-
miiwevda win. Samili sul axal da axal Zalebs lebSic unda gaegzavnaT, romlebic jer kidev
abamda brZolaSi, soflisaTvis brZola gvian ar mimxrobodnen Samils. uSualod zaqaTalis
saRamomde gagrZelda. 25 agvistos Zveli za- cixis dasacavad gamiznuli 3-4 batalionisa
qaTalisaTvis SetakebaSi rusebma dakarges: da soflebSi gasagzavni 1-2 batalionisa,
Stabis 1 oficeri, 2 ufrosi oficeri, 47 ja- kidev saWiro iyo 2-3 batalioni da kavaleria,
riskaci; daiWra: 2 ufrosi oficeri, 51 jaris- romelic Samilis jarebs zaqaTalis cixesTan
kaci. qarTuli miliciidan daiRupa: Stabis 1 misvlamde unda SebrZoleboda da warumate-
oficeri, 1 ufrosi oficeri da 12 rigiTi blobis SemTxvevaSi cixisaken nel-nela daex-
milicieli; daiWra: 1 ufrosi oficeri da 21 ia. am raodenobis jari ki general orbelians
rigiTi milicieli. msxverpli lekebis mxri- ar hyavda. 1853 wlis 25 agvistosve grigol
dan zustad ver dadginda, cnobilia mxolod orbelianma Seqmnili viTarebis Sesaxeb Setyo-
is, rom maT sofelSi 90 mokluli datoves. bineba gaugzavna kaspiispireTSi ruseTis ja-
1853 wlis 26-27 agvistos Samili kvalav ris meTaurs general-adiutant movses arRu-
zaqaTalis cixis axlos idga, Tumca rusebis Tinski-dolgorukovs.. generali orbeliani
Tinski-dolgorukovs
poziciebisaTvis ar Seutevia. amiT isarge- general arRuTinskis sTxovda daRestanSi,
bla generalma orbelianma da Tavi mouyara Samilis jarebis zurgSi, sabrZolo moqmede-
6 batalions, maT Soris saqarTvelos meTer- bebi daewyo, ris Semdegac es ukanaskneli
Tmete saxazo batalions, romelic zaqaTalis iZulebuli gaxdeboda War-belaqani daetove-
cixeSi sagarnizono samsaxurs eweoda. imav- bina. arRuTinski orbelians ar erwmuna da
droulad, grigol orbelianma nuxis mazris viTarebis sabolood garkvevamde sabrZolo
milicia elisus simagresa da sofel kaxs So- moqmedebebi ar daiwyo. 27 agvistos arRuTin-
ris Caayena. manamde am poziciaze grenaderTa skis erT-erTi soflis mcxovrebma acnoba,
polkis 1 batalioni idga. rom Samili 10.000 cxenosniT WarSi SeiWra.
general-maior grigol orbelianis radgan es cnoba TviTmxilvels ekuTvnoda, 28
swrafi da sazriani moqmedebiT zaqaTalis agvistos generali arRuTinski Samilis cx-
cixe xangrZlivi TavdacvisaTvis moemzada. enosani jaris banakisaken daiZra. am droisaT-
miuxedavad amisa, War-belaqanSi viTareba Sei- vis generlis daqvemdebarebaSi iyo: qveiTTa
Zleboda ruseTisaTvis metad saxifaTod gan- 5 batalioni, dragunTa 1 divizioni, kazakTa
viTarebuliyo. Samilis SeWram War-belaqnis 2 aseuli, msrolelTa 1 aseuli, mesangreTa
muslim mosaxleobaSi mRelvareba gamoiwvia, razmi, daRestnel cxenosanTa 4 aseuli, mili-
aSkara iyo, rom misi didi nawili Samilis jar- ciis 4 aseuli da 8 samTo zarbazani. gzad am
ebis gamoCenas sixaruliT Sexvda. unda aRin- Zalebs unda mimateboda qveiTTa 2 batalioni,
iSnos, rom rogorc imam Samils, ise general- cxenosani miliciis 4 aseuli, qveiTi miliciis
maior grigol orbelians War-belaqnis mo- 5 aseuli da 4 samTo zarbazani.
saxleobis sruli mxardaWeris imedi hqondaT. general arRuTinskis jarebis brZolaSi
movlenaTa ganviTarebam aCvena, rom oriveni CambiT lekeTis xazis marjvena flangis dacva
cdebodnen. marTalia, ramdenime soflis mo- da Samilis jarebis mogerieba SesaZlebeli
saxleoba dasjis SiSiTa Tu sxva motiviT Sami- xdeboda, Tumca Samili Tavis ganzraxvaze xe-
lis jars ar SeerTebia, magram soflebis um- lis aRebas ar apirebda. lekTa cxenosani jari
ravlesobam, gansakuTrebiT belaqanis garSe- kvlav Waris maRlobze idga. maRlobisaken
mo mdebare soflebma, uari ganacxades Sami- mimavali gzebi Samilma yvelgan saguldagu-
lis winaaRmdeg brZolaze da, rusebis mxri- lod Caaxergvina. imavdroulad, imamma Waris
542
vaxtang guruli
soflebSi razmebi gagzavna da mosaxleobas mos rusebma mdinare katexi gadalaxes, magram
rusebis winaaRmdeg sabrZolvelad mouwoda. Samilis mier maRlobze kargad gamagrebuli
erT-erTi aseTi razmi sofel WarTan rusebis banakis winaSe aRmoCndnen. mowinaaRmdegis
Casafrebas waawyda. CasafrebaSi 2 msubuqi banakis SeteviT dakaveba uimedo iyo. grigol
zarbazaniT 6 aseuli imyofeboda. moulod- orbelianma gadawyvita jari SeeCerebina da
nelad gaxsnilma cecxlma lekebi mZime md- general arRuTinskis dalodeboda. marTa-
gomareobaSi Caagdo, maT ramdenime aTeuli lia, am ukanasknels sakmaod didi jari hyav-
mebrZoli dakarges da saswrafod ukan daix- da, magram Samili kargad sargeblobda geo-
ies. 1853 wlis 30 agvistos daniel bei Zlieri grafiuli mdebareobiT da gzaze rusebs Casa-
cxenosani jariT sofel katexidan gavida da frebebs uwyobda. amitom iyo, rom arc Tu ise
belaqani daikava, lekebma ver aiRes mxolod didi manZilis gavlas arRuTinskim sami dRe
belaqnis simagre. 31 agvistos yazi muhamedi moandoma. jari imdenad daiqanca, rom diu-
zaqaTalisaken daiZra. male daniel beisa da leT-daRis uReltexilis gadalaxvis Semdeg
yazi muhamedis razmebi zaqaTalis garSemo generali iZulebuli gaxda aul yusurSi jari
ganlagdnen, Tumca Setevisagan jer-jerobiT kidev erTi dRiT Seesvenebina, ris Semdegadac
Tavs ikavebdnen. jari gudur
gudur-daRis
daRis uReltexilisaken daiZra.
generalma grigol orbelianma belaq- uReltexilisaken mimaval viwro gzaze mTeli
nis garSemo soflebSi Samilis razmebis mier jaris erTdroulad gaSla arRuTinskim ver
gaSlili agitaciis CaSlis mizniT 1853 wlis gabeda da igi 2 nawilad gayo. jaris pirvel
31 agvistos 4 batalioni da 6 zarbazni da nawilTan erTad generali uReltexilis ga-
mis gankargulebaSi myofi mTeli kavaleria dasalaxavad daiZra, meore nawili ki sagange-
zaqaTalidan belaqnisaken daZra. pirvelive bo brZanebis miRebamde banakad unda mdgari-
Sejaxebis Semdeg daniel beim brZolis veli yo. 1853 wlis 4 seqtembers dilis 4 saaTsa
miatova da tyes Seafara Tavi. belaqanTan da 30 wuTze arRuTinski aul yusuridan da-
gamarjvebis Semdeg generali orbeliani imave iZra da naSuadRevis 2 saaTze ubrZolvelad
dRes saswrafod zaqaTalisaken gaemarTa da miaRwia TovliT dafarul uReltexils. sam-
18 saaTis ganmavlobaSi 70 versi gaiara. 1 se- agierod, gudur-daRis uReltexilidan daS-
qtembers orbelianma Seityo, rom belaqan- veba warmoudgenlad Zneli aRmoCnda. kldeze
Tan damarcxebul daniel beis yazi muhamedi mimavali viwro biliki, aRmarT-daRmarTi Za-
SeuerTda. imave dRes grigol orbeliani ukan lze mouxerxebeli iyo rogorc qveiTebis, ise
gabrunda da yazi muhamedi daamarcxa. dan- cxenosnebis gadaadgilebisaTvis. alag-alag
iel beim alazanze muRanlos fonTan ruse- cxenebisaTvis gza saerTod ar iyo. TiTqmis
Tis safosto sadguri daangria, ris Semdegac SeuZlebeli gaxda zarbaznebis gadatana da
elisuSi dabrunda. proviantiT datvirTuli oTxTvalebisa da
general arRuTinskis jaris moZrao- urmebis tareba. didi tanjva-wamebis Semdeg
bis Sesaxeb grigol orbelians 1853 wlis 30 qveiTTa erTma batalionma da kavaleriam 4
agvistosac ki araviTari cnoba ar hqonia. 3 seqtembers, saRamos 9 saaTze, aul dinds mi-
seqtembers Samilma Tavisi poziciebi dato- aRwia. danarCeni jari dindSi mxolod 4-5 se-
va da belaqnis soflebisaken gaemarTa. imave qtembris RamiT da meore dRes, 5 seqtembers,
dRes grigol orbeliani 5 batalioniTa da 9 mivida. 6 seqtembers diliT arRuTinskis
zarbazniT sofel katexTan dabanakda, raTa Seatyobines, rom Samilis jarebi safrTxes
SamilisaTvis belaqnisaken gaWris saSualeba uqmnidnen zaqaTalas. am cnobis miRebisTanave
moespo. male gairkva, rom Samilma belaqnis generali dindidan zaqaTalisaken daiZra,
dakaveba gadaifiqra, radgan general arRu- raTa grigol orbelianis jarebs SeerTeboda.
Tinskis jaris miaxloeba Seatyobines. 4 se- 7 seqtembers arRuTinski mdinare katexis na-
qtembers gamTeniisas Samilma TavdacvisaT- piras maRlobze Samilis kargad gamagrebul
vis daiwyo mzadeba da xelsayreli poziciis banaks miuaxlovda. am dros man grigol or-
SerCevas Seudga. grigol orbelianma maSinve belianisgan sasixarulo cnoba miiRo: zaqa-
SeniSna, rom Samilma adre mowyobili banaki Talaze warumatebeli ieriSis Semdeg Samili
datova da saswrafod daedevna mas. mowi- arRuTinskisa da orbelianis jarebis gaer-
naaRmdeges orbeliani mdinare katexze dae- Tianebas aRar daeloda da 9 seqtembers War-
wia da zarbaznebidan cecxli gauxsna. saRa- belaqnis okrugis teritoria datova.
543
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
§2. omis dasawyisi. sabrZolo moqmedebebi saqa- Siri abdi faSa iyo. omis dawyebamde osmalTa
rTveloSi regularul jars araregularuli kavaleri-
is 15.000 mebrZoli SeuerTda. sabolood ki
1. viTareba ruseT-osmaleTis sazRvarze
yarsTan regularuli da araregularuli ja-
samxreT kavkasiaSi da meomar mxareTa Zalebi.
ris 50.000 mebrZolma moiyara Tavi, romelsac
samxreT kavkasiaSi da kerZod, saqarTvelos
65 zarbazani gaaCnda. artaanTan idga 8.000
istoriul teritoriaze, ruseT-osmaleTis
osmalo 14 zarbazniT, baiazeTTan _ 8.000 me-
sazRvari adrianopolis zaviT (1829 w.) dadg-
brZoli 10 zarbazniT, baTumTan _ 10.000 me-
inda: sazRvari iwyeboda mdinare Coloqis
brZoli. osmalTa jaris am raodenobas (76.000
SesarTavidan da wm. nikolozis (SekveTilis)
kaci) emateboda qurTebis, aseve baSibuzuke-
simagridan da miemarTeboda aRmosavleTiT.
bis (osmaluri miliciis) mravalricxovani
sazRvris saerTo sigrZe 530 verss aRwevda.
razmebi.
20 versis manZilze sazRvari mdinare Coloqs
uSualod saomari moqmedebebis dawyebis
aRma asdevda da ZiriTadad guriisa da aWar-
droisaTvis, 1853 wlis oqtombrisaTvis, ru-
is gamyof xazs emTxveoda. unda aRiniSnos,
seT-osmaleTis sazRvarze, mdinare Coloqis
rom guria-aWaris monakveTze sasazRvro xazi
SesarTavidan araratis mTamde, peterburgSi
adrianopolis zaviT zustad dadgenili ar
SemuSavebuli gegmis Tanaxmad, Semdegi Zalebi
yofila, savaraudo sazRvarTan mxolod kaza-
iyo ganlagebuli:
kTa saguSagoebi iyo mowyobili. saqarTvelos
1. Tavdacvis marjvena flangs warmoad-
teritoriaze gamaval ruseT-osmaleTis sa-
genda e.w. `rionis mxare~, romelSic guria,
sazRvro xazze yvelaze mniSvnelovan cixe-si-
samegrelo da imereTi Sedioda. marjvena
magres warmoadgenda axalcixe da axalqalaqi,
flangis dacva mindobili hqonda qveiTi
Savi zRvis sanapiroze_ foTi, redut-kale
jaris 8 batalions da kazakTa 2 aseuls 12
(yulevi) da soxumi. faqtobrivad, formalu-
zarbazniT. mTel am SenaerTs `guriis razmi~
rad iTvleboda safortifikacio nagebobad
ewodeboda. guriis razmis umTavres amoca-
wm. nikolozis (SekveTilis) siamgre, romelic
nas Seadgenda sanapiroze osmalTa desantis
ufro saguSagos warmoadgenda. somxeTis ter-
gadmosxmis aRkveTa. Sida frontze jarebi
itoriaze arsebuli cixe-simagreebidan mniS-
ase iyo ganawilebuli: ozurgeTTan 4 sru-
vnelovani iyo erevnis cixe da giumris (ale-
li batalioni da kidev mexuTe batalionis
qsandropolis) simagre, xolo azerbaijanis
nawili idga, foTSi _ 1 arasruli batalioni,
teritoriaze_ ganjis (elizavetopolis) cixe.
redut-kaleSi _ 0,5 batalioni, maranSi _ 1,5
samxreT kavkasiaSi SemosaWrelad gankuT-
batalioni, quTaisSi _ 0,5 batalioni. sazR-
vnili osmaleTis anatoliis armiis mTavar
varze saguSago samsaxurs eweoda kazakTa 2
dasayrdens yarsis cixe-simagre warmoadgen-
aseuli. guriis razmis meTaurad omis dasawy-
da. osmalTa umniSvnelovanesi Zalebi Tavmoy-
isSi iTvleboda quTaisis samxedro guberna-
rili iyo aseve arzrumis
arzrumis,, baiazeTis
baiazeTis,, artaanis
tori general-maiori aleqsandr gagarini
gagarini;;
(ardaganis) cixe-simagreebSi. SedarebiT sus-
2. Tavdacvis centrSi yarsis mimarTule-
tad iyo gamagrebuli da mcirericxovani gar-
biT dajgufebuli iyo 23,5 batalioni, kaza-
nizoni idga baTumis simagreSi.
kTa 24 aseuli, 60 zarbazani, qarTuli sax-
1853 wlis SemodgomisaTvis kavkasiis kor-
alxo laSqris (miliciis) 8 razmi da ramden-
pusis SemadgenlobaSi iricxeboda: qveiTi ja-
ime aseuli. Tavdacvis centrSi ganlagebuli
ris 127,2 batalioni, mesangreTa 2 batalioni,
es jarebi sam damoukidebel razmad iyofo-
dragunTa 10 eskadroni, kazakTa ramdenime
da: axalcixis (meTauri general-leitenanti
polki, 23 saartilerio batarea, 232 zarba-
ivane andronikaSvili), axalqalaqis (meTauri
zani. osmaleTTan mosalodneli omis SemTx-
general-maiori budbergi), aleqsandropolis
vevaSi jarebis ase mcire raodenoba imitom
(meTauri general-leitenanti vasili bebuTo-
iyo samxreT kavkasiaSi, rom kavkasiis korpu-
vi). aleqsandropolis razmSi 11,5 batalioni,
sis nawili Crdilo kavkasiaSi Samilis winaaR-
kavaleriis 10 eskadroni, kazakTa 9 aseuli
mdeg ibrZoda.
da adgilobrivi (somxuri) miliciis razmi da
ruseTis kavkasiis korpusis winaaRmdeg
kidev miliciis ramdenime aseuli Sedioda;
brZolisaTvis mzad iyo yarsis axlos da-
3. Tavdacvis marcxena flangze, erevanTan
banakebuli osmaleTis qveiTi da cxenosani
ganlagebuli iyo 3,5 batalioni da kazakTa 6
jari (30.000 mebrZoli), romlis sardali mu-
544
vaxtang guruli
545
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
gagrZeleba ver moaxerxa. osmalebma zarba- da qveiTi jari mdinare focxovis marcxena
znebidan Zlieri cecxli gaxsnes da jari da napirze, e.w. `axal qalaqTan~ gamoCnda da cx-
milicia aiZules ozurgeTSi dabrunebuli- enosan milicias Seutia. ZalTa uTanasworo-
yvnen. bis gamo cxenosani miliciis meTaurma Ta-
3.. brZola axalcixisaTvis. 1853 wlis 4 vadma qobuliSvilma jer sofel suflisamde,
noembers TbilisSi miiRes nikolai I-is 1853 xolo Semdeg axalcixemde daixia. yoveldRi-
wlis 20 oqtombris manifesti osmaleTisaT- uri TavdasxmebiT osmalebma imas miaRwies,
vis omis gamocxadebis Sesaxeb. am droisaTvis rom axalcixe alyaSi aRmoCnda, kavSiri axal-
osmalebma aleqsandropolisa da axalcixis cixesa da Tbiliss Soris gawyda. axalcixis
dakavebis mizniT daiwyes Seteva. axalcixe razmis meTauri general-maiori kovalevski
gzas uRobavda rogorc baTumidan, ise arta- sasowarkveTilebaSi Cavarda. SeSinebulma
anidan Setevaze gadmosul osmalebs da sab- generalma alyaSemortymuli axalcixidan
olood mowinaaRmdeges saSualebas ar aZlev- TbilisSi macnes gagzavna moaxerxa da Tbili-
da mtkvris xeobiT qarTlSi SemoWriliyo. sis samxedro gubernator general-leitenant
1853 wlis noembris damdegisaTvis axalcixis ivane andronikaSvils daxmareba sTxova. kova-
frontze ruseTis jarebi Semdegnairad iyo levski werda: `30 oqtombers mowinaaRmdegem
ganlagebuli: uSualod axalcixeSi idga 5 ieriSi miitana Cvens kavaleriaze da Cveni
qveiTi batalioni, kazakTa 2 aseuli, qarTve- poziciis marcxena flangze, romelic Zvel
li Tavadebisa da aznaurebisagan Semdgari mi- qalaqs ifaravs. Setakebebis Semdeg Cveni ka-
liciis ori razmi, osuri miliciis ramdenime valeria Semovida qalaqSi... mowinaaRmdegem
aseuli 8 savele zarbazniT; awyurSi _ belos- daikava mTeli Cveni mxare da mbrZaneblobs
tokis polkis 1 batalioni, goris miliciis 1 masSi... mahmadianma mosaxleobam gviRalata.
razmi da osuri miliciis 1 aseuli; borjomSi me ara myavs arc erTi mzveravi, yvelani mowa-
_ brestis polkis 1 batalioni, belostokis naaRmdeges emsaxurebian... yovel wuTs velo-
polkis 2 aseuli, miliciis ramdenime aseu- debi mtris ieriSebs.~ generali kovalevski
li; qviSxeTSi _ brestis polkis 1 batalioni; andronikaSvils dabejiTebiT sTxovda, sas-
suramSi _ brestis polkis 1 aseuli. axalcix- wrafod Casuliyo axalcixeSi da Tavis xel-
is frontis mniSvneloba imaSi mdgomareobda, Si aeRo rogorc samoqalaqo, ise samxedro
rom igi win unda aRdgomoda mtkvris xeobiT mmarTveloba. rusi generali qarTvel gener-
osmalebis Tbilisisaken gaWras. miuxedavad als afrTxilebda, rom Tu igi axalcixeSi ar
amisa, axalcixis frontze ganlagebuli iyo Cavidoda, `qalaqi 16 aTasi mcxovrebiT mters
mcirericxovani Zalebi da arsebobda imis Cauvardeboda xelSi~. kavkasiis mefisnacvalma
saSiSroeba, rom mowinaaRmdege Tbilisisaken mixail voroncovma sworad Seafasa axalcix-
gaWriliyo. 1853 wlis oqtombris dasawyis- esTan Seqmnili saSiSi viTareba da 1853 wlis
Si osmalo sardali ali faSa Zlieri regu- 5 noembers general ivane andrinikaSvilis ax-
laruli jariTa ( 20.000 mebrZoli) da didi alcixeSi gagzavnis gadawyvetileba miiRo.
raodenobis baSibuzukebiT axalcixes moadga. osmalo sardlebi, cxadia, xvdebodnen,
osmalebma axalcixis bastionis pirdapir mde- rom axalcixes bedis anabarad ar miato-
bare mTaze zarbaznebi ganalages, axalcixis vebdnen da amitom Cqarobdnen qalaqisa da
garSemo daikaves yvela strategiuli adgili sxva mniSvnelovani strategiuli cixeebis
da brZolisaTvis moemzadnen. imavdroulad xelSi Cagdebas. axalcixis bastionis sruli
baSibuzukebi (osmaluri milicia) Tavs esx- blokirebis Semdeg osmalebi mtkvris xeobiT
modnen ruseTis jaris saguSagoebs, Zarcvavd- suramis mimarTulebiT daiZrnen da 1853 wlis
nen soflebs. 1853 wlis oqtombris bolosaT- 6 noembers awyurs moadgnen
moadgnen.. awyuris, suramisa
vis TiTqmis mTeli axalcixis mazra osmalTa da goris dakavebis Semdeg osmalebs Tbili-
kontrolis qveS aRmoCnda. ruseTis jari da sisaken exsnebodaT gza. awyurs arcTu mrav-
qarTuli milicia mxolod axalcixes icavda. alricxovani razmiT polkovniki tolubeevi
1853 wlis 30 oqtombers, jer kidev omis icavda. osmalebma 6 noembersve Seuties
gamocxadebamde, ali faSa e.w. `Zvel axal- rusebs, brZolam mTel Rames gastana. 7 noem-
cixes~ miuaxlovda da ieriSi miitana rusebis bers awyuris damcvelebs general-maior an-
kavaleriaze, magram maleve iZulebuli gaxda drei bruneris meTaurobiT brestis polki da
ukan daexia. 31 oqtombers osmalTa kavaleria qarTuli milicia mieSvela. sastiki brZolis
546
vaxtang guruli
Semdeg osmalebma ukan daixies, ruseTis jarma sofel suflisidan sofel abamde abamde,, rac ru-
da qarTulma miliciam ukandaxeul mowinaaR- seTis jars osmalebis Setevis SemTxvevaSi
mdeges 7 versis manZilze sdies. awyurTan os- metad araxelsayrel mdgomareobaSi agdebda
malebma daaxloebiT 100 mebrZoli dakarges. rusebs. 13 noembers Seteva uamindobis gamo
awyurTan osmalTa damarcxebiT mowi- ver daiwyo. 14 noembers, dilis 4 saaTze, ru-
naaRmdegis Tbilisisaken gaWris saSiSroeba ki seTis regularuli jari da qarTuli milicia
moixsna, magram viTareba axalcixesTan kvlav or kolonad dawyobili `Zveli qalaqis~ gas-
daZabuli iyo. ali faSa agrZelebda axalcix- asvlelebisaken daiZra da elviseburi ieriSi
is bastionis mkacr blokadas da sul ufro miitana mowinaaRmdegeze. uaRresad zustad
da ufro aviwroebda alyas. osmalTa regu- gaTvlilma da moulodnelma Setevam, regu-
laruli jari da baSibuzukebi agrZelebdnen laruli jaris oficrebisa da jariskacebis,
ruseTis jaris saguSagoebze Tavdasxmas, qarTuli miliciis Tavganwirvam Sedegi
Tumca ali faSa axalcixis bastionze Setevis gamoiRo: osmalTa bevrad mravalricxovanma
dawyebas ver bedavda. 1853 wlis 11 noembers jarma cxare brZolebis Semdeg ukan daixia da
general-leitenanti ivane andronikaSvili sabolood gaqceviT uSvela Tavs. osmalebma
damxmare jariT awyurSi Cavida da 12 noem- brZolis velze datoves 13 zarbazani (mTe-
bers axalcixisaken daiZra. general androni- li artileria), zarbaznis yumbarebis mTeli
kaSvilis daqvemdebarebaSi am droisaTvis iyo: maragi, 42 kasri Tofiswamali, 160.000 tyvia,
qveiTi jaris 7,5 batalioni 17 zarbazniT, ka- banakSi arsebuli mTeli sursaTi da furaJi.
zakTa 9 aseuli, qarTuli miliciis 2 razmi ali faSa imdenad swrafad gaiqca, rom pira-
da goris TavadTa da aznaurTa 1 cxenosanTa di nivTebisa da kancelariis waRebac ki ver
aseuli. gacilebiT meti Zalebi hyavda axal- moaswro. osmalebma brZolaSi dakarges 1.500
cixis alyaze mdgar ali faSas: 20.000 mebrZo- mebrZoli moklulTa saxiT da 2.000_ daW-
li (maT Soris, 8.000 qveiTi, 3.000 cxenosani) rilTa saxiT, ramdenime aseuli osmalo tyved
13 zarbazniT. arsebobda imis saSiSroeba, rom Cavarda. ruseTis jarsa da qarTul milicias
saWiroebis SemTxvevaSi ali faSas damxmare moukles 50 oficeri da jariskaci, daiWra _
Zalac mouvidoda. miuxedavad amisa, ivane an- 300. 1853 wlis 10 dekembers TbilisSi sazeimo
dronikaSvilma dauyovnebliv Setevaze gadas- Sexvedra mouwyves general-leitenant ivane
vlis gadawyvetileba miiRo. andronikaSvils. qalaqSi Semosul generals
1853 wlis 12 noembers, RamiT, ivane an- Sexvdnen da gulTbilad miesalmnen: kavkasiis
dronikaSvilma samxedro sabWos sxdoma gamar- mefisnacvali mixail voroncovi da momavali
Ta, romelsac eswrebodnen: general-maiori mefisnacvali general-adiutanti aleqsandr
kovalevski,, general-maiori andrei bruneri
kovalevski bruneri,, bariatinski.
general-maiori arkadi freitagi
freitagi,, polkovniki 1853 wlis 14 noembers axalcixesTan os-
tolubeevi,, polkovniki smelovski
tolubeevi smelovski,, polkovni- malTa jaris ganadgurebis Semdeg mowinaaRm-
ki dreieri
dreieri,, polkovniki cimermani
cimermani,, poruCiki degis mtkvris xeobiT qarTlSi SemoWrisa da
evseevi.. generalma andronikaSvilma samxedro
evseevi Tbilisis dakavebis saSiSroeba moixsna.
sabWos acnoba, rom meore diliT daiwyebo- 4. viTareba guria-aWaris sazRvarze 1853
da Seteva. Tavisi Sexedulebis dawvrilebiT wlis Semodgomidan 1854 wlis gazafxulamde.
dasabuTeba mas arc ucdia: `me swavluli ara axalcixesTan mopovebuli gamarjvebis Semde-
var, vici mxolod is, rom Cven valdebuli gac daZabuli viTareba rCeboda guria-aWaris
varT SevebrZoloT osmalebs da davamarcxoT sazRvris gaswvriv. ruseTis sardlobas hqon-
isini.~ samxedro sxdomis dasasruls ki gen- da cnobebi aWaraSi osmalTa jarebis (30.000
eralma ganacxada: `xval gavdivarT osmalebis mebrZoli) Tavmoyrisa da sabrZolo saWurv-
winaaRmdeg, qalaqis mcxovrebni dadgnen Tavi- lis maragis Seqmnis Sesaxeb. erTi cnobiT, os-
anT saxlebTan: visac gaaCnia iaraRi, _ iara- malebma aWaraSi 30 zarbazani Seitanes. Seqm-
RiT, visac ara _ margiliT~. nili viTarebis gaanalizebis Semdeg kavkasiis
1853 wlis 13 noembers ivane androni- mefisnacvalma mixail voroncovma perter-
kaSvilma mowinaaRmdegis Zalebi dazvera da burgs acnoba, rom guriaSi osmalTa SemoWris
daadgina: osmalebs metad moxerxebuli da didi safrTxe arsebobda. mefisnacvali wer-
kargad gamagrebuli poziciebi ekavaT mdinare da: axalcixesTan osmalTa ganadgurebis Sem-
focxovis marjvena sanapiroze, maRlobze, deg axalcixis an erevnis mxridan Tbilisze
547
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Setevis safrTxe moixsna, magram sagangaSo is razmebiT Tavad CijavaZes unda SeeCerebina;
viTareba Seiqmna guria-aWaris sazRvarze. 3. miliciis 1 aseuls sofel japanis axlos
mixail voroncovi fiqrobda, rom osmalebi mdinare rionze axlad gamarTuli navmisad-
amjerad guria-samegrelo-imereTis gavliT gomi unda daecva; 4. sofeli marani, sadac
Seecdebodnen aRmosavleT saqarTveloSi gaW- guriis razmis sabrZolo saWurveli, sursaTi
ras da Samilis jarebTan SeerTebas. mefis- da furaJi inaxeboda, imereTis miliciis 4
nacvali ar gamoricxavda, rom Tu osmalebi aseuls ebara. aleqsandr gagarini aRniSnavda,
afxazeTs daikavebdnen, Crdilo kavkasiidan rom foTis garnizoni ukve gaZlierebuli iyo
afxazeTSi mehmed eminis meTaurobiT Cer- regularuli jaris 500 oficriTa da jaris-
qezTa jari gadmovidoda. quTaisis samxedro kaciT, 500 guruli milicieliT, moelod-
gubernatori general-maiori aleqsandr gaga- nen samegrelodan 300 milicielis mosvlas.
rini 1853 wlis 19 noembers mixail voron- foTis cixis galavanze damatebiT dadges 5
civisaTvis gagzavnil moxsenebaSi aRniSnavda, zarbazani. gagarins foTis garnizoni br-
rom osmalTa gaaqtiureba guria-aWaris saz- Zolisunarianad miaCnda, magram afiqrebda
Rvarze miznad isaxavda afxazeTSi SeWras da redut-kales (yulevis) mdgomareoba. genera-
mehmed eminis jarTan gaerTianebas. kavkasiis li aRniSnavda : marTalia, simagris garnizoni
korpusis sardlobam 1853 wlis noemberSi gu- 600 mebrZols aRemateba, magram maTgan nax-
riaSi axali samxedro SenaerTebi gadaisrola: evari milicielia, rac qmnis imis saSiSroebas,
1. axalcixidan general-maior andrei bruner- rom flotis gareSe simagre ver davicvaTo.
is meTaurobiT guriaSi gadaiyvanes brestis aWaraSi osmaleTis jarebis Tavmoyra grZel-
polkis 2 batalioni 4 zarbazniT; 2. quTaisi- deboda.
dan ozurgeTSi Cavida litvis egerTa polkis 1853 wlis noembris Sua ricxvebisaTvis
6 aseuli 4 zarbazniT da imereTis miliciis aWaraSi idga 30.000 mebrZoli 30 savele zarba-
ramdenime aseuli, xolo mogvianebiT _ lit- zniT, guriaSi ki rusebs regularuli jaris
vis egerTa polkis me-4 batalioni; 3. goridan mxolod 5,5 batalioni hyavdaT,romelsac
guriaSi gaigzavna kavkasiis grenaderTa saar- SeiaraRebaze 10 savele da 3 mZime zarbazani
tilerio brigadis 4 zarbazani. gaaCnda. sazRvarTan mdgari qarTuli mili-
miuxedavad gatarebuli RonisZiebebi- ciis 36 aseuli, cxadia, regularuli jaris
sa, guria-aWaris sazRvarze ZalTa Tanafar- naklebobis kompensirebas ver SeZlebda. 1853
doba kvlav osmalTa sasargeblod rCeboda. wlis 19 noembrisaTvis guria-aWaris sazRvar-
garda amisa, osmaleTis sardlobas saWiroe- ze osmaleTis jari Semdegnairad iyo ganla-
bis SemTxvevaSi samcxidan imereTSi gadmoma- gebuli: 1.sofel qaquTSi idga 2.000 osmalo
vali gziT SeeZlo kidev gaezarda jarebis mebrZoli hasan bei TavdgiriZisa da Serif
raodenoba aWaraSi. amitom iyo, rom mixail beis meTaurobiT; 2. sofel leRvaSi TxriliT
voroncovi da aleqsandr gagarini aucile- garSemortymul banakSi imyofeboda 3.000 os-
blad miiCnevdnen samcxis mxridan guria-imer- malo mebrZoli kaci yei oRlis,
oRlis, hasan bei muti
eTSi osmalTa SemoWris safrTxis Tavidan oRlis da ali bei livanelis meTaurobiT; 3.
acilebis mizniT gadamWreli RonisZiebebis sofel anaseulSi 1.500 osmalo idga osman beis
gatarebas. orivesaTvis cxadi iyo, rom pe- meTaurobiT; 4. Curuq-susTan(qobuleTTan
Curuq-susTan(qobuleTTan))
terburgi Crdilo kavkasiidan saqarTveloSi Tavmoyrili iyo seriozuli samxedro Zala_
regularuli jaris seriozuli kontigentis 7.000 mebrZoli 13 msubuqi da 20 mZime zarba-
gadmosrolas ar dasTanxmdeboda. amitom iyo, zniT. qobuleTTan ganlagebuli osmalTa ko-
rom gagarini voroncovisTvis 1853 wlis 19 rpusis meTaurad iTvleboda TviT seraski-
noembers gagzavnil moxsenebaSi aRniSnavda, ri serim faSa
faSa.. korpusis calkeul SenaerTs
rom guria-aWaris sazRvris dacva adgilo- meTaurobdnen: sardula faSa, haji ahmed faSa,
brivi miliciis ZalebiT ganexorcielebinaT. xazinadar oRli da ramid faSa. 5. wm.nikolozis
quTaisis samxedro gubernatorma konkretu- simagris pirdapir sanapiro batareasTan da
lad aseTi gegma wamoayena: 1. surami_vaxanis limanis gamagrebul banakSi idga 4.000 mebr-
gza Sorapnis mazris miliciis razmebiT Tavad Zoli 5 mZime zarbazniT; 6. TviT wm.nikolozis
abaSiZes unda daecva; 2. zekaris uReltexili simagreSi liva faSas meTaurobiT imyofeboda
da xanis xeobaSi abasTumnidan da axalcixidan 4.000 mebrZoli da baSibuzukebi 4 zarbazniT.
SemoWrili osmalebi quTaisis mazris milici- osmalTa danaarCeni Zalebi 50 zarbazniT ba-
548
vaxtang guruli
549
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
550
vaxtang guruli
551
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
aWarlebi rusebs qarTul miliciaSi unda ver SeniSna, rom aWarlebma rusebisagan Se-
areodaT, romlis razmebic sufsis marjvena viwroebuli osmalTa regularuli jaris
napirze idgnen. hasan beim kargad icoda, rom batalionebi miatoves da sadRac gaqrnen. aR-
ase Tu ise Zlieri razmebi rusebs mxolod moCnda, rom jer kidev xelCarTuli brZolis
sofel nigoiTTan da sofel qvianSi hyavdaT. dawyebamde hasan beim aWarlebis razmTan er-
Tu hasan bei am or razms gaanadgurebda, os- Tad tyis bilikebiT brZolis vels Semouara,
malebi Seuferxeblad SeiWrebodnen imereTis ruseTis regularuli jarisa da qarTuli
sazRvrebSi. hasan beis osmalo sardlisagan miliciis zurgSi aRmoCnda da moulodnelad
guriis soflebSi mosaxleobis gadabirebis Tavs daesxa sofel nigoiTTan ganlagebul
mizniT agitaciis warmoebac hqonda davale- erisTavis razmis banaks. am droisaTvis banaks
buli. saerTod, unda aRiniSnos, rom hasan bei belostokis polkis 2 aseuli icavda. eri-
TavdgiriZis laSqroba guriaSi dazverviTi sTavi mis mier daSvebul Secdomas mxolod
xasiaTisa iyo, selim faSas surda gaerkvia, maSin mixvda, rodesac nigoiTis mxridan mow-
sad ufro susti iyo ruseTis jarisa da qa- inaaRmdegis zarbaznebis griali Semoesma.
rTuli miliciis TavdacviTi xazi, quTaisze man swrafad Seafasa Seqmnili viTareba, 1
SetevisaTvis romeli gza ufro mosaxerxe- batalioniT nigoiTisaken gaeSura, xolo da-
beli iqneboda. 1854 wlis 25 maiss hasan bei narCen jarsa da milicias alyaSi moqceuli
swrafi marSiT gaeSura sofel nigoiTisaken. osmalebis ganadgureba ubrZana. nigoiTis
igi miznad isaxavda, nigoiTTan mdgari pod- banakTan miaxloebisas erisTavma SeniSna, rom
polkovnik nikoloz erisTavis razmi manam hasan bei 10. 000 aWareliT TavgametebiT mi-
daemarcxebina, vidre rusebi damxmare Zalas hqonda ieriSebi banakis damcvelebze. belos-
miaSvelebdnen mas. podpolkovnikma erisTavma tokis polkis 2 aseuli medgrad icavda Tavs,
adgilobrivi mosaxleobisa da guriis mili- Tumca artileristebis didi nawili ukve
ciis wyalobiT winaswar icoda hasan bei Tavd- daxocili iyo. nikoloz erisTavis batalioni
giriZis moZraobis mimarTuleba. man yove- rom dainaxa, hasan bei TavdgiriZe mixvda, rom
live acnoba general ivane andronikaSvils, ukan dasaxevi gza moWrili hqonda da amitom
romelmac erisTavs imereTis miliciis ram- maxlobel tyes Seafara Tavi. tyeSi hasan bei
denime aseuli miaSvela. Seityo Tu ara mowi- qarTul milicias gadaeyara, romelic lanCx-
naaRmdegis miaxloeba, nikoloz erisTavma 27 uTTan osmalebis ganadgurebis Semdeg ni-
maiss ganTiadisas banaki datova da ZiriTadi goiTis banakisken modioda. daiwyo saSineli
ZalebiT hasan beis Sesaxvedrad gaemarTa. 3 xocva-Jleta. hasan bei sastikad damarcxda.
versis gavlis Semdeg sofel lanCxuTTan pod- brZolaSi gansakuTrebiT gamoiCina Tavi
polkovniki erisTavi moulodnelad osmalTa imereTis Tavadebisa da aznaurebis miliciam
mowinave razms waawyda. osmaleTis regu- Tavad miqelaZis meTaurobiT. jer lanCxuT-
laruli jaris 3 batalioni 2 zarbazniT min- Tan, xolo Semdeg nigoiTTan gancdili marcx-
dorze iyo ganlagebuli, xolo irgvliv tyeSi is Semdeg hasan bei TavdgiriZem Tavisi jaris
baSibuzukebi iyvnen Casafrebuli. osmalebma ZiriTadi nawili miatova da mcire amalasTan
Zlieri cecxli gaxsnes. nikoloz erisTavma erTad gaiqca. mas daedevna guruli aznauri
brZaneba gasca da rusebi xiStebiT gadavidnen erasti Wyonia Tavisi ZmebiTa da ramdenime
Setevaze. man 4 zarbaznidan Zlieri cecxli glexiT. Zmebma Wyoniebma gza mouWres hasan
gauxsna osmalebs, ramac qveiTebs Setevis beis, xelCarTul brZolaSi gafantes misi ama-
warmatebiT dawyebis saSualeba misca. gaimar- la, erasti Wyoniam xmlis erTi moqneviT Tavi
Ta saSineli xocva-Jleta. mowinaaRmdegem br- gaagdebina hasan bei TavdgiriZes. lanCxuTTan
Zolis veli miatova da gaiqca. zarbaznebi da da nigoiTTan brZolebSi hasan beim mxolod
sxva nadavli rusebs darCaT. podpolkovnikma moklulTa saxiT daaxloebiT 1000 mebrZoli
erisTavma brZaneba gasca, rom, rogorc sa- dakarga. ruseTis regularuli jaridan da qa-
kuTari, ise osmalTa artileria saswrafod rTuli miliciidan daaxloebiT 600 mebrZoli
razmis ZiriTad banakSi gadaetanaT, raTa os- daiWra da daiRupa. lanCxuTTan da nigoiTTan
malTa devnisas mis tarebas razmis moZrao- gamarjvebam garkveulwilad moamzada ufro
ba ar Seeferxebina. am brZanebam ixsna kidec didi gamarjveba ColoqTan.
podpolkovnik erisTavis razmi ganadgurebi- 4. Coloqis brZola. guriis razmis meTau-
sagan: cxare brZolisas nikoloz erisTavma rma ivane andronikaSvilma lanCxuTTan da ni-
552
vaxtang guruli
goiTTan mopovebuli gamarjvebis Sesaxeb 1854 pozicia ekavaT. ivane andronikaSvilma guri-
wlis 27 maiss Seityo. am gamarjvebam cvli- is razmi or nawilad gayo, marjvena kolo-
lebebi Seitana guriis razmis sabrZolo mo- nas general-maiori maideli
maideli,, xolo marcx-
qmedebis gegmaSi. generalma andronikaSvilma enas general-maiori bruneri meTaurobdnen.
gadawyvita dauyovnebliv daZruliyo selim qveiTi miliciis nawilebi regularuli jaris
faSas korpusis gasanadgureblad. ivane an- win waswies. miliciis ramdenime aseuli mdin-
dronikaSvilis daqvemdebarebaSi iyo: qveiTTa are Coloqis xeobaSi gaigzavna, raTa selim-
1,5 batalioni, kazakTa 4 aseuli, guriis qveiTi faSas mTeli yuradReba swored am razms
miliciis 6 aseuli, imereTis cxenosani mili- miepyro. generali andronikaSvili mizanSe-
ciis 5 aseuli, qarTvel cxenosanTa sagangebo wonilad Tvlida, rom pirvelad osmalTa
razmi Tavad giorgi jandieris meTaurobiT,
sul _ daaxloebiT 10.000 mebrZoli. guriis
razms SeiaraRebaze hqonda 8 msubuqi da 10
samTo zarbazani. generali andronikaSvili
sofel marnidan ozurgeTisaken 1854 wlis 25
maiss daiZra. Zlierma wvimebma da ugzoobam
razmis moZraoba Seaferxa. regularuli jari
da milicia ozurgeTs mxolod 3 ivniss miuax-
lovda. selim faSam brZolas Tavi aarida da
ozurgeTi datova, mdinare Coloqis marcxena
napirze gadavida da iq winaswar gamagrebul
poziciebze SeCerda. ozurgeTSi osmalebma
datoves mravali avadmyofi da daWrili ja-
riskaci, didi raodenobiT sursaTi.
ivane andronikaSvils gadawyvetili hqon-
da dauyovnebliv Seetia osmalebisaTvis, ma-
gram guriis razmis ariergardis dagvianebis
gamo Seteva gadaido. 1854 wlis 3 ivnisis
saRamos generalma andronikaSvilma samxedro
sabWo moiwvia. generlebisa da oficrebis
umravlesoba Setevis gadadebis momxre iyo,
ivane andronikaSvili
mxolod umciresoba uWerda mxars Setevis
dawyebas. ivane andronikaSvili kamaTSi ar Ca- marcxena flangisaTvis Seetia, radgan igi
reula da mxolod samxedro sabWos sxdomis SedarebiT naklebad iyo daculi. qarTulma
dasrulebisas gamoacxada, rom meore diliT miliciam da regularulma jarma daiwyes Tu
Setevas iwyebdnen. 1854 wlis 4 ivniss, gam- ara mdinare Coloqis marcxena napirze gadas-
Teniisas, guriis razmma ozurgeTi datova vla, polkovnikma mamacaSvilma zarbaznebi-
da tyeSi mimavali gzebiT guria-aWaris saz- dan intensiurad dabomba osmalTa poziciebi,
Rvrisaken gaemarTa. avangardSi idga guriis ramac qveiTebs da cxenosnebs mowinaaRmdegis
qveiTi milicia da imereTis milicia _ Tavad poziciasTan miaxloebis saSualeba misca. amis
qaixosro miqelaZis cxenosani razmi. odnav Semdeg mamacaSvilma zarbaznebi win waswia
moSorebiT midioda ruseTis regularuli da kvlav gaagrZela osmalTa poziciebis da-
jari da qarTuli miliciis danarCeni aseule- bombva. mTeli ZaliT amoqmedda selim faSas
bi. qarTulma miliciam gaanadgura osmalTa artileriac. osmalebma zusti damiznebiT
ramdenime saguSago, romlebic ozurgeTidan mwyobridan gamoiyvanes mamacaSvilis 60 ar-
Coloqamde iyo ganlagebuli, xolo Semdeg tileristi. am metad kritikul viTarebaSi
ukuaqcia osmalTa sakmaod Zlieri cxenosanTa mamacaSvilma kidev ufro win waswia 18 zarba-
razmi. male ruseTis regulkarulma jarmac zani da pirdapir osmalTa zarbaznebs dau-
moaRwia da qarTul miliciasTan erTad igi Sina cecxli. sul male osmalTa artileriis
mdinare Coloqis marjvena napirze, osmalTa efeqturi moqmedeba Senelda, ramac mamacaS-
banakis pirispir ganlagda. mdinaris marcx- vils saSualeba misca kidev ufro win waewia
ena napirze osmalebs sakmaod gamagrebuli Tavisi zarbaznebi. mamacaSvilis brZanebiT,
553
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
msubuqi zarbaznebidan osmalTa artileriis cxebulma kolonam ukan daxeva daiwyo, ramac
dabombva gagrZelda, xolo samTo zarbazne- mZime mdgomareobaSi Caagdo artileristebi.
bidan cecxli osmalTa qveiT jars gauxsnes. osmalo cxenosnebs rusebis artileriis xel-
generali ivane andronikaSvili yuradRebiT Si Cagdeba undodaT. polkovniki mamacaSvili
akvirdeboda saartilerio brZolas da ro- Zlieri cecxliT cdilobda osmalTa Setevis
gorc ki osmalTa artileriis cecxli Senel- SeCerebas. mamacaSvils cxeni moukles da Tvi-
da, general maidelisa da general bruneris Tonac Zlier daSavda. osmalebi 100 nabijze
kolonebi Setevaze gadavidnen. amasobaSi mouaxlovdnen artileristebs. mamacaSvilma
Coloqis xeobaSi gagzavnilma qarTulma mili- 18 zarbaznidan kidev erTxel gaxsna Zlieri
ciam osmalTa marjvena flangs Semouara da cecxli da osmalebs ukan daaxevina.
general bruneris kolonas daeloda, raTa Seqmnil, erTi SexedviT, gamouval viTa-
erTad SeetiaT mowinaaRmdegisaTvis. daiZra rebaSi, aliaqoTsa da gaurkvevlobaSi gener-
Tu ara Setevaze general maidelis kolona, alma ivane andronikaSvilma bolomde Sein-
osmalebma Zlieri saartilerio cecxli gax- arCuna sulieri simSvide. general maidelis
snes. polkovnikma mamacaSvilma cecxliTve kolonis ukan daxevis Semdeg generalma an-
upasuxa, maidelma qveiTebs Setevaze gadas- dronikaSvilma brZana cxenosani jaris erTi
vla ubrZana, gaimarTa xelCarTuli brZola, nawili dauyovnebliv SeWriliyo osmalTa
rusebmac da osmalebmac bevri mebrZoli banakSi, xolo meore nawils mowinaaRmdegis
dakarges. osmalebma Setevas ver gauZles marjvena flangisaTvis Seetia. Setevaze gada-
da ukan daixies. generali maideli osmalTa sul kavaleristebs andronikaSvilma fexda-
poziciaSi SeiWra, magram male gairkva, rom fex gaayola guriis razmis saerTo rezervi,
misi kolona mTlianad moswyvetoda guriis xolo Semdeg _ general bruneris kolonac.
razmis ZiriTad Zalebs, amitom misi alyaSi es Seteva selim faSasaTvis moulodneli aR-
moqceva da ganadgureba realur safrTxed moCnda, osmalebi aSkarad daibnen. amiT isarge-
iqca. Seqmnil viTarebaSi gadamwyveti mniSvn- bla ivane andrinikaSvilma da saerTo Sete-
eloba eniWeboda general bruneris kolonis vis brZaneba dasca. kavaleristebma osmalTa
osmalTa poziciebze Setevas, magram genera- banaks marjvena flangidan Semouares da zur-
li ayovnebda. bruners, osmalTa poziciebis gidan miitanes ieriSi. imavdroulad, osmalTa
marjvena flangisaTvis unda Seetia, amis banakSi polkovnik xaritonovis meTaurobiT
sanacvlod generali Coloqis xeobas ahyva. doneli kazakebi SeiWrnen, kazakebs ukan mihy-
buCqnarSi sruliad gaumarTlebeli xetia- va giorgi jandierisa da qaixosro miqelaZis
lis Semdeg isev ukan dabrunda da sabolood cxenosani milicia. xaritonovis, jandierisa
guriis razmis artileriis zurgSi aRmoCnda. da miqelaZis cxenosnebs osmalebma sastiki
bruneris umoqmedobam daabnia qarTuli mili- winaaRmdegoba gauwies. didi danaklisi gani-
ciis meTauri, romelic, rogorc aRvniSneT, cada giorgi jandieris cxenosanma miliciam.
osmalTa marjvena flangis Semovlis Semdeg brZolaSi daiRupnen aseulis meTauri Tavadi
bruneris kolonis Setevis dawyebas eloda. zaqaria andronikaSvili da Tavadi vaxvaxiS-
bruneris Secdomis wyalobiT misi kolona da vili (am omSi daiRupa vaxvaxiSvilis 4 Zma.
Coloqis xeobaSi qarTuli miliciis aseule- Coloqis brZolaSi daRupuli vaxvaxiSvili
bi mowyvetili aRmoCndnen brZolis vels da mexuTe iyo!) brZolaSi sasikvdilod daiWrnen
daxmareba ver aRmouCines mtris poziciaSi Tavadebi nikoloz WavWavaZe da mixeil eri-
SeWril general maidelis kolonas. amiT sTavi,, ori mZime Wriloba miiRo TviT giorgi
sTavi
dauyovnebliv isargebla selim faSam da qvei- jandiermac.. sul Coloqis brZolaSi giorgi
jandiermac
Ti jaris 8 batalioniTa da kavaleriis 3 eska- jandieris miliciam 125 mebrZoli dakarga.
droniT Tavs daesxa general maidels, romlis brZolaSi daiRupnen donis kazakTa polkis
Zalebs kurinis polkis 2 arasruli bataliona meTauri polkovniki xaritonovi da imereTis
warmoadgenda. xelCarTul brZolaSi rusebma miliciis aseulis meTauri 75 wlis qaixosro
didi danakargi ganicades. oficrebis umrav- miqelaZe.
miqelaZe
lesoba brZolaSi daiRupa, TiToeul aseulSi rusi da qarTveli kavaleristebis Tav-
30-35 oficeri da jariskaciRa darCa. gener- dadebam qveiT jars saSualeba misca gaSlili-
al maidens cxeni moukles da qveiTad darCe- yo da saerTo Seteva daewyo. qveiTTa Setevas
nili Zlivs gadaurCa tyveobas. misma damar- efeqturad uWerdnen mxars polkovnik mama-
554
vaxtang guruli
555
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
imami Samili
levan meliqiSvili mTeli lekeTis xazis Tbilisis egerTa polkis 1 batalionis garda,
ufrosad daniSnes da general-maioris wode- levan meliqiSvilis daJinebuli moTxovniT,
bac mianiWes. lekeTis xazis marcxena flan- unda ganlagebuliyo: saqarTvelos meTormete
gis ufrosad polkovniki mixail fon kulmani saxazo batalioni, samegrelos egerTa polkis
dainiSna.. levan meliqiSvilma Telavis mazris
dainiSna 1 batalioni, kazakTa 4 aseuli, qarTuli mi-
ufrosTan lekeTis xazis marcxena flangis liciis 3 aseuli da 500 milicieli rezervi-
ufros polkovnik fon kulmanTan da kaxeTis dan. lekeTis xazis marcxena flangis Semov-
TavadebTan erTad xazis marcxena flangis si- lis Semdeg, 1854 wlis 7 marts, general-maio-
magreebi Semoiara. simagreebis ufrosad kax- ri levan meliqiSvili xazis marjvena flangis
eli Tavadebi dainiSnen, xolo polkovnikma Sesaswavlad gaemarTa da zaqaTalaSi Cavida.
fon kulmanma yvarlis cixis qvis galavnis marcxena flangis gaZlierebis mizniT meli-
aRdgenisa da sacxenisis simagris mSeneblobis qiSvilis moTxovna mxolod nawilobriv dak-
dasrulebis brZaneba miiRo. masve daevala ka- mayofilda: regularuli jaris 2 batalionis
vkasionis mTavari qedis samxreT kalTebidan nacvlad lekeTis xazze 1 batalioni gaigzav-
kaxeTis barSi Camomaval xeobebSi arsebuli na, xolo qarTuli miliciis rezervidan 1.500
saguSagoebis sabrZolo saWurvliTa da sur- milicielis nacvlad _ 500 milicieli, kaza-
saTiT momarageba. mniSvnelovani iyo is, rom kTa 4 aseulis nacvlad _ 3 aseuli, 4 samTo
lekeTis marcxena flangze mudmivad mdgomi zarbaznis nacvlad _ 2 zarbazani. samagierod,
556
vaxtang guruli
557
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
laruli jarebi, kaxeTis Tavadebisa da azn- polkovniki kulmani kidev ufro daibna, rode-
aurebis cxenosani aseulebi da qarTuli mi- sac agentebisagan aseTi cnoba miiRo: daniel
liciis aseulebi Semdegnairad iyvnen ganla- bei jariT yaziyumuxSi Cavida da iqidan apir-
gebulni: ebda kaxeTSi SemoWras. erTmaneTis sawinaaR-
1. kaxeTis Tavadebisa da aznaurebis mdego cnobebis miRebis Semdeg polkovnikma
cxenosanTa aseulebi kavkasionis samxreT fon kulmanma rezervSi myof Tbilisis eger-
kalTebze Camomaval mTis xeobebSi idgnen da Ta polkis me-3 batalionisa da samegrelos
icavdnen kaxeTis barisaken momaval gzas; egerTa polkis me-3 batalionis meTaurebs,
2. saqarTvelos meTormete saxazo aseve kazakTa aseulebis meTaurebs ubrZana
batalioni sacxeneSi idga da dakavebuli iyo mzad yofiliyvnen nebismieri mimarTulebiT
simagris mSeneblobiT. sacxenisSi idga kaza- gadasasrolad. amasTan erTad, Telavis maz-
kTa 1 aseuli. saxazo batalioni da kazakebi ris yvarlis ubnis mosaxleoba gaafrTxiles,
icavdnen soflebs
soflebs:: axali gavazi
gavazi,, Zveli gavazi
gavazi,, jogi mdinare alaznis marjvena napirze ga-
Wikaani da sanavardo
sanavardo; daerekaT, qoneba gadaemalaT, xolo Tavad
3. samegrelos egerTa polkis me-3 cixe-simagreebisaTvis SeefarebinaT Tavi. fon
batalionis 2 aseuli uSualod yvarlis cixe- kulmanma TuSeTze mosalodneli Tavdasxmis
Si idga, xolo kidev 2 _sofelSi. am 4 aseuls Sesaxeb saswrafod Caayena saqmis kursSi TuS-
yvareli unda daecva mdinareebis dolis gubi- fSav-xevsureTis okrugis ufrosi polkovniki
sa da durujis mxridan; ColoyaSvili,, magram gafrTxileba okrugis
ColoyaSvili
4. qarTuli miliciis 1 razmi (500 mebr- ufrosma yurad ar iRo. ColoyaSvilma mzver-
Zoli) SuamTis xeobaSi sofel xandoSi idga. avebi ar gagzavna kavkasionis mTavari qedis
iTvleboda, rom SuamTis xeoba Samilis jar- CrdiloeT kalTebze, es ki imas niSnavda, rom
ebisaTvis yvelaze Znelad misadgomi adgili Samilis jarebs igi mxolod maSin SeamCnevda,
iyo, miT ufro, rom xeobaSi 2 kargad gamagre- roca isini samxreT kalTebze daSvebas dai-
buli koSki idga. wyebdnen. kavkasionis samxreTi kalTebidan
5. Tbilisis egerTa polkis me-3 batalions kaxeTis barSi gamoWrisaTvis mowinaaRmdeges
2 zarbazniT soflebi: sabus
sabus,, eniseli da gremi sul ramdenime saaTi dasWirdeboda.
unda daecva; Samilis jaris sofel karats misvla naib
6. kazakTa 2 aseuli da qarTuli mili- yara ibrahimis meSveobiT droulad Seityo
ciis 3 aseuli matansa da nafareuls Soris general-maiorma levan meliqiSvilma
meliqiSvilma.. gen-
idga da lopotis xeobidan Telavisaken moma- eralma isic Seityo, rom Samili didoelebs
val gzas icavda. jars sTxovda, xolo anwuxSi mobilizacia ga-
regularuli jaris, kaxeTis Tavadebisa mocxadda. sayuradRebo iyo isic, rom Sami-
da aznaurebis cxenosanTa aseulebis da qar- lis vaJi jariT yaziyumuxSi Cavida. am cno-
Tuli miliciis aseulebis amgvari ganlageba bebis gaanalizebis Semdeg levan meliqiSvili
TiTqos imis garantias iZleoda, rom Tu Sami- im daskvnamde mivida, rom Samili ara TuSe-
lis jarebi daRestnidan kavkasionis qedis Tis, an lopotis xeobis gavliT, aramed War-
samxreT kalTebze Camomavali xeobebiT yva- belaqanidan SemoiWreboda kaxeTSi. es imas
relze an lopotis xeobiT Telavze gamoil- niSnavda, rom ZiriTad dartymas miiRebda ara
aSqrebdnen, kaxeTis soflebi damxmare Zalis lekeTis marcxena, aramed marjvena flangi.
mosvlamde mainc daculi unda yofiliyo. sam- am metad daZabul viTarebaSi Samilma Seityo,
wuxarod, es varaudi ar gamarTlda. rom anwuxis naibi yara ibrahimi da didoelTa
1854 wlis 28 ivniss lekeTis xazis mar- zogierTi mamasaxlisi rusebTan saidumlo
cxena flangis ufrosma polkovnikma mixail kavSirSi imyofebodnen. amis Semdeg Samilma
fon kulmanma agenturuli wyaroebidan miiRo anwuxis naibsa da didoelTa mamasaxlisebs
cnobebi, rom Samili CeCnebisa da lekebis didi jariT sofel karatSi gamocxadeba ubrZana,
ZalebiT ukve sofel karatSi mivida. Samili xolo TviTon maT Sesaxvedrad daiZra. Sex-
didoelTa jarTan erTad TuSeTSi gadmosv- vedra sofel ankatrlSi unda Semdgariyo.
las da Telavze galaSqrebas apirebda. sxva ankatrlSi Sexvedris Semdeg anwuxisa da di-
agenturuli cnobebis mixedviT, Samilis jar- doeli mamasaxlisebis jari Samilma ukanve
ebi Tavs iyridnen anwuxSi, saidanac sacxenis gaabruna, anwuxSi Sesulma ki saswrafod
gavliT kaxeTis baris soflebs Seeseodnen. daapatimra naibi yara ibrahimi da rusebTan
558
vaxtang guruli
559
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
560
vaxtang guruli
fon kulmans. sofel yvarelSi misul sulx- WavWavaZes SildaSi tyvia-wamali gaugzavna,
an baraTaSvils daudastures, rom Samilis magram 1854 wlis 3 ivliss gvian RamiT yva-
jarebs sofeli Silda marTlac daekavebina relSi dabrunebulma kazakebma general levan
da gadeawva. yvarlis cixeSi dabrunebulma meliqiSvils acnobes, rom sofeli Silda gad-
baraTaSvilma Seityo, rom Sildisaken mima- amwvari, xolo Sildasa da yvarels Soris kav-
val podpolkovnik qobuliSvils Samilis ja- Siri gawyvetili iyo. kazakebma aseve moitanes
ris Zlieri razmi (2.000 mebrZoli) Sexvedria, ambavi, rom soflebi: faSaani, turiscixe,
turiscixe,
1 aseuliT qobuliSvils brZolaSi Camba ver sabue, gremi da eniseli aseve gadawves lekeb-
gaubedavs da yvarlis cixeSi dabrunebula. ma. generalma meliqiSvilma podpolkovniki
1854 wlis 3 ivliss, dRis 2 saaTze, sulx- qobuliSvili qveiTTa 2 aseuliT da 1 zarba-
an baraTaSvilma mixail fon kulmanisagan mi- zniT podpolkovnik daviT WavWavaZis dasax-
iRo cnoba, rom igi sacxenedan gamovida da
podpolkovnik qobuliSvils ubrZanebda, rom
sofel yvarelSi ganlagebuli samegrelos
egerTa polkis 2 aseuliTa da yvarlis cixis
garnizonis 1 zarbazniT masTan erTad sofel
Sildis dasaxmareblad daZruliyo. qobuliS-
vili maSinve daiZra Sildisaken. daaxloebiT
naxevari saaTis Semdeg sofel yvarelidan
yvarlis cixeSi Seatyobines, rom Silda-
yvarlis gzaze Samilis jaris razmi gamoCnda.
baraTaSvilma saswrafo Setyobineba gaugza-
vna qobuliSvils, magram am droisaTvis Sil-
dis misadgomebTan mowinaaRmdegem qobuliS-
vils Zlieri cecxli gauxsna, ris Semdegac
igi yvarlis cixeSi dabrunda.
1854 wlis 3 ivlisis saRamos 5 saaTze
yvarlis axlos mTaze Samilis jarma banaki
moawyo. yvarlis cixidan SeuiaraRebeli Tval-
iTac ki kargad moCanda 60 karavi. SildaSi
datrialebuli ubedurebis Sesaxeb yvarelSi
mxolod 3 ivliss gvian RamiT Seityves. leke-
Tis xazis marcxena flangis ufrosi polkovni-
ki mixail fon kulmani podpolkovnik daviT
WavWavaZis im moxsenebas gaecno, romelic levan meliqiSvili
WavWavaZem qobuliSvils gaugzavna. moxseneba
daviT WavWavaZes 1854 wlis 3 ivliss 12 saaTsa mareblad gagzavna. imavdroulad, meliqiS-
da 30 wuTze dausrulebia. masSi aRniSnuli vilma TuS-fSav-xevsureTis okrugis ufross
iyo: ColoyaSvils ubrZana, rom TianeTidan kaxeTSi
1. 1854 wlis 3 ivliss, dilis 7 saaTze, swrafi marSiT gamoegzavna navaginskis qveiT-
sofel Sildas Seuties, brZola grZeldeboda Ta polkis me-4 batalioni, romelic lekeTis
11 saaTamde. mowinaaRmdeges cocxali Zalis xazis marcxena flangis rezervs warmoadgen-
mxriv didi upiratesoba hqonda. sofelze da. 4 ivliss diliT generalma meliqiSvilma
Tavdasxmisas lekebma tyved aiyvanes ramden- Setyobineba gaugzavna da miliciis ZaliT dax-
ime qali da bavSvi; mareba sTxova siRnaRis mazris ufross, xolo
2. 3 ivliss, 12 saaTze, Samilis jaris cx- yaraRajSi mdgar niJni novgorodis dragunTa
enosnebi sofel eniselisaken daiZrnen, ris polkis meTaurs polkis 2 divizionis ZalebiT
gamoc daviT WavWavaZem Sildidan 150 mebr- mdinare alaznis marjvena napiris gayolebiT
Zoli eniselSi gagzavna; TelavSi Casvla ubrZana.
3. Txovnis miuxedavad Sildisa da enise- 1854 wlis 4 ivliss polkovnikma fon
lis dasacavad damxmare Zala ar gamoCenila. kulmanma podpolkovnik daviT WavWavaZisagan
polkovnikma fon kulmanma daviT werili miiRo, podpolkovniki werda:
561
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
562
vaxtang guruli
563
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
564
vaxtang guruli
565
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
566
vaxtang guruli
naswarmetyvela mixail voroncovma. kavkasiis batalioni 2 samTo zarbazniT. iqve iyo gan-
momavali mefisnacvlis, aleqsandr bariatin- lagebuli miliciis ramdenime aseuli. xor-
skisaTvis, gagzavnil werilSi igi aRniSnavda: gasTan mdgari razmis meTaurad polkovniki
`rac Seexeba mtris gadmosxmas samegreloSi bibikovi dainiSna.
da laSqrobas quTaisis gavliT Tbilisisaken, 4. enguris gaswvriv, sofel ruxamde, 26
aseTi saSiSroeba safuZvels moklebulia, Tu versis sigrZeze ganlagebuli iyo regularu-
mtrebi moiwadineben amis wamowyebas, Zvirad li jaris 8,3 batalioni, kazakTa 11 aseuli
daujdebaT. isini veraviTar warmatebas ver da qarTuli miliciis Zlieri razmebi (5.000
moipoveben, gansakuTrebiT, roca dainaxaven, mebrZoli).
rom am tomebis ajanyeba maT sasargeblod 5. sofel xeTasTan idga specialuri dan-
sruli miqarvaa... SeiZleba imedi viqonioT, iSnulebis (mekavSireTa) 3 aseuli, romlis
rom Cveni mtrebis iluziebi, viTomda Cvens movaleobas jarebis moqmedebis koordinire-
sisusteze am mxareSi da gansakuTrebiT adgi- ba Seadgenda.
lobrivi mosaxleobis Cvendami viTomda cudi sul general-maior ivane bagration-
damokidebulebis Sesaxeb, maT did usiamovne- muxranskis eqvemdebareboda: regularuli ja-
basa da imedis gacruebas moutans.~ ris 9.000 oficeri da jariskaci, 700 kazaki,
afxazeTSi, guriasa da samegreloSi xe- 10.000 milicieli. guriis razms SeiaraRebaze
lis mocarvis Semdeg omer faSas imam Samilis gaaCnda 28 zarbazani.
imediRa darCa. man saswrafod mouxmo Ta- 3. enguris brZola.
brZola. 1855 wlis oqtombris
visTan Samilis uaxloes TanamebrZol muhamed pirvel ricxvebSi omer faSa afxazeTidan
emins.. omer faSam sulTnis saxeliT muhamed
emins samegrelosaken daiZra. soxumidan enguramde
emini CerqezTa yvela tomis mmarTvelad dan- 70 versis gavlas osmalebma 16 dRe moandomes.
iSna da Crdilo-dasavleT kavkasiis mTielTa 1855 wlis 25 oqtombrisaTvis enguris Tavdac-
gaerTianebuli jaris sardlad gamoacxada. vis zRudeze jarebis ganlagebam oqtombris
2. kavkasiis korpusis sardlobis Tav- damdegis Semdeg garkveuli cvlileba ganica-
dacviTi gegma. 1855 wlis oqtombris dam- da da ase gamoiyureboda: 1. ruxis TavdacviTi
degisaTvis kavkasiis korpusis sardlobam zRude ketavda zugdidisa da caiSisaken mima-
omer faSas Semotevis SesaCereblad Tav- val gzas. am zRudis dacvas didi mniSvneloba
dacviTi gegma SeimuSava: eniWeboda, radgan misi gadalaxvis SemTxveva-
1. guriis, ufro zustad, guriaSi gamava- Si osmalebs SeeZloT guriis razmis zurgSi
li komunikaciebis, dasacavad mobilizebuli gasvla. ruxis TavdacviTi zRude Cabarebuli
iqna regularuli jaris 5 batalioni 6 zarba- hqonda general-maior Tavad konstantine da-
zniT. es samxedro SenaerTi gamoyves guriis dians,, romlis daqvemdebarebaSi iyo litvis
dians
razmidan da calke razmad Camoyalibda, rom- egerTa polkis 2 batalioni, Savi zRvis meaTe
lis meTaurad general-maiori andrei bruneri saxazo batalioni, soxumis garnizonis samTo
dainiSna. general bruners eqvemdebareboda zarbaznebis divizioni, donis kazakTa me-11
aWara-guriis sazRvris gaswvriv ganlagebuli polkis 3 aseuli da samegrelos cxenosanTa
guriis milicia, imereTisa da samegrelos cx- miliciis 2 aseuli. garda amisa, samegrelos
enosani miliciis razmebi. miliciis aseulebi ganlagebuli iyvnen zug-
2. rionis SesarTavis dacvis mizniT mdi- didSi da enguris marcxena napirze mdebare
naris marjvena napirze idgnen azoveli ka- sofel liaSi; 2. kaxaTis TavdacviTi zRude
zakebi da samegrelos cxenosani miliciis ruxis TavdacviTi zRudidan qvemoT, 9 versis
ramdenime aseuli; rionis marcxena mxareze _ moSorebiT, mdebareobda. es adgilebi xSiri
imereTis cxenosani miliciis aseulebi. cota tyiT iyo dafaruli. kaxaTis TavdacviT zRu-
mogvianebiT iqve ganlagda regularuli ja- deze ganlagebuli iyo litvis egerTa polkis
ris 2 batalioni; 1 batalioni da leCxumis cxenosanTa razmi;
3. sofel WaladidTan, rionis napiras, 3. sanarmanios TavdacviTi zRude, romelic
idga azovis zRvis flotiliis 7 karWapi msub- kaxaTis TavdacviTi zRudidan qvemoT, 1,5
uqi zarbaznebiT, mdinaris napirebi Caxergili versis moSorebiT, mdebareobda. am Tavdac-
iyo, sxvadasxva adgilas ganlagda sanapiro viT zRudes icavda Savi zRvis me-11 saxazo
batareis 8 zarbazani. redut-kales axlos, batalioni podpolkovnik zvambaias meTauro-
sofel xorgasTan, idga regularuli jaris 2 biT, romelsac me-13 saartilerio brigadis 1
567
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
568
vaxtang guruli
569
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
faSam mTeli frontiT Setevis dawyebis br- kavkasiis mefisnacvalma da kavkasiis korpusis
Zaneba gasca. osmalebma SeniSnes, rom artile- mTavarsardalma nikolai muraviovma gabedu-
riis gadamtani cxenebis daxocvis Semdeg li da dasabuTebuli pasuxi gasca samxedro
rusebs zarbaznebis gadaadgileba uWirdaT da saministros Cinovnikebs. muraviovi werda,
zarbaznebis xelSi Cagdebis mizniT Setevaze rom enguris TavdacviTi zRudidan ukandax-
gadmovidnen. qveiTebma da artileristebma eva gamowveuli iyo ara sardlobis Secdome-
Seteva orjer moigeries. amis Semdeg jaris- biT, aramed imiT, rom omer faSas cocxali
kacebma zarbaznebi xeliT gadaitanes da sam- Zalis mxriv didi upiratesoba gaaCnda da
jer gauxsnes cecxli osmalebs, bolos zarba- Tavganwiruli brZolebis miuxedavad, arse-
znebis xeliT gadatana SeuZlebeli gaxda da bobda imis realuri safrTxe, rom mowinaaRm-
maSin artileriis ufros poruCik simonovis dege enguris TavdacviT zRudes marjvena da
brZanebiT zarbaznebi mwyobridan gamoiyvanes marcxena flangebidan Semouvlida da ruse-
da artileristebmac da qveiTebmac ukan dax- Tis jars alyaSi moaqcevda. kidev ufro Rrma
eva gaagrZeles. da saintereso analizi warmoadgina quTaisis
ruseTis jarisa da qarTuli miliciis samxedro gubernatorma polkovnikma niko-
ukan daxevam garkveuli qaosi Seqmna. am kri- lai koliubakinma. misi azriT, omer faSas
tikul momentSi ruxis TavdacviT zRudeze rom gamWriaxoba gamoeCina da Seteva ori
myofi guriis razmis meTauri general-maio- mimarTulebiT, ruxidan da redut-kaledan,
ri ivane bagration-muxranski sanarmanios da daewyo, saerTod katastrofa datrialde-
kokis TavdacviTi zRudeebidan ukandaxeul boda_ ruseTis jari alyaSi moxvdeboda da
jarebSi mivida. generalma maior dadians ubr- ganadgurdebodao.
Zana, erTi koloniT sanarmanios Tavdacvis 4. viTareba samegreloSi enguris brZo-
zRudeze mdgar jarebs daxmareboda, magram lis Semdeg. enguris TavdacviTi zRudidan
brZaneba dagvianebuli aRmoCnda: polkovnik ukan daxevis Semdeg guriis razmis meTaurma
ServaSiZis brZanebis Tanaxmad, Tavdacvi- ivane bagration-muxranskim samegrelodan
Ti zRude ukve mitovebuli iyo. generalma regularuli jarisa da qarTuli miliciis
bagration-muxranskim Tavi mouyara saqarT- evakuaciis brZaneba gasca. misive brZanebiT,
velos pirveli saxazo da Savi zRvis me-11 guriaSi akeTis simaRleebi datova ruseTis
saxazo batalionebis gadarCenil oficrebsa regularulma jarma. ruseTis jarisa da qar-
da jariskacebs, Crdilokavkasiel kazakebsa Tuli miliciis evakuaciiT kargad isargebla
da qarTuli miliciis mebrZolebs da Sete- omer faSam da zugdidi daikava.
vaze gadavida. Setevis Semedeg osmalebma enguris TavdacviTi zRudidan ruseTis
enguris marcxena napiramde daixies da iq regularuli jarisa da qarTuli miliciis
gamagrdnen. male dabnelda kidec da brZola ukan daxevam samegrelos mosaxleobaSi panika
Sewyda. RamiT ruseTis regularulma jarma gamoiwvia. mosaxleobas isRa aimedebda, rom
da qarTulma miliciam ukan daixies da 26 oq- guriis razmis meTauri generali bagration-
tombers ZiriTadma Zalebma sofel xeTasTan muxranski ZiriTadi ZalebiT sofel xeTasTan
moiyares Tavi. danarCeni jarebi ukandaxevas idga. sami dRis Semdeg bagration-muxranskim
sxvadasxva gziT agrZelebdnen. alyaSi moxvedris Tavidan acilebis mizniT
1855 wlis 25 oqtombers engurze gamar- xeTadan ukan daxeva daiwyo da jari mdin-
Tul brZolaSi dauRupa: Stabis 2 oficeri, are cxeniswyalze gadaiyvna. jaris ukan dax-
5 ufrosi oficeri, 140 jariskaci; daiWra evam samegrelos mosaxleobaSi panika kidev
Stabis 2 oficeri, 6 ufrosi oficeri, 237 ufro gaaZliera. samegrelos milicia Tavad
jariskaci; ukvalod daikarga 42 oficeri da grigol dadianis meTaurobiT sofel abas-
jariskaci. TumanTan idga da zemo samegrelosaken mima-
peterburgSi enguris brZolis SedegebiT val gzas icavda. xeTadan guriis razmis ukan
Zalze ukmayofilo darCnen. samxedro saminis- daxevis ambavi rom Seityves, milicielebma
trom ruseTis jaris ukan daxeva kavkasiis ko- grigol dadians aRar mousmines da TavTavi-
rpusis sardlobas daabrala. warumateblobis anT soflebSi dabrundnen. samegrelo mTli-
konkretul mizezad dasaxelebuli iyo is, anad daucveli darCa.
rom mdinare enguris marcxena napirze Zlieri omer faSa rom mdinare engurs moadga,
safortifikacio simagreebi ar iqna agebuli. samegrelos mmarTveli ekaterine WavWavaZe
570
vaxtang guruli
SvilebTan erTad gordSi imyofeboda. engurze Tqveni qveSevrdomebis sikeTe gsurT, rogorc
brZolis wina dRes, 1855 wlis 24 oqtombers, ki moicaloT, mobrZandeT Tqvens sasaxleSi,
samegrelos dedofali gordidan sofel qva- zugdids, rom Tqven TviTon CaibaroT same-
SixorSi gadavida da iq elodeboda movlenaTa grelos marTva-gamgeoba.“ ekaterine WavWava-
ganviTarebas. ruseTis jarisa da qarTuli Zem omer faSas werili TbilisSi vasili bebu-
miliciis ukandaxevis ambavi rom gaigo, ekat- Tovs gaugzvna. imave werilis asli dedofalma
erine WavWavaZe gordSi dabrunda. gordSi quTaisis general-gubernatoris movaleobis
samegrelos dedofalTan stumrad imyofebo- Semsrulebel polkovnik nikolai koliuba-
da ivane bagration-muxranskis meuRle nino
nino.. kinsac gaugzavna. meore dResve polkovnikma
1854 wlis 28 oqtombers, RamiT ninom qmrisa- koliubakinma dedofals omer faSasaTvis gas-
gan werili miiRo. ivane bagration-muxranski agzavni werilis proeqti miarTva. werilSi
meuRles werda, dedofals uTxari, SvilebTan aRniSnuli iyo, rom samegrelos dedogfals
erTad imereTSi gadavideso. 29 oqtombers, osmaleTis, safrangeTisa da inglisis mfarv-
dilis 9 saaTze ekaterine WavWavaZe gordi- eloba ar surda, radgan igi ukve ruseTis
dan gasamgzavreblad mzad iyo. moulodnelad mfarvelobaSi imyofeboda. ekaterine WavWava-
gordSi gamoCnda gardacvlili mTavris, da- Zem omer faSasaTvis koliubakinis mier Sedge-
viT dadianis, Zma konstantine TavadebTan da nili werilis gagzavnas siCume arCia, Svile-
aznaurebTan erTad. maT dedofals sTxoves, bi leCxumSi gaxizna, xolo TviTon ramden-
gaWirvebis Jams samTavro ar mietovebina. ime dRe gordSi darCa. ekaterine WavWavaZis
dedofals gulisamaCuyebeli sityviT mimar- Svilebi sofel murSi SeCerdnen, sadac erTi
Ta leCxumelma Tavadma farnaoz gelovanma.
gelovanma. kviris Semdeg dedofalic mivida. sami dRis
Semdeg man jvari da saxareba moatanina da iq Semdeg murSi ekaterine WavWavaZes 1855 wlis
myofebma yvelam saTiTaod Sehfica erTgule- 9 noembriT daTariRebuli omer faSas meore
ba dedofals. ekaterine WavWavaZem imereTSi werili miutanes. omer faSa werda: „vsarge-
gamgzavrebaze uari ganacxada da Tu aucile- blob am SemTxveviT, rom isev gagimeoroT
beli gaxdeboda, samegrelodan igi leCx- Cemi naTqvami da imave dros xelaxla mogi-
umSi apirebda asvlas. xonSi myofma gener- wvioT Tqvemni uganaTlebulesoba Tqvenis
alma bagration-muxranskim dedofals kidev memkvidre SviliTurT zugdidSi, raTa aq
erTxel SemouTvala, samegrelo datove da ganagrZoT marTva gamgeoba Tqvenis qveynisa
imereTSi gadadio. dedofalma upasuxa, rom Tqvenis Svilis saxeliT.“ omer faSa pirvel
SvilebTan erTad leCxumSi miemgzavreboda. werilze pasuxis miuReblobis gamo wyenas ar
imavdroulad ekaterine WavWavaZem werili malavda: „Cems movaleobad mimaCnia, vauwyo
gaugzavna kavkasiis mefisnacvlis movaleobis Tqvens uganaTlebulesobas, Tu ra Sedegi mo-
Semsrulebel general-leitenant vasili be- hyveba Tqvens dagvianebas da daubruneblobas
buTovs da rCeva-darigeba sTxova. Tqvenis samTavros dedaqalaqSi.“ omer faSas
ekaterine WavWavaZe jer kidev gordidan muqaram ekaterine WavWavaZe Zalze SeaSfoTa.
ar iyo gasuli, rodesac zugdidis sasaxlis am droisaTvis mas vasili bebuTovisagan pa-
mouravma niko dgebuaZem dedofals 1855 wlis suxi jer kidev ar hqonda miRebuli. omer
31 oqtombriT daTariRebuli omer faSas wer- faSas meore werilic samegrelos dedofalma
ili miarTva. omer faSa ekaterine WavWavaZes general bebuTovs gaugzavna.
werda: osmaleTis sulTnisa da misi mokav- samegreloSi metad mZime viTareba Seiqm-
Sire saxelmwifoebis mizani iyo, rom „same- na: Tavadebisa da aznaurebis, aseve mosaxleo-
grelo da misi mezobeli qveynebi ruseTisa bis nawili dedofals brals sdebda imaSi, rom
da agreTve sxva saxelmwifosagan damoukide- omer faSasTan molaparakebas Tavs aridebda;
belni iyvnen da rom maT TavianTi sakuTarni sofel murSi myof dedofals acnobes, rom
mTavrobani Tavisuflad hmarTavdnen.“ quTaisSi ukmayofiloni iyvnen imiT, rom man
omer faSa ekaterine WavWavaZes zugdidSi da- omer faSasTan miwer-mowera gamarTa, xolo
brunebas sTavazobda: „sanam Tqveni uganaTle- dedoflis mdivanbegi da masTan daaxloe-
bulesoba mobrZandebodes, Tqvens magivrad buli sxva pirebi samegrelos mosaxleobas
samegrelos mmarTvelad gamomicxadebia ba- dedoflis saxeliT osmalebis morCilebisak-
toniSvili niko, romelic zugdidSi gamomig- en mouwodebeno. 1855 wlis 20 noembers ekat-
zavneT; magram gTxovT, Tu Tqveni Svilisa da erine WavWavaZem vasili bebuTovis pasuxi mi-
571
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
iRo. pasuxs Tbilisidan imitom daugvianebia, mdinare civis napiras idga. moulodnelad 20
rom bebuTovs omer faSas werilebi yarsis noembris qariSxlian dRes faSam korpusi daZ-
alyaze mdgom kavkasiis mefisnacval nikolai ra, mdinare texuri gadalaxa da banaki mdina-
muraviovisaTvis gaugzavnia. bebuTovi ekat- ris orive napirze gamarTa. omer faSas Stabi
erine WavWavaZes urCevda, samegrelo datove senakSi ganlagda. osmalebma xmebi gaavrceles,
da SvilebTan erTad TbilisSi Camodio. 22 no- rom male quTaisze daiwyebdnen laSqrobas.
embers ekaterine WavWavaZem Svilebi muridan omer faSas korpusis Stabis ufrosma ferhad
cagerSi gagzavna. imave dRes dedofalma ru- faSam cxeniswylis marjvena sanapiros daz-
seTis jaris mier yarsis aRebis cnoba miiRo. verva gadawyvita. es saidanRac Seityo ale-
ekaterine WavWavaZe cagerSi aRar wasula da qsandre faRavam,
faRavam, romelic samegrelos mili-
muridan gordSi gadasvla gadawyvita. gord- ciis SemadgenlobaSi ibrZoda Tavisi razmiT
Si dedofalma Seityo, rom zugdidis sasaxle (razmi faRavebis sagvareulos 60 cxenosnisa-
osmalo sardal iskander faSas jaris yazar- gan Sedgeboda). aleqsandre faRava ferhad
mad eqcia. 1855 wlis 26 noembers dedofali faSas Causafrda. osmalebi moaxlovdnen Tu
xonSi Cavida, sadac imxanad guriis razmi iyo ara, qarTvelebma Zlieri cecxli gaxsnes da
dabanakebuli. Semdeg xelCarTul brZolaSi ramdenime os-
5. omer faSa samegreloSi. omer faSa zug- malo mokles. ferhad faSam gaqceviT uSvela
didSi ramdenime dRiT SeCerda da 1855 wlis Tavs.
1 noembers quTaisisaken gaagrZela svla. os- daZabuli viTareba Seiqmna guria-same-
malTa jari nela moZraobda da mdinare civs grelos sazRvarze. baTumsa da qobuleTSi
mxolod 6 noembers miaRwia. aqedan omer faSam ganlagebuli osmalTa korpusi 18.000 qveiTs,
jaris nawili senakis mimarTulebiT gagzavna. 5.000 cxenosans da 16 zarbazans iTvlida. gar-
faSa ar Cqarobda. osmalebma ori kvira moan- da amisa, sabrZolo mzadyofnaSi iyvnen baSi-
domes redut-kaleSi sawyobebisa da beRlebis buzukebi (osmaluri milicia). osmalebma Tavi
agebas, gzebis wesrigSi moyvanas. kavkasiis moiyares soflebSi leRvasa da oCxamurSi da
mTavarsardali nikolai muraviovi cdilobda 1855 wlis Semodgomaze ramdenjerme Semoi-
amoecno, Tu ratom ar Cqarobda osmaleTis Wrnen guriis teritoriaze. osmalebs medgar
sardali quTaisze Setevis dawyebas. sero- winaaRmdegobas uwevda guriis milicia.
zuli gansjis Semdeg yarsis alyaze mdgarma 6. yarsis aReba. omer faSas samxedro eqs-
kavkasiis korpusis mTavarsardalma 1855 wlis pediciis marcxi. 1855 wlis 17 seqtembers,
1 noembers gagzavnil moxsenebaSi ruseTis im- yarsze ieriSisas gancdili seriozuli mar-
periis samxedro ministr general-leitenant cxis Semdeg, kavkasiis mefisnacvalma da ka-
vasili dolgorukovs daausabuTa, rom omer vkasiis korpusis mTavarsardalma nikolai
faSa quTaisze Setevas ar daiwyebda, ris ga- muraviovma gadawyvita, radac ar unda dasj-
moc yarisis alyis gagrZeleba SesaZlebeli domoda, yarsis garnizonis usityvo kapitu-
iyo. muraviovi marTali aRmoCnda: omer faSam laciisaTvis mieRwia. muraviovs unda eCqara,
redut-kales navsadguriT damxmare Zalac radgan susxiani zamTari rusebs alyaze dgo-
ki miiRo, magram aqtiuri sabrZolo moqmede- mas gauZnelebda. miuxedavad amisa, kavkasiis
bebi mainc ar dauwyia. omer faSas moqmede- mefisnacvali ar Cqarobda. man brZaneba gasca
bas garkveuli gamarTleba hqonda, dasavleT da moalye jarma karvebis nacvlad xis bara-
saqarTveloSi Zlieri wvimebi daiwyo, nestian- kebis ageba daiwyo. SiSvel tramalze bara-
ma havam damTrgunveli gavlena iqonia jarze, kebis agebam yarsis garnizoni daTrguna. ka-
mebrZolTa didi nawili daavadda, Zlierma zakTa cxenosani razmebi mudmivad idgnen
wvimebma gadarecxa aRdgenili gzebi, xolo saguSagoebze, ise, rom yarsSi damatebiTi ja-
wyaldidobam yvela xidi daangria mdinare ris Seyvana, sursaTis an sabrZolo saWurvlis
civsa da texurze. Setana yovlad warmoudgeneli iyo. osmalTa
1855 wlis 10 noembers omer faSas kor- garnizoni umZimes mdgomareobaSi aRmoCnda,
pusis avangardi ferhad faSas meTaurobiT yarsSi gamomwyvdeul osmalebs omer faSas
mdinare cxeniswyals miadga. osmalTa pik- daxmarebis imedic gadaewuraT. 1855 wlis 12
etebi gamoCndnen mdinaris marjvena napirze, noembers yarsis cixe-simagris garnizonis
magram qarTulma miliciam isini saswrafod ufrosma vasif faSam Tavisi warmomadgenlebi
ukuaqcia. omer faSa ZiriTadi ZalebiT kvlav gagzavna da nikolai muraviovTan molapara-
572
vaxtang guruli
573
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
574
vaxtang guruli
575
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
576
vaxtang guruli
577
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
rinmac miarTva. bariatinski fiqrobda, rom daerwmunebinaT imaSi, rom aleqsandr II-Tvis
gadawyvetileba orive moxsenebis wakiTxvis samegrelos samTavros mmarTvelobidan gaTa-
Semdeg mieRo. moxsenebebis gacnobisTanave visufleba eTxova. amis mizezad ki dedasTan
cxadi gaxda, rom gagarini da koliubakini Se- erTad mcirewlovani mTavris, niko dadianis
dadianis,,
qmnil viTarebas sxvadasxvagvarad afasebdnen, ruseTSi gamgzavreba unda dasaxelebuliyo,
rac gadawyvetilebis miRebas arTulebda. sadac mas Sesaferisi swavla-ganaTleba unda
sabolood kavkasiis mefisnacvali im daskv- mieRo. amasTan erTad, dedofals imperatori-
namde mivida, rom samegreloSi sruli simS- saTvis unda eTxova, rom niko dadianis srul-
vidis damyareba mxolod da mxolod samTav- wlovanebamde samegreloSi rusuli marTva-
roSi axali administraciuli mmarTvelobis gamgeoba unda SemoRebuliyo. mTavris mam-
SemoRebis Semdeg gaxdeboda SesaZlebeli. ulebi sagangebod SerCeuli mzrunvelisaTvis
axali mmarTvelobis Sesaxeb proeqtis Sed- unda CaebarebinaT. mzrunvelis kandidatura
gena aleqsandr bariatinskim ipolit daskip mefisnacvlisaTvis dedofals unda waredgi-
diukruass miando. diukruasis samegreloSi na.
gagzavna cudad miiRo aleqsandr gagarinma,
gagarinma, ekaterine WavWavaZe ukiduresad aRS-
radgan mixvda, rom kavkasiis mefisnacvalTan foTebuli iyo diukruasis moxsenebis Sinaar-
daaxloebuli moxele mis azrs ar gaiTval- siT. moskovsa da peterburgSi yofnis peri-
iswinebda. samagierod, gaixara nikolai koli- odSi dedofali aleqsandr II-s imdenad did
ubakinma,, romelic diukruasTan megobrobda.
ubakinma pativSi hyavda, rom CaTvala, kavkasiis mefis-
diukruasi samegreloSi moxeleTa jgufTan nacvlis pozicia misTvis did saSiSroebas ar
erTad Cavida da gordSi ekaterine WavWavaZes warmoadgenda da, bolos da bolos, SeZlebda
Sexvda, xolo Semdeg samegreloSi imogzaura. samegrelos samTavroSi arsebuli mmarTvelo-
kavkasiis mefisnacvlisaTvis wardgenil mox- bis SenarCunebas. miuxedavad ukmayofilebisa,
senebaSi diukruasi aRniSnavda: megrelebi ekaterine WavWavaZe bariatinskis adiutants
ukmayofiloebi arian samTavros marTva-gam- Tbilad Sexvda. samma dRem ise ganvlo, rom
geobiT, yvela pativsacemi da mSvidobismoyva- dedofalma adiutants samTavros mmarTv-
re Tavadi acxadebs: Tu marTva-gamgeoba ar elobis Sesaxeb saubris dawyebis saSualeba ar
Seicvala, yvelafers mivatovebT da qveynidan misca, xolo Semdeg avadmyofoba moimizeza da
gadavixvewebiTo. mosaxleobas konkretuli saerTod aRar Sexvda mas. ganawyenebuli adiu-
saCivrebic hqonia: samarTlis ararseboba, tanti TbilisSi dabrunda da yvelaferi bari-
korumpirebuli sasamarTlo, moxeleebis atinskis moaxsena. amis Semdeg kavkasiis me-
TviTneboba, usamarTlo gadasaxadebi, xe- fisnacvalma dedofalTan mosalaparakeblad
lisuflebis kavSiri qurdebsa da yaCaRebTan, diukruasi gagzavna. molaparakeba gordSi
dedoflis miswrafeba fufunebisaken, Tavad Sedga, samegrelodan gamogzavnili diukrua-
Ciqovnebis sagvareulosaTvis ganusazRvreli sis pirveli moxseneba imedismomcemi iyo.
uflebebis miniWeba da sxv. saboloo pasuxisaTvis diukruass dedofli-
kavkasiis mefisnacvali aleqsandr bari- saTvis sami dRe miucia. Casvlidan oTxi dRis
atinski mTlianad daeTanxma diukruasis Semdeg dekruasma bariatinskis meore moxsene-
mier gakeTebul daskvnebs da saWirod CaT- ba gamougzavna: dedofals pasuxi sami dRis
vala gadawyvetilebis miRebamde ekaterine Semdeg unda moeca, vadam ganvlo, magram pa-
WavWavaZes molaparakeboda. dedoflaTan suxi ar mimiRia, pasuxis nacvlad kaci gamo-
Sexvedramde mefisnacvalma masTan mosala- migzavna da macnoba, rom avad iyo da sanam
parakeblad Tavisi piradi adiutanti gagza- ar gamojanmrTeldeboda, CemTan Sexvedras
vna. adiutants kavasiis mefisnacvalma urCia, ver SeZlebdao. male bariatinskim diukruasis
nikolai koliubakins Sexvedroda da misT- mesame moxsenebac miiRo: gordidan gavdivar,
vis moesmina. bariatinskis adiutanti jer dedofals werili mivwere da Sevatyobine,
gagarins, xolo Semdeg koliubakins Sexvda. rom misi samegreloSi darCena kidev ufro
guldasmiT ganixiles sakiTxi, Tu ra for- gaamwvavebda isedac rTul mdgomareobaso.
miT euwyebinaT samegrelos dedoflisaTvis diukruasis mesame moxsenebis Semdeg
samTavroSi axali administraciouli mmarT- aleqsandr bariatinskim sabolood gadawyvi-
velobis SemoRebis Sesaxeb. saukeTesod iqna ta samegreloSi rusuli marTva-gamgeobis Se-
miCneuli Semdegi: ekaterine WavWavaZe unda moReba da misi proeqtis Sedgena diukruass
578
vaxtang guruli
579
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
580
vaxtang guruli
581
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
sxva warmomadgenlis tituli iyo `Tavadi dekembers pavel gagarinma senats sTxova, ka-
dadiani~, maTve ufleba hqondaT esargeblaT vkasiis samefisnacvlodan gamoeTxova masala,
`uganaTlebulesis~ tituliT; romelSic asaxuli iqneboda is cvlilebebi,
6. niko dadianisa da dedamisis, ekater- rac moxda nakrZal mamulebSi 1857 wlis in-
ine WavWavaZis, samegreloSi, TavianT kerZo ventarizaciis Semdeg. niko dadianisaTvis
mamulSi dabrunebis sakiTxi unda gadaewyvita mflobelobis damadasturebeli erTaderTi
kavkasiis mefisnacval did mTavar mixeils. sabuTi 1857 wels Catarebuli inventarizaci-
4. niko dadiani samTavros gauqmebis Sem- is masala iyo. 1857 wels, inventarizaciis dros,
deg. 1867 wlis 4 ianvris aleqsandr II-is br- pasuxi gaeca yvela im pretenzias, romelic
Zanebis Semdeg, romlis ZaliTac niko dadian- niko dadianis mimarT gaaCndaT, Tumca preten-
ma samegreloSi mamulebi da sxva savargulebi ziebma inventarizaciis Semdegac iCina Tavi.
miiRo, mas Seuwyvites 30.000 maneTis odenobis samegreloSi batonymobis gauqmebis
yovelwliuri pensia, romelsac imperatoris Semdeg, rac aleqsandr II-is 1866 wlis 1 de-
1857 wlis 17 seqtembris reskriptiT iRebda. kembris brZanebiTa da kavkasiis mefisnacv-
niko dadians Seuwyda yovelwliuri Semo- lis, did mTavar mixailis mier 1867 wlis 17
savali 16.600 maneTis odenobiT, romelsac ianvars Sesabamisi debulebis damtkicebis
igi iRebda samegrelos samTavros sabatono safuZvelze ganxorcielda, imperatoris
da saeklesio glexebisagan misaRebi fuladi nebarTviT, niko dadiani samegreloSi dab-
begaris sanacvlod da 1.600 maneTi, romelsac runda da Tavisi mamulebis marTvas Seud-
samegrelos mTavari 1823 wlidan sabaJos Se- ga. male igi darwmunda, rom misi uZravi da
mosavlebidan iRebda. moZravi qonebis mitacebas didi masStabe-
niko dadianis mamuli Savi zRvis sanapi- bi mieRo. radgan niko dadiani ukve kerZo
romde vrceldeboda, e.i. misi mamulis saz- piri iyo, qoneba, romelic mis winaprebsa da
Rvari emTxveoda ruseTis imperiis sazRvars. mas udaod ekuTvnodaT, amjerad sasamarT-
sazRvris dacvisaTvis aucilebeli iyo zRvis los gziT unda daebrunebina. amisaTvis ki
sanapiro zoli saxelmwifo sakuTrebaSi gada- aucilebeli iyo uZravi qonebis aRwera da
suliyo. zolis sigane, kavkasiis mefisnacvlis ruseTis imperiis senatSi (uzenaes sasamarT-
wardginebiT, kavkasiis komitetma 60 saJeniT loSi) maioratis statusis mqone mamulis
gansazRvra. mflobelis uflebis mopovebisaTvis sab-
1857 wels samegrelos mTavris zogierTi uTebis wardgena. 1869 wlis 21 agvistos niko
mamuli (zugdidis, gordis, salxinos da sxv.) dadianma kavkasiis mefisnacvals, did mTa-
ruseTis xelisuflebam, rogorc nakrZali var mixails, sTxova, daxmareboda misTvis am
mamulebi, ise aRwera. kavkasiis komitetis az- mniSvnelovani sakiTxis uswrafesad mogva-
riT, 1867 wels am mamulebis axali inventa- rebaSi. mefisnacvalma es saqme kavkasiis
rizacia unda Catarebuliyo. jer kidev 1857 samefisnacvlos moxeles, lomiZes
lomiZes,, miando.
wels nakrZal mamulebze didi dava daiwyo, lomiZem 1857 wlis inventarizaciis masale-
ar iyo gamoricxiuli, rom dava axali ZaliT bidan amokrifa masala, romelic mamulze
gaCaRebuliyo 1867 welsac. kanoniT, nakrZa- niko dadianis mflobelobas adasturebda.
li mamulebis flobaze pretenziis mqones sabolood, niko dadianis mamulma maiorat-
sakuTrebis damadasturebeli aqti unda is statusi mmarTveli senatisadmi aleqsan-
waredgina. aseTi aqti unda hqonoda niko da- dr II-is 1873 wlis 18 dekembris brZanebiT
diansac, radgan igi ukve mTavari ki ar iyo, SeiZina. niko dadianis udao sakuTrebad ga-
aramed _ kerZo piri. samegrelos mTavars Ta- mocxadda: 1. uZravi qoneba(miwa), garda Savi
vis droze araviTari sabuTi ar sWirdeboda zRvis sanapiro zolisa, romlis siganec
nakrZali mamulebis flobis uflebis dasamt- 60 saJeni iyo; 2. mamuli `sadedoflo~, ro-
kiceblad. magram roca mTavari kerZo piri melic ekaterine WavWavaZes gadaeca sicocx-
gaxda, kanoni aseT sabuTs iTxovda. am viTare- lis bolomde flobis uflebiT. am miwebze
baSi niko dadianis meurveebma xelisuflebis cxovrobda 2922 komli droebiT valdebuli
winaSe daayenes sakiTxi nakrZali mamulebis glexi.
niko dadianis sakuTrebad cnobis Sesaxeb. ru- ekatyerine WavWavaZe 1882 wels gardaicv-
seTis imperiis senatma ar cno niko dadianis ala, niko dadiani _ 1903 wels, andria dadiani
pretenziebi nakrZal mamulebze. 1869 wlis 10 _ 1910 wels.
582
vaxtang guruli
583
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
jer Sors iyo. aseT viTarebaSi konstantine Zmebis afxazeTis mTavarTan wasvla mainc Ta-
dadeSqeliani afxazeTis mTavar mixeil Ser- vis Seuracxyofad miiRo da svaneTis mTavari
vaSiZesa da samegrelos mTavar daviT dadians konstantine dadeSqeliani mtrad Seracxa.
Soris dawyebul dapirispirebaSi aRmoCnda Ca- konstantine da aleqsandre dadeS-
Treuli. samegrelos mTavarma konstantineze qelianebis jer qvaSixorSi, xolo Semdeg
mas Semdeg aicrua guli, rac man colad ru- WkaduaSSi Casvlis ambavi jamsuR dadeSqe-
sudan (adilxan) ServaSiZe SeirTo. lianma Seityo da 1855 wlis zafxulSi ukve
XIX saukunis 50-ian wlebSi TviTon svaneT- gordSi myof ekaterine WavWavaZes Sexvedra
Si Seqmnil daZabul viTarebas kidev ufro ar- sTxova. dedoflis Tanxmobis Semdeg jamsuRi
Tulebda winaaRmdegobebi konstantine dadeS- SvilebTan, TengizTan da gelasTan, erTad
qelians, daviT dadiansa da mixeil ServaSiZes gordSi Cavida. rogorc Sexvedrisas gairkva,
Soris. swored am periodSi ruseTidan svaneT- jamsuR dadeSqelians dedoflis mokiTxva
Si dabrunda konstantine dadeSqelianis Zma ki ar hqonia miznad, aramed sxva ufro mniS-
aleqsandre. Zmebi darwmundnen, rom samegre- vnelovani saqmis mogvarebisaTvis iRvwoda:
losa da afxazeTis samTavroebTan sadavo ramdenime wlis win, jer kidev daviT dadia-
saZovrebis sakiTxi molaparakebis gziT ar ga- nis mTavrobisas, leCxumis bazrobis dros,
daiWreboda, ris gamoc kavkasiis mefisnacvals sofel muris axlos, latalis sazogadoe-
sTxoves daxmareba. Tbilisidan svaneTSi me- bidan Camosul svanebsa da megrelebs Soris
fisnacvlis adiutant podpolkovnik galat- Cxubi amtydara, romlis drosac ori megreli
eris meTaurobiT komisia gaigzavna. saqme mouklavT. daviT dadiani ganrisxebula da
gaWianurda. amasobaSi, 1853 wels, yirimis brZaneba gaucia: cxeniswylis xeobiT arcer-
omic daiwyo da komisiamac muSaoba Sewyvita. Ti lataleli svani samegreloSi ar SemouS-
1855 wlis zamTarSi samegrelos dedo- vaTo. leCxumis bazrobas mowyvetili svanebi
fali ekaterine da misi da nino sofel qva- mZime mdgomareobaSi aRmoCenilan, radgan
SixorSi cxovrobdnen. debTan gamocxadnen marils swored am bazrobaze yidulobdnen.
konstantine da aleqsandre dadeSqelianebi,
dadeSqelianebi, latalelebma daviT dadians Sendoba sTxoves
raTa samegrelosa da svaneTs Soris sadao da mzad iyvnen patiebis sanacvlod jarimis
saZovrebis sakiTxi ganexilaT. gairkva, rom saxiT Tanxac gadaexadaT. samegrelos mTa-
dadeSqelianebs saerTod araferi scod- vars Txovna ar Seuwynarebia da amjerad ukve
niaT afxazeTsa da samegreloSi omer faSas jamsuR dadeSqeliani patiebas samegrelos
laSqrobis Sesaxeb. viTareba sxva mxrivac ar dedoflisgan iTxovda. ekaterine WavWavaZem
iyo xelsayreli molaparakebisaTvis. sul jamsuRs saTxovari Seusrula da latalel
cota xnis win ekaterine WavWavaZem warumate- svanebs samegrelos samTavros teritoriaze
bloba ganicada sujunis saeklesio mamulebis Sesvlis ufleba misca. sabolood, mosala-
xelSi Cagdebis mcdelobisas. samegrelos parakeblad latalis sazogadoebis warmo-
dedofals eWvi hqonda, rom saeklesio mam- madgenlebi gordSi dedofalTan unda Casu-
ulebis xelSi Cagdeba mas afxazeTis mTavarma liyvnen. ekaterine WavWavaZem jamsuR dadeS-
mixeil ServaSiZem CauSala, romelic imxanad qelians saZovrebic uboZa. cxadi gaxda, rom
sofel WkaduaSSi Tavisi simamris, grigol amieridan jamsuR dadeSqeliani mixeil Ser-
dadianis, mamulSi cxovrobda. konstantine vaSiZis mteri xdeboda, xolo konstantine
dadeSqelians ekaterine WavWavaZe ServaSiZis dadeSqeliani _ ekaterine WavWavaZisa. male
qalze daqorwinebis gamo cudi TvaliT uy- mokles jamsuR dadeSqeliani. jamsuRis mkvl-
urebda. amitom iyo, rom qvaSixorSi kon- elobas misi ojaxi da naTesavebi konstantines
stantine dadeSqelianis Casvlas samegrelos abralebdnen. viTareba ukiduresad daiZaba.
dedofalma eWviT Sexeda da svaneTis mTavari 2. mzadeba svaneTis samTavros gauqmebi-
mixeil ServaSiZis migzavnilad CaTvala. ekat- saTvis. 1855 wels dadeSqelianebis samTavro
saTvis
erine WavWavaZem Zmebi civad miiRo, saZovrebze saxlSi kvlav didi uTanxmoeba Camovarda.
molaparakeba ar Sedga da dadeSqelianebic omer faSas jarebis winaaRmdeg brZolis pro-
sofel WkaduaSSi mixeil ServaSiZes estum- cesSi kavkasiis mefisnacvalma nikolai murav-
rnen. marTalia, ekaterine WavWavaZem konstan- iovma (1854-1856) svaneTSi jaris Seyvanas Tavi
tine da aleqsandre dadeSqelianebi civad aarida, Tumca cioy dadeSqelianis Svilebs,
miiRo da molaparakebac ar Sedga, magram konstantines da aleqsandres
aleqsandres,, xazinidan dan-
584
vaxtang guruli
iSnuli yovelwliuri pensia Seuwyvita. 1856 unda miniWeboda da mis saqmianobaSi svaneTis
wels TbilisSi kavkasiis axali mefisnacvali mTavari ver unda Careuliyo.
aleqsandr bariatinski (1856-1862) Camovida. 1857 wlis zafxulSi quTaisis general-
bariatinskim quTaisis general-gubernatorad gubernatorma aleqsandr gagarinma kavka-
aleqsandr gagarini daniSna. quTaisis sagener- siis mefisnacval aleqsandr bariatinskis
(1856-1862) acnoba, rom konstantine dadeS-
qelianma Tavisufali svaneTis ori sazoga-
doeba daimorCila da misi mosaxleoba Tavis
erTgulebaze daafica. konstantine dadeSqe-
lianis gabeduli moqmedeba kavkasiis mefis-
nacvalma uyuradRebod ar datova, svaneTSi
polkovnik piotr uslaris meTaurobiT ruse-
Tis jari gagzavna. konstantine dadeSqelians
ruseTis jarisaTvis winaaRmdegoba ar gauw-
evia, arc TbilisSi gamgzavrebaze uTqvams
uari. TbilisSi Camosvlis Semdeg konstantine
male quTaisSi gagzavnes, sadac igi polkovnik
ivan barTolemeis mudmivi meTvalyureobis
qveS cxovrobda. quTaisSi yofnisas gener-
al-gubernatorma aleqsandr gagarinma kon-
stantine dadeSqelians acnoba, rom yvela
dadeSqeliani quTaisSi unda Sekrebiliyo,
konstantine dadeSqeliani
585
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
586
vaxtang guruli
3. svaneTis samTavros gauqmeba. 1858 wlis raTi miviReT: samurzayanoSi qarTuli samar-
aprilSi aleqsandr bariatinskim quTaisis Tali damkvidrda, webeldaSi _ Cerqezuli,
axal general-gubernators, giorgi erisTavs, xolo afxazeTis Savi zRvis sanapiro zolSi
ubrZana, rom svaneTis sapristao Seeqmna da _ islamuri.
svaneTi pristavis mmarTvelobisaTvis dae- afxazeTis samTavroSi mosaxleoba did
qvemdebarebina. imave brZanebiT, cioy dadeS- winaaRmdegobas uwevda Temebsa da TemTa ka-
qelianis STamomavlebs, konstantine dadeSqe- vSirebSi xelisuflebis centralizacias _
lianis colsa da Svilebs, yovelwliuri pen- erTi piris xelSi Tavmoyras. Temi da TemTa
sia daeniSnaT. 1859 wels cioy dadeSqelianis kavSiri Tavisi gansakuTrebuli adaT-wesebiTa
memkvidreebma 150.000 maneTi miiRes, ris sanacv- da kanonebiT cxovrobda. afxazeTis Temebis
lodac mTavris uflebebze xeli aiRes. Cubux- mosaxleoba socialuri niSnis mixedviT or
evisa da beCos Temebi xazinas gadaeca. eceris fenad iyofoda, mfarvelad da mfarvelobis
TemSi batonymuri urTierToba unda damyare- qveS myofad
myofad.. yoveli Temis saTaveSi idga erTi
buliyo da igi ara mTavris, aramed Tavadis cnobili da gavleniani sagvareulo mfarvel-
uflebiT Tengiz dadeSqelians unda ganego. Ta fenidan, romelic axorcielebda aRmas-
rulebel xelisuflebas. saukuneebis ganma-
vlobaSi afxazeTis mTavrebma xelisuflebis
vertikali ver Seqmnes, amitom iyo, rom Te-
§3 afxazeTis samTavros gauqmeba
mis mmarTvelobis forma maTTvis misaRebi
1. afxazeTis samTavro XIX saukunis 30-iani aRmoCnda. sasamarTlo ZiriTadad afxazur
wlebis damdegidan 50-iani wlebis damdegamde. adaT-wesebs eyrdnoboda, SariaTis normebi
ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sesvlisa iSviaTad gamoiyeneboda. ganaCeni Suamaval-
(1810 w.) da samTavros teritoriaze ruseTis Ta (mediatorTa) sasamarTlos gamohqonda,
jaris ganlagebis (1830 w.) Semdeg afxazeTSi romelTac mxareebi irCevdnen. momCivanic da
Sinagani mmarTvelobis mxriv araferi Secvli- mopasuxec fics sdebda, rom sasamarTlos ga-
la. afxazeTs, samurzayanosa da webeldasTan naCens daemorCileboda. ganaCeni gamocxadebi-
erTad, flobda mTavari ServaSiZeTa sagva- sTanave unda aRsrulebuliyo.
reulodan. mixeil ServaSiZes samTavros Sinaur
afxazeTis mTavari samTavros gauqmebis mmarTvelobaSi araferi Seucvlia. soxumsa
win iyo mixeil ServaSiZe (1822-1864). mTavar- da afxazeTis sxva strategiul adgileb-
Tan erTad afxazeTis marTva-gamgeobaSi aris- Si ganlagebuli ruseTis jari saqmeSi maSin
tokratia (Tavadebi) monawileobda. umniS- Caereoda xolme, roca samTavroSi arsebuli
vnelovanesi sakiTxebis gadasaWrelad iwvevd- mudmivi dapirispirebebi sisxliani Sejaxebis
nen saxalxo krebas, romelsac, Tavadebis zRvramde midioda.
garda, aznaurebic eswrebodnen. afxazeTSi afxazeTis samTavrosa da ruseTis impe-
batonymoba misi tradiciuli, qarTuli, gage- rias Soris aranairi ekonomikuri kavSiri ar
biT ar arsebobda. amitom iyo, rom saxalxo arsebobda, ruseTis imperiis xazinis sasarge-
krebas SeiZleboda glexobis warmomadgen- blod afxazeTSi gadasaxadi ar ikribeboda,
lebic daswrebodnen. mTavari iyo qveyanaSi gadasaxadebidan miRebuli mTeli Semosavali
simSvidisa da kanonierebis garanti, Tumca mixeil ServaSiZes rCeboda. 1846 wels ruse-
am funqciis Sesruleba afxazeTis yvela mTa- Tis xelisuflebam mixeil ServaSiZes 12.000
vars, maT Soris mixeil ServaSiZesac, Zalze maneTis odenobis wliuri pensia dauniSna, ris
uWirda. bolo saukuneebis ganmavlobaSi afxa- sanacvlodac afxazeTis Savi zRvis sanapiroze
zeTSi, samurzayanosa da webeldaSi islamuri arsebuli yvela porti CamoarTva. portebSi
samarTlis normebis damkvidrebas cdilobda rusebma karantini da sabaJo moawyves. sabaJo
sunituri osmaleTi, xolo Cerqezebs TavianTi Semosavali mTlianad ruseTis imperiis xazi-
tradiciuli adaT-wesebi SemohqondaT. afxa- naSi Sedioda.
zeTSi osmaluri da Cerqezuli gavlenis wi- afxazeTSi rusuli administracia da
naaRmdeg erTiani qarTuli samefos daSlis rusuli sasamarTlo mxolod qalaq sox-
Semdeg samegrelos mTavrebi ibrZodnen, rom- umSi moqmedebda. samTavroSi ruseTis jaris
lebic iq qarTuli samarTlis normebis dam- meTauri imavdroulad iyo soxumis qalaqis
kvidrebas cdilobdnen. sabolood aseTi su- Tavi da soxumis policiis ufrosi.
ufrosi. soxumSi
587
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
588
vaxtang guruli
589
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
da mTavrobidan gadadgomis Semdeg am pen- gamoiZaxa. mTavari TbilisSi 1854 wlis 5 de-
siis sanacvlod erTdrouli fuladi jildo kembers Camovida. TbilisSi yofnisas man ga-
mieRo. mixail voroncovi afxazeTis mTavris nacxada, rom umjobesi iqneboda, piradad Ca-
moxsenebam Zalze SeaSfoTa. imxanad ruseTs suliyo samTavroSi da osmaluri okupaciis
ar SeeZlo afxazeTis samTavros gauqmeba pirobebSi mosaxleobis mdgomareoba Seemsub-
da iq rusuli mmarTvelobis SemoReba. Ser- uqebina. mixeil ServaSiZe miiCnevda, rom misi
vaSiZeTa sagvareulodan axali mTavris Ser- yofna samegreloSi, afxazeTis sazRvarTan
Ceva did sirTuleebs ukavSIrdeboda, ar iyo axlos, wamgebiani iyo ara marto afxazeTis
gamoricxuli samTavroSi areulobis dawyeba. mTavrisaTvis, aramed ruseTis xelisuflebi-
garda amisa, aravin uwyoda, SeZlebda Tu ara sTvisac. mTavari SiSobda, misi aryofna afxa-
axali mTavari ruseTis sasurveli politikis zeTSi gaaZlierebda proosmalur Zalebs. 1854
gatarebas. kavkasiis mefisnacvals SeuZle- wlis 11 dekembers mixeil ServaSiZem ruseTis
blad miaCnda imereTSi afxazeTis mTavrisaT- imperiis samxedro ministr vasili dolgoru-
vis mamulebisa da 1.500 komli glexis boZeba, kovs moxseneba gaugzavna, romelSic aRniSnav-
miT ufro, rom mixeil ServaSiZe am glexebis da: `yvela sakuTar interesze maRla me vayeneb
saxelmwifo gadasaxadebisagan ganTavisufle- Cems movaleobas misi imperatorobiTi udide-
bas iTxovda. SeuZlebeli iyo agreTve mixeil bulesobis mimarT. am gagebiT vimoqmedeb omis
ServaSiZisaTvis erTdrouli fuladi jildos bolomde, rogori ganviTarebac ar unda mi-
micema, radgan portebSi arsebuli sabaJoebi- iRos omma. afxazeTidan gamosvlis Semdeg me
dan miRebuli Semosavlis nawili axal mTa- CavTvale, rom ojaxTan erTad samegreloSi,
vars unda gadascemoda yovelwliuri pensiis Cems simamr Tavad grigol dadianTan SevCere-
saxiT. mixail voroncovs isRa darCenoda, buliyavi, raTa saSualeba mqonoda Cemi qve-
rom afxazeTis mTavari gadaerwmunebina. mar- Sevrdomebisa da mezobeli xalxebis ZalebiT
Tlac, kavkasiis mefisnacvlis dabejiTebuli CameSala mtris gegmebi. me ar Sevmcdarvar.
Txovnis Semdeg mixeil ServaSiZe afxazeTis mokavSireebs (osmaleTs, ingliss, safrangeTs
mTavris taxtze darCa. _ v.g.) is imedebi gaucruvdaT, romlebsac mo-
2. afxazeTis samTavro yirimis omis peri- hamed aminze amyarebdnen, Savi zRvis Crdilo-
odSi (1853-1856 ww.). yirimis omis dros mixeil aRmosavleT sanapiroze mcxovrebi xalxebi
ServaSiZem umniSvnelovanesi roli Seasrula ukve undoblobiT ekidebian mokavSireebis
osmalebis winaaRmdeg brZolaSi. afxazeTis SeTavazebebs.~ Crdilo kavkasiis mTielebSi
mTavris monawileoba omSi 1854 wlis gazaf- mokavSireebis mimarT undobloba, mixeil
xulidan daiwyo, roca rusebma afxazeTidan ServaSiZis azriT, SeiZleba gamoyenebuliyo
ruseTis jarisa da garnizonebis gamoyvanas maTi ruseTis mxareze gadabirebisaTvis. mix-
Seudgnen. mixeil ServaSiZis aqtiuri dax- eil ServaSiZe samxedro ministrs afxazeTSi
marebis gareSe rusebi jars ase swrafad da dabrunebis nebarTvas sTxovda, raTa piradad
udanakargod samTavrodan ver gamoiyvandnen. Casdgomoda saTaveSi prorusuli Zalebis or-
Tu osmalebi ver SeZlebdnen afxazeTidan ru- ganizebas. moxsenebis bolos igi werda: Tu
seTis jaris organizebulad gamoyvanisaTvis afxazeTSi dabrunebis uflebas ver miviReb,
xelis SeSlas, amas Crdilo kavkasiis mTielebi maSin ojaxiT TbilisSi gadmoval da aq dav-
da, pirvel rigSi, Cerqezebi gaaakeTebdnen. ar elodebi imperatoris brZanebaso.
iyo gamoricxuli, rom ruseTis jaris zogi- mixeil ServaSiZis ojaxiT samegreloSi
erTi nawili alyaSic moxvedriliyo da mters gadasvlas protestiT Sexvda samegrelos
gaeJlita. Crdilo kavkasiis mTielebma Tavi samTavros mmarTveli ekaterine WavWavaZe. igi
mixeil ServaSiZis TxovniT Seikaves. afxa- acxadebda, rom dadianebis samTavros saxlis
zeTidan ruseTis jaris evakuaciis warmate- dauZinebeli mtris, ServaSiZeebis samTavro
biT dasrulebis Semdeg mTavari samegreloSi, saxlis, samegreloSi yofna misTvis miuRe-
Tavisi simamris, grigol dadianis, mamulSi beli iyo. 1854 wlis 8 noembers ekaterine
dasaxlda. generalma nikolai readma,readma, ro- WavWavaZe kavkasiis mefisnacvlis movaleobis
melic mixail voroncovis gadadgomis Semdeg Semsrulebel nikolai reads swerda: roca
mcire xniT kavkasiis mefisnacvlis movaleo- osmalebi redut-kaleSi gadmosxdnen da same-
bas asrulebda, mixeil ServaSiZe afxazeTSi grelos samTavros teritoriaze SemoiWrnen,
Seqmnili viTarebis ganxilvisaTvis TbilisSi me sasowarkveTilebaSi ar Cavvardnilvar da
590
vaxtang guruli
ar gavqceulvar, me Cems xalxTan erTad vizi- vkasiis mefisnacvali miiCnevda, rom Seqmnil
arebdi yovelgvar gaWirvebasa da saSiSroebas, viTarebaSi mixeil ServaSiZis naTesauri kav-
ukanasknel SesaZleblobamde vicavdi samTav- Sirebi proosmaluri orientaciis TavadebTan
roso. ekaterine WavWavaZe werda, rom winaaR- metad damafiqrebeli iyo. mefisnacvlis aseTi
mdegi ar iyo mixeil ServaSiZisa da misi ojax- damokidebuleba masTan meored Sexvedrisas
is samegreloSi droebiT darCenisa, magram, aSkarad igrZno mixeil ServaSiZem. sapasuxod
rogorc samegrelos samTavros mmarTveli, man rogorc samegreloSi, ise afxazeTSi da-
aRniSnavda, rom dadianebis samTavro saxlis brunebaze uari Tqva da mzadyofna gamoTqva
mteri samegreloSi didxans apirebda cxovre- ojaxTan erTad imereTSi gadasuliyo. amasTan
bas. igi general reads acnobebda, mixeil erTad, afxazeTis mTavari osmaleTis teri-
ServaSiZe Tavis garSemo sulmdabal, zerele toriaze ganlagebul ruseTis jarSi gagzav-
adamianebs ikrebso. werilSi sagangebod iyo nas iTxovda. nikolai muraviovi mixeil Serva-
aRniSnuli, rom osmalebis mier dakavebuli SiZisa da ekaterine WavWavaZis urTierTobas
afxazeTidan engurze gadmodiodnen, mixeil araviTar politikur mniSvnelobas ar ani-
ServaSiZes xvdebodnen da kvlav ukan brunde- Webda. 1855 wlis 30 aprils kavkasiis mefis-
bodnen saeWvo adamianebi. ekaterine WavWavaZe nacvalma Tavisi gadawyvitileba vasili dol-
SiSobda, rom mixeil ServaSiZe misi mtrebis gorukovs acnoba: ekaterine WavWavaZis pro-
organizebas SeZlebda, Tumca darwmunebuli testis miuxedavad, mixeil ServaSiZe SeiZle-
iyo, rom dasaxul mizans ver miaRwevda. ro- boda jerjerobiT samegreloSi darCeniliyo,
gorc vxedavT, ekaterine WavWavaZes principu- xolo sakiTxi sabolood Seqmnili viTarebi-
lad ar surda mixeil ServaSiZis samegreloSi dan gamomdinare unda gadaWriliyo.
didi xniT darCena. amis Taobaze generalma 1855 wlis ivnisis damdegs TbilisSi
nikolai readma ruseTis imperators moaxse- Seityves, rom mixeil ServaSiZe afxazeTSi da-
na. samxedro ministrma vasili dolgorukovma brunda. afxazeTis mTavars general vasili
1854 wlis 23 dekembers nikolai reads acnoba, bebuTovisaTvis,, romelic imxanad nikolai
bebuTovisaTvis
rom imperatorma nikolai I-ma mis moxsenebas muraviovis TbilisSi aryofnis gamo kavkasiis
aseTi rezolucia daado: `vfiqrob, ukeTesi mefisnacvlis movaleobas asrulebda, ucno-
iqneba, es saqme gadasawyvetad gadavceT ba- bebia, rom afxazeTSi mas savalalo viTareba
ton muraviovs (kavkasiis axal mefisnacval daxvda: mTeli mosaxleoba osmaleTis mxareze
nikolai muraviovs _ v.g.); ar unda vawyeninoT gadasuliyo. Seqmnili viTarebidan gamomdi-
mTavrina dadians; mTavar ServaSiZisaTvis un- nare, mas gadaewyvita afxazeTSi darCena da
doblobis gamocxadeba usamarTlo da sazia- prorusuli Zalebis organizeba. afxazeTis
no iqneboda, man saqmiT daamtkica gulwrfe- mTavars generlisaTvis isic ucnobebia, rom
li erTguleba, rac yovelgvar Seqebas imsax- Tu ruseTisaTvis sasargeblo saqmianobas ver
urebs.~ amasTan erTad, imperatorma general SeZlebda, isev samegreloSi dabrundeboda.
reads winadadeba misca, molaparakeboda mix- 1855 wlis 22 ivniss TbilisSi Camovida
eil ServaSiZesa da ekaterine WavWavaZes, raTa grigol ServaSiZe da guriis razmis meTaur
maT mtris winaaRmdeg erToblivi brZolis general ivane bagration-muxranskis moxseneba
dros mainc daeviwyebinaT Zveli mtroba. 1854 Camoitana. bagration-muxranski ityobinebo-
wlis 23 dekembersve vasili dolgorukovma da: afxazeTis mTavari mixeil ServaSiZe Tavad
werili gaugzavna mixeil ServaSiZesac. minis- grigol ServaSiZesTan erTad samegrelodan
tri afxazeTis mTavars sTxovda, samegreloSi oCamCireSi gaemgzavra. afxazeTis mTavris
ar gamgzavrebuliyo, TbilisSi daxvedroda moqmedebidan grigol ServaSiZe darwmunebu-
kavkasiis axal mefisnacval nikolai murav- la, rom mTavari ruseTis Ralats apirebda.
iovs da piradad moexsenebina afxazeTis sam- saubrebisas mixeil ServaSiZe aSkarad mianiS-
TavroSi Seqmnili mdgomareobis Sesaxeb. nebda, rom Tu ruseTma yirimis naxevarkun-
mixeil ServaSiZe kavkasiis mefisnacvlis Zuli dakarga, kavkasiasac dakargavso. bagra-
Camosvlas daeloda da misgan samegreloSi tion-muxranskis, imis dasamtkiceblad, rom
dabrunebis ufleba miiRo. male, ekaterine grigol ServaSiZis daskvna swori iyo, Sem-
WavWavaZis 1854 wlis 8 noembris werilis gac- degi argumenti mohyavda: grigol ServaSiZe
nobis Semdeg, nikolai muraviovs afxazeTis ara marto naTesavi iyo mixeil ServaSiZisa,
mTavris mimarT garkveuli eWvebi aReZra. ka- aramed misgan davalebulic, miuxedavad amisa,
591
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
man mTavrisaTvis micemuli erTgulebis fici da manac ruseTis winaaRmdeg brZola dai-
daarRvia da igi miatova. grigol ServaSiZe wyo. 1851 wels haji berzekma nadavlis aRebis
mixeil ServaSiZis biZaSvili iyo da uSualod mizniT afxazeTSic ilaSqra. miuxedavad haji
monawileobda samTavros marTva-gamgeobaSi, berzekis antirusuli ganwyobisa, oCamCireSi
gansakuTrebiT _ mTavris sasamarTlos muS- mixeil ServaSiZesTan misi stumroba aravis
aobaSi. TbilisSi Camosulma grigol Serva- gahkvirvebia. yvelas kargad axsovda, rom mix-
SiZem Semdegi Cveneba misca: mixeil ServaSiZe eil ServaSiZe mSoblebma aRsazrdelad haji
ojaxTan erTad cxovrobda samegreloSi, en- berzekis mamas miabares da mTavars ubixebSi
guris marcxena napirze mdebare sofel Wkad- sakmao dro hqonda gatarebuli. garda amisa,
uaSSi da zafxulSi ojaxTan erTad leCxumSi afxazeTis mTavarma general nikolai reads
gamgzavrebas apirebda. Ggrigol ServaSiZe ramdenjerme acnoba, rom igi haji berzekis
meuRlesTan, dedasa da aRsazrdelad mibare- muhamed aminis winaaRmdeg gamoyenebas apir-
bul mixeil ServaSiZis vaJTan erTad Wkadu- ebda. yovelive es kargad uwyoda grigol
aSidan 60 versiT moSorebul sofel qvaSix- ServaSiZemac, magram oCamCireSi haji berze-
orSi cxovrobda. 1855 wlis maisSi mixeil kis didi xniT stumrobam da afxazeTis mTa-
ServaSiZem TavisTan gamoiZaxa grigol Serva- varTan gamarTulma saidumlo TaTbirebma igi
SiZe da acnoba, rom samurzayanoSi gamgzavre- mainc daaeWva. grigol ServaSiZes eWvi kidev
bas apirebda. grigol ServaSiZem gadawyvita ufro gauZlierda mas Semdeg, rac oCamCireSi
Tan gahyoloda afxazeTis mTavars, magram afxazeTis mTavars estumra osmalo sardali
qvaSixorSi mibrunebuls mTavari ukve iq aRar mustafa faSa, aleqsandre ServaSiZis, baTali
daxvda. man iq Seityo, rom mTavari oCamCireSi bei marSaniasa da hasan marRanias TanxlebiT.
imyofeboda. oCamCireSi misul grigol Serva- gemidan napirze gadmosuli mustafa faSa sami
SiZes mTavris saxlSi afxazi poruCiki hasan saaTis ganmavlobaSi saidumlod esaubra af-
marRania, webeldeli maiori Tavadi baTali bei xazeTis mTavars.
marSania, da osmalo oficeri dauxvdnen. am mustafa faSasTan Sexvedris Semdeg mix-
sami adamianis mTavris saxlSi yofna grigol eil ServaSiZem grigol ServaSiZe oCamCiridan
ServaSiZes saeWvod moeCvena da gadawyvita samegreloSi gagzavna davalebiT _ leCxumis
maTi stumrobis mizezi daedgina. grigol nacvlad mTavris ojaxi imereTSi gadaeyvana.
ServaSiZis oCamCireSi Casvlidan sul male afxazeTis mTavris aseTma gadawyvetilebam
afxazeTis mTavars acnobes, rom guriis razmi grigol ServaSiZis winaSe sul sxva kiTxva
qobuleTisaken daiZra, mTavars isic acnobes, dasva: mixeil ServaSiZe ruseTis mTavrobis
rom am ambiT SeSfoTebuli omer faSa sox- davalebiT xom ar gegmavda raimes... oCam-
umidan gemiT cixisZirisaken gaemarTa da Tan Ciridan gamgzavrebis win afxazeTis mTavarma
gaiyola afxazeTis miliciis 500 mebrZoli grigol ServaSiZes uTxra, misi ojaxis same-
mixeil ServaSiZis Zmis, maior aleqsandre Ser- grelodan imereTSi gadayvanis Semdeg oCamCi-
vaSiZis,, meTaurobiT. soxumidan gasuli omer
vaSiZis reSi aRar dabrunebuliyo da mTavris gankar-
faSa imave dRes oCamCiresTan SeCerda, Tvi- gulebas dalodeboda. sofel WkaduaSSi mis-
Ton napirze ar gadmosula, xolo aleqsandre vlis Semdeg afxazeTis dedofalma aleqsan-
ServaSiZe Zmis mosanaxuleblad gagzavna. ukan dram grigol ServaSiZes acnoba, rom meuRlem
mobrunebuli omer faSa oCamCiresTan aRar SvilebTan erTad oCamCireSi gadasvla Ses-
SeCerebula da arc mTavarTan gaugzavnia Tavaza, razec igi Tavs ikavebda. ramdenime
vinme. grigol ServaSiZe cota xniT samegre- dRis Semdeg afxazeTis dedofalma grigol
loSi dabrunda da roca kvlav oCamCireSi Cav- ServaSiZe TavisTan miiwvia da ganucxada, rom
ida, mTavris saxlSi ubixTa erT-erTi yvelaze meuRlem mas meored mosTxova SvilebTan er-
gavleniani adamiani, haji kerentux berzeki, Tad oCamCireSi gadasvla. afxazeTis dedo-
dauxvda. es ubixi didi xnis ganmavlobaSi es- fals grigol ServaSiZisaTvis qarTulad
xmoda Tavs ruseTis jaris simagreebs, Tumca, dawerili meuRlisaTvis gasagzavni werili
bolo xanebSi gavrcelebuli xmebis mixedviT, uCvenebia. dedofali afxazeTis mTavars
mas faruli kavSiri hqonda ruseTis jaris pirdapir auwyebda: Tu mTavari osmaleTis
meTaurebTan. haji kerentux berzeki didi mxareze gadavidoda, aleqsandra dedoflo-
xnis ganmavlobaSi ruseTis xelisuflebisagan baze uars ityoda da ruseTis imperators
pensias iRebda, 1851 wels pensia Seuwyvites sTxovda mfarvelobas. werilis wakiTxvis
592
vaxtang guruli
593
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
mieRo. rogorc dedofalma aleqsandram ga- nam or-sam kiTxvas mogcemdeT, winaswar minda
nucxada dimitri yifians, mixeil ServaSiZem gacnoboT, rom Tqven SegiZliaT me gamandoT
swored am motiviT Tqva yarsTan mimdinare yvelaferi, maT Soris iseTi saidumloc, ra-
brZolebSi monawileobaze uari. uari albaT sac aqamde mkacrad icavdiT.
imiTac iyo ganpirobebuli, rom afxazeTidan aleqsandra ServaSiZem dimitri yifianis
sul ufro da ufro sagangaSo cnobebi mo- naTqvami mSvidad da yuradRebiT moismina,
dioda, kerZod, mTavris biZaSvilebi, grigol ris gamoc am ukanasknelma daaskvna: afxaze-
ServaSiZis umcrosi Zmebi, osmaleTis samsax- Tis dedofali an srul simarTles ambobda,
urSi Sevidnen, ris sanacvlodac maT mixeil an Tavis daWera kargad SeeZlo, rac simarT-
da grigol ServaSiZeebis qonebas dahpirdnen. lis damalvis saSualebas aZlevda. swored am
afxazeTSi gamoCnda mamismkvlel arslan beis daskvnidan gamomdinare dasva dimitri yifian-
vaJi, romelsac samsaxuris sanacvlod os- ma Semdegi kiTxvac.
malebi dimitri ServaSiZis qoneba aRuTqves. dimitri yifiani: Tqven meuRlisagan xSir-
afxazeTis calkeul kuTxeSi dapirispirebe- ad iRebT werilebs, unda mogaxsenoT, rom
bi ukve sisxlisRvraSi gadaizarda. mustafa Tqveni kurierebi sandoni ar arian, me minda
faSam 700 afxazi meomari osmaleTis anatoli- erTi metad mniSvnelovani saidumlo gagan-
is armiaSi gagzavna. rogorc afxazeTis dedo- doT: afxazeTis mTavris erT-erTi werili
falma dimitri yifians uambo, zemoT xseneb- sul axlaxan Cauvarda xelSi xelisuflebas
uli cnobebis miRebis Semdeg mixeil Serva- da me saSualeba mqonda es werili wamekiTxa.
SiZem meuRles ganucxada, rom igi afxazeTSi xelisuflebis mier mixeil ServaSiZis
miemgzavreboda. dedoflis protestis Semdeg werilis xelSi Cagdebis ambavi rom acno-
mixeil ServaSiZes uTqvams: `Seni mxridan sak- ba, dimitri yifiani cdilobda afxazeTis
maod ucnaurad Cans fiqri imis Sesaxeb, rom dedoflis saxis gamometyvelebiT amoecno:
me rusebis winaaRmdeg vimoqmedeb; piriqiT, me dedofali Seuracxyofili xom ar iyo, an xom
Tu rameSi gamovadgebi rusebs, gamovadgebi ar SeSinebia, rom xelisufleba werilebSi
afxazeTSi.~ amis Semdeg mixeil ServaSiZes Ta- moTxrobil ambebs gaecnoboda. rogorc dimi-
visi adiutanti Tavadi erisTavi raRac doku- tri yifianma SeniSna, dedofals werilebis
mentebiT TbilisSi gaugzavnia, xolo TviTon Sinaarsis gamo ar SeSinebia, magram xelisu-
afxazeTSi wasula. afxazeTis dedofals dim- flebis saqcieliT aSkarad ukmayofilo darCa
itri yifianisaTvis isic uTqvams, rom meuRle da aRelvebulma dimitri yifians mimarTa.
mas werilebs swerda, romlebSic aRniSnavda, aleqsandra ServaSiZe: me amiT nawyeni
rom afxazeTSi ruseTisaTvis sasikeTod moq- davrCi, ar megona, rom afxazeTis mTavri-
medebda. mTavars dedoflisaTvis isic ucno- saTvis zianis miyenebis mizniT xelisu-
bebia, rom afxazeTSi ruseTis xelisuflebis fleba meuRleebis werilis xelSi Cagdebas
nebarTvis gareSe ar wasula. am informaciis gadawyvetda, ase mxolod damnaSaveebs eqcevi-
miRebis Semdeg dimitri yifianma dedofals an. am werilebSi ipoveT raime iseTi, romelic
Txroba gaawyvetina da maT Soris aseTi Si- mTavris Ralatis dasadastureblad gamogad-
naarsis dialogi gaimarTa. gebodaT?
dimitri yifiani: neba miboZeT, Cemi aq am sityvebis warmoTqmisas afxazeTis
gamogzavna imis dasturad miviCnio, rom kavka- dedofali darwmunebuli iyo, rom werilSi
siis samefisnacvlos xelmZRvaneloba Tqveni afxazeTis mTavris Ralatis dasadastureb-
meuRlis mier gadadgmuli nabijebis gamo els xelisufleba verafers ipovida.
gaurkvevlobaSi aRmoCnda. neba miboZeT, aseve dimitri yifiani: ara, mTavris Ralatis
mogaxsenoT, Tqveni naambobi me srul simar- damadasturebeli werilSi araferi yofila.
Tled mimaCnia, magram kavkasiis samefisnacv- etyoba, mTavari werilis dawerisas Cqarob-
los xelmZRvanelobisaTvis mxolod Tqveni da da Tqven mxolod imas gacnobebdaT, rom
mowmoba sakmarisi ar iqneba, aucilebelia sxva janmrTelad iyo, eloda omer faSas da Tanac
TviTmxilvelebis dasturic. erT-erTi TviT- irwmuneboda, rom omer faSa saWiro raodeno-
mxilvelis (igulisxmeba grigol ServaSiZe _ bis jars ver Sekrebda.
v.g.) Cveneba generalma vasili bebuTovma 1855 aleqsandra ServaSiZe: rogorc me da-
wlis ivnisSi miiRo, mas Semdeg didi dro gavi- vadgine, erTi werili maklia, vfiqrob, es
da. am saqmisaTvis naTelis mofenis mizniT sa- werili aqvs xelisuflebas. SemiZlia gavigo
594
vaxtang guruli
595
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
596
vaxtang guruli
afxazeTis mTavars dimitri yifianisagan wer- ServaSiZe mokavSireTa mier mopovebul gamar-
ilis miRebisTanave, 1855 wlis oqtomberSi, jvebebs politikuri orientaciis Secvlis
daewera. mixeil ServaSiZe werda: Tqveni weri- safuZvlad ar miiCnevda, Tumca mTavarma erTi
li miviRe, ramac Zalze gamaoca. gamodis, rom politikuri Secdoma mainc dauSva. man, praq-
me xelisuflebisaTvis saeWvo adamiani vyo- tikulad, neitraliteti arCia, arc osmaluri
filvar, aseTad mimiCnevs umaRlesi xelisu- orientacia aRiara, magram arc ruseTis in-
fleba! Cems moqmedebas xelisuflebis winaSe tresebis dacvisaTvis gamoudia Tavi. rogorc
bevri arasworad warmoaCenda, amtkicebdnen, Cans, afxazeTis mTavari drois mogebas cdi-
rom me imperatoris erTguli ara var, magram lobda, raTa Semdgomi samoqmedo strategia
amas mainc ar velodi. saWirod ar miveCnevdi ganesazRvra. aseT saqciels ki, cxadia, ruse-
yvelasaTvis mepasuxa, radgan darwmunebuli Tis xelisufleba mixeil ServaSiZes ar apa-
viyavi, rom imperatorisadmi Cems erTgule- tiebda.
baSi xelisuflebas eWvi ar Seepareboda. roca mixeil ServaSiZe afxazur tradiciebze
nikolai muraviovi zugdidSi Camovida, me mas aRzrdili adamiani iyo. igi didi gavleniT
yvelaferi dawvrilebiT movaxsene, isic vuTx- sargeblobda Crdilo-dasavleT kavkasiis
ari, rom samegreloSi Cemi yofna usargeblo mTielebSi, gansakuTrebiT CerqezebSi. Seqm-
iyo da samurzayanoSi vapirebdi gamgzavrebas. nil viTarebaSi afxazeTis mTavars ori gamo-
mefisnacvals CemTvis uari ar uTqvams, Tumca savali rCeboda: an ruseTis jarSi unda Se-
mibrZana, rom damecada, raTa Seqmnil viTare- suliyo da osmalebis winaaRmdeg ebrZola,
baSi ukeTesad gavrkveuliyavi. afxazeTSi imi- an samegreloSi unda dabrunebuliyo da ro-
tom gavemgzavre, rom ruseTisaTvis sasikeTo gorc kerZo pirs, ise gaegrZelebina cxovre-
saqmeebi mekeTebina. gamgzavrebis Taobaze me ba. pirveli gza mixeil ServaSiZes sikeTes ver
yarsSi myof kavkasiis mefisnacvals mivwere, moutanda. afxazur tradiciebze aRzrdili
mimowera mqonda mefisnacvlis movaleobis da ukve Camoyalibebuli msoflmxedvelobis
Semsrulebel general vasili bebuTovTanac. afxazeTis mTavari ruseTis jarSi ver imsax-
bebuTovs me orjer gavugzavne werili, ma- urebda, iq damkvidrebul wesebs ver Seegue-
gram pasuxi arcerTxel ar mimiRia. yvelasaT- boda. arc meore gza iyo realuri: afxazeTis
vis kargad aris cnobili is sasikeTo saqme- mTavars, cxadia, sruliad bunebrivi ambicia
ni, romlebic afxazeTSi oTxi Tvis manZilze hqonda da igi samegreloSi, rogorc kerZo
yofnisas me gavakeTe: 1. xeli SevuSale afxa- piri, verasgzis ver icxovrebda.
zeTsa da webeldaSi osmalebis mier rusebis oCamCireSi myofi mixeil ServaSiZe gamou-
winaaRmdeg sabrZolvelad 1.500 milicielis val mdgomareobaSi aRmoCnda. vrceldeboda
Sekrebas; 2. soxumidan gaviyvane Cerqezebis xmebi, rom afxazebi ukmayofilebas ar malavd-
jari; 3. osmalebis mier qobuleTsa da baTum- nen mTavris soxumSi aryofnis gamo
gamo.. soxumidan
Si wasuli afxazeTis milicia ukan davabrune; ki sagangaSo xmebi modioda. grigol ServaSiZis
4. samurzayanoSi rom dRes simSvidea, es Cemi orma umcrosma Zmam osmalebisagan ufrosi
aq yofnis Sedegia. bolos mixeil ServaSiZe Zmis uZravi da moZravi qoneba miiRo, xolo
dasZenda, rom ruseTis sasikeTod iRvwoda, afxazeTSi dabrunebul mamismkvlel arslan
magram madloba aravis uTqvams. bei ServaSiZis vaJs dimitri ServaSiZis mamuli
miuxedavad dimitri yifianis samegrelo- gadaeca. mixeil ServaSiZes isic acnobes, rom
Si Casvlisa da TbilisSi wardgenili vrceli osmalo sardali afxazebisa da Cerqezebisa-
moxsenebisa, kavkasiis samefisnacvlos xelmZ- gan osmaleTis anatoliis armiaSi gasagzavnad
RvanelobisaTvis mainc gaurkveveli rCeboda molaSqreebs krebda, 700 mebrZoli ukve gag-
sakiTxi: mixeil ServaSiZe ruseTis imperato- zavnili iyo. afxazeTis mTavrisaTvis Zalze
ris erTguli iyo, Tu man Ralati Caidina da sagangaSo iyo is, rom afxazeTis gavleniani
osmalebs miemxro. imave mdgomareobaSi iyo adamianebi, hasan marRania, baTali bei marSania
afxazeTisa da samegrelos mosaxleoba. mixeil da ubixi haji berzeki, mas samSoblos mitove-
ServaSiZis Ralatis Sesaxeb xmebi kidev ufro baSi adanaSaulebdnen da samurzayanodan (oC-
didi intensiobiT vrceldeboda mokavSireTa amCiridan) saswrafod soxumSi dabrunebisaken
mier sevastopolis aRebis Semdeg (1855 wlis mouwodebdnen. maT mixeil ServaSiZes SemouT-
agvisto), riTac, faqtobrivad, mTeli yirimis vales: afxazeTidan wasvlis gamo xalxis ndo-
naxevarkunZulis okupacia dasrulda. mixeil bas da xelisuflebas dakargav, xolo ruseTis
597
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
598
vaxtang guruli
zeTis samTavroSi aRar Sedioda _ v.g.). amas- binaT, romlis srulwlovanebamde afxazeTi
Tan erTad, mTavari aRniSnavda, rom mas mar- regentad daniSnul dedofal aleqsandras
Tlac surda samurzayanos dabruneba, magram unda ganego. aleqsandra ServaSiZes samTavro
am wyalobas osmaleTis sulTnisagan ki ara, regentTa sabWosTan erTad unda emarTa, rom-
ruseTis imperatorisagan elodeboda. dabo- lis wevrebic grigol da dimitri ServaSiZee-
los, mixeil ServaSiZe vasili bebuTovs acno- bi iqnebodnen.
bebda: Tu ruseTis xelisuflebas davWirdebi, male ruseTis xelisuflebisaTvis cnobi-
mzad var dauyovnebliv davtovo afxazeTio. li gaxda, rom mixeil ServaSiZe peterburgSi
am werilis gacnibis Semdeg kavkasiis mefis- apirebda gamgzavrebas. nikolai muraviovma
nacvalma nikolai muraviovma aseTi daskvna brZaneba gasca, afxazeTis mTavari Tbilis-
gamoitana: afxazeTis mTavari orpirobs, mas Si CamoeyvanaT da sanam misi bedi sabolood
surs amoicnos, afxazeTi ruseTs darCeba Tu gadawydeboda, SinapatimrobaSi daetovebi-
osmaleTs? misTvis mTavris taxtis SenarCune- naT. nikolai muraviovis Suamdgomloba mix-
bas ruseTis imperatori gadawyvets Tu osma- eil ServaSiZis mTavris taxtidan gadayenebis
leTis sulTani?.. Sesaxeb imperatorma aleqsandr II-m ar daak-
yirimis omis dasrulebis Semdeg parizis mayofila. ruseTis imperiis samxedro minis-
sazavo xelSekrulebiT (1856 wlis 18 marti) trma generalma ivan suxozanetma 1856 wlis 26
afxazeTi ruseTs darCa. cxadi iyo, rom af- ivniss nikolai muraviovs acnoba, rom impera-
xazeTidan gamoyvanis jarebs ruseTi isev torma mixeil ServaSiZis moqmedebaSi winas-
samTavros teritoriaze daabrunebda. af- warganzraxviT Cadenili Ralati ver dainaxa
xazeTis mniSvnelobas zrdida is, rom rusebi da amis gamo kavkasiis mefisnacvlis Suamd-
Crdilo-dasavleT kavkasiis dapyrobisaTvis gomloba ar dakmayofilda.
brZolebs agrZelebda, afxazeTi ki uSualod 3. afxazeTis samTavros gauqmeba. Crdilo-
esazRvreboda momavali sabrZolo moqmede- dasavleT kavkasiis dapyrobam da kavkasiis
bebis regions. afxazeTSi jarebis Seyvanamde didi omebis warmatebiT dasrulebam (1864 w.)
kavkasiis mefisnacvals mixeil ServaSiZis praqtikulad gadawyvita afxazeTis samTav-
bedi unda gadaewyvita. nikolai muraviovs ros gauqmebis sakiTxi. miuxedavad amisa, ru-
didi survili hqonda, mixeil ServaSiZe dauy- seTis xelisufleba mainc frTxilobda.
ovnebliv gadaeyenebina, miuxedavad imisa, rom 1863 wlis gazafxulze kavkasiis mefis-
amas ewinaaRmdegeboda parizis sazavo xelSek- nacvalma mixail romanovma quTaisSi mixeil
rulebis me-5 muxli. am muxlis ZaliT, mixeil ServaSiZe miiRo. miRebam Tbilad Caiara. misi
ServaSiZes, rogorc komprometirebul qve- dasrulebis Semdeg mefisnacvalma quTaisis
Sevrdoms, ruseTis xelisuflebisagan Sewy- general-gubernators daavala yovelTvis
aleba unda mieRo. nikolai muraviovs xels keTilganwyoba gamoevlina afxazeTis mTavris
uxsnida is, rom xsenebuli muxli afxazeTis mimarT, Tvali daexuWa mixeil ServaSiZis
mTavarze ki vrceldeboda, magram mixeil Ser- zogierT adamianur sisusteze da, saerTod,
vaSiZe, garda imisa, rom afxazeTis mTavari megobruli urTierToba daemyarebina mTavar-
iyo, ruseTis imperatorisagan generlis samx- Tan. mixeil ServaSiZesa da quTaisis axal gen-
edro wodeba hqonda naboZebi, xolo parizis eral-gubernator general-leitenant dimi-
sazavo xelSekrulebis me-5 muxli samxedroe- tri sviatopolk-mirskis Soris keTilganwy-
bze ar vrceldeboda. ruseTis xelisuflebis oba imTaviTve SeiniSneboda, Tumca, rogorc
winaSe daisva arcTu advilad gadasaWreli gairkva, es droebiTi iyo.
sakiTxi: daerRviaT 1810 wels ruseTis impe- 1863 wels.mixeil ServaSiZe samkurnalod
riis qveSevrdomobaSi afxazeTis Sesvlisas piatigorskSi gaemgzavra da iq mTel zafxuls
dadebuli pirobebi da saerTod gaeuqmebinaT darCa. Tavis afxazeTis marTva-gamgeoba Tavis
samTavro, Tu samTavro SeenarCunebinaT, ma- Zmas, aleqsandres
aleqsandres,, Caabara. aleqsandre susti
gram misi marTva-gamgeoba ServaSiZeTa sax- mmarTveli aRmoCnda, Tavi ver gaarTva Ta-
lis sxva warmomadgenlisaTvis CaebarebinaT. vadebs Soris arsebul dapirispirebas. mixeil
nikolai muraviovi miiCnevda, rom afxazeTSi ServaSiZesTan daaxloebulma hasan marRaniam
samxedro mmarTveloba unda SemoeRoT, mix- SeiaraRebuli Tavdasxma moawyo polkovnik
eil ServaSiZe mTavris taxtidan gadaeyenebi- Tavad grigol ServaSiZis mamulze. Tavdamsx-
naT, mTavrad misi Svili giorgi gamoecxade- melebma gaanadgures ramdenime sofeli, xolo
599
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
am soflebSi tyved ayvanili 25 adamiani os- marTva aRar SemiZlia, mTavrobidan gadamay-
malebs mihyides. piatigorskSi myofma mixeil eneT da samkurnalod ucxoeTSi gamgzavneTo.
ServaSiZem hasan marRania ki ar dasaja, aramed mixeil ServaSiZis es werili xelisuflebam
dazaralebuli grigol ServaSiZe abJivis ok- ServaSiZeTa samTavro saxlis afxazeTis mar-
rugis ufrosobidan gadaayena da, rac kidev Tva-gamgeobidan CamocilebisaTvis gamoiy-
ufro moulodneli iyo, mis nacvlad hasan ena. kavkasiis korpusis Stabis ufrosma gen-
marRania daniSna. momxdari faqti gaxmaurda, eralma kocebum 1864 wlis 15 marts mixeil
ris gamoc mogvianebiT, 1864 wlis 27 marts, ServaSiZisaTvis gagzavnil werilSi kavkasiis
kavkasiis mefisnacvalma mixeil ServaSiZis mefisnacvlis saxeliT mwuxareba gamoTqva
gadawyvetilebis Sesaxeb acnoba ruseTis im- imis gamo, rom mas samTavros marTva-gamgeoba
periis samxedro ministr general-adiutant aRar SeeZlo. werilSi aRniSnuli iyo, rom
dimitri miliutins. 1863 wlis Semodgomaze mixeil ServaSiZis mTavris taxtidan gaday-
soxumSi Cavida kavkasiis mefisnacvali mixail enebis sakiTxs mefisnacvali imperatorTan
romanovi. afxazeTis mTavari mefisnacvals SeaTanxmebda.
soxumSi ar daxvedria. man stumars acnoba, kavkasiis mefisnacvali miiCnevda, rom
rom avadmyofobam logins miajaWva. amasTan afxazeTSi mTavris xelisuflebis datoveba-
erTad, mixeil ServaSiZe mefisnacvals sTxov- ardatovebis sakiTxi unda gadawyvetiliyo
da, rom masTan gaeSva misi ufrosi vaJi gior- Savi zRvis sanapiroze, mdinare yubanis Ses-
gi, romelic kavkasiis mefisnacvlis adiutan- arTavidan mdinare bzifis SesarTavamde, ka-
ti iyo. igive Txovna gaimeora mTavarma 1863 zakuri stanicebis(dasaxlebebis) SeqmnasTan
wlis 27 oqtombers kavkasiis korpusis Sta- kavSirSi. 1810 wlidan, mas Semdeg, rac afxa-
bis ufros infanteriis general pavel koce- zeTis samTavro ruseTis imperiis qveSevrdo-
busaTvis gagzavnil werilSi. afxazeTis mTa- mobaSi Sevida, sxvadasxva mizezis gamo ru-
vari werda, rom misi didi survili iyo, tax- seTis xelisuflebam afxazeTSi rusi kolo-
tis memkvidres monawileoba mieRo samTavros nistebis Casaxlebis sakiTxi ver gadawyvita.
marTva-gamgeobaSi, es aucilebeli iyo imitom, mefisnacvali miiCnevda, rom Tu afxazeTSi
rom avadmyofobis gamo mas aRar SeeZlo wes- mTavris xelisufleba SenarCundeboda, Savi
rigi daemyarebina samTavroSi. 1863 wlis 10 zRvis sanapiros kolonizaciac SeuZlebeli
dekembers generalma kocebum afxazeTis mTa- iqneboda.
vars mefisnacvlis azri acnoba. mixail roma- Tbilissa da peterburgs Soris konsul-
novi miiCnevda, rom taxtis memkvidris samTav- taciebis Sedegad gadawyda: 1. afxazeTis mTa-
ros marTva-gamgeobaSi monawileobis nebarT- vari da misi memkvidre unda daeTanxmebinaT
vas igi imperatorTan SeTanxmebis gareSe ver imaze, rom uari eTqvaT mTavris taxtze, ris
gascemda. garda amisa, mefisnacvals miaCnda, sanacvlodac miiRebdnen pensias; 2. afxaze-
rom giorgi ServaSiZe Zalze axalgazrda iyo Tis samTavros teritoriaze unda Seqmniliyo
da misTvis naadrevi iyo aseTi tvirTis da- samxedro olqi; 3. mdinare yubanis SesarTa-
kisreba. vidan mdinare enguris SesarTavamde unda
1863 wlis Semodgomidan mixeil Serva- Seqmniliyo kazakTa dasaxlebebi (stanicebi);
SiZe Tavis mamulSi, bzifis okrugis sofel 4.samxedro olqis organizebisa da stanicebis
souqsuSi (lixnSi), dasaxlda, saidanac mTa- Seqmnis Semdeg unda Camoyalibebuliyo afxa-
vari ubixebs daukavSirda. rusebis winaaRm- zeTis kazakTa jari, romelSic, kazakebis gar-
deg mebrZoli ubixebis mamasaxlisebi xSirad da, bzifis xeobis afxazebsac unda emsaxuraT;
stumrobdnen afxazeTis mTavars. quTaisis 5. afxazeTSi samudamod unda damyarebuliyo
general-gubernatorma dimitri sviatopolk- rusuli mmarTveloba. 1864 wlis 1 maiss ru-
mirskim mixeil ServaSiZe oficialurad gaaf- seTis imperiis samxedro ministrma general-
rTxila: ubixebTan urTierTobas, romelTa adiutantma dimitri miliutinma quTaisis
dapyroba sul male dasruldeboda, verafriT general-gubernator dimitri sviatopolk-
gaamarTlebTo. 1864 wlis 26 Tebervals gag- mirskis acnoba, rom mixeil ServaSiZis Txovna
zavnil werilSi afxazeTis mTavarma general- mTavris taxtidan gadadgomis Sesaxeb gamoy-
gubernators ubixebTan urTierTobis Sesaxeb enebuli unda yofiliyo. general-guberna-
ki ar upasuxa, aramed sTxova: Cemi janmrT- tors evaleboda, rom mixeil ServaSiZisaT-
eloba yoveldRiurad uaresdeba, samTavros vis piradad ecnobebina Semdegi: imperatoris
600
vaxtang guruli
nebiT, afxazeTis samTavro uqmdeboda, mTa- Tis mTavari quTaisSi ver Cavidoda, afxa-
vari da misi memkvidreebi samudamod kargavd- zeTSi Tavisi adiutanti polkovniki levaSovi
nen mTavris uflebebs, mTavars mieniWeboda gagzavna. levaSovs mixeil ServaSiZisaTvis
general-adiutantis samxedro wodeba da Ta- unda aexsna, Tu ra uaryofiTi Sedegebi mo-
visi survilis mixedviT icxovrebda peter- hyveboda misTvis mTavris taxtidan nebayo-
burgSi an moskovSi. flobiT gadadgomaze uaris Tqmas. levaSovs
afxazeTis samTavros gauqmebis SemTx- afxazeTis mTavari unda daerwmunebina, rom
vevaSi unda gadawyvetiliyo mTavrisa da misi misTvis da misi ojaxisaTvis umjobesi iqnebo-
ojaxis finansuri uzrunvelyofis sakiTxi, ra da, Tu ruseTis imperatoris nebas usityvod
Tanxa unda mieRo afxazeTis mTavars im Se- Seasrulebda. levaSovi afxazeTSi Cavida, ma-
mosavlebis sanacvlod, romelsac samTavros gram mis mcdelobas Sedegi ar mohyolia. mix-
arsebobis dros iRebda. 1864 wlis aprilSi ka- eil ServaSiZem ganacxada, rom surda sikvdi-
vkasiis komitetma ganixila mixeil ServaSiZisa lamde afxazeTis mTavrad darCeniliyo. amas-
da misi ojaxis momavali materialuri mdgo- Tan erTad, man levaSovs isic ganucxada, rom
mareobis sakiTxi da aRZra Semdegi Suamdgom- Tu imperatori mis gadayenebas da samTavros
loba: 1. mixeil ServaSiZes SeunarCundes 1851 gauqmebas mainc aucileblad miiCnevda, mas,
wels daniSnuli yovelwliuri 10.000 maneTi; garda damorCilebisa, sxva gza aRar rCeboda.
2. mixeil ServaSiZes SeunarCundes 1847 wels gadadgomis SemTxvevaSi, mTavari pensiasa da
ruseTisaTvis Savi zRvis sanapiro portebis afxazeTSi misi kuTvnili mamulebis SenarCu-
gadacemis sanacvlod daniSnuli 9.000 mane- nebas iTxovda.
Ti; 3. afxazeTis mTavris mamulebi gadaeces polkovnik levaSovis misiis warumate-
xazinas da miRebuli Semosavali mTavrobam blobis Semdeg kavkasiis mefisnacvalma 1864
afxazeTis rusuli mmarTvelobis Sesanaxad wlis 24 ivniss mixeil ServaSiZes gaugzavna
gamoiyenos; 4. mixeil ServaSiZes daeniSnos reskripti, rom igi gadayenebulia mTavris
memkvidreobiTi pensia imave principiT, ra taxtidan. reskriptSi aRniSnuli iyo, rom jer
principiTac daeniSnaT pensia qarTl-kaxeTi- kidev 1847 wels mixeil ServaSiZem kavkasiis
sa da imereTis samefoebis batoniSvilebs; 5. mefisnacval mixail voroncovs avadmyofobis
mTavris taxtidan gadadgomis Semdeg mixeil gamo mTavris taxtidan gadayenebis TxovniT
ServaSiZes SeunarCundes general-adiutan- mimarTa, magram imxanad arsebul politi-
tis samxedro wodeba; 6. mixeil ServaSiZem kur viTarebaSi voroncovma mTavris Txov-
sacxovreblad airCios peterburgi an mos- na ar daakmayofila. mefisnacvali mixaili
kovi; 7. finansuri uzrunvelyofa da sxva Se- reskriptSi aRniSnavda: soxumSi yofnis dros
RavaTebi gavrceldes ara marto mixeil Ser- avadmyofobis gamo mTavris taxtidan Tqveni
vaSiZesa da mis ojaxze, aramed mis Zmebsa da gadadgomis survili rom Sevityve, yovelive
biZaSvilebze. imperators vacnobe; imperatorma mxedvelo-
imperatorma aleqsandr II-m kavkasi- baSi miiRo Tqveni xangrZlivi avadmyofoba,
is komitetis winadadebebi moiwona da misi romelmac janmrTeloba SegiryiaT, aseve isic,
dawvrilebiTi ganxilva da ganmarteba kavka- rom aucilebeli iyo afxazeTis samTavros
siis mefisnacvals daavala. mixail romanov- marTva-gamgeobis mowesrigeba da daeTanxma
ma ar isurva afxazeTis samTavros gauqmeba mTavris taxtidan Tqvens gadadgomas. mefis-
saidumlod ganexorcielebina. man 1864 wlis nacvali imasac aRniSnavda, rom saqme exebo-
3 ivniss quTaisSi Sexvedraze miiwvia mixeil da ara marto mixeil ServaSiZis gadadgomas,
ServaSiZe, raTa misTvis afxazeTis samTavros aramed ServaSiZeTa sagvareulos afxazeTis
gauqmebis Sesaxeb imperatoris gadawyvetileba marTva-gamgeobidan samudamod CamoSorebas.
ecnobebina. miwvevis miRebis Semdeg afxazeTis dabolos, kavkasiis mefisnacvali werda, rom
mTavarma 1864 wlis 31 maiss general karcovs mixeil ServaSiZes general-adiutantis samx-
werili gaugzavna da sTxova, mefisnacvlisT- edro wodeba unarCundeboda.
vis ecnobebina, rom avadmyofoba quTaisSi 1864 wlis 24 ivnisis reskriptTan erTad
Casvlis saSualebas ar aZlevda. imave wer- kavkasiis mefisnacvalma quTaisis samxedro
ilSi mixeil ServaSiZe kvlav iTxovda taxtis gubernators ubrZana, afxazeTSi dauyovne-
memkvidris Tbilisidan afxazeTSi gagzavnas. bliv SemoeRoT rusuli mmarTveloba, xolo
rodesc mefisnacvalma Seityo, rom afxaze- mixeil ServaSiZe, Tu nebayoflobiT ar dato-
601
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
602
vaxtang guruli
603
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
604
vaxtang guruli
605
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
606
vaxtang guruli
607
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
arsebobda, mTel samxreT kavkasiaSi _ 25, anu _ 4, berZeni _ 6, poloneli _ 1. rogorc vxe-
saqarTveloSi iyo mTeli samxreT kavkasiis davT, Tbilisis xelosnebis absoluturi um-
qalaqebis TiTqmis 50%. ravlesoba (80%) somxebi iyvnen, qarTvelebi
1. Tbilisi
Tbilisi.. 1846 wlis statistikuri aR- mxolod 13.3% Seadgendnen.
weris mixedviT, Tbiliss, Tbilisis guber- 1844 wlis monacemebiT Tbilisis mo-
niisa da kavkasiis samefisnacvlos centrs saxleobis mniSvnelovani nawili soflis
182 heqtari (40.000 kvadratuli saJeni) ter- meurneobiT iyo dakavebuli. am wels Tbilise-
itoria ekava. qalaqi sam nawilad iyofoda: lebs qalaqis SemogarenSi xorblis naTesebi
Zveli qalaqi
qalaqi, gareTubani
gareTubani, avlabari
avlabari.. qalaqis 1264 heqtarze hqondaT, xolo moweulma
sazRvrebze sami saguSago iyo: moskovis, mosavalma 12.640 fuTs miaRwia. 1.264 sax-
erevnisa da kaxeTis
kaxeTis.. TbilisSi daaxloebiT elmwifo glexebs 512 (40,6%) ekuTvnodaT,
5.000 Senoba idga, romelTagan 42 eklesiebi, saeklesio glexebs _ 392 heqtari (31,3%), sa-
meCeTebi da sinagogebi iyo, xolo 1.500 _ batono glexebs _ 360 heqtari (28,1%). am Sem-
savaWro daniSnulebis (maT Soris 833 quCeb- TxvevaSi gasaTvaliswinebelia is, rom 1844
Si, 637 qarvaslebSi da 40 e.w. bnel rigSi), wels TbilisSi mcxovrebi glexebidan 85%
68 qarxana (maT Soris: Saqris _1, aryis _ 1, saxelmwifo glexi iyo, sabatono glexebi
marilis saxdeli _ 3, tyavis _ 5, danarCeni 9%-s Seadgendnen, xolo saeklesio _ 6%-s.
_ agurisa da keramikisa). qalaqSi sul 60 glexTa yvela kategoria erTad Tbilisis
quCa iyo. 1845 wlis monacemebiT TbilisSi _ mosaxleobis 15%-s warmoadgenda. 1845 wels
29.853 suli cxovrobda, maT Soris: Tavadi TbilisSi mcxovrebi glexebis mier damuSave-
da aznauri _ 1.207, sasuliero piri _ 602, buli farTobi Semcirda _ 1.120 heqtari
sapatio moqalaqe _ 627, sxvadasxva wodebis Seadgina. am wels TbilisSi 21 wisqvili muS-
_ 430, dabali wodebis _ 274, mosamsaxureni aobda, romlebSic Tbiliselebis moweuli
_ 540 da sxv. qalaqis mosaxleobidan 3.740 xorbali ifqveboda.
suls wodebrivi (memkvidreobiTi) Semo- Tbilisis mosaxleoba jer kidev inar-
savali hqonda, xolo 26.113 suli (glexebi) Cunebda msxvilfexa da wvrilfexa Sinaur
TviTon ixdida gadasaxads. 1846 wlis mona- cxovelebs. 1845 wels TbilisSi aRricxuli
cemebiT, TbilisSi cxovrobda 22.025 suli iyo 2.730 cxeni, 728 viri, 3.987 mcxvilfexa
saxelmwifo glexi, anu mTeli mosaxleobis rqosani pirutyvi (xari, Zroxa, kameCi), 6450
85%. maT Soris: qarTveli _ 4.185 (19%), so- cxvari, 26.729 Rori, sul _ 40.630 yvelanai-
mexi _ 16.890 (77 %), kaTolikeebi (maT So- ri Sinauri cxoveli.
ris qarTveli da somexi kaTolikeebi) _ 440 1845 wels uSualod Tbilisis terito-
(2%), Turqebi 440 (2%), berZeni _ 70 (0.3%). riaze aRricxuli iyo 179 venaxi da baRi.
Tbilisis mosaxleobidan 1.650 suli (6%) statistikur masalaSi miTiTebuli ar aris,
sasuliero wodebas ekuTvnoda, maT Soris: ramdeni heqtari ekava baR-venaxs, magram
qarTveli _ 530 (32%), somexi _ 1.120 (68%). dadgenilia, rom am wels TbilisSi 162.777
qalaqSi 2.340 sabatono glexi cxovrobda, maneTis xili da yurZeni gaiyida. es ki imas
maT Soris: qarTveli _ 750 (32.5%), somexi _ niSnavs, rom baR-venaxs didi farTobi ekava
1.570 (67.5%), kaTolike _ 10, Turqi _ 10. ga- da kargadac uvlidnen.
dasaxadis gadamxdeli mosaxleobis erovnu- XIX saukunis 40-iani wlebis Sua xane-
li Semadgenloba aseTi iyo: qarTveli _ 21%, bidan 60-iani wlebis Sua xanebamde Tbili-
yvela aRmsareblobis somexi _ 77%, sxvadasx- sis mosaxleobis raodenobis Sesaxeb zusti
va erovnebisa _ 2%. cnobebi ar mogvepoveba, aRwerebSi xSirad
1845 wels TbilisSi vaWrobisagan miRe- erTmaneTSia aRreuli qalaqis mudmivi da
bulma Semosavalma 5.000.000 maneTs miaRwia. droebiTi macxovreblebi. 1844-1845 wlebis
amave wels TbilisSi 1.926 xelosani iyo aR- aRweris mixedviT, Tbilisis mosaxleoba
ricxuli, maT Soris: qarTveli _ 256, somexi 29.816 suls udrida, xolo 1850-51 wlebSi
_ 1.448, kaTolike (qarTveli da somexi) _ _ 27.816 suls, rac imas niSnavs, rom qalaqis
71, Turqi _ 58, germaneli _ 35, sparseli mosaxleoba Semcirebula. staristikuri ma-
_ 14, ebraeli _ 12, TurqeTis qveSevrdomi salebi gvauwyebs: 1850-1851 wlebis aRweris
(TurqeTis qveSevrdomSi romeli erovneba mixedviT, Tbilisis mosaxleoba 50.000-51.000
igulisxmeba, ucnobia) _ 12, rusi _ 9, frangi suls udrida. es cifri zafxulobiT matu-
608
vaxtang guruli
saxleoba kvlav matulobda droebiT samuS- paskeviCma gaatara, xolo seriozuli nabije-
aoze CamosulTa xarjze. 1850-1851 wlebis bi am mxriv mefisnacval mixail voroncovis
aRweris mixedviT, TbilisSi iyo 9.172 rusi dros gadaidga. Tbilisi ara marto kavkasiis
oficeri da jariskaci da 19.000 saSovarze samefisnacvlos administraciul centrs
Camosuli muSa, ZiriTadad Savi muSebi. warmoadgenda, aramed _ kulturulsa da in-
XIX saukunis Sua xanebidan TbilisSi teleqtualursac. TbilisSi daarsda Teat-
swrafi tempiT daiwyo mSenebloba, ZiriTa- ri, sajaro biblioTeka, qarTul, rusul da
dad _ sololakSi
sololakSi,, sadac ZviradRirebuli somxur enaze gamodioda gazeTebi.
sacxovrebeli saxlebi Sendeboda. saxlebis Tbilisi iqca ruseTis imperiis erT-erT
mSeneblobasTan erTad daigegma axali quCe- msxvil qalaqad. 1844-1845 wlebis masalebis
bic. male sololaki iqca tipuri evropuli mixedviT, TbilisSi orive sqesis 29.853 suli
qalaqis ubnad. igi bevrad gansxvavdeboda mudmivi mcxovrebi iyo aRricxuli. privile-
Zveli Tbilisis ubnebisagan. mtkvarze ageb- girebuli wodebis (Tavadebi, aznaurebi, sam-
ulma mixailis saxelobis xidma qalaqis ori Rvdeloeba, sapatio moqalaqeebi, sxvadasxva
nawili erTmaneTTan daakavSira. swrafad donis moxeleebi) saerTo raodenoba 2.966
daiwyo muStaidsa da kukias Soris dausaxle- suls (10 %) Seadgenda. mosaxleobis danar-
609
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Ceni 90% glexebi, wvrili vaWrebi, xelosne- li da rusi iyo, 2939 _ somexi, 193 _ ger-
bi iyvnen. Tbilisis mosaxleobis erovnuli maneli kolonisti, 133 _ muslimi(osmalo,
Semadgenloba aseT suraTs iZleoda: qa- sparsi da sxv.), 29 _ebraeli, 66 _ rusi se-
rTvelebi _ 21%, somxebi _ 77%, sxvadasxva qtanti (raskolniki).
erovnebis warmomadgeneli _ 2%. daaxloebiT 1844-1845 wlebTan SedarebiT 1854 wels
10 wlis Semdeg, 1854 wels, Tbilisis statis- TbilisSi rusi moxeleebis raodenoba 10%-
tikuri aRweris masalebis mixedviT, Tbili- iT gaizarda, gaugebaria, ratom Semcirda
sis mosaxleobis socialuri, profesiuli da rusi samRvdeloebis raodenoba. 1844 wels
erovnuli Semadgenloba aseTi iyo: qarTveli TbilisSi 602 rusi RvTismsaxuri iyo, 1854
Tavadi _ 429 suli (156 mamakaci, 273 qali); wels _ 285.
qarTveli aznauri _ 749 (362 mamakaci da 387 1854 wlidan aTi wlis Semdeg, 1864-1865
qali), rusi moxele _ 481 ( 303 mamakaci, 178 wlebSi, Tbilisis mosaxleobis socialur
_qali), muslimi beebi da sxva socialuri da profesiul Semadgenlobas warmovad-
fenis warmomadgenlebi _ 72 (24 mamakaci, 48 genT weliwadis ori drois, zamTrisa da
qali), yvela aRmsareblobis sasuliero piri zafxulis, mixedviT. zamTarSi TbilisSi
_ 285 (118 mamakaci, 167 qali), sapatio mo- cxovrobda: Tavadi da aznauri _ 4598 suli
qalaqe _33 (16 mamakaci, 17 qali), moqalaqe (zafxulSi _4.595), yvela aRmsareblobis sa-
_ 3004 (1243 mamakaci, 1761 qali). am privi- suliero piri _ 753(zafxulSi _790), samx-
legirebuli Svidi wodebis warmomadgenlebi edro mosamsaxure _ 3304(zafxulSi _2.953),
erTad Seadgendnen 5.053 suls (2222 mamakaci samoqalaqo moxele _ 2562(zafxulSi _2.374),
da 2831 qali). araprivilegirebuli wodebe- gadamdgari samxedroebi da samoqalaqo mox-
bidan saxelmwifo glexebi Seadgendnen 21.324 eleebi _ 1318(zafxulSi _1.426), sxvadasxva
suls (10.304 mamakaci, 11.020 qali), saekle- wodebis adamiani _1856(zafxulSi _818), sa-
sio glexebi _ 3.124 (1573 mamakaci, 1551 qali), patio moqalaqeebi _ 510(zafxulSi _561),
sabatono glexebi _ 3.728 (1793 mamakaci, 1935 moqalaqeebi _13.609(zafxulSi _11.878), sax-
qali), ruseTidan Camosaxlebuli malakne- elmwifo glexebi _ 24.552(zafxulSi _27,040),
bi _402 (227 mamakaci, 175 qali), germaneli saeklesio glexebi _ 1020(zafxulSi _1.370),
kolonistebi _464 (232 mamakaci, 232 qali), yofili sabatono glexebi _ 2.115(zafxulSi
TadarigSi gasuli jariskacebi _ 394 (yvela _2976), TadarigSi gasuli rusi jariskacebi
mamakaci), ebraelebi _ 133( 77 mamakaci, 56 _ 1648(zafxulSi _1702), ruseTidan special-
qali), osmaleTidan Camosulebi _ 613 (483 ma- uri nebarTviT Camosulebi _ 1091(zafxul-
makaci, 130 qali), iranidan Camosulebi _ 974 Si _1124), ucxo qveynebis qveSevrdomebi _
(953 mamakaci, 21 qali), sxvadasxva qveynidan 1463(zafxulSi _10.445), sul _ 60.085 (zaf-
Camosulebi _ 1587 (monacemebi sqesis mixed- xulSi _71.051)suli.
viT ar arsebobs). araprivilegirebuli 10 Zalze sainteresoa 1864-1865 wlebis
jgufis warmomadgenelTa saerTo raodenoba statistika Tbilisis mosaxleobis erovnu-
32.743 suls Seadgenda, maT Soris 16.036 ma- li Semadgenlobis mixedviT: qarTveli _ zam-
makaci, 15.120 qali. sul 1854 wels TbilisSi TarSi 14.878, zafxulSi _14.787 suli; somexi
cxovrobda 37.796 suli, maT Soris 18.258 ma- _ zamTarSi 28.648, zafxulSi _31.914; rusi
makaci, 17951 qali, 1587 mcxovrebis sqeso- _zamTarSi 12.332, zamTarSi 12.142; Turqi _
brivi kuTvnileba ar dadgenila. 1854 wels zamTarSi 954, zafxulSi 1.553; sparsi _ za-
Tbilisis mosaxleobidan miwaTmoqmedebas mTarSi 529, zafxulSi 7.153; poloneli _
misdevda 1076 suli (11,6%), vaWrobas _ 3.330, zamTarSi 949, zafxulSi 887; germaneli _
(36%), xelosnobas _ 4846 (52,4%). samive so- zamTarSi 1.119, zafxulSi 1213; ebraeli _
cialuri fenis saerTo raodenoba Seadgenda zamTarSi 427, zafxulSi 658; frangi _ zam-
9.252 suls. miwaTmoqmedebiT dakavebuli TarSi 172, zafxulSi 170; berZeni _ zamTar-
1076 sulidan 144 qarTveli da Zalze mcire Si 119, zafxulSi 431; italieli _ zamTarSi
raodenobiT rusi iyo, 928 _somexi. vaWrobiT 119, zafxulSi 142; ingliseli _ zamTarSi
dakavebuli 3.330 sulidan 928 iyo qarTveli 24, zafxulSi 24; espanelebi, Sveicarielebi
da rusi, 2.283 _ somexi, 26 _ germaneli kol- da serbebi _ zamTarSi 5, zafxulSi 7; sul
onisti, 80 _ muslimi(osmalo, sparsi da sxv.), _ zamTarSi 60.485, zafxulSi 71.051 suli.
13 _ ebraeli. 4.846 xelosnidan 1486 qarTve- rogorc vxedavT, Tbilisis mosaxleobis um-
610
vaxtang guruli
611
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
xelosnebi da saxlebis mflobelebi. Tbili- gis amomrCevlebs, isini erT socialur fe-
sis mosaxleobis danarCeni nawili, qarTveli nas ar ganekuTvnebodnen. yoveli Tanrigis
Tavadebi da aznaurebi, sxvadasxva wodebis amomrCeveli irCevda 100 warmomadgenels,
adamiani, xelosnebi, romlebic amqrebSi ar romlebic Tbilisis saqalaqo sakrebuloSi
iyvnen gaerTianebulni, arCevnebSi ar monaw- TavianTi rigebidan irCevdnen 25 xmosans da
ileobdnen. 1866 wlis 11 agvistos debule- 8 xmosnobis kandidats. amdenad, Tbilisis
biT, arCevnebSi Tbilsis mTeli mosaxleoba saqalaqo sakrebuloSi sul 100 xmosani da 32
monawileobda. xmis uflebis mqoneni oTx xmosnobis kandidati unda yofiliyo arCeu-
Tanrigad dayves. pirvel Tanrigs miakuTvnes li. Tbilisis qalaqis Tavis arCeva saqalaqo
612
vaxtang guruli
613
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
Tan yvelaze axlos meore cnobaSi daculi gogirdis abanoebi moqmedebda. viTareba ar
statistikuri masalaa. Secvlila momdevno aTwleulebis ganmav-
mniSvnelovnad gaumjobesda quCebisa da lobaSi. XIX saukunis 60-ian wlebSi TbilisSi
moednebis ganaTeba. 1864 wlis monacemebiT ukve 37 abano muSaobda, romelTagan 8 go-
TbilisSi sul 302 gazis fanari idga, rom- girdisa iyo, xolo 29 _ rusuli. gogir-
lis Senaxva qalaqis biujets 7.500 maneTi dis abanoebidan moqmedebda eqvsi: erekles,
ujdeboda. 1879 wels TbilisSi ukve 1350 ga- meiTaris, bebuTovis, Tamar batoniSvilis,
zis fanari idga. grili, seidabadisa.
XIX saukunis 60-ian wlebSi mtkvarze arasaxarbielo mdgomareoba iyo sanita-
oTxi xidi iyo: mnacakanovis (orTaWalis ax- ruli mdgomareobisa da janmrTelobis dac-
los), mixail voroncovis saxelobis (mixail vis TvalsazrisiT. Tbilisi sikvdilianobis
voroncovis saxelobis moedanTan, madaTo- mixedviT ruseTi imperiis qalaqebSi pirvel
vis kunZulTan), metexis (metexTan), avlabris aTeulSi Sedioda. dasavleT evropis qa-
(metexTan). oTxi xididan mxolod mixail vo- laqebSi yovel 1.000 adamianze sikvdilianoba
roncovis saxelobis xidi iyo qvisa, danar- 28,4 suls udrida, ruseTis qalaqebSi _ 36,1
Ceni ki xisgan iyo nagebi. garda xsenebuli suls. 1869 wels TbilisSi samxedro hospit-
oTxi xidisa, TbilisSi patara mdinareebsa lis, qalaqis saavadmyofosa da cixis saavad-
da xramebze kidev ramdenime xidi iyo: veris
veris,, myofoSi gardacvlilTa garda sikvdilis
dabaxanis,, orTaWalis
dabaxanis orTaWalis,, krwanisis da navTli- 1918 SemTxveva aRiricxa, xolo 1870 wels _
uRis xidebi. 2594. didi iyo sikvdilianobis saSualo wli-
XIX saukunis 60-iani wlebis Sua xanebi- uri maCvenebeli _ 2.256 SemTxveva.
saTvis TbilisSi arc wyalsadeni da arc 2. quTaisi. 1847 wels quTaiss sagu-
kanalizacia ar arsebobda. mosaxleoba sa- bernio qalaqis statusi mieniWa. quTaisis
smelad mtkvris, xolo nawilobriv wyaroe- saaqalaqo mmarTvelobis Sesaxeb met-nak-
bis wyals iyenebda. mtkvrisa da veres wyals lebad dawvrilebiTi cnobebi 1851 wlidan
mosaxleoba baRebis mosarwyavad xmarobda. mogvepoveba. 1851-1853 wlebis monacemebiT,
dasalevi wyali mtkvridan kokebiT, doqebiT, quTaisSi 3.432 suli cxovrobda, imavdrou-
rumbebiTa da kasrebiT amohqondaT. imave pe- lad qalaqSi 948 rusi samxedro mosamsaxure
riodSi TbilisSi 9 Sadrevani da auzi iyo: binadrobda. 3.432 mcxovrebi Semdeg social-
1. mefisnacvlis sasaxlis baRis Sadrevani, ur fenas ganekuTvneboda: Tavadi, aznauri,
romelic sololakis wyaros wyliT marag- moxele _ 390 (11,4%); sasuliero wodeba _
deboda; 2. aleqsandres baRis Sadrevani da 49 (1,4%); sxvadasxva wodeba _ 26 (0,8%); mo-
auzi, romelic mtkvris wyliT maragdeboda; qalaqe _ 946 (27,6%), saeklesio glexi _ 320,
3. erevanskis moednis Sadrevani da auzi, sabatono glexi _230; saxelmwifo glexi
romelic sololakis wyaros wyliT marag- _1135; batonis karze mosamsaxure _120 (yve-
deboda; 4. golovinis prospeqtze, samxedro la kategoriis glexTa saerTo raodenoba
yazarmis axlos mdebare Sadrevani, romelic Seadgenda 2.005, anu qalaqis mosaxleobis
mTawmidis wyaros wyliT maragdeboda; 5. 58,4%). garda amisa, quTaisSi cxovrobda 11
Sadrevani institutis quCaze; 6. ori auzi samxedro samsaxurmoxdili rusi jariskaci
TaTris moedanze, romlebic wyaros wyliT da ucxo qveynis 15 moqalaqe (0,4%). aRmsare-
maragdeboda; 7. avlabris auzi; 8. navTluRis blobis mixedviT qalaqis mosaxleoba aseT
auzi, romelic mtkvris wyliT maragdeboda. suraTs qmnida: marTlmadidebeli _1374,
wvimebis dros mtkvarSi uxvad Caedine- ebraeli _1.103, kaTolike 504, somxur-grig-
boda wyali, romelic mdinareSi mixvedramde orianuli aRmsareblobisa _ 352, muslimi _
azianebda qalaqis quCebsa da moednebs. 60, luTerani _14.
niaRvrebisagan qalaqis teritoriis dacvis 1851-1853 wlebisaTvis quTaisSi Semdegi
mizniT 1866 wlis monacemebiT TbilisSi ukve profesiebis adamianebi cxovrobdnen: vaW-
9 miwisqveSa mili moqmedebda: sololakisa, rebi _197, xelosnebi _93 (puris mcxobeli
dabaxanisa, mTawmidisa, agurxanisa, avla- _18, konditeri _2, mkeravi _16, xarazi _22,
brisa, Savisoflisa, xarfuxisa, krwanisisa da mRebavi _1, parikmaxeri _7, durgali _3,
navTluRisa. oqromWedeli _7, mesaaTe _7).mosaxleobis
XIX saukunis damdegs TbilisSi mxolod danarCeni nawili soflis meurneobas mis-
614
vaxtang guruli
devda. quTaisis vaWrobaSi mniSvnelovani saqmianobas. 1851 wels 197 vaWars qalaqSi 262
adgili ekava siminds. quTaisel vaWrebs si- daxli hqonda. gasayidi saqonlis maragi arc-
mindi gahqondaT osmaleTSi. 1864 wels sim- Tu ise didi iyo, yvela vaWari sul 100.000
indis sasinji partia irlandiaSic gaitanes, maneTis saqonels flobda. quTaisSi vaWroba
simindi redut-kales navsadguridan gahqon- gansakuTrebulad swrafi tempiT 1831-1834
daT. uSualod quTaisel glexebs yovelwli- wlebSi ganviTarda. 1822 wlis kanonis moq-
urad daaxloebiT 24.000 vedro Rvinos amza- medebis periodSi quTaiselma vaWrebma didi
debdnen, xolo qalaqis Semogarenisa _ 36.000 raodenobis saqoneli Semoitanes romelsac
vedros. Rvino quTaisidan ar gahqondaT, da Semdeg wlebis ganmavlobaSi 50%-iT Zvi-
rac imas niSnavs, rom Rvinos mTlianad adgi- rad yiddnen. ucxoeTidan Semotanil saqon-
615
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
616
vaxtang guruli
617
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
qalaqSi sul 148 Senoba iyo. 1852 wlis mo- neTs udrida. redut-kaleSi 2 milioni ma-
nacemebiT redut-kaleSi 1.060 suli (910 neTis Rirebulebis satranzito saqoneli
mamakaci, 150 qali) cxovrobda. qalaqSi xis SemohqondaT. 1866 wlis monacemebiT, foTis
68 saxli da 155 daxli idga. redut-kaleSi portSi mxolod 77 suli cxovrobda, xolo
erTaderTi quCa iyo. qalaqis mosaxleobisa- 1874 wels _ 3.026. 1852 wels soxumSi sul
gan sasuliero wodebas ekuTvnoda 2, sapa- 152 mcxovrebi iyo (142 mamakaci da 10 qali).
tio moqalaqeebs _ 37, vaWrebs _ 7. redut- qalaqSi qvis 11 da xis 11 saxli idga. vaWroba
kaleSi, imave monacemebiT, 21 ucxoeli soxumSi ganviTarebuli ar iyo, qalaqSi sul
cxovrobda. mcxovrebTagan xelosnobas 9 137 daxli moqmedebda.
kaci misdevda, maT Soris 7 puris mcxobe- 1851 welTan SedarebiT saqarTvelos qa-
li iyo, xolo 2 mkeravi. kargad iyo ganvi- laqebis mosaxleoba 1862 wels 30.500 suliT
Tarebuli vaWroba. adgilobrivi vaWrobis anu 42%-iT gaizarda.
saSualo wliuri saqonelbrunva 200.000 ma-
618
vaxtang guruli
danarTebi
danarTi # 1
danarTi #2
generaliteti:
general-feldmarSali;
general-anSefi;
infanteriis generali, kavaleriis generali, artileriis generali;
general-leitenanti;
general-maiori.
Stabs-oficrebi:
polkovniki;
podpolkovniki;
maiori.
ufrosi oficrebi:
kapitani (=rotmistrs, esauls);
Stabs-kapitani (= Stabs-rotmitrs, podesauls);
poruCiki;
poruCiki
podporuCiki (= kornets, xorunJis);
praporSCiki.
praporSCiki
619
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
dabalCinosnebi:
podpraporSCiki
podpraporSCiki;
feldfebeli (=vaxmisters);
ufrosi unter-oficeri
unter-oficeri(=
(= ufros uriadniks);
umcrosi unter-oficeri(=umcros
unter-oficeri(=umcros uriadniks);
efreitori;
rigiTi.
danarTi #3
***
grenaderTa polki (batalioni, aseuli) _ rCeul qveiTTa polki(batalioni, aseuli);
grenaderi _ rCeuli qveiTi;
dragunTa polki(eskadroni) _ rCeul kavaleristTa polki( eskadroni);
draguni _ rCeuli kavaleristi;
egerTa polki (batalioni, aseuli) _ qveiTTa polki(batalioni, aseuli);
egeri _ qveiTi;
eskadroni _ sakavalerio nawili, romelic ramdenime oceulisagan Sedgeba;
kavaleria _ cxenosani jari;
kavaleristi _ cxenosani mebrZoli;
karabinerTa polki(batalioni, aseuli) _ msrolelTa polki(batalioni, aseuli);
karabineri _ msroleli.
muSketerTa polki (batalioni, aseuli) _ msrolelTa polki (batalioni aseuli);
muSketeri (muSketi) _ msroleli.
***
saxazo batalioni _ sazRvris dacvis batalioni, sasazRvro batalioni;
sagarnizono batalioni _ qalaqSi, cixe-simagreSi Cayenebuli batalioni.
***
qarTuli korpusi (calkeuli qarTuli korpusi) _saqarTvelos teritoriaze ganlagebuli
ruseTis imperiis jari;
kavkasiis korpusi (kavkasiis calkeuli korpusi) _ Crdilo da samxreT kavkasiaSi ganlage-
buli ruseTis imperiis jari.
620
vaxtang guruli
pirTa saZiebeli
abdul mejidi _ 538 aleqsandre batoniSvili _ 23, 25, 26, 30, 36,
40, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 61, 65, 66, 68, 69,
abdul husein bei _ 141
71, 72, 96, 102, 103, 106, 109, 110, 113, 120,
abeli _ 107 121, 126, 131, 132, 138-141, 145, 146, 158, 159,
abeliSvili glaxa _ 146, 271 164, 217, 227, 238, 243, 254, 262, 264-270, 341,
abeliSvili dimitri _ 271 342, 346, 347, 349, 350, 353, 370, 398 399, 402,
403, 404, 405, 415, 438, 446, 447, 453, 456,
abeliSvili paata _ 171
621
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
622
vaxtang guruli
axverdovi fiodor _ 238, 239, 250, 304 beburiSvili adam _ 113, 164, 255
623
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
624
vaxtang guruli
gigineiSvili kiko _ 377 guliakovi vasili _ 41, 42, 45, 46, 47, 50, 53,
gigineiSvili xosia _ 377 54, 66, 95, 107,108, 109 111, 131-135
giorgi XII _ 23,25-44, 47-61, 63, 64-66, 68, 69, 72, guncaZe firan _ 366
73, 77, 78, 83, 87, 88, 94,111, 121, 159, 167, gurgeniZe ivane _ 270, 470
177, 254 275, 277, 288, 289, 291, 319, 332 gurgeniZe ninia _ 254, 271
giorgi batoniSvili (imereTisa) _ 167 gurievi gavrila _ 141
glazenapi grigori _ 143, 161, 162, 164, 165 gurieli giorgi _ 545
gogebaSvili iakob _ 6, 7 gurieli daviT mamias Ze _ 219, 371, 377, 378,
gogiaSvili _ 151 436, 440, 441
gogiaSvili omar _ 14 gurieli daviT vaxtangis Ze _ 428, 437, 438
gogiTaia _ 284 gurieli ekaterine _ 436, 440, 441
gogolaZe dermiSa _ 14 gurieli elisabed _ 505
gogoliSvili svimonika _ 505 gurieli vaxtang _ 185, 186, 189, 204, 216, 218
gogorikiZe gito _ 505 234.
grigol dadiani _ 167-170. 173, 174, 177, 185, dadeSqeliani gela jamsuRis Ze _ 584
187, 190, 194, 195, 197, 198, 200, 281, 336, 574 dadeSqeliani Tengiz jamsuRis Ze _ 190, 191,
grigolisSvili ninia _ 107 584, 587
gudoviCi ivan _ 25, 142, 187, 188, 207- 213, 216, dadiani giorgi nikos Ze _ 575
218, 220, 227, 272, 293, 303, 315, 331, 333, dadiani giorgi grigolis Ze _ 379
338, 344, 345, 383, 500
625
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
dadiani grigol levanis Ze _ 570, 573, 574, 576, dodaSvili solomon _ 444, 445, 446, 451, 453,
577 456, 459, 461, 465, 466
dadiani elizbar _ 575 dodaSvili stefane _ 448, 460, 462
dadiani konstantine levanis Ze _ 567, 574, 577 dodti p.a. _ 189, 190
dadiani manuCar _ 187, 198 dolgorukovi vasili _ 545, 572, 590, 591
dadiani meniki _ 589 doliZe maxarobel _ 526
dadiani niko grigolis Ze (`didi niko~) _ 219, domenti (arqimandriti) _ 302
336, 497, 575 donaZe varlam _ 14
dadiani nikoloz _ 195, 202 dondua varlam _ 14
dadiani nikoloz(niko) daviTis Ze _ 575, 578, doroZe gogosi _ 504
580, 581, 582
dosiTeozi (goris epioskoposi, saqarTvelo-
dadiani petre nikos Ze _ 575 kavkasiis arqiepiskoposi) _ 310, 351
dadimovi _ 412 dosiTeozi (quTaTeli mitropoliti) _ 121,
davidovi denis _ 403, 405 175, 185, 197,206, 216, 223, 303, 361, 362, 366,
daviT batoniSvili _ 9, 23, 27, 28, 31, 33, 34, 371,358, 372, 373, 374
37, 39, 42, 43, 44, 47, 48, 50, 54-61, 63, 64, dosiTeozi (arqimandriti, wilknis eparqiis
67-70, 72, 77, 78, 79, 88, 94, 101, 103 108, 110, droebiTi mmarTveli) _ 158, 300, 305, 306
119, 121, 129, 148, 151, 254, 275, 276, 277, dranse _ 563
291, 319
dreieri _ 547
daviT dadiani _ 336, 497, 574, 584
dreniakini maqsim _ 159
daviT II (imereTis mefe) _ 167
dubecki iosif _ 372
daviTi _ 230
dubrovini nikolai _ 9, 92
daviTi (arqimandriti) _ 225
dudarovi mehmed _ 129
daviTi (quTaTeli mitropoliti) _ 371
dudini _ 588
daniel bei _ 541, 543, 558, 559
dumbaZe gogia _ 527
danilevski _ 255
dumbaZe mamia _ 12, 14
darejan batoniSvili (imereTisa) _ 366
darejan dedofali _ 23, 25, 26, 27, 36, 37, 41,
42, 46, 47, 48, 54, 56, 557, 65-69, 72, 75, 93, e
94, 99, 103, 104, 108, 110, 113,115, 116, 118,
120, 121, 123, 126, 129, 167, 185
egnate (diakvani) _ 122
dgebuaZe niko _ 571
evseevi _ 547
dgebuaZeebi _ 575
ekaterina II _ 31, 35, 38, 81, 84, 86, 87, 89, 93
debu osip _ 358
ekaterine (dedofali samegrelosi) _ 497, 563,
dekanoziSvili filipe _ 164 566, 570, 571, 572, 574-579, 581, 582, 584, 590,
delpocco ivan _ 240, 257, 338, 340, 341, 357 591, 593
denisovi _ 244 elefTeri (arqimandriti) _ 107, 109, 111, 260,
306
diaCkovi _ 340
emin faSa _ 417
dibiCi ivan (iohan fridrix karl anton) _ 324,
327 403, 406, 407, 434, 437, 440 emir xani _ 246
digorxani _ 583 emxvari sesilyva _ 284
dimitri batoniSvili _ 443, 446, 459, 460 enikolopovi avraam _ 241
dimitri (dekanozi) _ 306 enikolopovi i.k. _ 275
dimitri ServaSiZe _ 336, 384, 386, 388, 389, 390 erasti sardali _ 58
dimitrievi aleqsandr _ 413 erastisSvili ivane _ 107
626
vaxtang guruli
erekle II _ 23-27, 29, 31, 35, 42, 50, 56, 57, 58, erisTavi mirmanoz _ 147, 148, 165.
60, 65, 66, 72, 83, 84, 86, 87, 94, 101, 102, 107, erisTavi mixeil _ 113, 147, 149, 150, 152, 154,
127, 129, 146, 1457, 148, 159, 167, 254, 275, 157, 158, 163, 164
278, 288, 289,307, 475
erisTavi mixeil _ 554
erisTavebi _ 226
erisTavi nikoloz _ 552
erisTavebi _ 507
erisTavi rafiel _ 263.
erisTavi _ 133, 216
erisTavi rafiel _ 577, 579
erisTavi _ 146, 147
erisTavi revaz _ 67, 158, 161
erisTavi _ 183, 189.
erisTavi svimon _ 378, 436, 439
erisTavi _ 524
erisTavi siko _ 377
erisTavi _ 568, 569
erisTavi solomon _ 145, 147, 165, 264, 377
erisTavi aleqsandre gigos Ze _ 440
erisTavi SanSe _ 113, 147-154, 156, 158, 161
erisTavi anton _ 132
ermolovi aleqsei _ 124, 191, 272, 279, 280, 288,
erisTavi beJan _ 147 289, 293, 294, 319,322, 324, 331, 334, 337-351,
erisTavi biZina _ 447, 451, 455, 459, 461 353-360, 361, 362, 363, 365, 366, 367, 369, 371,
erisTavi gigo _ 378, 436 373-380, 381, 384, 388, 389, 390, 392, 397, 398,
399, 400, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 420, 436
erisTavi giorgi _ 284, 436
esaZe simon _ 10
erisTavi giorgi _ 586, 587
efTvimi (genaTeli mTavarepiskoposi, mit-
erisTavi giorgi daviTis Ze _ 446, 447, 449, 451,
ropoliti) _ 206,2 20, 221, 223, 225, 233,
459, 461
364, 366, 368, 371, 372, 373, 374
erisTavi giorgi revazis Ze _ 443, 444, 446, 451,
efremi (mRvdeli) _ 429,439,441,442
459, 461
eqvTime (arqimandriti) _ 302
erisTavi giorgi estates Ze _ 347, 350, 354, 355,
406,410
erisTavi daviT _ 377, 381
v
erisTavi daviT _ 446
erisTavi daviT giorgis Ze _ 440
vadaWkoria aTan _ 504, 505, 526
erisTavi dimitri _ 442, 447, 455, 459, 461, 465,
466 vadaWkoria gogia _ 504, 505, 526
erisTavi elizbar _ 142, 147, 148, 149, 152, 154, vadaWkoria enuqa _ 504, 505, 526
156-159. 161, 222 vadaWkoria lazare _ 527
erisTavi elizbar _ 443, 444, 445, 446, 449, 451, vadaWkoria nikoloz _ 526
453, 455, 459, 461, 465, 466 vadaWkoria SoTa _ 14
erisTavi elisabed _ 186 vadbolski ivan _ 417, 422
erisTavi vaxtang _ 219. 428, 436, 440 valecki _ 350
erisTavi Tornike _ 147-150, 152, 155, 156, 158, vardosaniZe sergo _ 15
257.
varlami (arqiepiskoposi) _ 302,304, 305,306,
erisTavi ivane _ 447, 455, 460, 461. 462, 465, 307, 308, 309, 310, 312, 346
466
vasilievi _ 257.
erisTavi ioseb _ 271
vasilievi _ 452
erisTavi konstantine giorgis Ze _ 440
vasif faSa _ 572
erisTavi levan _ 447, 460, 461
vaCnaZe _ 164
erisTavi lomin _ 377, 381
vaCnaZe aidemur _ 107,112
erisTavi mariam _ 146, 147
vaCnaZe aslan _ 107,112
erisTavi maqsime _ 377
vaCnaZe daviT _ 112
627
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
vaCnaZe ioseb _ 107, 112 voroncovi mixail _ 181, 292, 294, 296, 297, 396,
490-493, 498, 535, 549, 550, 555, 564, 583, 589,
vaCnaZe ioseb _ 112
590,601, 613.
vaCnaZe ioseb _ 112.33
vrangeli karl _ 550
vaCnaZe zaqaria _ 107, 112, 271
vronski _ 255
vaCnaZe luarsab _ 107, 109, 112, 116
vroCenko _ 484
vaCnaZe ninia _ 112, 165
vsevoloJski _ 463
vaCnaZe svimon _ 107, 112
vaCnaZe solomon _ 107
vaCnaZe solomon _ 107 z
vaCnaZe qaixosro _ 271
vaCnaZe yaflan _ 112 zavadski _ 602
vaWriZe goderZi _ 14 zavadovski piotr _ 127
vaWriZe petre _ 14 zavaliSini irinarx _ 141
vaxvaxiSvili _ 554 zavileiski piotr _ 447, 448, 460, 462
vaxvaxiSvili grigol _ 163, 165 zamana (mola) _ 447, 449, 451, 459, 461, 465, 466
vaxvaxiSvili dimitri _ 162, 165 271 zamenopulo Tevdore _ 328
vaxvaxiSvili revaz _ 107, 271 zaxarovi iakov _ 413
vaxtang batoniSvili (`vaxtang kargi~) _ 121 zgorelski _ 375, 376, 380
vaxtang batoniSvili _ 23, 26, 32, 41, 42, 44-48, zebede (mRvdeli) _ 271
57, 58, 59,62, 64, 65, 66, 68,69, 71, 72, 94, 96,
zedginiZe ioseb _ 166
102, 108, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 119,
121, 129, 151 zeva _ 198
vaxtang VI _ 92, 93, 147, 231, 275, 279, 288, 289, zvambaia _ 567, 568
290, 291, 293, 294, 295, 497 znaCko-iarovski _ 536
veli ali emin oRli _ 447, 460 461, 463 zolotariovi g. _ 67, 68
veliaminovi aleqsei (veliaminov II) _ 338, 342, zubalaSvili andria _ 606
376, 377, 380, 381, 382, 406 zubalaSvili daviT _ 606
veliaminovi ivan (veliaminov I) _ 280, 288, 341, zubalaSvili iakob _ 606
347, 350, 351, 356, 363, 364, 365, 366, 367,
zubovi _ 287
370, 371, 372, 374, 378,379, 380, 382, 384, 385,
386, 388, 398, 404, 405, 406 zubovi valerian _ 141
veselicki _ 509, 521 zubovi platon _ 84
vitgenSteini priotr _ 414
viSeslavcovi p. _ 324
vlasevi _ 393
T
628
vaxtang guruli
629
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
iulon batoniSvili _ 23, 26, 28, 41, 42, 46, 47, kiahi bei _ 432
48, 54, 55, 57-60, 62-69, 71, 72, 108,111, 113, kikviZe abel _ 7, 13, 14
120. kiknaZe qaquca _ 370
iurgensburgi klodt fon _ 256, 257 kiknaZe xaxuta _ 366
iurCenko nikolai _ 577 kipriaSvili egnate _ 381
iustine (ruiseli mitropoliti) _ 299 kirilovi _ 588.
iusuf faSa _ 207, 209, 210, 211, 227 kiseliovi _ 32.
iuferovi _ 462 kiseliovi pavel _ 296
kitkeviCi _ 156, 161
kiSkini _ 430
k
klimovski _ 340
knorringi karl _ 32, 34, 37-44, 47-48, 52-56,
kazasi _ 462
58-67, 71, 72, 74, 77-80, 83, 84, 85, 88, 90, 93,
kakabaZe sargis _ 10 94, 95, 97, 98,99, 102, 103, 105, 106, 109, 112,
kalandariSvili goginika _ 377 113, 115, 116, 118, 121, 143, 151, 170, 172.
kalandaZe cecilia _ 14 297, 313, 331, 332
630
vaxtang guruli
kovalenski piotr _ 27, 32-40, 42, 43, 49, 50, 88, kurnatovski ivan _ 363, 364, 365 366, 367, 368,
93, 95-102, 104, 106, 110, 115-118, 120, 313 374, 384
kovalevski _ 506, 512, 546, 547, 550 kutaisovi _ 604
kovaliovi _ 204 kutaisovi pavel _ 335, 479 _ 483
kozlovski _ 183 kutnevi _ 236.
kozmanaSvili glaxa _ 163 kutuzovi aleqsandr _ 338, 340, 346
kozodavlevi osip _ 275 276
koliubakini mixail _ 579, 583
koliubakini nikolai _ 517, 566, 571, 577, 578, l
579, 586, 595, 598
kolotuzovi _ 225, 228 ladinski piotr _ 280, 296, 350
komneno _ 154 lazarevi _ 327
kondraSevi _ 153 lazarevi ivan _ 27, 36-45, 47-50, 54-60, 62, 63,
koniari _ 283 65, 66, 67, 69, 70, 71, 72, 77-81, 88, 93-97, 99,
konstantine batoniSvili (imereTisa) _ 113, 102-110, 113, 115, 116, 121, 123, 124, 167, 170,
167, 172, 173, 174, 176, 180, 184, 185, 196, 471
203, 204, 222, 223, 225 lakbari urus _ 390
konstantine (murzayan) cioyis Ze dadeSqeliani lanCabaZe martin _ 504
_ 583-586. laSqarevi _ 160
korolkovi nikolai _ 417, 419, 421 laSqarevi _ 205
kornilovi vladimir _ 539, 564 laSqarevi sergei _ 43, 47, 52, 61, 70, 94, 102.
kostava darejan _ 278 levan batoniSvili _ 152, 153, 238-242, 254, 305,
kostava qriSobela _ 278 306
kostini _ 401 levan V dadiani _ 187, 190, 192, 199, 218, 234,
kotliarevski piotr _ 47, 62, 63, 245, 246, 259, 282, 283, 336, 366, 371, 374, 388, 395, 508,
338, 403 516, 518, 521, 522, 523, 574
koCubei viqtor _ 81-84, 89, 118, 119, 126, 148, levinski _ 518
153, 302 leventovi _ 249
kocebu pavel _ 501, 5121, 513, 517, 520, 600 leonovi stepan _ 417
koWiWaSvili levan _ 367 leontievi aleqsei _ 71, 79, 106, 109, 132, 138
krabbe fon karl _ 266, 340 lesnikovi _ 160
krasovski afanasi _ 406, 408, 409, 416 letelie _ 447, 448, 460
krivonosovi _ 109 liaSenko _ 507
krinicki _ 507, 513 liaxovi _ 109
kroneki valter adam fon _ 328 liva faSa _ 548
kruJkovi _ 258 lindenfeldi _ 390
kuzini _ 463 lioniZe solomon _ 50, 55, 57, 173, 176, 177,
kuliabko _ 440 179, 180, 182, 185, 196, 200, 222, 223, 225
kulmani mixail fon _ 556, 556-559, 561, 562, lisaneviCi dimitri _ 141, 214, 256, 262, 340,
563 343
631
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
632
vaxtang guruli
menabde gogia _ 506 mixeil ServaSiZe _ 282, 336, 384, 389, 390, 391,
392, 393, 396, 439, 499, 550, 584, 587_603
menSikovi aleqsandr _ 538, 564
mixelaSvili nikoloz _ 111
meCnikovi evgraf _ 291, 335, 479-483
mixini _ 376, 377, 386, 387, 389
mehmedi (mola) _ 459
mnacakanovi _ 613.
memed ali bei _ 346
mogilianski _ 385
menSikovi aleqsandr _ 398, 399
mogilevski p. _ 222-225, 230, 276
merabi _ 375
moizo _ 211
merabovi (merabiSvili) _ 35, 38
monpere diubua _ 281, 282
mesxi sergei _ 6, 7, 8
montrezori _ 158.
mesxia SoTa _ 14
mouravisSvili zaqaria _ 107
mehTi II _ 359
mJavanaZe rostom _ 506
mehTi mirza _ 398
muraviovi nikolai _ 344, 345, 396, 401, 405,
mehTi yuli xani _ 344
408, 417, 418, 421, 430, 431 432,433, 501
mehmed ali bei _ 280
muraviovi nikolai (mefisnacvali) _ 564, 565,
mehmed ali xani _ 214 570_573, 584, 591
mehmed aRa _ 370 murvaniZe revaz _ 470
mehmed emini _ 237 murvaZe _ 114
mehmed emini _ 548 musin-puSkini apolos _ 42, 48, 50, 51, 72, 92,
mehmed xani _ 79, 137, 140. 96, 105, 115, 118 119, 205
mehmed faSa _ 208, 415, 417 mustafa aRa _ 217
mehmed hasani _ 132. mustafa zarif faSa _ 550, 551, 566, 592, 594,
mehmed hasan xani _ 397 598
633
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
634
vaxtang guruli
orbeliani vaxtang _ 257 443, 446, 447, 449, 453, peCerski _ 215, 245, 264, 266
455, 459, 461, 465, 466 piotr I _ 98, 286
orbeliani vaxtang vaxtangis Ze _ 449 piSkini _ 512, 521
orbeliani zurab _ 147, 157 plaxotini _ 356
orbeliani Tamaz _ 147, 165, 252, 253 podlogi _ 252, 255
orbeliani TinaTin _ 563 povaliSini _ 246
orbeliani ivane _ 79,117 148, 163 pozeni mixail _ 485, 488, 489, 490
orbeliani ioane _ 95, 96, 103 112, 113, 125, 146 pokataevi _ 154
orbeliani luarsab _ 110, 257, 446, 447, 451, poliakovi _ 394, 395
452, 455, 459, 461, 465, 466 popovi _ 256
orbeliani mamuka _ 447, 451, 459, 461, 465, 466 portniagini semion _ 53, 74, 175, 207, 214, 243,
orbeliani manana _ 462 244-251, 255, 256, 25
orbeliani petre _ 147, 156 porfiri _ 242
orbeliani yaflan _ 267 potto vasili _ 9
orbeliani-bagrationi barbare _ 563 pribili _ 249
osman bei _ 439, 548 pribilovski _ 229
osman faSa _ 230, 432, 433 protopopovi _ 121, 125
osten-sakeni fon _ 419, 429 puzirevski ivan _ 340, 372, 375, 376
otto _ 209 puSkini _ 38
oqropir batoniSvili _ 443, 444, 446, 458, 459,
460
J
p
Jakote v. _ 470
pavel I _ 5, 23, 24, 27, 29-34, 36, 37, 38, 42, 43, Jilini _ 392
45, 47, 48, 51-57, 59, 60, 61, 63, 64, 65, 67-72,
Jordania givi _ 14
74, 75, 77, 81, 83, 87, 88, 89, 93, 94, 119, 292,
297, 313, 331, 332 Jordania noe _ 6, 7
635
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
636
vaxtang guruli
f
t
fadeevi _ 535
tabiZe nodar _ 14
fadiuri _ 156
tabunSCikovi _ 349, 350
favleniSvili arCil _ 58
taiar faSa _ 207
favleniSvili Teimuraz _ 58
taliaSvili grigol _ 447, 460, 461
637
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
qarumiZe grigol _ 166 yifiani dimitri _ 446, 447, 459, 580, 593_597.
qeleS mehmed bei ServaSiZe _ 187, 189, 207, 209, yorRanovi zaal _ 447, 460, 461
216, 217, 281, 383 yorCibaSvili baram _ 163
qehai oRli _ 428 yorCibaSvili glaxa _ 163
638
vaxtang guruli
639
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
CokaSvili daviT _ 271 cicianovi pavel _ 101, 103, 118, 120, 121, 123,
124-141, 143, 146-155, 157, 158, 159, 161-163,
ColoyaSvili (xarWaSneli mTavarepiskoposi,
165, 167, 168, 169, 174, 176-187, 190, 193-205,
mitropoliti) _ 25, 107
207, 216, 220, 282, 288, 289, 293, 300, 301,
ColoyaSvili _ 558 302, 303, 331,320,321, 333, 338, 340, 343, 344,
ColoyaSvili abel _ 163, 254 398, 402, 471, 472, 473, 500
ColoyaSvili aleqsandre _ 443, 447, 458, 460, ciciSvili _ 128
462 ciciSvili giorgi _ 40
ColoyaSvili ekaterine _ 271 ciciSvili daviT _ 122
ColoyaSvili ioane _ 78, 93 ciciSvili elizbar _ 58
ColoyaSvili ioseb _ 163, 271 ciciSvili estate _ 93
ColoyaSvili giorgi _ 107 ciciSvili zaqaria _ 462
ColoyaSvili grigol _ 163 ciciSvili ivane _ 341, 350
ColoyaSvili daviT _ 121 cicka _ 258
ColoyaSvili dimitri _ 107, 113, 163, 271 cixisTavi luka _ 14
ColoyaSvili durmiSxan _ 107, 158 cixisTaviSvili giorgi _ 156
ColoyaSvili zaqaria _ 446, 447, 451, 454, 457, cxakaia mixa _ 6
460, 461, 465, 466
ColoyaSvili Tadia _ 262, 271, 447, 460, 462
ColoyaSvili nikoloz _ 271 Z
ColoyaSvili oman _ 163, 271
ColoyaSvili qaixosro _ 93, 113 ZiZaria giorgi _ 14
CubinaSvili nikoloz (niko) _ 50 ZmanaSvili abraam _ 251
Cqareuli TaTara _ 155, 159, 160
CxaiZe gabriel _ 504
CxartiSvili gabriel _ 377 w
CxartiSvili sandro _ 14
CxataraiSvili buCa _ 527 wereTeli _ 287
CxataraiSvili qveli _ 13 wereTeli _ 513, 517, 518, 524
CxeiZe beJan _ 365 wereTeli akaki _ 6, 7, 8
CxeiZe grigol _ 366, 372 wereTeli beJan _ 364, 371, 372
CxeiZe nikoloz (karlo) _ 6 wereTeli beri _ 225
Cxetia Salva _ 12 wereTeli giorgi _ 6, 7, 8
wereTeli grigol _ 233 366, 368, 370
wereTeli zurab _ 121, 172, 173, 175, 185 202,
c 211, 212, 215, 216, 218, 219, 223, 225, 228, 231
232, 233, 241 334, 364, 366, 368, 370, 371, 380,
438
cebrikovi _ 452
wereTeli svimon _ 202, 225, 232, 233
ceraZe (mRvdeli) _ 351
wereTeli svimon _ 568
cercvaZe mixeil _ 14
wereTeli qaixosro _ 121, 172-175, 181-185,194,
cecxlaZe ali aRa _ 237 195, 222, 223, 225, 23
cimakuriZe svimon _ 272 wereTlebi _ 226
cimermani _ 547
640
vaxtang guruli
W x
641
saqarTvelos axali istoria (1801-1918)
642
sarCevi
Tavi II. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba ruseTis imperiis mier (1798-1801) ............................. 23
§1. qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis momzadeba (1798-1800) ......................................
......................................23
23
§2. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba (1800-1801) ..........................................................
..........................................................56
56
Tavi V. saqarTvelo pavel cicianovis mmarTvelobis periodSi (1802-1806 ww.) ..................... 118
§1. qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebis gadasaxleba ruseTSi ........................... 118
§2 mariam dedoflisa da misi Svilebis gadasaxleba ruseTSi. general ivan
lazarevis mkvleloba. ............................................................................................. 121
§3. darejan dedoflis gadasaxleba ruseTSi ............................................................ 125
§4. pavel cicianovis ekonomikuri, socialuri da kulturul-saganmanaTleblo
politika ................................................................................................................... 127
§5. general vasili guliakovis samxedro eqspediciebi War-belaqanSi (1803-
1084 ww.) ..................................................................................................... 131
643
Tavi VII. 1804 wlis ajanyeba aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi................................................
mTianeTSi................................................ 143
§1 ajanyebis mizezebi da dasawyisi ............................................................................. 143
§2. ajanyebis msvleloba 1804 wlis zafxulsa da Semodgomaze ............................... 154
§3. ajanyebis damarcxeba. ajanyebis mniSvneloba.......................................................
mniSvneloba....................................................... 164
Tavi XIV. daviT batoniSvilis werilebi saqarTvelos ukeTesi mowyobis Sesaxeb ................ 275
Tavi XV. tyveTa syidva saqarTveloSi (XIX saukunis pirveli mesamedi) .................................... 278
Tavi XVI. ruseTis koloniuri politika saqarTveloSi (XIX saukunis pirveli naxevari) 286
§1. tradiciuli qarTuli socialuri sistemis ngreva ............................................ 286
644
§2. saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliis gauqmeba
(1809-1814 ww.) ....................................................................................................... 297
§3. savaWro da sabaJo politika (XIX saukunis pirveli mesamedi) ............................ 312
§4. ruseTis imperiis demografiuli politika saqarTveloSi (XIX saukunis pirveli
mesamedi).................................................................................................................... 320
Tavi XIX. 1819-1820 wlebis ajanyeba imereTSi, guriasa da samegreloSi ................................... 361
§1.
1. 1819-1820 wlebis imereTis ajanyebis mizezebi. mRelvarebis dasawyisi ........... 361
§2. mRelvarebis mizezebSi garkvevis mcdeloba da mis CasaxSobad gatarebuli
RonisZiebani ............................................................................................................ 367
§3. mRelvarebis gaZliereba imereTSi ........................................................................ 370
§4. ajanyeba guriisa da samegrelos samTavroebSi .................................................... 374
§5. ajanyeba imereTSi ................................................................................................... 380
645
Tavi XXIV. 1832 wlis SeTqmuleba .................................................................................................................. 442
§1. SeTqmulebis Casaxva. pirveli SeTqmulebi ........................................................... 442
§2. SeTqmulTa organizaciis Semadgenloba ............................................................... 445
§3. SeTqmulTa programa, wesdeba da taqtika ............................................................ 449
§4. ajanyebis gegma ........................................................................................................ 453
§5. SeTqmulebis gacema, saqmis gamoZieba, sasamarTlo procesi da ganaCeni .......... 456
Tavi XXV. saqarTvelos qalaqebi da saqalaqo cxovreba (XIX saukunis damdegi - 40-iani
wlebis damdegi) ........................................................................................................................................ 469
§1. qalaqebi da saqalaqo cxovreba XIX saukunis damdegidan 20-iani wlebis bolomde.. 469
§2. qalaqebi da saqalaqo cxovreba XIX saukunis 30-iani wlebis damdegidan 40-iani
wlebis damdegamde ................................................................................................... 47
476
Tavi XXVI. rusuli mmarTvelobis sistemis reforma saqarTveloSi (1840-1864 ww.) ............ 479
§1. rusuli mmarTvelobis sistemis gardaqmnis cdebi (XIX saukunis 30-ian wlebi) 479
§2. rusuli mmarTvelobis sistemis gardaqmna (XIX saukunis 40-iani wlebi) ......... 484
§3. rusuli mmarTvelobis sistema mixail voroncovis mefisnacvlobis periodSi
(1844-1854 ww.) ....................................................................................................... 491
§4. rusuli mmarTvelobis sistema aleqsandr bariatinskis mefisnacvlobis
periodSi (1856-1862 ww.) .......................................................................................... 493
§ 5. XIX saukunis 40-60-iani wlebis administraciuli mmarTvelobis reforma
imereTSi, guriaSi, samegrelosa da afxazeTSi...................................................... 495
Tavi XXVIII. qarTveli glexoba batonymobis gauqmebamde (XIX saukunis 60-iani wlebis
damdegamde) ...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................528
528
§1. saxelmwifo glexebi ................................................................................................ 528
§1.
§2. sabatono glexebi ................................................................................................... 531
§3. saeklesio glexebi .................................................................................................. 533
§4. saeklesio miwebis saxelmwifo uwyebisaTvis gadacema ........................................ 534
646
Tavi XXX. samegrelos, svaneTisa da afxazeTis samTavroebis gauqmeba (1857-1864 ww.)........ 574
§1. samegrelos samTavros gauqmeba. ........................................................................... 574
§2 svaneTis samTavros gauqmeba .................................................................................. 583
§3 afxazeTis samTavros gauqmeba ................................................................................ 587
Tavi XXXI. saqarTvelos qalaqebi da saqalaqo cxovreba (XIX saukunis 40-iani wlebis
damdegi - 60-iani wlebis Sua xanebi) ............................................................................................... 605
§1 qalaqebi da saqalaqo cxovreba 1840-1844 wlebSi ................................................ 605
§2. qalaqebi da saqalaqo cxovreba XIX saukunis 40-iani wlebis Sua xanebidan 60-
iani wlebis Sua xanebamde ........................................................................................ 607
647
kompiuteruli uzrunvelyofa Tamar stefnaZe
daibeWda:
gamomcemloba `meridiani~,
Tbilisi, al. yazbegis gamz., #47.
239-15-22
E-mail: meridiani777@gmail.com