vaxtang guruli

erTmorwmune ruseTi
miTi da realoba

1
 Tbilisi 2007

krebuli eZRvneba saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis

sakiTxebs (XV-XXI ss). gankuTvnilia specialistebisa da mkiTxvelTa farTo
wrisaTvis.

redaqtori: profesori: giorgi papuaSvili

recenzentebi: profesori: dimitri SveliZe

profesori: giorgi cxovrebaZe

2
 erTmorwmune ruseTi
miTi da realoba
ruseTis mosvla samxreT kavkasiaSi da qarTuli samefo-samTavroebis
(qarTl-kaxeTis samefo, imereTis samefo, samegrelos, guriisa da afxazeTis
samTavroebi) dapyroba (1801 _ 1810 ww.) didi xnis ganmavlobaSi mzaddeboda
rogorc diplomatiuri, ise samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. ruseTis
saxelmwifos daintereseba Crdilo da samxreT kavkasiiT, neli, magram
kargad gaazrebuli winsvla kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT daemTxva
saqarTvelos saSinao da sagareo mdgomareobis uwyvet gauaresebas. XV_XVI
saukuneebis mijnaze qveynis SigniT damRupveli procesebi ganviTarda.
pirveli. erTiani qarTuli monarqia qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebad
da samcxis samTavrod daiSala (mogvianebiT maT ricxvs miemata samegrelos,
guriis, afxazeTisa da svaneTis samTavroebi); meore. qarTul samefo
samTavroebs Soris daiwyo xangrZlivi dapirispireba, romelic xSirad
omebSi gadaizrdeboda xolme; mesame. samefo-samTavroebSi daiwyo
saTavadoebis warmoqmna da gaZliereba, ramac Signidan daasusta calkeuli
samefoebi da samTavroebi; meoTxe. iyo cdebi saqarTvelos eklesiis
erTianobis darRvevisa; mexuTe. saqarTvelos politikurma daSlam didi
ziani miayena erovnul cnobierebas. dapirispireba da omebi qarTul samefo-
samTavroebs Soris kidev ufro aRrmavebda am process.
saqarTvelos saSinao mdgomareobis gauaresebas daemTxva saerTaSoriso
urTierTobis garTuleba: pirveli. saqarTvelos samxreTiT warmoiSva ori
Zlieri muslimuri saxelmwifo _ osmaleTi (TurqeTi) da sparseTi (irani).
1453 wels osmalebma konstantinepoli aiRes, bizantiis imperiam arseboba
Sewyvita. 1461 wels osmalebma qalaqi trapizoni daikaves, xolo 1475 wels
Crdilo SavizRvispireTic daipyres. meore. 1514 wels omi daiwyo sparseTsa
da osmaleTs Soris. am omis erT-erTi mizani, iseve rogorc XVI-XVII
saukuneebSi warmoebuli mravali omisa, samxreT kavkasiaSi gabatoneba iyo.
amasiis zavidan (1555 w.) moyolebuli saqarTvelos teritoria ramdenjerme
ganawilda sparseTsa da osmaleTs Soris. mesame. saqarTvelos samxreTiT,
kaspiis zRvidan Sav zRvamde, sparseTisa da osmaleTis gabatonebis Semdeg
am orma islamurma saxelmwifom SeRweva iwyo kavkasiis mTianeTSi. sparseTma
_ kaspiis zRvispireTidan, osmaleTma _ Savi zRvispireTidan. Crdilo
kavkasiaSi daiwyo islamis gavrceleba da iqauri mosaxleobis islamis
rjulze moqceva. qarTuli samefo-samTavroebi muslimuri saxelmwifoebis
rkalSi aRmoCndnen; meoTxe. dasavleT evropis qveynebi evropaSi osmaleTis
mzardi agresiis pirobebSi samxreT kavkasiaSi ganviTarebul movlenebSi
ver ereodnen. garda amisa, evropis qveynebi sparseTs antiosmaluri
koaliciis wamyvan Zalad ganixilavdnen da, saqarTvelos gamo iranTan
3
urTierTobis gafuWebas eridebodnen. aseT viTarebaSi qarTuli samefo-
samTavroebis evropulma orientaciam azri dakarga, realobas moklebuli
aRmoCnda. swored amitom dasavleT evropidan daxmarebis miRebis cdebi
(saqarTvelos mefis giorgi VIII-is elCoba evropaSi 1460-1461 wlebSi,
qarTlis mefis elCoba evropaSi 1471 wels, kaxeTis mefis elCoba evropaSi
1471 wels) uSedegod damTavrda. mexuTe. sparseTTan da osmaleTTan
uTanasworo brZolaSi mokavSiris gareSe darCenilma saqarTvelom dakarga
Tavisi istoriuli teritoriis nawili: War-belaqani (saingilo) da kak-
eniseli da samcxe-saaTabago, aWara, afxazeTi, Savi zRvis sanapiroze
(samegrelosa da guriaSi) arsebuli simagreebi.

1. traqtatamde

ai, aseT umZimes saSinao da sagareo viTarebaSi qarTuli diplomatiis

istoriaSi gadaidga sabediswero nabiji. qarTvelma diplomatebma miznad
daisaxes samxreT kavkasiaSi mimdanare movlenebSi mesame Zalis _ ruseTis _
CarTva. prorusuli orientaciis SemuSaveba pirvelad kaxeTis samefoSi,
mefe aleqsandre I-is (1476-1511) karze moxda. ras emyareboda kaxeTis mefis
Canafiqri? cxadia, aleqsandre I-s kargad eqneboda gaanalizebuli
maxlobeli aRmosavleTis muslimur samyaroSi ganviTarebuli movlenebi.
kaxeTis mefes aseve unda scodnoda dasavleT evropis qveynebis pozicia
samxreT kavkasiis mimarT. mTlad naTeli ar aris , Tu ra warmodgena
hqonda aleqsandre I-s ruseTSi Seqmnili saSinao viTarebisa da ,rac
mTavaria ,ruseTis sagareo politikis Sesaxeb. unda vivaraudoT, rom
kaxeTis samefo kars Zalze zogadi, xSir SemTxvevebSi bundovani
warmodgena hqonda im qveynis Sesaxeb, romelsac daxmarebas sTxovda.
winaaRmdeg SemTxvevaSi, aleqsandre I Rrmad unda yofiliyo darwmunebuli
imaSi, rom ruseTis daxmarebiT muslimuri saxelmwifoebis agresiisgan
Tavis dacva ararealuri iyo.
kaxeTis mefis aleqsandre I-is (1476-1511) Tanamedrove ruseTis (moskovis)
mTavari ivane III (1462-1505) qveynis marTvas sakmaod rTul viTarebaSi Seudga.
oqros urdos xani jer-jerobiT ruseTis umaRles xelisuflad iTvleboda.
marTalia, ruseTma oqros urdosagan faqtobrivi damoukidebloba moipova,
magram es ukanaskneli sakmaod seriozul samxedro Zalas flobda da
SeeZlo ruseTisaTvis didi ziani mieyenebina. ivane III sami wlis
ganmavlobaSi (1477-1479 ww.) oms awarmoebda didi novgorodis SemoerTebis
mizniT. didi novgorodis ruseTis saxelmwifoSi Sesvlas ewinaaRmdegeboda
poloneT-litvis mefe kazimir IV, romelic ruseTis winaaRmdeg oqros
urdos xanis ahmedis mimxrobas cdilobda. marTalia, ivane III-m novgorodi
SeierTa (1479 w.) da ruseTSi monRolTa batonobasac bolo mouRo (1480 w.),
magram male tveris samTavros SemoerTbisaTvis mouwia brZola (1485 w.).
1492-1494 wlebSi ruseTi litvasTan iyo omSi Cabmuli. am omma ruseT-litvis
winaaRmdegoba ver gadaWra. axali omi kars iyo momdgari.
ai, aseTi iyo saSinao da sagareo viTareba ruseTSi, roca 1483 wels
kaxeTis mefis elCebi moskovSi Cavidnen. cxadia, imxanad ruseTis didi
mTavari ivane III kaxeTis samefos ara marto samxedro daxmarebas ver
aRmouCenda, aramed diplomatiur mxadraWerasac ki ver dahpirdeboda.
ruseTSi jer-jerobiT ar arsebobda da arc SeiZleboda arsebuliyo
4
kavkasiaSi ruseTis SeRwevis gegmis monaxazic ki. marTalia, oqros urdo
daiSala, magram ruseTis aqtiurobas kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT
zRudavda yirimis, yazanis da astraxanis monRoluri saxanoebi.
(aRsaniSnavia, rom ivane III-is mokavSire 1492-1494 wlebSi litvasTan
warmoebul omSi yirimis xani mengli-girei iyo). rasakvirvelia, yazanis,
yirimisa da astraxanis saxanoebis dapyrobis gareSe ruseTi verc
CrdiloeT da , miT umetes, verc samxreT kavkasiaSi realur Zalad ver
iqceoda.
qarTvelma diplomatebma prorusuli orientaciis SemuSavebisas
dauSves strategiuli Secdoma. ruseTis samxreT kavkasiaSi mosvla niSnavda
ruseT-sparseT-osmaleTis omebis dasawyiss. angariSi ar gauwies imas, rom
ruseTis saxelmwifos gaerTianebasa da gaZlierebas (XV-XVI ss.),
bunebrivia, mtrulad Sexvdnen misi dasavleli da Crdiloeli mezoblebi:
poloneTi, litva, livoniis ordeni, Svecia. Aamis gamo XV-XVI saukuneebis
mijnaze ruseTi samxreTSi aqtiur sagareo politikas ver awarmoebda. 1492-
1494 wlebis ruseT-litvis oms mohyva axali omebi litvasTan (1500-1503 ww.
da 1512-1514 ww.).
ivane III-sa (1462-1505) da vasili III-s (1505-1533) politika cvlilebebs
ganicdis ivane mrisxanis (1533-1584) dros. ivane mrisxane umTavresad
miiCnevda ruseTis poziciebis ganmtkicebas Crdilo-dasavleTis
mimarTulebiT (baltiispireTSi), rac litvasTan, poloneTsa da SveciasTan
omis gareSe SeuZlebeli iyo. am problemis gadaWras isaxavda miznad
livoniis omi (1558-1583 ww.). amave dros ivane mrisxanem SeZlo yazanisa (1552
w.) da astraxanis (1556 w.) saxanoebis dapyroba. miuxedavad imisa, rom
ruseTma ver moaxerxa yirimis saxanos daufleba, mainc xelsayreli
pirobebi Seiqmna Crdilo kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebisaTvis.
Seqmnil viTarebaSi qarTvelma diplomatebma kvlav cades ruseTis
CarTva samxreT kavkasiaSi mimdinare procesebSi, kerZod, sparseT-osmaleTis
dapirispirebaSi. iniciativa kvlav kaxeTis samefo karma gamoiCina. am
SemTxvevaSi, SeiZleba iTqvas, strategiuli Secdoma daSvebuli ar yofila.
ivane mrisxane seriozulad iyo dainteresebuli Crdilo kavkasiiT. viTareba
ar Secvlila arc misi memkvidris mefe Tevdores (1584-1598) dros. Tumca
unda iTqvas, rom am droisaTvis ruseTis dainteresebis sferos Crdilo
kavkasia Seadgenda da ara samxreT kavkasia. livoniis omSi (1558-1583 ww.)
damarcxebuli ruseTi, rasac Crdilo dasavleTiT (gansakuTrebiT
baltiispireTSi) ruseTis poziciebis Sesusteba mohyva, sparseTsa da
osmaleTis winaaRmdeg omSi ar Caebmeboda. Tu sparseTi da osmaleTi
Crdilo kavkasiis barSi (da ara mTianeTSi) ruseTis SeRwevas Seeguebodnen,
am SemTxvevaSic ki qarTvel diplomatTa gegmis realizeba mainc Zneli
iqneboda. Yyvela SemTxvevaSi, ruseTi samxreT kavkasiaSi ararealur Zalad
darCeboda. swored aseTi viTarebis Sedegi iyo kaxeTis samefoSi mefe
levanis (1518-1574) dros rusTa xuTaskaciani razmis Semosvla. ivane
mrisxanem mdinare Tergis xeobaSi cixe-simagreebis mSenebloba daiwyo. Tu
ruseTi SeZlebda kontroli daewesebina im gzebze, romlebic mdinare
Tergis xeobaSi arsebuli cixe-simagreebidan kaxeTis samefoSi jaris
gadayvanisaTvis iyo aucilebeli, qarTveli diplomatebis gegmis
ganxorcielebac realuri xdeboda. cxadia, Seqmnili safrTxe droulad
SeniSnes sparseTma da osmaleTma. ruseTi am qveynebTan urTierTobis
garTulebas moerida (osmaleTis waqezebiT yirimis xani ruseTis
sazRvrebSi SeiWra). rusebma Tergis xeobaSi agebuli cixe-simagreebi
daangries. kaxeTSi myofi rusTa razmic Crdilo kavkasiaSi dabrunda.
5
 ruseTis kavkasiuri politikis marcxi ver gaiTvaliswines qarTvelma
politikosebma. maT dauSves kidev erTi strategiuli Secdoma. kaxeTis mefe
aleqsandre II (1574-1605) sparseTisa da osmaleTis agresiis mogvarebas kvlav
ruseTis daxmarebiT cdilobda, angariSs ar uwevda im garemoebas, rom
ruseTma araTu samxreT kavkasia, aramed Crdilo kavkasiac sparseT-
osmaleTis gavlenis sferod aRiara. cxadia, kaxeTis samefo karma araferi
icoda imis Sesaxeb, rom livoniis omis (1558-1583 ww.) dasrulebis Semdeg
ruseT-Sveciis urTierToba kvlav daZabuli rCeboda. am ukanasknels
okupirebuli hqonda ruseTis teritoriis nawili. mosalodneli iyo axali
omi SveciasTan.
kaxeTis mefis aleqsandre II-is mier mirTmeul ,,ficis wigns“
(1587 w.) ruseTis mefe Tevdorem ,,wyalobis sigeliT“ (1589 w.) upasuxa.
erTi wlis Semdeg (1590 w.) ruseT-Sveciis omi daiwyo. 1595 wlis zaviT
ruseTma Sveciis mier mitacebuli teritoriebis mxolod nawili daibruna.
1590 wels yirimis xanma yazi-gireim ruseTze ilaSqra da moskovamde
miaRwia. imxanad yirimis xanis damarcxeba moxerxda, magram qveynis samxreTi
sazRvrebi kvlav daucveli rCeboda. es garemoeba ki Crdilo kavkasiaSi
ruseTs aqtiuri politikis warmoebis saSualebas ar aZlevda.
kaxeTis samefos prorusuli orientacia sabolood daasamara mefe
Tevdores sikvdilis (1598 w.) Semdeg ruseTSi dawyebulma SinaaSlilobam,
didma socialurma amboxma da JeC pospolitasa (poloneT-litvis
saxelmwifos) da Sveciis agresiam (1603-1610 w.). ruseTis poziciebis
Sesusteba kargad gamoiyena sparseTis Sahma abas I-ma da sastikad dasaja
kaxeTis samefo saxli _ 1605 wels aleqsandre II da misi vaJi giorgi Sahma
moakvlevina.
SinaaSlilobis, did socialuri amboxisa da JeC-pospolitasa da
Sveciis agresiisgan dasustebuli ruseTi nel-nela gaimarTa welSi da ukve
mefe aleqsis (1645-1676) dros seriozul Zalad iqca. . Aam periodisaTvis
ruseTis umTavres amocanas ukrainidan CeJ pospolitas gandevna da Sveciis
agresiuli gegmebis aRkveTa warmoadgenda. Uukrainis ruseTTan SeerTebas
(1654 w.) mohyva xangrZlivi omi CeJ pospolitasTan, romelic 1667 wels
dasrulda. aranakleb mZime iyo omi SveciasTan (1656-1658 ww.). ruseTma
saboloo mizans ver miaRwia: CeJ pospolitas mTeli ukraina ver
daaTmobina, xolo Svecias ver waarTva baltiis zRvis sanapiroebi. yirimis
saxano kvlav did safrTxes uqmnida ruseTis samxreT regionebs.
mefe aleqsis (1645-1676) karze ar SemuSavebula arc CrdiloeT
kavkasiasa da, miT umetes, arc samxreT kavkasiaSi aqtiuri politikis
warmoebis gegma. aseT viTarebaSi qarTulma diplomatiam morigi
strategiuli Secdoma dauSva. mefe Teimuraz I (gamefda kaxeTSi 1606 wels,
qarTl-kaxeTis mefe gaxda 1625 wels, qarTlis taxti dakarga 1633 wels,
kaxeTisa _ 1648 wels) kvlav prorusuli politikiT cdilobda qveynis
gadarCenas. 1658 wels Teimuraz I moskovSi Cavida daxmarebis saTxovnelad.
am dros grZeldeboda ruseT-CeJ pospolitis omi, xolo SveciasTan
mxolod droebiTi zavi iyo dadebuli. aseT viTarebaSi Teimuraz I, cxadia,
xelcarieli gamoistumres saqarTveloSi.
prorusuli orientaciis marcxma TavisTavad gamoiwvia prosparsuli
orientaciis gaZliereba prosparsul orientacias adgnen: erekle I
(gamefda qarTlSi 1688 wels, kaxeTSi _ 1703 wels), daviT II (gamefda kaxeTSi
1709 wels), giorgi XI (pirvelad gamefda qarTlSi 1675 wels, meored _ 1703
wels).

6
 orsaukunovani prorusuli orientaciis Sedegi aseTi iyo: qarTlisa da
kaxeTis samefoebi sparseTs darCa, xolo imereTis samefo, guriis,
samegrelosa da afxazeTis samTavroebi _ osmaleTs.
qarTveli diplomatebis mier prorusuli orientaciis SemuSavebisa da
misi realizebisaTvis brZolis axali etapi iwyeba XVIII saukunis 10-iani
wlebis bolodan. es movlena qarTlis janiSinisa da mefis vaxtang VI-isa
(1703-1724 ww.) da ruseTis mefis petre I-is (1696-1725 ww.) saxelebs
ukavSirdeba.
iranis Sahis mier 1703 wels qarTlis janiSinad (mmarTvelad)
daniSnuli, xolo 1716 wels qarTlis mefed damtkicebuli vaxtang VI
prorusuli orientaciis aucileblobis aRiarebamde erTbaSad da advilad
ar misula. vaxtang VI-is winamorbedi mefeebi, islamis aRmsarebeli giorgi
XI sparseTis Sahis samsaxurSi daiRupa (1709 w.). sparseTis Sahis samsaxurs
Seewira momdevno mefec, aseve islamis aRmsarebeli qaixosro (1711 w.). amis
Semdeg mefobis yvelaze realuri kandidati vaxtang VI iyo, magram taxtze
asvlisaTvis aucilebeli iyo winamorbedi mefeebis msgavsad qristianobis
uaryofa da islamis miReba. 1712 wels vaxtang VI sparseTSi gaemgzavra.
rogorc Cans, igi am periodisaTvis rusuli orientaciis miRebaze ar
fiqrobda, Tumca arc winamorbedi mefeebis, giorgi XI-isa da qaixosros,
prosparsuli orientaciis gagrZelebas apirebda. vaxtang VI cdilobda
romis papisa da dasavleT evropis didi qveynebis daxmarebiT sparseTis
batonobidan Tavis daxsnas. amrigad, vaxtang VI Semdegi arCevanis winaSe
idga: prosparsuli orientaciis SenarCuneba, prorusuli orientaciis
miReba, prodasavluri orientaciis miReba.
vaxtang VI-s kargad hqonda gaazrebuli prosparsuli orientaciis
damRupveli Sedegebi. XVII saukunis istoria amis bevr magaliTs iZleoda.
magram es ar kmaroda prosparsuli orientaciis uarsayofad. vaxtang VI
xedavda, Tu rogor sustdeboda sparseTi, Sahi risi vai-vaglaxiT axerxebda
avRanelTa Semotevis SeCerebas. yovelive aman vaxtang VI-s ubiZga, zurgi
Seeqcia sparseTisaTvis.
vaxtang VI-is mier prosparsuli orientaciis uaryofa SeiZleba
realobas mTlad moklebuli ar Canda. samagierod, sruliad ararealuri
iyo vaxtang VI-is mier sulxan-saba orbelianis meTaurobiT dasavleT
evropaSi sparseTis winaaRmdeg daxmarebis saTxovnelad diplomatiuri
misiis mivlineba. tradiciulad, evropaSi sparseTs osmaleTis winaaRmdeg
brZolaSi mokavSired ganixilavdnen da qarTlis samefos interesebisaTvis
dasavleT evropis qveynebi sparseTs ar gaanawyenebdnen. asec moxda. 1715
wels sulxan-saba orbeliani evropidan xelcarieli dabrunda.
prodasavluri orientaciis marcxma vaxtang VI iZulebuli gaxada 1716 wels
islami mieRo. Sahma vaxtang VI qarTlis mefed daamtkica, magram 1719
wlamde sparseTSi datova. ratom daayovna Sahma sparseTSi vaxtang VI? Sahs
amisaTvis seriozuli mizezebi hqonda. cxadia, sparseTis Sahis kari
Seityobda sulxan-sabas dasavleT evropaSi vizitisa da iq gamarTul
molaparakebaTa Sesaxeb. Ra Tqma unda, SahisaTvis cnobili iqneboda
sparseTSi myofi vaxtangisa da Sahis karze mivlenili ruseTis despanis a.
volinskis saidumlo kontaqtebis Sesaxebac. es ori mizezi savsebiT
sakmarisi iyo imisaTvis, rom vaxtang VI-s sparseTis Sahis ndoba daekarga.
prorusuli orientaciis vaxtang VI sabolood sulxan-sabas
evropidan xelcarieli dabrunebis Semdeg (1715 w.) gadawyvetda.
aucilebeli iyo qarTlSi dabruneba da ruseTTan kavSiris damyareba.
swored amiT iqneboda ganpirobebuli oTxwliani yoymanis Semdeg vaxtang
7
VI-is mier islamis miReba (1716 w.). amis Semdeg Sahs vaxtang VI-is sparseTSi
dayovnebis mizezi aRar unda hqonoda. Tumca, rogorc aRvniSneT, Sahi
vaxtang VI-s aRar endoboda da misi sparseTSi yofna maqsimalurad
gaaxangrZliva. 1719 wels qarTlis mefe samSobloSi dabrunda da ruseTTan
samxedro-politikuri kavSiris damyarebisaTvis daiwyo mzadeba.
amrigad, vaxtang VI-is mier prorusuli orientaciis aRiareba
warmoadgenda iZulebiT nabijs. aseTi sarisko gadawyvetilebis miReba
ganpirobebuli iyo sparseTis winaaRmdeg dasavleT evropidan daxmarebis
miuReblobiTa da piradad vaxtang VI-is Zlieri antisparsuli ganwyobiT
(mefes Rrmad swamda, rom prosparsuli orientacia samudamod daRupavda
qveyanas).
marTalia, vaxtang VI-is prorusuli orientacia iZulebiT nabijs
warmoadgenda, magram misi miReba mainc garkveul gaTvlebs emyareboda.
qarTlis mefis Canafiqrs hqonda rogorc realuri, ise ararealuri
safuZveli.
pirveli. vaxtang VI savsebiT sworad miiCnevda, rom ruseTs samxreT-
aRmosavleTi kavkasiidan, kerZod qarTlidan da kaxeTidan, aseve
azerbaijanidan sparseTis gandevna SeeZlo.
meore. vaxtang VI-m ver gaiTvaliswina, rom samxreT kavkasiaSi ruseTis
SeWras ar dauSvebda osmaleTi da ruseTs sparseTis gavlenis sferoebis
xelSi Cagdebas ar daanebebda.
mesame. vaxtang VI-m verc is gaiTvaliswina, rom sparseTi, da
gansakuTrebiT ki osmaleTi, saWiroebis SemTxvevaSi aqtiurad
gamoiyenebdnen Crdilo kavkasiel islamis aRmsarebel xalxebs, rac did
sirTuleebs Seuqmnida samxreT kavkasiaSi SeWril ruseTs.
meoTxe. marTalia, am droisaTvis (1719 w.) CrdiloeTis omis
msvlelobaSi (daiwyo 1700 w.) mopovebuli warmatebebis Semdeg ruseTs
praqtikulad gadaWrili hqonda umTavresi geostrategiuli amocana
(baltiis zRvis sanapiroebis xelSi Cagdeba), magram samxreT kavkasiaSi
gabatoneba jer kidev ar iTvleboda ruseTis sagareo politikis
pirvelxarisxovan amocanad. ruseTisTvis gacilebiT ufro mniSvnelovani
iyo CrdiloeT SavizRvispireTSi ganmtkiceba, dunaispireTis xelSi Cagdeba
da balkaneTSi SeWra. am geostrategiuli amocanis gadaWra azovisa da
yubanispireTidan osmaleTis gandevniTa da yirimis saxanos dapyrobiT unda
dawyebuliyo. am rTuli miznebis ganxorcieleba ki osmaleTTan omis
gareSe SeuZlebeli iyo. aRsaniSnavia isic, rom dunaispireTsa da
balkaneTSi ruseTis SeWris winaaRmdeg gamodiodnen dasavleT evropis
qveynebi. aseT viTarebaSi ruseTi sparseTis winaaRmdeg did omSi ar
Caebmeboda da qarTlis samefos mokavSired ar gamoadgeboda.
1722 wels ruseTis imperatorma petre I-ma kaspiispireTSi laSqroba
daiwyo da sparseTis winaaRmdeg omSi mokavSireoba mefe vaxtang VI-s
SesTavaza.
ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris winaaRmdegi iyo qarTlis
samefo darbazis umravlesoba, taxtis memkvidre, sparseTis Sahis gvardiis
sardlad daniSnuli baqari. baqari mamas urCevda, Tundac ruseTTan
samxedro-politikuri kavSiris SenarCunebis pirobebSi avRanelebisgan
ukiduresad Seviwroebuli SahisaTvis qarTlis jaris nawili mieSvelebina,
raTa sparseTTan urTierToba sabolood ar gaefuWebinaT. vaxtang VI-m
prosparsul orientaciaze sabolood uari Tqva, 40-aTasiani jari Sekriba
da petre I-Tan molaparakebis Tanaxmad ganjasTan dabanakda. amasobaSi
avRanelebma sparseTis dedaqalaqi ispahani aiRes. ruseTisa da qarTlis
8
samefos samxedro-politikurma kavSirma, cxadia, SeaSfoTa osmaleTi.
osmaleTis sulTanma sworad Seafasa viTareba: imxanad (1722 w.) sparseTs
qarTlisa da ruseTis erToblivi laSqrobis mogerieba ar SeeZlo. ruseTis
mier sparseTis damarcxebis SemTxvevaSi osmaleTs samxreT kavkasiaSi
Zlieri konkurenti uCndeboda. qarTlisa da ruseTis samxedro-politikuri
kavSiris CaSlas osmaleTi imiT Seecada, rom qarTlis mefe vaxtang VI-s
mokavSireoba SesTavaza. vaxtang VI-m sworad amoicno osmaleTis Canafiqri
_ samxreT kavkasiaSi Zlieri ruseTis damkvidrebas osmaleTs isev susti
sparseTis SenarCuneba erCivna. qarTlis mefis gadabireba osmaleTs swored
sparseTis gadarCenisTvis, anu ruseTis samxreT kavkasiaSi SeWris
Sesaferxeblad sWirdeboda. marTalia, osmaleTis sulTnis Canafiqri
vaxtang VI-m kargad amoicno, magram is ki veRar gaTvala, rom osmaleTis
sulTnis SemoTavazebaze uaris TqmiT samomavlod sparseTTan erTad
osmaleTic gadaimtera. ufro zustad, vaxtang VI politikaSi yovlad
gaumarTlebel riskze wavida _ qarTlis bedi mxolod petre I-is mier
sparseTis winaaRmdeg dawyebul laSqrobas daukavSira da ukan dasaxevi
gza, sparseTTan da osmaleTTan morigebis Sansi, aRar daitova.
petre I-s kargad hqonda gaazrebuli yvela is garTuleba, romelic
samxreT kavkasiaSi da kerZod, kaspiispireTSi ruseTis SeWrasa da iranis
winaaRmdeg farTomasStabian omis dawyebas mohyveboda. 1722 wels dawyebul
laSqrobas geostrategiuli miznebi arc hqonia. rogorc ki mosalodneli
garTulebis konturebi moixaza, petre I-ma darubandis aRebis Semdeg
laSqroba Sewyvita. vaxtang VI gaRizianebuli sparseTisa da osmaleTis
winaSe marto darCa. Pprorusuli orientacia ukve meramdened kraxiT
dasrulda. 1724 wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa.
qarTlis mefis vaxtang VI-is prorusuli orientaciis wyalobiT
gaCanagebuli qveyana kaxeTis samefo saxlis warmomadgenlebma Teimuraz
II-m da misma vaJma erekle II-m prosparsul orientaciaze dabrunebiT ixsnes.
maTTvis vaxtang VI-is damRupveli politikis Sedegebi kargi gakveTili
aRmoCnda. aRsaniSnavia, rom sparseTis Sahma nadirmac (1736-1747) swori
daskvnebi gaakeTa winamorbedi sefiani Sahebis moRvaweobidan. nadir-Sahi
mixvda, rom saqarTvelos (qarTlisa da kaxeTis) amogdebis, islamis
rjulze moqcevis politikam kraxi ganicada. garda amisa, sparseTis Sahebis
politikam aiZula vaxtang VI prorusuli orientacia mieRo, ramac didi
safrTxe Seuqmna sparseTs. nadir-Sahi kargad xedavda, rom samxreT
kavkasiaSi SemoWras ruseTi momavalSi kvlav Seecdeboda. am SemTxvevaSi
sparseTisagan Seviwroebuli qarTli da kaxeTi, bunebrivad, ruseTis
mokavSireebad iqceodnen. gamomdinare aqedan, nadir-Sahma miznad daisaxa
garkveuli daTmobebis gziT qarTlisa da kaxeTis samefoebi prosparsul
orientaciaze daeyoliebina, raTa ruseTis gaaqtiurebis SemTxvevaSi maT
mefeebi vaxtang VI-is politikas aRar mibrunebodnen. amiT iyo
ganpirobebuli nadir-Sahis mier 1744 wels qarTlis mefed Teimuraz II-sa da
kaxeTis mefed erekle II-is damtkiceba. mefed damtkicebis pirobad
sparseTis Sahs islamis miReba ar wamouyenebia. Teimurazi da erekle
taxtze qristianebi avidnen. 1745 wlis 1 oqtombers Teimuraz II qristianuli
wesiT ekurTxa qarTlis mefed. 1632 wlis Semdeg es iyo pirveli SemTxveva,
roca qarTlis samefo taxtze qristiani mefe avida. nadir-Sahis politika
gaagrZela misma memkvidrem, sparseTis taxtisaTvis mebrZolma qerim-xanma.
nadir-Sahis mkvlelobis Semdeg (1747 w.) sparseTSi SinaaSliloba
daiwyo, Sahis taxtisaTvis brZola didxans gagrZelda. sparseTis
centraluri xelisuflebis dasustebiT kargad isargebles Teimuraz II-m da
9
erekle II-m da TavianT gavlenas daumorCiles erevnis, ganjis, naxWevanisa
da yarabaRis saxanoebi. es iyo didi warmateba. erevnis, ganjis, naxWevanisa
da yarabaRis xanebi TiTqmis sityvaSeubruneblad emorCilebodnen qarTlisa
da kaxeTis mefeebs. am gamarjvebas auferulebda is, rom Teimurazma da
ereklem didi marcxi iwvnies _ spaseTis mier warTmeuli uZvelesi qarTuli
provincia War-belaqani (saingilo) ver SemoierTes. War-belaqanSi
mokalaTebuli daRestnelebi gamudmebiT awiokebdnen kaxeTsa da qarTls,
itacebdnen mosaxleobas. daRestnelTa TareSs warmoudgenlad didi ziani
mohqonda qveynisaTvis. mosaxleoba praqtikulad saomar mdgomareobaSi
cxovrobda.
Teimuraz II da erekle II imTaviTve mixvdnen, rom qarTveli mefeebis
mier War-belaqnis dakaveba sparseTisa da osmaleTis interesebSi ar
Sedioda. daRestnelebis gamudmebuli Tavdasxmebi kaxeTisa da qarTlis
samefoebze zemoqmedebis, maTi dasustebis saSualebad ganixileboda
sparseTsa da osmaleTSi. daRestnelTa TareSis aRkveTas Teimurazi da
erekle ruseTis daxmarebiT Seecadnen. 1752 wels ruseTSi sagangebo
elCobac gaigzavna, magram uSedegod. ruseTis saimperatoro karma ara
marto jaris gamogzavnaze ganacxada uari, aramed fuladi daxmarebac
SeuZleblad miiCnia. peterburgSi swori daskvna gaakeTes: War-belaqanSi
(saingiloSi) ruseTis jaris Sesvla Zalze gaamwvavebda ruseT-sparseTisa
da ruseT-osmaleTis urTierTobebs.
XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulidan da 60-iani wlebis
damdegidan dasrulda Teimuraz II-isa da erekle II-is prosparsuli
politika. daiwyo axali, prorusuli orientaciis SemuSaveba. Ees
umniSvnelovanesi gadawyvetileba xangrZlivi fiqrisa da gansjis Sedegi
iyo. prorusuli orientacia Semdeg mosazrebebs emyareboda: pirveli.
Teimurazica da ereklec, cxadia, grZnobdnen, rom sparseTSi nadir-Sahisa
da qerim-xanis politika SeiZleba nebismier momentSi Secvliliyo da
qarTlsa da kaxeTs Tavs dastexoda sefiani Sahebisdroindeli agresia.
meore. mefeebi imasac grZnobdnen, rom sparseTis mbrZaneblebs sulac ar
siamovnebdaT qarTlisa da kaxeTis mefeebis diqtati sparsul saxanoebze
(ganjaze, erevanze, naxWevansa da yarabaRze). rogorc ki sparseTSi
centraluri xelisufleba Zalas moikrebda, Teimurazisa da erekles
morCili saxanoebi, Saq-Sirvanis xanis haji-Calabis msgavsad, qarTlisa da
kaxeTisaTvis saSiS Zalad iqceodnen. mesame. daRestnelTa amaoxrebeli
Semosevebis mogerieba qarTlisa da kaxeTis samefoebs Tavisi ZalebiT ar
SeeZloT. saWiro iyo War-belaqnis (saingilos), kak-eniselis dakaveba da
daRestnelTaTvis kaxeTSi SesaWrelad xelsayreli placdarmis warTmeva.
es ki ruseTis daxmarebis gareSe SeuZlebeli iyo. mexuTe. Tu sparseTSi
SinaaSliloba ar dasruldeboda da centraluri xelisufleba ver
gaZlierdeboda, dasustebuli sparseTi osmaleTs ver gaumklavdeboda da
gamoricxuli ar iyo, rom qarTlisa da kaxeTis samefoebs osmaluri
agresiis safrTxe SeeqmnebodaT.
Teimuraz II-sa da erekle II-s surdaT ruseTis imperiis daintereseba,
raTa mas samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) sparseTis adgili
daekavebina. Tu ruseTi darubandidan baqomde kaspiis zRvis sanapiros
daipyrobda ,qarTlisa da kaxeTis samefoebi or mizans miaRwevdnen _
daRestnelTa TareSi samudamod aRikveTeboda da sparseTis agresiac
saSiSi aRar iqneboda. sparsuli saxanoebi (ganja, erevani, naxWevani,
yarabaRi). iZulebuli gaxdebodnen proqarTuli orientacia eRiarebinaT.

10
ganwiruli rCeboda Saq-Sirvanis saxanoc. ruseTiT zurggamagrebuli
qarTlisa da kaxeTis mimarT axalcixis faSac damTmobi unda gamxdariyo.
Teimuraz II-isa da erekle II-is gaTvlebi samxreT kavkasiiT ruseTis
imperiis dainteresebisa da mis mier samxreT-aRmosavleT kavkasiis
(kaspiispireTis) dakavebis Sesaxeb ararealuri aRmoCnda. yovel SemTxvevaSi,
ruseTSi Teimuraz II-is (1760-1762 ww.) elCobis periodisavis ruseTs sul
sxva geostrategiuli amocanebi hqonda dasaxuli: pirveli. prusia,
romelsac zurgs umagrebda inglisi, cdilobda ruseTis gamodevnas
baltiispireTidan. marTalia, Svidwliani omi (1757-1763 ww.) prusiis marcxiT
damTavrda, magram inglisis antirusuli politika amiT ar dasrulebula.
meore. evropis didi saxelmwifoebi emzadebodnen dasustebuli poloneTis
gadasanawileblad. cxadia, poloneTis xarjze ruseTis gaZliereba
miuRebeli iyo evropis didi qveynebisTvis. poloneTis sakiTxs SeiZleba
seriozulad daeZaba ruseT-evropis urTierToba. gamoricxuli ar iyo
ruseTis Sejaxeba evropis saxelmwifoTa koaliciasTan, romlis Seqmnas
saguldagulod cdilobda inglisi. mesame. evropaSi pozicebis
SenarCunebisa da ganmtkicebis paralelurad ruseTisaTvis umniSvnelovanes
geostrategiul amocanas warmoadgenda osmaleTis gandevna Crdilo Savi
zRvispireTidan (yirimis saxanos likvidacia), dunaispireTis xelSi Cagdeba
da balkaneTSi SeWra. aseTi rTuli amocanis gadaWra osmaleTTan omisa da
evropis did saxelmwifoebTan (avstria, prusia, inglisi, safrangeTi)
urTierTobis garTulebis gareSe SeuZlebeli iyo. am SemTxvevaSic
SeiZleboda ruseTi evropul koalicias dapirispireboda. yovelive
zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, SegviZlia davaskvnaT: samxreT-aRmosavleT
kavkasiaSi (kaspiispireTSi) damkvidreba XVIII saukunis 50-iani wlebis
miwurulsa da 60-iani wlebis damdegs ruseTis uaxloes geostrategiul
amocanas ar warmoadgenda da amdenad, Teimuraz II-isa da erekle II-is
prorusul orientacias ganxorcieleba ar ewera. Teimuraz II-m es cxadad
igrZno peterburgSi yofnisas.
mTeli aTwleulis ganmavlobaSi (1763-1773 ww.) erekle II unda
mimxvdariyo, rom ruseTi samxreT-aRmosavleTi kavkasiis mimarT interess ar
iCenda. imis gamo, rom sparseTSi iseTi sagangaSo araferi xdeboda, qarTl-
kaxeTis mefe mainc lodins amjobinebda. 1774 wels ruseT-osmaleTis omis
dawyebam erekle II-s prorusuli orientaciis realizebis imedi Causaxa.
erekle II-m amjerad ukve meore strategiuli Secdoma dauSva. ruseT-
TurqeTis omi (1768-1774 ww.) ruseTis brwyinvale gamarjvebiTac rom
damTavrebuliyo, ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi)
mainc ver damkvidrdeboda, radgan samxreT-aRmosavleTi amierkavkasia iranis
gavlenis sfero iyo da iq fexis mokidebisaTvis sparseTis damarcxeba iyo
saWiro. osmaleTTan omis paralelurad ki ruseTi, cxadia, sparseTTan oms
ar wamoiwyebda.
erekle II imdenad iyo dainteresebuli prorusuli orientaciis
realizebiT, rom ruseTis imperiasTan naklebadmomgebian samxedro-
politikur kavSirsac dasTanxmda. osmaleTTan omis pirobebSi imperatori
ekaterine II (1762-1796) sparseTis vasalur qveyanaSi jars ar gamogzavnida.
ruseTis, qarTl-kaxeTisa da imereTis SeTanxmebis safuZvelze gadawyda,
rom oficialurad ruseTis jari imereTis samefoSi gaigzavneboda
(imereTis samefo osmaleTis gavlenis sferod iTvleboda da ruseTi,
cxadia, iq jaris gagzavnisgan Tavs ar Seikavebda), Semdeg es jari imereTis
samefos jarTan erTad aRmosavleT saqarTveloSi gadavidoda da ruseTis,
qarTl-kaxeTisa da imereTis jarebi erTad daiZvrebodnen samcxe-javaxeTis
11
(awyuris, aspinZis, axalcixis, axalqalaqis) osmalTa batonobisagan
gasaTavisufleblad.
ras igebdnen ruseT-imereT-qarTl-kaxeTis samxedro-politikuri
kavSiridan ekaterine II, solomon I da erekle II? ekaterine II samxreT
kavkasiaSi sabrZolo moqmedebebis dawyebiT garkveul mizans aRwevda _
osmaleTi iZulebuli gaxdeboda samcxe-javaxeTSi jarisa da artileriis
nawili daetovebina. solomon I-s Sansi eZleoda imereTSi osmaleTis
gavlena an saerTod moespo, an seriozulad Seesustebina. erekle II-s
SesaZlebloba eZleoda, samcxe-javaxeTi daebrunebina. erekle II-is
moqmedeba ar iyo bolomde zustad gaTvlili: pirveli. sparseTis vasali
qarTl-kaxeTis samefo omSi ebmeboda osmaleTis winaaRmdeg, rac
seriozulad gaarTulebda sparseT-osmaleTis urTierTobas. osmaleTi
sparseTs urCi vasalis (erekle II-is) dasjas mosTxovda. meore. samcxe-
javaxeTidan osmaleTis gandevnis Semdeg vis unda gadascemoda es
teritoria? cxadia, samcxe-javaxeTi qarTl-kaxeTs unda rgdeboda. aseT
gadawyvetilebas sazavo molaparakebaze osmaleTis protesti mohyveboda.
osmaleTisTvis samcxe-javaxeTis qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacema am
teritoriis sparseTis mflobelobaSi gadasvlas niSnavda, radgan osmaleT-
sparseTis urTierTobaSi qarTl-kaxeTis samefo sparseTis vasalad
ganixileboda. amrigad, samcxe-javaxeTis qarTl-kaxeTis samefosaTvis
gadacemiT (Tuki es mainc moxdeboda) erekle II samomavlod osmaleTs
upirispirdeboda. sabolood ki qarTl-kaxeTis samefo samcxe-javaxeTs
mainc ver SeinarCunebda. ver SeinarCunebda ara marto osmaleTTan
mosalodneli omis SemTxvevaSi, aramed manamdec. aRsaniSnavia, rom War-
belaqanSi, (saingiloSi) mokalaTebuli daRestnelebis mier qarTl-kaxeTis
Zarcvasa da iqidan adamianebis gatacebas mxolod maSin hqonda azri, Tu
isini naZarcvsa da tyveebs axalcixis gziT osmaleTSi gahyiddnen. ase rom,
awyuris, xerTvisis, axalcixisa da axalqalaqis cixeebSi qarTl-kaxeTis
jaris CayenebiT (zogadad, mdinare mtkvris xeobis nawilze qarTl-kaxeTis
samefos kontrolis dawesebiT) daRestnelebi gasaRebis bazris gareSe
rCebodnen. axalcixis gziT tyveTa bazris momaragebiT osmaleTi Zalian
iyo dainteresebuli. es ki imas niSnavda, War-belaqnisa da samcxe-javaxeTis
problema erT problemad iqceoda da erekle II-s did Tavsatexs uCenda.
samcxe-javaxeTis SenarCunebisTvis aucilebeli ekonomikuri saxsari da
jari qarTl-kaxeTis samefos ar gaaCnda. am teritoriis SenarCuneba verc
rusTa mcire razmiT (1000-2000 kaci) iqneboda SesaZlebeli. mesame. samcxe-
javaxeTis SemoerTebis SemTxvevaSi erekle II sxva didi problemis winaSec
dgeboda: qarTl-kaxeTis samefo oficialurad xdeboda ori didi
saxelmwifos _ sparseTisa da osmaleTis _ dainteresebis, anu agresiis
obieqti. amrigad, ruseTTan samxedro-politikuri kavSiri, romelsac 1770
wels mdinare mtkvris xeobaSi (awyuris, axalcixis, axalqalaqis
mimarTulebiT) qarTvelTa da rusTa erToblivi laSqroba mohyva,
warmatebis SemTxvevaSic qarTl-kaxeTis samefos sasikeTos arafers
moutanda.

2. traqtati

12
 qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is strategiuli Secdomis arsi SemdegSi
mdgomareobda: XVIII saukunis 60-70-ian wlebSi ruseTis mizani ar iyo
sparseTis damarcxeba da samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi gabatoneba.
am strategiuli Secdomis gamosworebas erekle II ukve ruseT-
osmaleTis omis (1768-1774 ww.) mimdinareobis procesSi Seecada. SemuSavda
axali strategia, romlis arsi SemdgomSi mdgomareobda: qarTl-kaxeTis
samefo unda Sesuliyo ruseTis imperiis mfarvelobaSi, rac, erekle II-is
azriT, sparseTisa da osmaleTis agresiisagan Tavdacvis erTaderT
saSualebas warmoadgenda.
ramdenad realuri iyo erekle II-is axali strategiuli kursi? cxadia,
qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvla ruseTis
did warmatebad aRiqmeboda. sparseTi da osmaleTi Zalze arasasurveli
faqtis winaSe aRmoCndebodnen _ qarTl-kaxeTis ruseTis mfarvelobaSi
Sesvla sparseTisa da osmaleTis kavkasiuri politikis marcxis
momaswavebeli iqneboda. yovelive amis miuxedavad upasuxod rCeboda kiTxva:
ra mniSvneloba hqonda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis
mfarvelobaSi Sesvlas, Tu ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi SeWras
da iqidan sparseTi gandevnas ar apirebda, anu qarTl-kaxeTs verc
sparseTis da verc daRestnelTa agresiisgan ver daicavda? erekle II-s unda
scodnoda, rom aseT viTarebaSi ruseTi qarTl-kaxeTis samefos an saerTod
ar miiRebda mfarvelobaSi, an Tu miiRebda, ver daicavda. amjeradac erekle
II-m gaumarTlebeli riski gaswia.
marTalia, 1768-1774 wlebis omSi ruseTma osmaleTi daamarcxa, magram es
gamarjveba sakmarisi ar aRmoCnda Crdilo SavizRvispireTidan osmaleTis
sabolood gandevnisaTvis. ruseTma verc yirimis saxanos likvidacia
moaxdina da verc dunaispireTi daipyro. balkaneTSi ruseTis SeWra
samomavlod gadaiado. marTalia, poloneTis gadanawilebisTvis brZola
ruseTisTvis xelsayrelad mimdinareobda, magram TviT gadanawilebis
procesi 1795 wlamde gagrZelda. amrigad. XVIII saukunis 70-iani wlebis
meore naxevarsa da 80-ian wlebis damdegs ruseTi ori geostrategiuli
amocanis SesrulebisTvis ibrZoda: CrdiloeT SavizRvispireTidan
dunaispireTis gavliT balkaneTSi SeWra da poloneTis gadanawilebis
Tavis sasargeblod dasruleba.
am viTarebaSi erekle II-m qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis
mfarvelobaSi Sesvlas ki miaRwia, magram Tavisi qveynis usafrTxoebis
garantiebis TvalsazrisiT ruseTisgan veraferi miiRo. ufro metic, erekle
II-m ver amoicno didi safrTxe, romelic samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi
ruseTis gaaqtiurebas mohyveboda. arsebobda imis realuri safrTxe, rom
samxreT kavkasiis politikur rukaze qarTl-kaxeTis samefosaTvis adgili
aRar darCeboda. ruseTi sanam sparseTis winaaRmdeg did oms wamoiwyebda,
manamde qarTl-kaxeTSi damkvidrebas Seecdeboda. qarTl-kaxeTis samefo
Tavisi samxedro-ekonomikuri potencialiT imdenad umniSvnelo Zalas
warmoadgenda, rom rusi diplomatebi da samxedroebi mas seriozul Zalad
ar aRiqvamdnen. Samagierod samefos teritoria Zalze mniSvnelovani iyo
samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. Erekle II-m verc is SeamCnia, rom
georgeevskis traqtatis dadebiT (1783 w.) man, rogorc prorusuli
orientaciis mefem, ruseTis saimperatoro karis TvalSi pirvandeli
mniSvneloba dahkarga, Tavisi misia amowura.
georgievskis traqtati ar iyo is dokumenti, romelic SeZlebda,
samxreT kavkasiaSi SeWra ruseTisaTvis geostrategiul mimarTulebad
eqcia. swored amitom iyo, rom ekaterine II-m jer traqtatis dadeba
13
gaaWianura (1770-1782 ww.) , xolo traqtatis dadebis Semdeg sicocxlis
bolomde (1783-1796 ww.) misi SesrulebisTvis araferi gaukeTebia.
erekle II-is miswrafeba da ruseTis imperiis geostrategiuli gegmebi
winaaRmdegobaSi movida erTmaneTTan, ramac erekle II-is Canafiqris
realizeba samomavlod gadado. mfarvelobis formalurma aqtma
(georgievskis traqtatma) qarTl-kaxeTis samefos usafrTxoeba ver
uzrunvelyo, samagierod, Zalze gaaRiziana sparseTi da osmaleTi.

3. traqtatis Semdeg

erekle II-is prorusuli orientacia kraxiT dasrulda. ruseTTan

samxerdo-politikuri kavSiriT erekle II-m imdenad Sors Sestopa, rom verc
piradad mefe man da verc misma memkvidrem giorgi XII-m (1798-1800)
prorusuli orientacia veRar Secvales, Tumca oriveni, iseve rogorc
qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebi, kargad grZnobdnen damRupveli
politikis Sedegs. ase mivida qarTl-kaxeTis samefo 1801 wlis
katastrofamde.
didxans emzadeboda ruseTi samxreT kavkasiidan sparseTisa da
osmaleTis gasaZeveblad da saqarTvelosa da mTeli samxreT kavkasiis
dasapyrobad. am SemTxvevaSi vaxtang VI-isa da erekle II-is prorusul
politikas gadamwyveti mniSvneloba arc hqonda. Prorusuli orientaciis
Secvlis SemTxvevaSic sparseTi da osmaleTi erekle II-s aRar endobodnen.
ase rom erekle II-s surda Tu ar surda, wagebuli TamaSi unda eTamaSa,
prorusuli orientacia unda SeenarCunebina. Tavidanve cxadi iyo, rom
saqarTvelo da saerTod, mTeli samxreT kavkasia sparseT-osmaleT-ruseTs
Soris dapirispirebaSi gamarjvebuls darCeboda. grZnobdnen Tu ara am
saSiSroebas qarTveli mefe-mTavrebi? cxadia, grZnobdnen. miuxedavad amisa,
dasavleT evropis didi qveynebis sruli inertulobis pirobebSi qarTveli
xelisufalni da diplomatebi ruseTis faqtoris amoqmedebas jiutad
cdilobdnen, qarTuli samefo-samTavroebisa da ruseTis strategiuli
interesebis SeuTavseblobas ver amCnevdnen.
samaswliani marcxiani sagareo politikis logikuri Sedegi iyo
ruseTis imperiasa da qarTl-kaxeTis samefos Soris dadebuli georgievskis
traqtati (1783 w.), xolo misi tragikuli gagrZeleba_ qarTl-kaxeTis
samefos, samegrelos samTavros, guriis samTavros, imereTis samefos
dapyroba (1801-1810 ww.). ruseTi sxva mxrivadac kargad iyo momzadebuli. man
or omSi (1804-1813 ww. da 1826-1828 ww.) sparseTisa da aseve or omSi (1806-1812
ww da 1828-1829 ww.) osmaleTis damarcxebiT am muslimur saxelmwifoebs
uari aTqmevina samxreT kavkasiaze. metic, dapyrobil saqarTvelos ruseTma
am brwyinvale gamarjvebebis wyalobiT erT dros sparseTisa da osmaleTis
mier mitacebuli qarTuli miwebic miumata. gulistanisa (1813 w.) da
TurqmanCais (1826 w.) zavebiT ruseTma sparseTs War-belaqani (saingilo)
daaTmobina, xolo buqarestisa (1812 w.) da adrianopolis (1829 w.) zavebiT
osmaleTisgan soxumi, foTi, axalcixe, axalqalaqi, awyuri, aspinZa,
xerTvisi, qvabliani, abasTumani da sxva teritoria miiRo. ruseTis
warmatebuli brZola samxreT kavkasiidan osmaleTis gandevnisaTvis verc
marcxianma yirimis omma (1853-1856 ww.) Seaferxa. 1877-1878 wlebis omSi
14
gamarjvebis Semdeg ruseTis imperiis sazRvrebi kidev ufro gafarTovda _
san-stefanos zaviTa (1878 w.) da berlinis kongresis (1878 w.)
gadawyvetilebiT, ruseTma amjerad aWara, SavSeTi, klarjeTi, artanuji,
kola, artaani, olTisi miiRo.
qarTveli mefe-mTavrebis wamgebianma prorusulma politikam ruseTis
imperias ara marto qarTuli samefo-samTavroebis dapyroba gauadvila,
aramed Zalze xelsayreli pirobebi Seuqmna somxeTisa da azerbaijanis
dauflebisaTvis, anu am teritoriidan sparseTisa da osmaleTis
gaZevebisaTvis, rac gulistanis (1813 w.), TurqmanCaisa (1828 w.) da
adrianopolis (1829 w.) zavebiT dakanonda. saqarTvelos dapyrobam ruseTs
gauadvila Crdilo kavkasiel xalxTa winaaRmdeg brZola da am regionis
dapyroba (1864 w.)

4. ruseTi _ mokavSire Tu ...

saqarTvelo-ruseTis urTierToba dRes istoriis kuTvnilebaa. momxdar

faqtebsa da movlenebs ukve veRaravin Secvlis. samagierod, xSiria
SemTxvevebi, rodesac qarTvelebi da rusebi erTsa da imave faqtsa da
movlenas sxvadasxvagvarad vafasebT, bevr raimeze dRemde ver
SevTanxmebulvarT.
yovelgvari politikuri mosazrebis gareSe aucilebelia vupasuxoT
kiTxvebs, vupasuxoT im SemTxvevaSic ki, roca mosalodneli pasuxi
garkveul uxerxulobas qmnis ori eris, ori saxelmwifos urTierTobaSi.
qarTvelebs gvayvedrian, rom ruseTi Cveni mokavSire iyo sparseTTan da
osmaleTTan uTanasworo brZolaSi. es aris didi sicrue, amitomac dRemde
igi veravin daasabuTa.
qarTul samefo-samTavroebTan urTierTobis samaswlian periodSi (XV-
XVIII ss.) ruseTi arc erTxel ar moqceula rogorc mokavSire, piriqiT,
bevrjer sastikad moatyua qarTveli mefe-mTavrebi. cxadia, es keTdeboda
ruseTis saxelmwifos interesebidan gamomdinare, magram amas
saqarTvelosaTvis araviTari mniSvneloba ar hqonda. amis naTelsayofad
movitanT ramdenime magaliTs.
1. uSedegod dasrulda kaxeTis mefis aleqsandre I-is (1476-1511) elCoba
moskovis did mTavar ivane III-sTan (1478-1505) _ kaxeTis samefom verc
politikuri da verc samxedro mxardaWera ver miiRo.
2. kaxeTis mefe levanma (1518-1574) SesZlo ruseTis mefis ivane IV-is
(1533-1584) daintereseba da kaxeTSi rusTa xuTaskaciani razmi Semovida.
cxadia , es samxedro Zala sulac ar iyo sakmarisi da kaxeTSi ruseTis
jaris Semosvlas mxolod politikuri mniSvneloba hqonoda.Mmale,
osmaleTis protestis Semdeg rusTa razmma kaxeTi datova.
3. 1587 wels kaxeTis mefe aleqsandre II-m (1574-1605) ruseTis mefe
Tevdores (1584-1598) ,,ficis wigni“ miarTva, xolo 1589 wels ruseTis mefem
kaxeTis mefes ,,wyalobis sigeli“ miuboZa. kaxeTis mefeebis levanisa da
aleqsandre II-is prorusuli orientacia Zalze aRizianebda sparseTsa da
osmaleTs. ruseTTan urTierToba Zvirad daujda aleqsandre II-s. 1605 wels,
kaxeTSi ruseTis elCobis yofnisas, sparseTis Sahma abas I-ma aleqsandre II

15
da misi vaJi giorgi veragulad moakvlevina. am sazarel faqts ruseTis
mxridan araviTari reaqcia ar mohyolia.
4. sparseTTan samkvdro-sasicocxlo brZolaSi Cabmuli kaxeTis mefe
Teimuraz I (gamefda 1606 wels), romelsac deda, qeTevan dedofali,
sparseTSi wamebiT moukles (1624 w.) xolo ori vaJi dausaWurises, 1658 wels
piradad Cavida ruseTSi, magram daxmareba ver miiRo. ruseTisgan
motyuebuli Teimuraz I Sahma Seapyrobina da cixeSi gamoketa, sadac
gardaicvala kidec.
5. kaxeTis samefos veraferi sasikeTo moutana ruseTis mefe aleqsis
(1645-1675) karze Teimuraz I-is SviliSvilis erekles yofnam. 1674 wels
erekle xelcarieli dabrunda ruseTidan da iZulebuli gaxda prosparsul
orientacias dasdgomoda.
6. samegrelos mTavari levan II dadiani (1611-1657) warumateblad
cdilobda ruseTisgan daxmarebis miRebas.
7. ruseTis imperatorma petre I-ma (1696-1725) qarTlis mefe vaxtang VI
sparseTis winaaRmdeg aamxedra. 1722 w. daigegma erToblivi laSqroba. male
petre I-ma kaspiispireTSi dawyebuli laSqroba Sewyvita da saomrad
gamzadebuli mokavSire gaRizianebuli sparseTisa da osmaleTis winaSe
martodmarto datova. osmaleTma vaxtang VI-is dasja ar daayovna da 1724
wels igi qveynidan gaaZeva. qarTlisa da kaxeTis samefoebi sparseTisa da
osmaleTis batonobis qveS darCnen.
8. Crdilo kavkasiis mTielTa Tavdasxmebisagan mZime mdgomareobaSi
myofma Teimuraz II-m da erekle II-m 1752 wels ruseTSi daxmarebis misaRebad
elCoba miavlines. qarTveli mefeebi imperator ekaterine II-s jars
sTxovdnen, raTa qveyana ganadgurebisagan daecvaT. Tu ruseTi jariT
daxmarebas ver SeZlebda, maSin Teimurazi da erekle fulad Semweobas
iTxovdnen, raTa jaris daqiravebis SesaZlebloba miscemodaT. arc erTi
Txovna Sewynarebuli ar iqna _ qarTveli elCebi xelcarieli dabrundnen
samSobloSi.
9. 1760 wels ruseTSi daxmarebis saZebnelad gaemgzavra mefe Teimuraz
II. man saimperatoro karisagan mxolod dapirebebi miiRo. realuri
daxmareba kvlav ar Canda. Teimuraz II 1762 wels ruseTSive gardaicvala.
10. 1768-1774 wlebis ruseT-osmaleTis omis dros saqarTveloSi ruseTis
jari Semovida. ruseTis jaris daxmarebiT erekle II-s osmaleTis mier
mitacebuli samxreT saqarTvelos teritoria (awyuri, xerTvisi, aspinZa,
axalcixe, axalqalaqi) unda daebrunebina. 1770 wels ruseTis jaris
sardalma generalma i. totlebenma awyuris cixesTan brZolis dros erekle
II miatova da ukan gamobrunda. erekle II daRupvas gadaurCa da laSqaric
TiTqmis uvneblad gamoiyvana qveynis siRrmeSi. brZolis velidan gaqceuli
ruseTis jaris sardali erekle II-is taxtidan Camogdebas cdilobda,
magram uSedegod. iyo Tu ara totlebenis es moqmedeba SeTanxmebuli
ruseTis saimperatoro karTan, amas saqarTvelosTvis mniSvneloba ar
hqonda.
11. georgeevskis traqtatis (1783 w.) ZaliT qarTl-kaxeTis teritoriaze
mudmivad unda mdgariyo ruseTis jaris ori batalioni oTxi zarbazniT.
cxadia, es sulac ar iyo mniSvnelovani samxedro Zala, magram
saqarTveloSi ruseTis jaris Semosvlas garkveuli politikuri
mniSvneloba hqonda. qarTl-kaxeTSi myof ruseTis jaris or batalions
Tavi arafriT usaxelebia. samagierod, rusTa gamoCenam Zalze gaaRiziana
sparseTi da osmaleTi. 1787 wels daiwyo ruseT-osmaleTis morigi omi. omis
dawyebis Semdeg ruseTma qarTl-kaxeTidan jari gaiyvana da mfarvelobaSi
16
miRebuli qveyana gaRizianebuli sparseTisa da osmaleTis pirispir marto
datova.
12. 1795 wels qarTl-kaxeTis samefos winaaRmdeg salaSqrod emzadeboda
iranis mbrZanebeli aRa-mahmad-xani. erekle II-m Seqmnili sagangaSo
mdgomareobis Sesaxeb ramdenjerme acnoba ruseTs. ruseTis imperatorma arc
samxedro da arc diplomatiuri saSualebebiT qarTl-kaxeTi ar daicva.
ruseTis inertulobiT gaTamamebulma aRa-mahmad-xanma qarTl-kaxeTis samefo
aaoxra.
13. 1799 wels ruseTis jari qarTl-kaxeTis samefos teritoriaze
Semovida. am jaris mizani qarTl-kaxTis dacva ar yofila, mis misias
qveynis dapyroba Seadgenda.
zemoT motanili masala cxadad warmoaCens ruseTis rols
saqarTvelos istoriaSi. samasi wlis ganmavlobaSi igi arc erTxel ar
gamosula saqarTvelos mokavSired. ruseTSi ar SeumuSavebiaT saqarTvelos
gadarCenis gegma. ruseTi nela da nabij-nabij amzadebda niadags
saqarTvelos dapyrobisaTvis.
rusi politikosebisa da diplomatebis kargad gaazrebuli gegma
warmatebiT ganxorcielda 1801-1810 wlebSi.

5. ruseTi _ mxsneli Tu ...

XVI-XVII saukuneebSi sparsTa, osmalTa da Crdilo kavkasielTa

Semosevebs uamravi qarTvelis sicocxle Seewira. 1801 wlisaTvis
saqarTveloSi daaxloebiT 700-800 aTasi kaciRa cxovrobda. es
demografiuli katastrofis tolfasi iyo. rogori viTareba Seiqmna
saqarTveloSi 1801 wlis Semdeg, anu ruseTis mier qarTuli samefo-
samTavroebis dapyrobis Semdeg?Mmosaxleobis swrafi zrda saqarTveloSi
arc 1801 wlis Semdeg SeiniSneboda.
XVIII saukune qarTuli saxelmwifoebriobis arsebobis bolo saukune
iyo. Cven zustad ar viciT, ramdeni qarTveli Seewira dampyrobTa
winaaRmdeg brZolas, ramdeni qarTveli gaiyida osmaleTSi monaTa bazarze.
cxadia, es statistika Semzaravi iqneboda. aranakleb Semzaravia 1801-1917
wlebSi daRupulTa da saqarTvelodan samudamod gadaxvewilTa statistika.
jer-jerobiT aravis dauTvlia ramdeni qarTveli daiRupa 1806-1812, 1828-1829,
1853-1856, 1877-1878 wlebis ruseT-osmaleTis omebSi, 1804-1813, 1826-1828 wlebis
ruseT-sparseTis omebSi, Crdilo kavkasiis dapyrobisaTvis ruseTis mier
warmoebul omebSi, (gansakuTrebiT 1834-1859 wlebSi), ruseT-iaponiis omSi
(1904-1905 ww.), pirvel msoflio omSi (1914-1918 ww.) arc is dauTvlia vinmes,
Tu ramdeni qarTveli daxoces rusebma 1804 wlis qarTlis mTianeTis, 1812
wlis kaxeTis, 1819-1820 wlebis imereTis, 1841 wlis guriis, 1856-1857 wlebis
samegrelos, 1875-1876 wlebis svaneTis ajanyebebis CaxSobisas. statistika
marTlac Semzaravi iqneba. daRupulTa raodenobas unda miematos
adrianopolos zavis (1829 w.) Semdeg samxreT saqarTvelodan rusTa mier
Seviwroebuli islamis aRmsarebeli 75 aTasi qarTvelis, da san-stefanos
zavis Semdeg (1878 w.) aWaridan 40 aTasi islamis aRmsarebeli qarTvelis
gadaxvewa.

17
 Zalze miaxloebuli statistikuri gamoTvlebiTac ki cxadi xdeba, rom
XVIII saukuneSi dampyrobTa winaaRmdeg brZolas gacilebiT naklebi
qarTveli Seewira, vidre XIX-XX saukuneebSi ruseTis mier warmoebul
omebsa da ruseTis winaaRmdeg mowyobil ajanyebebs.
qarTvelTa genofondis ganadgureba 1801 wlis Semdegac grZeldeboda,
oRond sxva formiTa da sxva viTarebaSi.

6. ruseTi _ qarTuli miwebis

Semkrebi Tu ...

1801 wlisaTvis saqarTvelos mniSvnelovan nawils sparseTi da

osmaleTi flobdnen. osmaleTs hqonda mitacebuli samxreTi da samxreT-
dasavleTi saqarTvelo (awyuri, abasTumani, aspinZa, qvabliani, axalcixe,
WiWaraqi, xerTvisi, focxovi, axalqalaqi, imerxevi, SavSeTi, eruSeTi, kola,
artaani, artanuji, taoskari, olTisi, TorTomi, speri, qobuleTi, baTumi,
xofa, qeda, xulo, maWaxeli, borCxa, xixani, livana, arTvini da sxva), anu
istoriuli samcxe-saaTabago da aWara. es teritoria osmaleTis
administraciuli dayofis mixedviT moqceuli iyo Cildirisa da
trapizonis vilaeTebis sazRvrebSi. garda amisa, osmaleTis garnizonebi
idga afxazeTSi _ soxumSi, CxalTaSi; samegreloSi _ anakliaSi, foTSi;
guriaSi _ SekveTilSi. sparseTs mitacebuli hqonda saqarTvelos samxreT-
aRmosavleTi nawili _ War-belaqani (belaqani, Wari, katexi, Tala, jinisi,
aliabadi), anu saingilo da kak-eniseli.
sparseTTan omebSi (1804-1813 ww. da1826-1828 ww.) orgzis gamarjvebis
Semdeg gulistanisa (1813 w.) da TurqmanCais (1828 w.) zavebiT ruseTma miiRo
War-belaqani (saingilo).
1806-1812 wlebis omSi osmaleTis damarcxebis Semdeg, buqarestis zaviT
(1812 w.), osmaleTma ruseTs dauTmo soxumi, yulevi da SekveTili. 1828-1829
wlebis omSi osmaleTma kvlav marcxi iwvnia da adrianopolis zaviT (1829
w.) ruseTma miiRo: foTi, axalcixe, axalqalaqi, aspinZa, awyuri, xerTvisi,
qvabliani, abasTumani, WiWaraqi anu samcxe-saaTabagos nawili (Cildiris
vilaeTis nawili). 1877-1878 wlebis omSi damarxcebis Semdeg san-stefanos
zaviTa (1878 w.) da berlinis kongresis gadawyvetilebiT (1878 w.) osmaleTma
ruseTs dauTmo: aWara (qobuleTi, cixisZiri, baTumi, qeda, xulo, gonia,
xofa, arTvini) SavSeTi, klarjeTi, artanuji, kola, artaani, olTisi. 1878
wlisaTvis osmaleTis SemadgenlobaSi kvlav rCeboda saqarTvelos
istoriuli teritoriis nawili: olTisis xeobis zemo weli, TorTomi,
speri, parxali, livanas nawili, WaneTis ZiriTadi nawili. am teritoriaze
ruseTs pretenzia, cxadia, hqonda, magram osmaleTma SeZlo misi
SenarCuneba. sparseTma daitova kaxeTis samefodan mitacebuli kak-eniseli.
1878 wlisaTvis damTavrda saqarTvelos istoriuli teritoriis
ruseTis imperiis SemadgenlobaSi Tavmoyris procesi. sabWoTa ruseTma ki
daiwyo qarTuli miwebis gasxviseba. Ppirvel msoflio omSi (1914-1918 ww.)
damarcxebulma sabWoTa ruseTma brest-litovskis zaviT (1918 wlis 3 marti)
osmaleTs gadasca saqarTvelos istoriuli teritoria: baTumis okrugi
(qobuleTi, baTumi, qeda, xulo, imerxevi, SavSeTi, goniao, xofa), arTvinis
okrugi (arTvini, artanuji), artaanis okrugi (artaani, focxovi, kola),
18
olTisis okrugi (olTisi, taoskari). 1921 wlis 16 marts moskovSi sabWoTa
ruseTsa da osmaleTs Soris dadebuli xelSekrulebiTa da 1921 wlis 13
oqtombers yarsSi osmaleTs, saqarTvelos, azerbaijans, somxeTsa da
sabWoTa ruseTs Soris dadebuli xelSekrulebis ZaliT osmaleTs gadaeca
saqarTvelos istoriuli teritoria: baTumis okrugis nawili (xofa),
arTvinis okrugi mTlianad (arTvini, artanuji), artaanis okrugi mTlianad
(artaani, kola, focxovi), olTisis okrugi mTlianad (olTisi, taoskari).
saqarTvelos teritoriis gasxviseba ruseTma Semdgom xanebSic
gaagrZela. moskovis nebis Tanaxmad , 1921 wels saqarTvelos teritoria _
borCalos mazris samxreT nawili (voroncov-lores raioni) somxeTs
gadaeca, xolo zaqaTalis okrugi (War-belaqani anu saingilo) _
azerbaijans. azerbaijans gadaeca Tbilisis mazris nawilic (garejis veli
da yaraiazis seqtori), aseve siRnaRis mazris nawili (eldaris veli).
somxeTis sakuTrebad iqca lok-lalvaris qedis Crdilo ferdobi
(borCalos mazra). 1925 wels saqarTvelos teritoriis nawili pilenkovo
(afxazeTi) ruseTs gadaeca. 1927 wels ruseTsve gadaeca duSeTis mazris
teritoriis nawili (melxesti da cekaro).
zemoT motanili masalidan cxadi xdeba, rom ruseTi saqarTvelos
istoriul teritorias Tu krebda _ asxvisebda kidec. am SemTxvevaSi
pirvel rigSi dgeboda ruseTis saxelmwifo interesebi, qarTuli miwebi ki
did saxelmwifoebTan ruseTis vaWrobis obieqtad iqceoda.

7. ruseTi _ erTmorwmune qveyana Tu ...

saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis Rirsebis

Selaxva ruseTma jer kidev georgievskis traqtatiT (1783 w.) daiwyo.
traqtatis ZaliT, qarTl-kaxeTis samefos umaRlesi sasuliero
xelisufali kaTolikos-patriarqi, mcxeTis uZvelesi sakaTolikoso taxtis
mpyrobeli, xdeboda ruseTis marTlmadidebeli eklesiis uwmindesi sinodis
rigiTi wevri da sinodSi ikavebda merve adgils (tobolskis episkoposis
Semdeg). ras niSnavda es? imxanad ruseTs patriarqi ar hyavda (patriarqoba
ruseTSi petre I-ma gaauqma) da ruseTis eklesias uwmindesi sinodi
ganagebda. sinods hyavda Tavmjdomare, romelsac, cxadia, sapatriarqo
Rirseba ar gaaCnda. uwmindesi sinodis wevrebi episkoposebi,
arqiepiskoposebi, mitropolitebi iyvnen, romlebic TavianTi RirsebiT aseve
ver utoldebodnen mcxeTis sakaTalikoso taxtis mpyrobels, qarTl-
kaxeTis samefos umaRles sasuliero pirs _ kaTolikos-patriarqs.
miuxedavad yovelive amisa, qarTl-kaxeTis umaRlesi sasuliero piri,
kaTolikos-patriarqi, ruseTis eklesiis rigiT mmarTvel episkoposebs
utoldeboda, xolo Svidi maTgani RirsebiT masze win unda mdgariyo.
1801 wlisaTvis saqarTveloSi ori sakaTolikoso taxti arsebobda _
mcxeTisa da afxazeTisa (afxazeT-imereTisa). 1811 wels ruseTma mcxeTis,
xolo 1814 wels afxazeTis sakaTolikoso taxti gaauqma da saqarTvelos
eklesiis saTaveSi egzarqosi Caayena. saeklesio samarTlisa da tradiciebis
mixedviT, ruseTs saqarTvelos samociqulo eklesiis avtokefaliis gauqmeba

19
msoflio marTlmadideblur sapatriarqoebTan da ,pirvel rigSi,
konstantinepolis msoflio patriarqTan unda SeeTanxmebina. ruseTma es ar
moisurva da orive saptriarqo taxti TviTneburad gaauqma.
saqarTvelos teritoriaze Seiqmna saegzarqoso egzarqosiT saTaveSi.
yvela mniSvnelovan sakiTxs egzarqosi an ruseTis eklesiis uwmindesi
sinodi wyvetda. saqarTvelos eklesiis gauqmebiTa da saegzarqosos
daarsebiT saqarTveloSi mcxovrebi yvela aRmsareblobis xalxi
(kaTolikeebi, iudaelebi, monofizitebi, muslimebi) qarTvel
marTlmadideblebze gacilebiT ukeTes mdgomareobaSi aRmoCndnen, radgan
isini rus egzarqoss ar emorCilebodnen, arafers aTanxmebdnen. is rac
Znelad misaRwevi an praqtikulad SeuZlebeli iyo qarTveli
samRvdeloebisaTvis, sruliad advilad misaRwevi iyo kaTolikeTa an
monofizitTaTvis.)
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmebas mohyva eklesiis darbeva
da gaZarcva. 1811-1906 wlebSi ruseTma saqarTveloSi daxura 800 eklesia da
15 monasteri, 29 eparqiis nacvlad mxolod 5 eparqia datoves. gaZarcves
eklesiebi da monastrebi (gaitanes xatebi, xelnaweri wignebi, jvrebi,
barZimebi da sxva saeklesio qoneba). garda naZarcvisa, rusebma saqarTvelos
eklesias oficialurad CamoarTves 220 milion maneTze meti Rirebulebis
uZravi da moZravi qoneba.
ruseTis marTlmadidebeli eklesiis uwmindesma sinodma da
saqarTvelos egzarqosma moaxdines sasuliero ganaTlebis rusifikacia.
did taZrebSi RvTismsaxureba mxolod rusul enaze mimdinareobda.
egzarqosis gankargulebiT kiris xsnaris sqeli feniT daifara
saqarTvelos eklesiiebisa da monastrebis uZvelesi freskebi.
ruseTis eklesiis uwmindesi sinodi da saqarTvelos egzarqosi
gamudmebiT devnidnen patriotulad ganwyobil qarTvel samRvdeloebas.
XIX saukunis dasasrulidan da XX saukunis dasawyisidan daiwyo
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenisaTvis mebrZolTa devna.
qarTvel avtokefalistebs samSoblodan Sors, ruseTis sxvadasxva
eparqiebis eklesiebsa da monastrebSi agzavnidnen . praqtikulad ,es iyo
gadasaxleba. 1907 wels egzarqosma nikonma kazakebi miusia da maTraxebiT
acemina qarTvel avtokefalistTa krebis monawileni. da bolos,
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgeniT (1917 w.) gaRizianebulma
ruseTma moawyo kaTolikos-patriarq kirion II-s mkvleloba (1918 w.).
aseTi iyo erTmorwmune ruseTis roli saqarTvelos eklesiis
istoriaSi.

8. ruseTi _ qarTveli eris gamamTlianebeli Tu ...

ruseTis imperiam saqarTvelo daipyro samefo-samTavroebad daSlili

da arasodes uzrunia maT gaerTianebaze. piriqiT, ruseTi dabejiTebiT
nergavda separatizms da sadac separatizmi ukve arsebobda, kidev ufro
aRrmavebda mas.
1801 wels ruseTis imperatorma qarTl-kaxeTis samefo gaauqma da 1802
wels qveynis okupacia moaxdina. am droisaTvis saqarTvelos teritoriaze

20
jer kidev arsebobda imereTis samefo, samegrelos, guriis, svaneTisa da
afxazeTis samTavroebi. ruseTis saimperatoro karisTvis kargad iyo
cnobili, rom imereTis mefesa da samegrelos mTavars teritoriuli dava
hqondaT. 1803 wels ruseTis imperatorma qveSevrdomobaSi miiRo samegrelos
samTavro. ruseTi aRiarebda dadianebis gvaris uflebas samTavro taxtze.
cxadia, amis Semdeg imereTis mefe samegrelos samTavros verainar
pretenzias ver wauyenebda. 1804 wels imereTis samefoSi ruseTis jari
SeiWra da imereTis mefe solomon II iZulebuli gaxda, rom ruseTis
qveSevrdomoba mieRo. qveSevrdomobaSi Sesvlis dros imereTis mefem
moiTxiva, rom guriis samTavro ruseTs imereTis samefos nawilad ecno.
cxadia, solomon II samegrelos samTavros imereTis samefos nawilad
cnobas ukve veRar moiTxovda, radgan samegrelos samTavro damoukideblad
iyo Sesuli ruseTis qveSevrdomobaSi. ruseTi daTmobaze wavida da 1804
wels guriis samTavro ruseTis qveSevrdomobaSi, rogorc imereTis samefos
nawili, ise miiRo. es ,,xarvezi“ ruseTis saimperatoro karma maleve
gamoaswora. 1810 wels, mas Semdeg, rac ruseTma imereTi daipyro da iq
mefoba gaauqma, guriis samTavro damoukideblad Sevida ruseTis
qveSevrdomobaSi. ruseTma aRiara gurielebis gvaris ufleba samTavro
taxtze. 1810 welsve ruseTma afxazeTi miiRo qveSevrdomobaSi da cno
rusuli orientaciis ServaSiZeTa ufleba samTavro taxtze. svaneTis
samTavros taxtisTvis erTmaneTs ebrZodnen cioy da TaTaryan
dadeSqelianebi. 1833-1834 wlebSi cioyica da TaTaryanic ruseTma
qveSevrdomobaSi miiRo da orives ufleba cno samTavro taxtze. Seiqmna
svaneTis samTavros orad gayofis realuri safrTxe.
amrigad, saqarTvelos teritoriaze arsebuli orive samefo _ qarTl-
kaxeTisa da imereTisa _ ruseTma dauyovneblv (1801 welsa da 1810 wels)
gaauqma, xolo oTxi samTavro _ samegrelos, guriis, afxazeTisa da
svaneTis _ faqtobrivad daipyro (svaneTis samTavros garda yvelgan
ruseTis saokupacio jarebi idga), Tumca formalurad aRiara samTavroebis
arseboba mTavris xelisuflebis, mTavris sasamarTlos, sagadasaxado
sistemis, samoxeleo aparatis (Sinagani avtonomiis) SenarCunebiTa da
sazRvrebis xelSeuxeblobiT.
samTavroebis SenarCunebiT ruseTi separatizmis gaRvivebas isaxavda
miznad. separatizms unda moespo erTiani qarTuli cnobiereba, rogorc
auculebeli piroba saqarTvelos gaerTianebisa.
rusi moxeleebi viTarebas sruli seriozulobiT swavlobdnen. maTi
yuradReba imTaviTve miipyro iman, rom megruli da svanuri leqsikiT
SexedviT, gansxvavdeboda qarTulisagan. Ees faqti gamodgeboda imisaTvis,
rom momavalSi megruli da svanuri calke enebad, xolo megrelebi da
svanebi calke erebad (xalxebad) gamoecxadebinaT. rusma moxeleebma isic
kargad SeniSnes, rom leqsikuri TvalsazrisiT, qarTuli enis guruli
dialeqti, megrulisa da svanurisagan gansxvavebiT, ufro axlos idga
saliteraturo qarTulTan. guria da guruli dialeqti separatizmis
danergvis TvalsazrisiT uperspeqtivo Canda. swored amitom 1828-1829
wlebSi guriis samTavro gaauqmes.
1841 wels dapyrobili samxreT kavkasia ruseTma or administraciul
erTeulad dayo _ saqarTvelo-imereTis guberniad da kaspiis olqad.
saqarTvelo-imereTis guberniaSi Sedioda mTeli saqarTvelo samegrelos,
afxazeTisa da svaneTis samTavroebis garda. am SemTxvevaSi sami ram aris
saintereso: pirveli. axali, 1841 wlis administraciuli dayofiT kvlav
dadasturda samTavroebis avtonomia. meore. cneba ,,saqarTvelo-imereTi“
21
dakanonda Semdegi gagebiT: ,,saqarTvelo“ gulisxmobda qarTlisa da
kaxeTis anu yofili qarTl-kaxeTis samefos teritoriasa da 1829 wels
SemoerTebuli samcxe-javaxeTis nawils (axalcixe, axalqalaqi, awyuri,
aspinZa da sxva). ,,imereTi“ gulisxmobda yofil imereTis samefosa, yofil
guriis samTavrosa da raWis teritorias. mesame. cneba ,,saqarTveloSi“ ar
igulisxmeboda imereTi, guria, samegrelo, afxazeTi, svaneTi da raWa.
1846 wels ,,saqarTvelo-imereTis“ guberniis nacvlad Seiqmna ori
gubernia _ Tbilisisa da quTaisis. es administraciuli reforma kidev
ufro Sors iyo gamiznuli: pirveli. quTaisis guberniaSi ar Sedioda
samegrelo, afxazeTi da svaneTi anu morigma administraciulma reformam
kvlav daasusta samTavroebis avtonomia; meore. guberniebis
saxelwodebebidan saerTod gaqra sityva ,,saqarTvelo“.
1857-1867 wlebSi gauqmda samegrelos samTavro, 1857-1859 wlebSi
_svaneTis samTavro, 1864 wels _ afxazeTis samTavro. samegrelos da
svaneTis samTavroebi mazrebis saxiT quTaisis guberniaSi Sevida. afxazeTis
samTavros teritoria calke administraciul erTeulad _ soxumis okrugad
Camoyalibda, romelic quTaisis guberniaSi Sedioda. soxumis okrugSi e.w.
samxedro-saxalxo mmarTveloba SemoiRes.
ruseTi sparseTisa da osmaleTis damarcxebis Semdeg miRebul qarTul
teritoriasac separatizmis gaRvivebis TvalsazrisiT anawilebda
teritoriul administraciul erTeulebs Soris. 1828 wlis TurqmanCais
zaviT sparseTma ruseTs War-belaqani (saingilo) dauTmo. es teritoria
ruseTma realurad 1830 wels daikava. savsebiT SesaZlebeli iyo, rom War-
belaqani (saingilo) mazris (an mazrebis) saxiT Tbilisis guberniaSi
Sesuliyo. es xels Seuwyobda islamis aRmsarebeli qarTvelebis
(ingiloebis) dedasamSoblosTan daaxloebas, qarTul sinamdvileSi
adaptacias. cxadia, ruseTisaTvis es miuRebeli iyo. War-belaqnis
(saingilos) teritoriaze calke administraciuli erTeuli _ zaqaTalis
okrugi Seqmnes.
san-stefanos zaviTa (1878 w.) da berlinis kongresis (1878 w.)
dadgenilebiT osmaleTisagan miRebuli teritoria, ise, rom yurad ar
uRiaT istoriuli tradicia, sabolood ase gaanawila: quTaisis gubernias
gadaeca: arTvinis okrugi (arTvini, artanuji, SavSeTi, imerxevi) da baTumis
okrugi (baTumi, qobuleTi, qeda, xulo, kintriSi, gonio). osmaleTis mier
datovebuli sxva teritoria yarsis olqSi Semavali artaanis okrugsa
(artaani, kola) da olTisis okrugSi (olTisi, taoskari) gaaerTianes. es
iyo Zalze mzakvruli qmedeba. artaanis okrugi SeiZleboda Tbilisis
guberniaSi gaeerTianebinaT, xolo olTisis okrugi _ quTaisis guberniaSi.
SeiZleboda orive okrugi Tbilisis gubernias gadascemoda. artaanisa da
olTisis okrugebi yarsis olqSi imitom gaaerTianes, rom iq araqarTveli
mosaxleoba didi raodenobiT cxovrobda da artaaneli da olTiseli
qarTvelebi qarTul samyaros moswydebodnen.
ruseTma qarTuli teritoriis danawevrebiTa da separatizmis
gaRvivebis mizniT sxva mxrivac gamoiCina Tavi. 1858 wels qarTvelebiT
dasaxlebuli istoriuli dvaleTi Tbilisis gubernias CamoaSores da
oseTis samxedro okrugs gadasces. 1849 wels bambaki lores velTan erTad
Tbilisis gubernias CamoaSores da erevnis gubernias gadasces. 1862 wels,
marTalia, lores veli kvlav Tbilisis gubernias daubrunda, magram
bambaki isev erevnis guberniis SemadgenlobaSi darCa. SemTxveviTi ar iyo,
rom istoriuli jiqeTi Savi zRvis okrugs miakuTvnes. garkveuli
mosazrebiT, imperatorma aleqsandre I-ma uari Tqva ruseTis
22
SemadgenlobaSi saqarTvelos (iveriis) avtonomiuri samefos SenarCunebaze
Tundac im statusiT, ra statusiTac sargeblobdnen ruseTis
SemadgenlobaSi arsebuli fineTis samTavro da poloneTis samefo.
sruliad bunebrivad ismis kiTxva: ra uSlida xels ruseTis imperators
imaSi, rom saqarTvelos istoriuli teritoria (jiqeTidan kak-eniselamde,
da dvaleTidan basianamde) erT guberniaSi _saqarTvelos guberniaSi
gaeerTianebina? ruseTSi teritoriuli TvalsazrisiT amaze bevrad didi
guberniebic arsebobda. pasuxi naTelia: cneba ,,saqarTvelo“ xels uSlida
separatizmis danergvas, saqarTvelos danawilebas da qarTveli eris
asimilacias.
amrigad, ruseTis imperia yvelafers akeTebda imisaTvis, raTa
samudamid gamqraliyo erTiani qarTuli erovnuli cnobiereba, erTiani
saqarTvelo saukuneebis miRma darCenil mogonebad qceuliyo.

9. ruseTi _qarTvelTa mfarveli Tu...

ruseTis imperiis xelisufleba kargad grZnobda, rom odesme mas

qarTuli erovnuli moZraobis winaaRmdeg mouwevda brZola. am
brZolisaTvis rusebi Tavidanve emzadebodnen. antiqarTuli politikis
mizani iyo demografiuli viTarebis qarTvelTa sazianod Secvla.
adrianopolis zavis dadebisa (1829 w.) da samcxe-javaxeTidan 75 aTasi
islamis aRmsarebeli qarTvelis osmaleTSi iZulebiT gadasaxlebis Semdeg
dRevandeli axalqalaqisa da axalcixis raionebSi uamravi sofeli
dacarielda. mTavarmarTebelma i. paskeviCma ar Seiwynara Txovna
saqarTvelos mTiani regionebidan (zemo imereTidan) axalqalaqsa da
axalcixeSi qarTvelTa Casaxlebis Sesaxeb da es teritoria osmaleTidan
Semosul somxebs (30 aTas kacs) dauTmo. ase xelovnurad Seuqmna ruseTma
qarTvelebs mZime demografiuli situacia am regionSi. 1830 wlidan
saqarTveloSi masiurad daiwyo rusi seqtantebis (duxoborebis,
staroverebis, malaknebis, subotnikebis, skopebis da a.S.) Camosaxleba. 1856
wlisaTvis Tbilisisa da quTaisis guberniebSi seqtantTa 21 rusuli
sofeli iyo (1133 komli, orive sqesis 6000 mcxovrebi). seqtantebs miwas
ufasod urigebdnen da sxva mraval SeRavaTsac aZlevdnen. miwas ufasod
aZlevdnen samxedro samsaxuridan gasul oficrebsa da jariskacebsac, Tu
isini saqarTveloSi dasaxlebas moiTxovdnen.
ruseTis xelisuflebam saqarTveloSi Camoasaxla germanelebi da
berZnebi. germanelebis nawili TbilisSi dasaxlda, nawilma ki garekaxeTsa
da samxreT saqarTveloSi (bolnisisa da marneulis raionebSi) saukeTeso
miwebi miiRo. rogorc rus, ise germanel kolonistebs xelisufleba
SeRavaTian sesxebs aZlevda.
rusi kolonistebis bolo didi nakadi saqarTveloSi pirveli
msoflio omis win Semovida. xelisuflebam isini saukeTeso miwebze
daasaxla.
ruseTis xelisuflebis gansakuTrebuli dainteresebis sagans Savi
zRvis sanapiro zoli Seadgenda. XIX saukunis miwurulisa da XX saukunis
damdegisaTvis aq ukve Camosaxlebulni iyvnen: somxebi, berZnebi, rusebi,
estonelebi, aseve gaurkveveli erovnebis adamianebi, romlebsac

23
statistikur cnobarebSi ase ixseniebdnen _ ,,TurqeTis qveSevrdomebi“.
amasTan, quTaisis guberniaSi mcxovrebi qarTveli ver gaxdeboda afxazeTis
(soxumis okrugis) nebismieri soflis mcxovrebi, Tu igi am uflebiT ar
sargeblobda 1878 wlamde. ase rom, baltiispireTidan SavizRvispireTSi
(afxazeTSi) estonelis gadmosaxleba ufro advili iyo, vidre zugdididan
an foTidan qarTvelis mudmiv sacxovreblad afxazeTSi gadasvla.
Sida qarTlis im nawilSi, romelsac axla ratomRac cxinvalis
regions uwodeben, batonymobis gauqmebis periodisaTvis (1864 w.) Crdilo
oseTidan Semosuli osi xiznebi cxovrobdnen. es xiznebi qarTveli
Tavadebis: erisTavebis, maCablebis, falavandiSvilebis da sxvaTa miwaze
cxovrobdnen ara yma glexis, aramed xiznis uflebiT. es ki imas niSnavda,
rom batonymobis gauqmebis Semdeg isini qaTveli glexebiviT miwas ver
miiRebdnen e.i. sakuTrebis mflobelebi ver gaxdebodnen. es xels ar
aZlevda ruseTis imperiis xelisuflebas. kavkasiis koloniuri
administracia qarTvel Tavadebs fulad kompensacias dahpirda im
SemTxvevaSi ,Tu isini osi erovnebis xiznebs yma-glexebis msgavsad miwas
miscemdnen. praqtikulad, ruseTis xelisuflebam os xiznebs qarTuli miwa
uyida da isini mesakuTreebad aqcia.
SeiZleboda sxva masalis motanac, magram vfiqrobT, esec sakmarisia
imisaTvis, rom davaskvnaT: ruseTi mTeli XIX saukunis ganmavlobaSi
Segnebulad auaresebda demografiul situacias samcxe-javaxeTSi,
afxazeTsa da Sida qarTlSi.

10. ruseTi _ saqarTvelos ganmanaTlebeli

Tu ...

XIX saukuneSi ruseTis sauniversteto centrebSi, aseve sxva samecniero

dawesebulebebSi aRizarda da nayofierad moRvaweobda bevri gamoCenili
qarTveli mecnieri _ sabunebismetyvelo da qarTvelologiur mecnierebaTa
warmomadgenlebi. es udavo faqtia. magram aqve ismis kiTxva: erovnebiT
qarTveli mecnierebi vis samsaxurSi iyvnen _ saqarTvelos Tu ruseTis?
cxadia ,ruseTis. maTi yoveli gamokvleva, yoveli wigni, yoveli leqcia
rusuli mecnierebis ganviTarebasa da sabolood, ruseTis saxelmwifos
gaZlierebas emsaxureboda. magaliTad, vis emsaxureboda cnobili
fiziologi ivane TarxniSvili (1846-1908), saqarTvelos Tu ruseTs? igi
rusuli mecnierebis warmomadgeneli iyo da ruseTs emsaxureboda. moskovsa
da peterburgSi Seqmnili didi qarTvelologiuri centrebi ki mxolod
imitom finansdeboda, rom iq dagrovili codna ruseTis imperiis gaZierebas
moxmareboda. magaliTad, savsebiT naTelia, Tu ra didi saxelmwifoebrivi
mniSvneloba hqonda peterburgis universitetis profesor daviT
CubinaSvilis (1814-1891) qarTul-rusul da rusul-qarTul leqsikonebs.
ruseTis saimperatoro kari da kavkasiis koloniuri administracia rom
qarTuli kulturis qomagebi yofiliyvnen, maSin saqarTveloSi ar
moxdeboda saero da sasuliero ganaTlebis rusifikacia, qarTuli enis
24
gandevna skolidan da eklesiidan. qarTveli inteligenciis mravali Taobis
auxdenel ocnebad darCa TbilisSi universtetis gaxsna. TbilisSi
universtetis (Tundac rusulenovanis) gaxsna did safrTxes uqmnida
ruseTis samomavlo gegmebs. universteti male gadaiqceoda qarTuli
mecnierebisa da kulturis kerad.
rogor qomagobda ruseTi qarTul enas, qarTul kulturas, kargad Cans
qvemoT motanili faqtebidan. axlad SemoerTebul War-belaqanSi
(saingiloSi) saxelmwifo skolebSi swavleba rusul enaze mimdinareobda.
imxanad islamis aRmsarebeli iqauri qarTvelebi (ingiloebi) qarTul enas
mSobliurad Tvlidnen da kargad flobdnen mas. ingiloebs qarTul
sinamdvilesTan swored qarTuli ena akavSirebdaT, ruseTi ki yvelanairad
cdilobda am kavSiris darRvevas. aWarasa da samxreT-dasavleT
saqarTvelos sxva raionebSi islamis aRmsarebeli qarTvelebic mSobliur
enad qarTuls miiCnevdnen da kargad flobdnen mas. aWaris saxelmwifo
skolebSic swavleba rusul enaze mimdinareobda. afxazeTis SemoerTebis
Semdeg iqaur qarTvelebs (megrelebs) ganaTlebis miReba mxolod rusul
enaze SeeZloT. garda amisa, qarTvelebs aiZulebdnen wirva-locva rusul
enaze moesminaT.
Tu ram, garegnulad, qarTuli kulturis SenarCunebisTvis gakeTda
(magaliTad ,Jurnal ,,ciskri“, Tbilisis sajaro biblioTekis, kavkasiis
muzeumis daarseba) ,misi WeSmariti mizani qarTul kulturaze zrunva ar
iyo. ruseTis saimperatoro kars surda radikalurad ganwyobil
qarTvelebisTvis qarTvel erSive Seeqmna opozicia, qarTuli kulturis
mfarvelis mantiis wamosxmiT sazogadoebis nawili gadaebirebina da misi
keTilganwyoba daemsaxurebina.
cnobilia, rom ruseTis saimperatoro kari xels uwyobda qarTveli
axalgazrdebis ruseTSi gamgzavrebas universitetebsa da samxedro
saswavleblebSi ganaTlebis misaRebad. amis mizani iyo rusuli
moqalaqeobis Camoyalibeba qarTvelTa Soris da sabolood maTi garuseba.
ruseTSi wasuli axalgazrdebisagan gana yvela Tergdaleulad (erovnuli
idealebisTvis mebrZolad) dabrunda saqarTveloSi. ruseTSi
ganaTlebamiRebuli axalgazrdobis mniSvnelovani nawili samSobloSi
dabrunebis Semdeg saerTod ar Cabmula erovnul moZraobaSi da erTgulad
emsaxureboda ruseTis imperias.
* * *

1901 wels saqarTveloSi didi zar-zeimiT aRiniSna saqarTvelos

ruseTTan ,,SeerTebis~ (da ara ruseTis mier saqarTvelos dapyrobis) asi
wlisTavi. cxadia, es ar iyo qarTveli eris zeimi. mozeimeTa erT-erT
Tavyrilobaze misulma qarTvelma patriotma protesti am sityvebiT
gamoxata: ,,adamiani rom nulis toli gaxdes, man fexebamde unda daxaros
Tavi~.
saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istorias Cven ver gadavakeTebT. igi
unda miviRoT iseTi, rogoric aris. Tu ori eris, ori saxelmwifos
urTierTobas safuZvlad sicrue daedo, mas perspeqtiva ara aqvs.

25
Кючук-Кайнарджский мир (1774 г.) и

Российские владения на Кавказе

26
 Отличительная черта расклада сил в Европе второй воловины XVIII века –
возросший военно-политический вес России в международных делах, что явилось
главным итогом Семилетней войны (1756-1763 гг.). Начиная с этого времени, сила и
потенциал России таковы, что даже в составе шактой коалиции Австрии, Франции,
Швеции и Саксонии она могла рассчитывать на успех в противостоянии с
поддерживаемой британским кабинетом Пруссией. Но окончательное разрушение
Пруссии теперь уже не отвечало носударственным интересам России. Это привело бы
к усилению ее недавных союзников – Автрии и Франции. Екатерина II решает
сохранить мир с Пруссией и вывести русские войска из ее владений. В 1764 году
между Россией и Пруссией был заключен, по существу, военный союзный договор.
Союзный договор 1764 г. уже содержал в себе возможность раздела Польши.
Ситуация в Польше осложнилось. Начались вооруженные столкновения поляков с
российскими войсками, дислоцированными в Польше. Такое развитие событий было на
руку Турции, не жедавшей мириться с усилением влияния России в Польше и
жаждавшей отторгнуть у последней земли на южных окраинах. Подстракаемая
Австрией и Францией, тоже пекущихся о возвращении своего былого влияния в
Польше, Турция решается на войну с Россией.
Осенью 1768 г. Турция не только потребовала вывода русских войск из Польши,
но и отвергла право России на покровительство православного населения (белоруссов
и украинцев) и их защиту. Не дожидаясь ответа на свои нелепые условия, турецкое
правительство заточило в подземелье самибашенного замка российское посольство в
Турции во главе с послом А. М. Обресновы м. Это означало начало войны.
Турция выставила против России 300-тысячную армию. военные действия
показали не только материально-техническое превосходство 120-тысячной российской
армии, но и ее отличную боевую выучку, полководческое искусство военачальников.
На главном Днестровско-Бугском театре военных действий были сосредоточены две
армии: 1-я – под командованием генерал-аншефа А. М. Голоцы на, 2-я – под
командованием графа П. А. Румянцева. уже в 1769 году российские войска заняли
Хотин, Яссы , Бухарест. От турецких войск была очищена большая часть дунайских
княжеств. Особенно впечатляющие победы были одержаны в 1770 году войсками под
командованием П. А. Румянцева. В июне 1770 года превосходящие силы Турции и
Крымского ханства потерпели первое крупное поражение в бою у урочища Рябая
Могила. В июле 1770 года туркам бы нанесен новый удар при владении реки Ларги
в Прут, а потом реки Кагул была разгромлена 150-тысячная армия Турции. В июне
1770 года русский флот под общим командованием А. Г. Орлова полностью
уничтожил турецкую эскадру в Чесменской бухте. С этого дня в Эгейском море стал
господствовать рассийский флот. В кампанию 1771 года русские войска заняли Кры м,
русская средиземноморская эскадра блокировала Дарданеллы .
Казалось, что Турция непременно должна была откликнуться на предложение
России начать мирные переговоры. Но Франция открованно толкала Турцию на
продолжение войны. Открывшийся в июле 1772 года конгресс в Фок шанах
27
провалился. Переговоры продолжились В Бухаресте осенью 1772 года. Было достигнуто
соглашение почти по всем пунктам, кроме пункта о передаче России Керчи и Еникале.
Здесь стороны проявили неуступчивость. Переговоры были прерваны вновь.
Паралелльно с Бухарестским конгрессом шли переговоры между Россией и
Кры мским ханством. Договор, подписанный 1 ноября 1772 года, начинался
провозглашением “Союза, дружбы и доверенности между Россией и кры мским
ханством” (статья 1). В Крыму сохранялась самодержавная форма правления при
избираемом хане, причем объявлялось, что “ни Российская империя, ни оттоманская
Порта (Турция – avt.) и прочие посторонны е никто и ни один ни в чем
вмешиваться не имеют; но, по избрании и постановлении хана, доносимо будет
вы сочайшему российскому двору” (статья 2).
Для установления российского владычества на Кавказе большое значение имеет
договор между Российской империей и Крымским ханством, который оставлял в
подданстве хана все подвластные ему народы. Договор подтверждал прежние права
Росси на Кабарду: “Большая же и Малая Кабарды состоят в подданстве
Российской империи” (статья 3).
В договоре не бы ли оговорены границы Кабарды . В нем ни слова не бы ло
сказано о том, что Осетия является составной частью Кабарды , и она в составе
Кабарды входит во владения Российской империи. Русская историография считает, что
Осетия действительно входила в состав Кабарды и в 1774 году автоматически вошла
во владения Российской империи. Это спорны й вопрос, но нам не до этого. В состав
Осетии (территория совеременной Северной Осетии) никогда, ни формально, ни
фактически не входила территория Грузии – Шида Картли. Часть Шида Картли
только с 1917 года по инициативе осетинских сепаратистов стала называться “Южная
Осетия”. Советская Россия и политическое руководство советской Грузии узаконили
термин “Южная Осетия” и в 1921-1922 годах создали автономную область на
территории Шида Картли. Что же касается 1774 года, то тогда существовала только
одна Осетия (на территории современной Северной Осетии). Советская Россия и
политическое руководство советской Грузии узаконили термин “Южная Осетия” и в
1921-1922 годах создали автономную область на территории Шида Картли. Что же
касается 1774 года, то тогда существовала только одна Осетия (на территории
современной Северной Осетии). Никакой “Ю жной Осетии” в XVIII веке, так же,
как и XIX веке, не существовало. Территория Шида Картли в XV-XVIII веках
всегда входила в состав Картлинского царства, а с 1762 года в состав Картл-
Кахетинского царства. Так что совместное вхождения в 1774 году в состав
Российской империи “Северной” и “Ю жной” Осетий является абсолютной ложью
и не соответсвует исторической истине.
Подписание договора между Российской империей и Крымским ханством еще не
означало перехода Кабарды во владения России. В Бухаресте, на российско-турецких
переговорах, споры продолжались. Третья статья договора, предложенная А. М.
Обресковы м, содержала требование России о возвращении ей кабардинских земель:
“Обе Кабарды, Большая и Малая, должны бы ть признаны совершенно
принадлежащими империи Всероссийской, так как из древних времен оны
принадлежали ей до последнего Белградского трактата” (Белградский трактатом
завершилась русско-турецкая война 1735-1739 гг.-авт.). Турецкий посол Абдур-Резак
высказался за сохранение за кабардинцами их прежнего статуса, ссылаясь на то, что
они – мусальмане, а потому “трудное дело есть отдать их во владение России”. А.
М. Обресков возражал ему, что только “беи и дворянство вступили в

28
магометанство,а сельские жители почти все еще христианскую веру исповедуют”.
Абдур-Резак заверял А. М. Обрескова в том, что прежнее “независимое” положение
кабардинцев обеспечит мир и тишину на границе. А. М. Обресков напомнил Абдур-
Резаку, что из Кабарды совершались многократные “нападения на российские
границы; и ... за два года до начатия войны нападавшие, соединясь с кубанскими
татарами, разграбили большие и знатны е караваны ”. По настоянию Абдур-Резака
статья о кабардинских землях была оставлена “несколько времени еще нерешенною”.
В Бухаресте было достугнуто соглашение почти по всем пунктам, кроме одного:
передача России Керчи и Еникале. Здесь стороны проявили неуступчивость, и
переговоры вновь были прерваны. Война возобнорвилась. В целом вся кампания 1773
года оказалась для России неудачной. Все изменилось в 1774 года, конда русские
войска перешли Дунай и в один день, 9(20) июня одержали две подебы: у Туртукая
и под Козлуджей. 8-тысячное русское войско, возглавляемое А. В. Суворовым,
разгромило 40-тысячную армию, предводительствуемую самим великим везиром
Турции.
Турки приняли все условия, продиктованные фельдмаршалом П. А. Румянцевым,
и 10(21) июля в деревне Кючук-Кайнардж был подписан мирный договор.
Статья 21 Кючук-Кайнарджийского договора гласила: “Обе кабарды , то есть
Большая и Малая, по соседству с татарами большую связь имеют с ханами
кры мскими, для чего принадлежность их императорскому Российскому двору
должна предоставлена бы ть на волю хана кры мского с советом его с старшинами
татарскими”. За этой формулировкой скрывалось ранее (1 ноября 1772 года)
достигнутое соглашение между Россией и Крымским ханством о возвращении Кабарды
в состав России.
Во время переговоров в Бухаресте и в Кючук-Кайнардже были составлены
карты территориальных изменений по отдельным регионам. На основе этих карт и
других архивных материалов в 1955 году была составлена “Карта территориальных
изменений по Кючук-Кайнарджскому миру”. На карте обе Кабарды , Большая и
Малая, а также “Осетинские земли, зависевшие от кабардинских феодалов” в
пределах Российской империи. Государственная граница между Грузией и Россией, по
карте 1955 года на участке Большая Кабарда – Осетия – Малая Кабарда проходит
по главному Кавказскому хребту. Текст Кючук-Кайнарджского мирного договора
(1774 г.), а также “Карта территориальных изменений по Кючук-Кайнарджскому миру”
(1955 г.) убеждает в следующем: ни Российская империя, ни Кабарда и Осетия на
Оюжном Кавказе (в Закавказье), а именно в Шида Картли ( т. н. “Ю жная
Осетия” – “Цхинвальский регион”), никаких владений не имели. Шида Картли а
целиком (в том числе, северная часть), а также Двалети после Кючук-
Кайнарджского мира бы ла составной частью Картли-Кахетинского царства.
Ситуация не изменилась и после 1774 года. В 1783 году между Российской
империей и Картли-Кахетинским царством был заключен трактат (Георгиевский
трактат). Георгиевский трактат имеет приложение – Список князей и дворян Картли-
Кахетинского царства. в этом списке среди князей Картли перечислены князья Шида
Картли (Мачабели, Эристави, Палавандишвили и др.). Это лишний раз подтверждает
вышесказанное: Шида Картли (т. н. “Ю жная Осетия – Цхинвальский регион”) –
это территория Картли-Кахетинского царства и ее юрисдикция (формальная и
фактическая) никогда не вы зы вала сомнения.

29
 erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba
warsuli da Tanamedroveoba
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis Camoyalibeba rTuli da
xangrZlivi procesia. am procesze bevri ram axdens gavlenas. Cveulebriv
erovnuli cnobierebis gaCena win uswrebs saxelmwifoebrivi cnobierebis
Camoyalibebas. saxelmwifos warmoSoba TavisTavad xels uwyobs erovnuli
cnobierebis gaZlierebas, radgan saxelmwifoebrivi cnobiereba swored
erovnul cnobierebas emyareba. es ori fenomeni qmnis saxelmwifos
Zlierebis safuZvels - erovnul-saxelmwifoebriv cnobierebas.
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis Camoyalibebaze, mis
Sesustebasa Tu gaZlierebaze mniSvnelovan gavlenas axdens qonebis
gadanawileba da misi Tanamdevi procesebi ersa da saxelmwifoSi.
dRevandeli qarTuli erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba sul
mcire ocdaaTsaukunovani ganviTarebis Sedegia. XIX saukunis damdegs
ruseTis imperiis mier qarTuli samefo-samTavroebis dapyrobam Zlieri
dartyma miayena qarTul erovnul-saxelmwifoebriv cnobierebas.
saqarTvelos saxelmwifoebriobis mopovebis Semdeg erovnul-
saxelmwifoebriv cnobierebaze uaryofiTi gavlena iqonia saqarTvelos
samociqulo marTlmadidebluri eklesiis avtokefaliis gauqmebam (1811
wels gauqmda mcxeTis sakaTalikoso taxti, xolo 1814 wels - afxazeTis
sakaTalikoso taxti). bagrationTa samefo dinastiis uflebebis fexqveS
gaTelvam da samefo saxlis wevrebis ruseTSi gadasaxlebam, iseve rogorc
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmebam da uZvelesi eklesiis rusi
egzarqosisaTvis daqvemdebarebam, cxadia, didi ziani miayena erovnul-
saxelmwifoebriv cnobierebas.
qarTveli eris momavali damokidebuli iyo imaze, Tu drois ra
monakveTSi moxdeboda erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis
gamococxleba, raTa SesaZlebeli gamxdariyo brZolis dawyeba Selaxuli
erovnuli Rirsebis aRdgenisaTvis.
sagangebod unda aRiniSnos erTi gansakuTrebuli movlenis Sesaxeb.
qarTuli erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba rom did sirTules
Seuqmnida ruseTis imperiis politikas dapyrobil saqarTveloSi, es
imTaviTve gaxda cnobili. 1802 wlis aprilSi, TbilisSi, sionis taZarSi,
wakiTxul iqna ruseTis imperator aleqsandre I-is mier 1801 wlis 12
seqtembers xelmowerili manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis
Sesaxeb. manifestis wakiTxvis Semdeg sionis taZarSi Sekrebil qarTvelobas
ruseTis imperatoris erTgulebaze unda daefica. kaxeTis Tavadebisa da
30
aznaurebis nawilma ar daifica, rusis jaris alya gaarRvia da Tbilisi
datova. amas erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis TvalsazrisiT metad
saintereso movlenebi mohyva: 1802 wlis politikuri gamosvla kaxeTSi, 1804
wlis ajanyeba qarTlis mTianeTSi, 1812 wlis ajanyeba kaxeTSi, 1819-1820
wlebis ajanyeba imereTSi. 1832 wlis SeTqmulebam ki aSkarad daadastura,
rom qarTuli erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis aRdgena-gaZliereba
ukve Seuqcevadi procesi iyo, Tumca yovelive es exeboda qarTul
aristokratias da ara mTel qarTvel ers.
XIX-XX saukuneebSi (1801-1917 ww.) qarTuli erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobierebis aRdgena-gaZlierebis procesi zogadad kargad aris cnobili.
dRes Cven gvinda yuradReba gavamaxviloT erT umniSvnelovanes sakiTxze _
qonebis gadanawilebis procesze saqarTveloSi da mis gavlenaze erovnul-
saxelmwifoebriv cnobierebaze (XIX-XXI ss.).

* * *

revoluciis gamarjvebad tradiciulad politikuri Zalauflebis

dapyroba aRiqmeba. sinamdvileSi ki revoluciis saboloo gamarjveba
damokidebulia imaze, Tu rogor ganviTardeba qonebis gadanawilebis
procesi saxelmwifoSi anu daTmoben Tu ara qonebas (an mis udides nawils
mainc) is klasebi, romlebic revoluciis mier damxobili xelisuflebis
socialur da ekonomikur sayrdens warmoadgendnen. winaaRmdeg SemTxvevaSi
revolucia mizans ver miaRwevs da mas male SeiZleba mohyves sruliad
logikuri movlena _ kontrrevolucia. swored amitom politikuri
Zalauflebis dapyroba mizani ki araa, aramed saSualebaa miznis misaRwevad
_ qonebis gadanawilebis gansaxorcieleblad.
revoluciis gziT politikuri Zalauflebis dapyrobis Semdeg qonebis
gadanawilebis nimuSad SeiZleba CaiTvalos inglisi da safrangeTi.
inglisis revoluciam (XVII saukunis Suaxanebi), iseve rogorc safrangeTis
revoluciam (XVIII saukunis dasasruli), qonebis gadanawilebis iseTi
principebi wamoayena da gaatara, romelmac dasabami misca axal
saxelmwifoebriobas - burJuaziul saxelmwifos. burJuaziul
saxelmwifoSi, cxadia, qonebis Tanasworad gadanawileba utopia iyo.
samagierod burJuaziulma saxelmwifom rogorc didi, ise saSualo da
mcire ekonomikuri SeZlebis moqalaqeebs misca politikuri Tanasworoba
(saarCevno da sxva uflebani), adamianis uflebaTa dacvis garantia
(pirovnebis xelSeuxebloba, kanonis winaSe Tanasworoba da sxv.), sabazro
ekonomika (Tavisufali konkurenciis pirobebSi qonebis dagrovebis ufleba
da sxv.). yovelive es adamianisTvis imdenad mniSvnelovani iyo, rom
gamoiricxa seriozuli kontrrevolucia, an saerTo-erovnuli socialuri
amboxis SesaZlebloba. es ki stabiluri politikuri, ekonomikuri,
socialuri da kulturuli ganviTarebis garantias iZleoda. yovelive aman
gansazRvra ingliselisa da frangis Zlieri erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobierebis Camoyalibeba, patriotizmisa da moqalaqeobriobis mZafri
SegrZneba.
politikuri Zalauflebis dapyrobis Semdeg qonebis gadanawileba ver
SeZlo ruseTis im politikurma elitam, romelic saxelmwifo Zalauflebas
1917 wlis Teberval-martis revoluciis Semdeg daeufla. amis uSualo
Sedegi iyo politikuri, ekonomikuri da socialuri krizisi, rac 1917
wlis oqtomberSi bolSevikebis mier ganxorcielebuli kontrrevoluciuri
saxelmwifo gadatrialebiTa da diqtatoruli reJimis CamoyalibebiT
31
dasrulda. Sedegi metad savalalo iyo. erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobierebis nacvlad ruseTSi Camoyalibda socialuri jgufebisa da
klasebis (partiul-klanuri) cnobiereba. sabWoTa (bolSevikurma)
ideologiam es procesi kidev ufro gaaRrmava, radgan socialuri
jgufebisa da klasebis cnobierebis gaZliereba diqtatoruli reJimis
simtkicis aucilebeli piroba iyo. bolSevikebma realurad ar dauSves
araferi, rac xels uwyobda erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis
Camoyalibebas (politikuri Tanasworoba, adamianis uflebaTa dacva,
sabazro ekonomika).
qonebis gadanawileba da mis Sesabamisad axali politikuri,
ekonomikuri da socialuri sistemis Camoyalibeba revoluciis gareSec
SeiZleba. amis mcdelobis magaliTi mogvces mefis ruseTma da prusiam.
batonymobis gauqmeba (memamuleTa miwis nawilis glexTa xelSi gadasvla),
sasamarTlo reforma (wodebrivi sasamarTlos gauqmeba da yvela
moqalaqisaTvis erTiani sasamarTlos daweseba), sasoflo mmarTvelobis
reforma (glexobis monawileoba soflis mmarTvelobaSi), saqalaqo
mmarTvelobis reforma (mosaxleobis monawileoba qalaqis mmarTvelobaSi)
imis momaswavebeli iyo, rom Zveli ekonomikuri da socialuri sistema
ngrevas iwyebda. qonebis gadanawilebas aucileblad mohyveboda politikuri
sistemis Secvla. warmatebiT dawyebuli procesi, garkveuli mizezebis gamo,
Seferxda, ramac sabolood 1905-1907 wlebis revolucia gamoiwvia.
revoluciis damarcxebis Semdeg, qonebis gadanawilebis procesi
calmxrivad (mxolod soflad) ganviTarda, sayovelTaod ver iqca, ver
Camoyalibda erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba. aman ki ruseTi meore
revoluciis aucileblobis winaSe daayena.
revoluciis gareSe qonebis gadanawilebis procesi warmatebiT
ganviTarda prusiaSi, ramac, sxva SedegebTan erTad, Zlieri erovnul-
saxelmwifoebrivi cnobierebis gaCenac gamoiwvia.

* * *

qonebis gadanawilebis procesi Taviseburad mimdinareobda

saqarTveloSi, ramac mniSvnelovanwilad gansazRvra qarTvelis erovnuli
da saxelmwifoebrivi cnobiereba.
XIX saukunis damdegisaTvis saqarTveloSi arsebul socialur fenebsa
da klasebs Soris qonebis gadanawileba aseT suraTs iZleoda. mrewvelobis
ar arsebobisa da Zalze sustad ganviTarebuli xelosnobisa da vaWrobis
pirobebSi im periodisaTvis saqarTveloSi warmoebis mTavar saSualebas
miwa warmoadgenda. miwis mTeli fondi gadanawilebuli iyo samefo ojaxs,
aristokratias (Tavadebs, aznaurebs) da eklesias Soris. warmoebis
saSualebis gareSe (miwis sakuTrebaSi flobis gareSe) iyo darCenili eris
udidesi nawili - glexoba. glexobaSi anu eris absolutur umravlesobaSi
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis aRorZineba-gaZlierebis aucilebel
pirobas glexis miwis mesakuTred qceva warmoadgenda. movlenebi ki sul
sxvagvarad ganviTarda. samefo ojaxis wevrTa miwebi ruseTis saxelmwifo
uwyebis gankargulebaSi gadavida, xolo saqarTvelos eklesiisa - ruseTis
eklesiis mflobelobaSi. aristokratiam (Tavadebma, aznaurebma) miwa

32
SeinarCuna. ruseTis glexobis msgavsad qarTveli glexoba miwis mesakuTred
ver iqca. batonymoba jerjerobiT ZalaSi rCeboda.
aseT viTarebaSi gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda xelosnobisa da
vaWrobis ganviTarebas, kapitalis dagrovebis procesis dawyebas da
qarTuli erovnuli burJuaziis Camoyalibebas. burJuazias Tavidanve
uyalibdeba erovnuli cnobiereba, radgan misi arsebobis aucilebeli
pirobaa qveynis bazris dacva konkurentebisagan. am rTul saqmes erovnuli
burJuazia, cxadia, Tavs marto ver arTmevs da igi ucxo qveynebis
burJuaziis winaaRmdeg brZolaSi daxmarebisTvis mimarTavs xalxs. Tavisi
ekonomikuri interesebidan gamomdinare burJuazias xalxSi Seaqvs erovnul-
saxelmwifoebrivi cnobiereba. ruseTis saimperatoro karisaTvis, cxadia,
saqarTveloSi procesis aseTi gziT ganviTareba sasurveli ar iyo.
qarTuli erovnuli burJuazia politikur Zalad ar unda qceuliyo.
swored amitom ruseTis saimperatoro karma da kavkasiis koloniurma
administraciam yvelaferi gaakeTes imisaTvis, rom saqarTvelos ekonomika
araqarTuli burJuaziis (ZiriTadad somxuris) xelSi aRmoCeniliyo.
somxurma burJuaziam Caigdo xelSi xelosnoba da vaWroba, wvrili
samrewvelo sawarmoebi da bolos - fabrika-qarxnebi.
mdgomareobis xsna kidev SeiZleboda Tu miwa qarTuli aristokratiisa
da glexobis xelSi darCeboda. movlenaTa ganviTarebam am SemTxvevaSic
savalalo xasiaTi SeiZina. saqarTvelos dapyrobisTanave (XIX saukunis
damdegi) ruseTis saimperatoro karma qarTuli aristokratia, rogorc
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis matarebeli socialuri Zala,
gandevna saxelmwifo cxovrebis yvela sferodan. mniSvnelovan Tu
SedarebiT umniSvnelo saxelmwifo Tanamdebobaze mxolod ucxotomelebi
(rusebi, somxebi da a.S.) iniSnebodnen. qarTulma aristokratiam Semosavlis
mniSvnelovani wyaro (jamagiri) dakarga. Semosavlis erTaderT wyarod
rCeboda miwa. saqarTveloSi maioratis sistemis ararsebobis gamo
aristokratiuli sagvareuloebis mflobelobaSi arsebuli miwis fondi
dausruleblad nawildeboda ojaxis wevrebs (Svilebs) Soris. amitom
TiToeuli ojaxis mflobelobaSi arsebuli miwis raodenoba sul ufro
mcirdeboda, klebulobda mamulidan miRebuli Semosavalic. XIX saukunis
damdegisaTvis, rom araferi vTqvaT saSualo da wvril aznaurobaze, TviT
cnobili Tavaduri sagvareuloebis mniSvnelovani nawilic ki mcire miwas
flobda, e.i. mcire iyo mamulidan miRebuli Semosavalic. 1832 wlisaTvis
qarTlisa da kaxeTis cnobili Tavaduri sagvareuloebis warmomadgenelTa
did nawils miwa imdenad mcire Semosavals aZlevda, rom mxolod
elementaruli moTxovnilebebis dasakmayofileblad Tu kmaroda. am
SemosavliT SeuZlebeli iyo, magaliTad, SvilebisaTvis ruseTSi an
sazRvargareT ganaTlebis micema, ojaxisaTvis profesionali eqimis
daqiraveba, Tanamedrove evropuli tansacmlisa da avejis SeZena, mTeli
wlis manZilze qalaqSi cxovreba da a.S. fulis naklebobis gamo qarTulma
aristokratiam masobrivad daiwyo valis aReba somxuri burJuaziisagan, rac
male Zvirad daujda. Tu aristokratiis nawilma miwa dakarga pirdapiri
gayidvis gziT, meore da ufro mniSvnelovani nawili valebis
gadauxdelobis gamo gaxda iZulebuli miwa gaeyida. orive SemTxvevaSi
miwis myidveli isev araqarTuli (ZiriTadad somxuri) burJuazia iyo.
saqarTveloSi ruseTis gabatonebis samoci wlisTavze (XIX saukunis
60-iani wlebis damdegisaTvis) qonebis gadanawilebis procesis
TaviseburebaTa gamo praqtikulad ver Camoyalibda qarTuli erovnuli
burJuazia, anu ar arsebobda erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis
33
matarebeli da misi xalxSi Semtani organizebuli politikuri Zala.
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba Zlieri iyo qarTul aristokratiaSi,
magram didi inteleqtualuri SesaZleblobebis mqone qarTuli
aristokratia moklebuli iyo ekonomikur saxsars, rac aucilebeli iyo
xalxSi erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis SetanisaTvis, qarTuli
erovnuli cnobierebis winaaRmdeg mebrZoli ruseTis saimperatoro karis,
kavkasiis koloniuri administraciisa da ucxotomeli burJuaziis
winaaRmdegobis dasaZlevad. aseT mZime, TiTqmis uimedo, viTarebaSi didi
tradiciebis mqone qarTulma aristokratiam daiwyo brZola erovnul-
saxelmwifoebrivi cnobierebisa da Selaxuli erovnuli Rirsebis
aRdgenisaTvis. am moZraobas saTaveSi edga moRvaweTa dasi ilia WavWavaZis
winamZRolobiT.
XIX saukunis 60-iani wlebis erovnul moZraobas hqonda yvelaferi, rac
aucilebeli iyo miznis misaRwevad: didi winamZRoli, moRvaweTa brwyinvale
dasi, SesaniSnavi programa, programis ganxorcielebis kargad gaazrebuli
gzebi. ar hqonda mxolod erTi ram: programis realizebisaTvis
aucilebeli ekonomikuri saxsari. qveyanaSi ar iyo arc erovnuli
burJuazia (didi kapitalis mflobeli burJuazia) da arc saSualo da
wvril kerZo mesakuTreTa fena (glexoba, xelosnebi, wvrili vaWrebi).
marTalia, batonymoba am droisaTvis ukve gauqmebuli iyo, magram saglexo
reformis gansakuTrebuli xasiaTis gamo qarTveli glexoba kerZo
mesakuTreTa SeZlebul fenad ver Camoyalibda. xelisuflebis mxardaWerisa
da ukve dagrovili kapitalis wyalobiT somxurma burJuaziam arc
warmoebis (mrewvelobis) da arc vaWrobis sfero ar dauTmo qarTvelobas.
marTalia saglexo reformis ZaliT glexma miwa miiRo (kerZo mesakuTre
gaxda), magram kanoniT glexs miRebuli (memamulisagan gamosyiduli) miwis
gayidva ekrZaleboda. seriozuli kapitalis gareSe ki glexs qalaqSi
wasvla da sabazro ekonomikis upiratesobiT sargebloba (vaWroba-
mrewvelobaSi Cabma) ar SeeZlo.
soflad miwis yidva-gayidvis akrZalvam Seaferxa burJuaziul
urTierTobaTa ganviTareba, mdidari glexobis fenis (fermerebis)
warmoqmnisa da soflad dagrovili kapitalis qalaqSi gadatanis procesi.
somxuri burJuazia konkurenciisagan daculi aRmoCnda. soflad darCenili
qarTveli glexi ki mZime mdgomareobaSi Cavarda. mcire miwaze meurneobis
mowyoba da SeZlebul mesakuTred gadaqceva Zneli iyo.
saglexo reformis Semdeg kvlav grZeldeboda qarTuli aristokratiis
miwebis somxuri burJuaziis xelSi gadasvla. aseT viTarebaSi qarTuli
erovnuli burJuazia nela imarTeboda welSi da sabolood 1917-1918
wlebisaTvis seriozul ekonomikur da politikur Zalad ver Camoyalibda.
mas mudmivad Trgunavda somxuri da rusuli kapitali.
zemoT aRniSnulma movlenebma gamoiwvia is, rom ormocdaaTwliani
brZolis Sedegad, marTalia, erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba ki
gaZlierda, magram mis gverdiT sul ufro ikidebda fexs klasobrivi da
partiuli cnobiereba. klasobrivi da partiuli cnobierebis gaZlierebis
mauwyebeli iyo 1905-1907 wlebis revolucia _ XIX saukunis 60-90-iani wlebis
erovnuli moZraobis monapovris (erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis)
mospobis seriozuli mcdeloba.
1917-1918 wlebSi ganviTarebulma movlenebma cxadad daadastura, rom
1905-1907 wlebis revoluciam ver mospo erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobiereba. Tumca cxadi gaxda, rom muSebis da glexebis garda
klasobrivma da partiulma cnobierebam fexi moikida qarTul
34
aristokratiaSi. TiTqmis auxsnelia, Tu ratom aRmoCnda qarTuli
aristokratiis (Tavadebis, aznaurebis) nawili socialisturi orientaciis
partiebSi, ratom gandevna maTi cnobierebidan erovnul-saxelmwifoebrivi
klasobrivma da partiulma. am movlenas erTaderTi axsna aqvs. qonebis
gadanawilebis procesma, romelic XIX saukunis damdegidan daiwyo da
gansakuTrebiT daCqarda XIX saukunis 60-iani wlebis Sua xanebidan,
qarTuli aristokratia fenebad daSala. aristokratiis mcire nawilma,
qonebrivi mdgomareobis miuxedavad, erovnul-saxelmwifoebrivi cnobiereba
SeinarCuna. aristokratiis udidesi nawili, romelic Zalze mZime
ekonomikur mdgomareobaSi iyo, orad aRmoCnda gayofili. erTma nawilma
samxedro da samoqalaqo biurokratiul sistemebSi moikalaTa. maT
umravlesobas aRar gaaCnda erovnuli cnobiereba. meore nawili
socialistur moZraobaSi Caeba, socialuri TanasworobisaTvis brZola
gaixada miznad da saerTod dakarga erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobiereba. es iyo didi erovnuli tragedia. cota mogvianebiT, kerZod,
saqarTvelos demokratiuli respublikis arsebobis periodSi (1918-1921 ww.)
naTeli gaxda, rom qarTveli eri urTulesi problemis winaSe idga - XIX-
XX saukuneTa (1801-1917 ww.) ganmavlobaSi saqarTveloSi mimdinare qonebis
gadanawilebis procesis Tanamdevi uaryofiTi movlenebi did safrTxes
uqmnida qarTul saxelmwifos. swored qonebis gadanawilebis Sedegi iyo
erovnul-saxelmwifoebrivi da klasobrivi (partiuli) cnobierebis
savalalo Tanafardoba.
politikuri elita (aristokratiis, samRvdeloebis, glexobis, muSebis,
vaWrebis warmomadgenlebi) mxolod erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebiT
rodi iyo gamsWvaluli. masSi warmodgeneli iyvnen klasobrivi (partiuli)
cnobierebis matarebeli moRvaweebi. politikuri elita aSkarad orad iyo
gaxleCili. ufro zustad rom vTqvaT, politikur elitaSi, Tundac 20-25
wlis winandel periodTan SedarebiT, didi cvlilebebi moxda - klasobrivi
(partiuli) cnobiereba aSkarad Crdilavda erovnul-saxelmwifoebriv
cnobierebas. politikuri elitis didi nawili social-demokratiuli,
socialistur-federalisturi, socialist-revoluciuri da anarqistuli
ideebiT iyo gatacebuli. SedarebiT mcire nawili (erovnul-demokratebi da
upartioebi) inarCunebda erovnul-saxelmwifoebriv cnobierebas. es cxadad
igrZnoboda, rogorc qveynis umaRles sakanonmdeblo ogranoSi(erovnul
sabWoSi, parlamentSi, damfuZnebel krebaSi), ise umaRles aRmasrulebel
xelisuflebaSi (mTavrobaSi).
glexobis nawili klasobrivi (partiuli) cnobierebis matarebeli iyo.
glexobaSi dabali iyo patriotuli, moqalaqeobrivi SemarTeba, Sesabamisad
dabali iyo saxelmwifoebrivi azrovnebis done. glexobis mniSvnelovani
nawili social-demokratiuli ideologiis gavlenis qveS imyofeboda,
nawili ki socialist-revolucionerebs uWerda mxars. saerTod glexobis
ganwyoba socialisturi moZRvrebidan gamomdinare radikalur-
eqstremistuli iyo. es seni glexobam 1905-1907 wlebis revoluciis periodSi
SeiZina. glexobis ganwyobilebaze Zalze uaryofiTi gavlena iqonia
pirveli msoflio omidan sofelSi dabrunebulma jariskacebis agitaciam.
omidan dabrunebuli jariskacebi socialuri Tanasworobis ideiT iyvnen
Sepyrobilni. maTi didi nawili bolSeviki agitatorebis rols asrulebda
da glexobas SeiaraRebuli ajanyebis gziT miwis xelSi Cagdebisaken
mouwodebda. yovelive aman katastrofulad dasca armiis
brZolisunarianoba, romelic ZiriTadad glexobidan kompleqtdeboda.

35
 muSebis didi nawili klasobrivi (partiuli) cnobierebiT iyo
mowamluli da erovnul cnobierebas warsulis mavne gadmonaSTad Tvlida.
muSebis umravlesobas glexebis msgavsad ar gaaCnda patriotuli,
moqalaqeobrivi Segneba. muSebi Tavis misias klasobrivi cnobierebiT
Sepyrobili politikuri elitis mxardaWeraSi xedavdnen da ara
saxelmwifos (samSoblos) erTgulebaSi. amisi magaliTia qarTuli saxalxo
gvardiis pozicia. saxalxo gvardia, romelic ZiriTadad Tbilisis
muSebisgan Seiqmna, Tavis misias sakanonmdeblo da aRmasrulebeli
xelisuflebaSi myofi social-demokratiuli partiis da ara samSoblos
dacvaSi xedavda.
saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam qonebis
gadanawilebis TvalsazrisiT radikaluri RonisZiebani ver gaatara. garda
imisa, rom viTarebis gamosworeba obieqturi mizezebis gamo Zneli iyo,
xelisuflebis politikur mrwamss ewinaaRmdegeboda Zlieri erovnuli
burJuaziisa da glexobisagan kerZo mesakuTreTa Zlieri fenis Seqmna.
saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobis mier gatarebuli
agraruli reforma warmoudgenlad ukeTesi iyo, vidre sabWoTa ruseTSi
gatarebuli agraruli reforma, magram igi mainc ver uzrunvelyofda
fermerTa Zlieri fenis Seqmnas, romelic xelisuflebis socialuri
dasayrdeni iqneboda. sabolood politikurma elitam saqarTvelos
demokratiuli respublika dacemamde miiyvana. aucileblobis Jams
xelisufleba Zlieri socialuri dasayrdenis gareSe da susti armiis amara
aRmoCnda.
1918 wlis 26 maisi, TavisTavad erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis
aRmavlobis mauwyebeli iyo. miuxedavad amisa, Tu Rrmad gaviazrebT
qarTuli politikuri elitis mier 1917 wlis martidan (ruseTis imperiis
damxobidan) 1918 wlis maisamde (saxelmwifoebriobis aRdgenamde) ganvlil
gzas, aSkarad SevniSnavT or metad arasasurvel moments: pirveli.
qarTuli politikuri elita, marTalia, ibrZoda saqarTvelos
saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenisaTvis, magram Tavs sulac ar
miiCnevda XIX saukunis 60-90-iani wlebis erovnuli moZraobis memkvidred (es
exeba rogorc socialisturi orientaciis partiebs, ise erovnul-
demokratiuli partiis warmomadgenlebs); meore. ruseTTan
saxelmwifoebrivi gamijvnis umTavresi (ganmsazRvreli) mizezi iyo ara
erovnuli, aramed partiuli. qarTuli politikuri elita emijneboda ara
zogadad ruseTs, ruseTis saxelmwifos, aramed sabWoTa, bolSevikur
ruseTs. vis azrs gamoxatavda qarTuli politikuri elita? mxolod da
mxolod Tavis partiul azrs. vis eyrdnoboda politikuri elita? isev da
isev partiuli ideebiT Sepyrobil sxvadasxva socialur Zalebs (muSebs,
glexebs, inteligencias). ra gaakeTa politikurma elitam mTeli qarTveli
eris erovnul-saxelmwifoebrivi ideebis garSemo gaerTianebisaTvis?
praqtikulad araferi. qveynis sakanonmdeblo organo (erovnuli sabWo,
parlamenti, damfuZnebeli kreba) partiuli principiT iyo gaTiSuli. ufro
metic, TiToeuli partia fraqciebad daiSala da partiuli gamijvnis
nacvlad partiul-klanuri gamijvna miviReT. erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobiereba damfuZnebeli krebis arCevnebis periodSi aSkarad daCrdila
partiul-klanurma cnobierebam. damfuZnebeli krebis wevri ver gaxda bevri
cnobili erovnuli moRvawe, maT Soris Tbilisis saxelmwifo
universitetis damaarsebeli, imJamad ukve saqveynod cnobili istorikosi
ivane javaxiSvili. damfuZnebeli krebis arCevnebSi social-demokratebma
warmoudgenel Sedegebs miaRwies _ daamarcxes ara marto erovnul-
36
demokratebi, aramed socialisturi orientaciis partiebic. amrigad,
qveynis umaRles sakanonmdeblo organos daepatrona ukve social-
demokratiuli politikuri elita, romelic erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobierebis ganmtkicebaze ver izrunebda, radgan TviTon partiul-klanuri
cnobierebis matarebeli iyo.
saqarTvelos demokratiuli respublikis (1918-1921 ww.) arsebobis
periodSi erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis ganmtkicebas seriozulad
SeuSala xeli qveynis xelisuflebis aTeisturma politikam. marTalia,
saqarTvelo ganTavisuflda ruseTis batonobisagan(1918 w.), aRdga
saqarTvelos samociqulo marTlmadidebluri eklesiis avtokefalia (1917
w.), magram eklesiam saxelmwifos cxovrebaSi tradiciuli adgili veRar
daibruna. kaTolikos-patriarqi iqca umniSvnelo figurad, mis azrs qveynis
umaRlesi sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisufleba ar
iTvaliswinebda. dakninda eklesiis roli moswavle-axalgazrdobisa da
studentobis aRzrdis saqmeSi, qarTul jarSi. saqarTveloSi
saxelmwifosagan eklesiis gamoyofa TiTqmis igive formiTa da SinaarsiT
ganxorcielda, rogorc sabWoTa ruseTSi. saqarTvelos demokratiuli
respublikis aTeisturi politikis gamovlena iyo saRvTo rjulis
swavlebis akrZalva saero skolebSi. 1920 wels Tbilisis saxelmwifo
universitetis SenobaSi (dRevandel pirvel korpusSi) moqmedi daviT
aRmaSeneblis saxelobis eklesia, romelic 800 adamians itevda,
xelisuflebis miTiTebiT universitets gadaeca, rogorc ubralo farTi.
saqarTvelos demokratiuli respublikis xelisuflebam qarTul jarSi ar
dauSva kapralis Tanamdeboba. saeklesio ierarqiis mier brZolaSi mimavali
qarTuli jaris dalocva aikrZala. xelisuflebis warmomadgenlebi ar
monawileobdnen did saeklesio dResaswaulebSi. ufro metic, qveynis
umaRlesi piri noe Jordania kaTolikos-patriarqis mier misi locvebSi
moxseniebis winaaRmdegic ki wavida da masTan sadarbazod misul
kaTolikos-patriarq leonids mxolod kabinetidan gasuls daawia Tanxmoba.
1921 wels saqarTvelo sabWoTa ruseTma daipyro, xolo 1922 wels igi
sabWoTa kavSiris SemadgenlobaSi aRmoCnda. sabWoTa ruseTsa da sabWoTa
kavSirSi qonebis gadanawileba Semdegnairad ganxorcielda: mTeli qoneba
gadavida saxelmwifos xelSi. formalurad mxolod koleqtiuri
meurneobebi (kooperatiuli sakuTreba) rCeboda saxelmwifo sakuTrebis
gareT. realurad kooperatiuli sakuTrebis ganmkargvelic saxelmwifo iyo.
aikrZala miwisa da samrewvelo simZlavreebis kerZo sakuTrebaSi floba da
yidva-gayidva. praqtikulad yvela klasi da socialuri fena qonebis (kerZo
sakuTrebis) gareSe darCa. brZola gamoucxades erovnul cnobierebasac.
1921 wlidan saqarTveloSi klasobrivi (partiuli) cnobierebis
damangereveli xelisufleba iyo. erovnuli cnobiereba warsulis mavne
gadmonaSTad iqna gamocxadebuli, xolo is, rasac saxelmwifoebriv
cnobierebad warmoadgendnen, sinamdvileSi klasobrivi (partiuli)
cnobiereba iyo. xelisuflebis mier mosaxleobis dayofa sabWoTa
wyobilebis momxreebad da mowinaaRmdegeebad, revolucionerebad da
kontrrevo-lucionerebad, wiTlebad da TeTrebad, internacio-nalistebad
da nacionalistebad, aTeistebad da Teistebad, proletarebad da
burJuebad TavisTavad gamoricxavda erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobierebis Camoyalibebas. amasTan erTad, unda aRiniSnos Semdegi: sabWoTa
(bolSevikurma) ideologiam da masze damyarebulma politikurma,
ekonomikurma da socialurma sistemam realurad farTo asparezi gauxsna
velikorusul Sovinizms. samagierod daundobeli brZola gamoucxades sxva
37
erebis, maT Soris qarTvelebis, erovnul-saxelmwifoebriv cnobierebas.
patriotizmis (sabWoTa patriotizmis) da moqalaqeobis (sabWoTa
moqalaqeobis) SegrZneba mosaxleobaSi namdvilad iyo. es SegrZneba
yalibdeboda ara bunebrivad, qonebis gadanawilebis kvalobaze, aramed
sabWoTa agitaciisa da propagandis daxvewili demagogiis wyalobiT.
agitaciisa da propagandis RerZi iyo Zveli wyobilebis aRdgenis
safrTxeze miniSneba. muSebs aSinebdnen imiT, rom Zveli wyobilebis
aRdgenis SemTxvevaSi qarxnebsa da fabrikebs kvlav burJuebi
daeuflebodnen. glexobaSi Tesdnen memamuluri miwaTmflobelobis
aRdgenis SiSs. amasTan erTad moxerxebulad iqmneboda qveynis marTvaSi
xalxis monawileobis iluzia. roca glexi an muSa uaxloes warsuls
gaixsenebda (pirveli msoflio omisa da samoqalaqo omisagan motanili
ubedureba, SimSili da a.S.), cxadia, sabWoTa wyobilebisadmi simpaTiiT
imsWvaleboda da xelisuflebis mxardamWerad gvevlineboda. es ar exeba
mosaxleobis im nawils, romelic imTaviTve kargad xedavda sabWoTa
propagandis mTel sicrues. aseTi mdgomareoba SenarCunebul iqna meore
msoflio omis (1939-1945 ww.) CaTvliT. meore msoflio omis Semdeg
mosaxleobam nel-nela daaRwia Tavi didi sicruis tyveobas.
saqarTveloSi patriotizms, namdvils da ara sabWoTa patriotizms,
kvebavda tradiciulad Zlieri eris istoriuli mexsiereba da nostalgia
dakarguli saxelmwifo-ebriobisadmi. yovelive aman gansakuTrebiT iCina
Tavi XX saukunis 70-80-ian wlebSi, roca cnebebi - ,,sabWoTa patriotizmi,“
,,sabWoTa moqalaqeoba,“ ,,sabWoTa samSoblo“, ,,sabWoTa kultura,“ ,,sabWoTa
morali“ - mxolod Rimils hgvrida da protestis grZnobasac ki aRar
iwvevda arc erTi Taobis warmomadgenlebSi.
1921-1991 wlebSi anu sabWoTa saqarTvelos arsebobis periodSi
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis gaZlierebaSi didi roli Seasrula
inteligenciam. eris istoriuli mexsierebis SemnarCunebeli da dakarguli
saxelmwifoebriobisadmi nostalgiis gamRvivebeli swored qarTveli
inteligenciis erovnulad moazrovne (da ara sabWoTa xelisuflebisaTvis
sulmiyiduli) nawili iyo. XX saukunis 70-80-iani wlebis qarTveli
inteligenciis saukeTeso warmomadgenlebi XIX saukunis 60-90-iani wlebis
erovnuli moZraobis moRvaweTa gzas daadgnen. XX saukunis 70-ian-80-iani
wlebis erovnuli moZraobis winamZRolebi (zviad gamsaxurdia, merab
kostava da sxv.) upirveles amocanad swored erovnul-saxelmwifoebrivi
cnobierebis aRdgenasa da ganmtkicebas miiCnevdnen.
saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenam (1991 w.),
cxadia, erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis gaZliereba gamoiwvia. am
procesSi did rols asrulebda saqarTvelos samociqulo
marTlmadidebeli eklesia. eris cxovrebaSi eklesiis rolis zrda,
eklesiisaTvis tradiciuli adgilis dabruneba jer kidev sabWoTa epoqaSi
daiwyo. es movlena, ukavSirdeba sruliad saqarTvelos kaTolikos-
patriarqad uwmidesisa da unetaresis ilia II-is aRsaydrebas da erovnuli
moZraobis axali etapis dawyebas: eri Semobrunda eklesiisken, moZRvarma
daibruna Tavisi tradiciuli adgili qarTvelis cxovrebaSi. sazogadoebis
udidesma nawilma Segnebulad uaryo aTeizmis epoqaSi SemuSavebuli
stereotipebi. marTalia, Cven jer kidev Sorsa varT imisgan, rom qarTveli
eri da saqarTvelos eklesia identur cnebebad moiazrebodes, magram
cxadia isic, rom eklesiis mrevlis zrda Seuqcevadi procesi gaxda.
sabWoTa kavSiris daSlisa da saqarTvelos saxelmwifoebrivi
damoukideblobis aRdgenis (1991 w.) Semdeg saqarTvelo imave mdgomareobaSi
38
aRmoCnda, ra mdgomareobaSic iyo igi 1918-1921 wlebSi. XX saukunis 90-ian
wlebsa da XXI saukunis damdegs erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis
ganmtkicebas xeli SeuSala mravalma faqtorma, maT Soris aRsaniSnavia
Semdegi:
pirveli. kosmopolituri, antierovnuli da antieklesiuri Zalebis
gaaqtiureba mTels msoflioSi, kerZod, postsabWoTa sivrceSi, aRmosavleT
evropis qveynebSi.
meore. saqarTvelos erovnuli xelisuflebis opoziciis mier gare
Zalis (ruseTis) politikuri da samxedro mxardaWeriT prezident zviad
gamsaxurdias xelisuflebis damxoba (1991 wlis dekemberi-1992 wlis ianvari)
da momdevno wlebis sisxliani dapirispireba ruseTsa da saqarTvelos
Soris, romelic dRemde e.w. samoqalaqo omad inaTleba.
mesame. eduard SevardnaZis mmarTvelobis periodSi (1992-2003 ww.)
saxelmwifoebriobis moSla, ukanonoba, Zalmomreoba, SeiaraRebuli
bandebis TareSi, korufcia, klanebis batonoba.
meoTxe. ekonomikuri siduxWire da mosaxleobis didi nawilis
gaRatakeba.
mexuTe. lukmapuris saZieblad qarTvelTa ucxoeTSi gadaxvewa,
samSoblodan didi xniT mowyveta.
meeqvse. warumatebloba armiis Seqmnis saqmeSi, susti armiis prestiJis
dacema.
meSvide. qveynis teritoriuli mTlianobis darRveva da ruseTis mier
e.w. separatistuli de faqto mTavrobebis dasma afxazeTsa da Sida
qarTlis nawilSi (cxinvalis regionSi); maTgan saqarTvelos am istoriul
miwa-wyalze qarTvelTa genocidi.
merve. kanoniT dadgenili wesiT qonebis gadanawilebis nacvlad
saxelmwifo qonebis Zarcva da ukanonod miTviseba.
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis ganmtkicebis gareSe Zlieri
saxelmwifos Seqmna SeuZlebelia. istoria amis bevr mware magaliTs
gvaZlevs. dRes saqarTveloSi erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis
gaZliereba SeuZlebelia Tu ar moxda:
pirveli. saqarTveloSi xelisuflebis Zaladobrivi gziT damxobis
samarTlebrivi Sefaseba (yvela Sesabamisi Sedegis gaTvaliswinebiT).
meore. wina aTwleulSi qonebis gadanawilebis procesSi daSvebuli
Secdomebis gamosworeba, am procesis sakanonmdeblo gziT erTxel da
samudamod mowesrigeba.
mesame. qarTuli saxelmwifos unitarul saxelmwifod Camoyalibeba,
erovnul - saxelmwifoebrivi cnobierebis ganmtkicebis mTavar
Semaferxeblad regionalizmis miCneva.
meoTxe. saqarTvelos samociqulo marTlmadidebluri eklesiis rolis
amaRleba, saqarTvelos eklesiasa da saxelmwifos Soris dadebuli
SeTanxmebis ganuxreli dacva.
mexuTe. soflad da qalaqad mesakuTreTa Zlieri fenis Seqmna da misi
yovelgvari waxaliseba, biznesis ganviTarebisTvis normaluri, stabiluri
garemos Seqmna.
meeqvse. erovnuli ekonomikis dacva ucxo qveynebis mavne
zemoqmedebisagan.
meSvide. SeZlebisdagvarad, ekonomikis zrdis kvalobaze, ucxoeTSi
gadaxvewil qarTvelTa nawilis mainc samSobloSi dabruneba da maTi
dasaqmeba.

39
 merve. mudmivi zrunva Zlieri, brZolisunariani armiis Seqmnisa da
SenarCunebisaTvis, armiaSi samsaxuris prestiJul samsaxurad gadaqceva.
mecxre. qveynis teritoriuli mTlianobis rac SeiZleba swrafad
aRdgena, separatistuli reJimebis likvidacia.
meaTe. qarTveli eris, qarTuli enis warmoSobisa da ganviTarebis
crumecnieruli Sexedulebebis (e.w. qarTizaciisa da sami/oTxi qarTveluri
enis arsebobis aRiareba, qarTuli eklesiisTvis ,,prozelitizmis“
dabraleba da sxv.) argumentirebuli, Rrma da safuZvliani kritika.
meTerTmete. qarTveli eris, qarTuli saxelmwifoebriobis,
saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis da qarTuli kulturis istoriis
gayalbebis winaaRmdeg brZolis saxelmwifos prioritetad gamocxadeba.
meTormete. gacnobiereba imisa, rom kuTxuri, partiuli, klanuri
azrovneba vnebs ara marto erovnul da saxelmwifoebriv interesebs, aramed
demokratizaciis process, saqarTvelos damkvidrebas saerTaSoriso
TanamegobrobaSi.
yovelive zemoT aRniSnulis ganxorcieleba TavisTavad mospobs
kuTxur, partiul da klanur cnobierebas, Seiqmneba xelsayreli pirobebi
erovnul-saxelmwifoebrivi cnobierebis gaZlierebisaTvis; qarTveluri
kulturuli faseulobebisa da Rirsebis aRorZinebisaTvis.

40
 RvTiT boZebuli uflebis
xelyofa
(ruseTi da saqarTvelos eklesia)
1771-1814 ww.

saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis uflebebis

SezRudvas ruseTis saimperatoro kari georgievskis traqtatis (1783 w.)
momzadebis periodSi Seudga. am droisaTvis saqarTvelos teritoriaze ori
sapatriarqo arsebobda: mcxeTisa (aRmosavleT saqarTvelosi) da afxazeTisa
(dasavleT saqarTvelosi). mcxeTis sapatriarqo taxtis iurisdiqciaSi
Sedioda qarTl-kaxeTis samefo da aRmosavleT saqarTvelos mTianeTi
(fSavi, xevsureTi, xevi, mTiuleTi, TuSeTi da sxv.), kaTalikos-patriarqi
iyo anton I bagrationi (1744-1755; 1764-1788). afxazeTis (dasavleT
saqarTvelos) sapatriarqo taxtis iurisdiqciaSi Sedioda imereTis samefo,
samegrelos, guriis, svaneTisa da afxazeTis samTavroebi, kaTalikos-
patriarqi iyo maqsime II abaSiZe (1776-1795). mefeebTan, erekle II-sTan da
solomon I-Tan, erTad ruseTis imperiasTan urTierTobaSi mniSvnelovan
rols asrulebdnen kaTolikos-patriarqebi _ anton I da maqsime II.
1771 wlis 30 dekembers TbilisSi erekle II-m xeli moawera qarTl-
kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris dasadebi xelSekrulebis
proeqts. proeqtSi Camoyalibebuli iyo is pirobebi, romliTac qarTl-
kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlas iTxovda.
xelSekrulebis proeqti peterburgSi Caitana qarTl-kaxeTis samefos
elCobam batoniSvil levanisa da kaTolikos-patriarq anton I-is
xelmZRvanelobiT. erekle II imperator ekaterine II-s Txovda qarTl-kaxeTSi

41
mefobis ,,saukunod ucvaleblad SenarCunebas. xelSekrulebis proeqtSi
sagangebo adgili eTmoboda kaTolikos-patriarqis uflebebis
SenarCunebis aucileblobas: ,,msgavsadve kaTolikozica wessave Tvissa egos
mouSlelad.“ xelSekrulebis proeqtis es adgili peterburgSi ase
Targmnes: ,,Каталикос оставаться имеет всегда в своем достоинстве без всякой
перемены”
e.i. ruseTis saimperatoro karma erekle II-is saTxovari sworad gaigo.
1772 wlis 6 ianvars, e.i. xelSekrulebis proeqtze xelmoweridan erTi
kviris Semdeg, qarTl-kaxeTis samefo saxlma daamtkica ruseTis
saimperatoro karisaTvis gasagzavni pirobis teqsti. qarTl-kaxeTis samefo
saxli pirobas debda, rom ruseTis uzenaesobis aRiarebaze arasodes
aiRebda xels. qarTl-kaxeTis samefo saxlis pirobas xels awerdnen:
erekle II, dedofali darejani, kaTolikos-patriarqi anton I,
batoniSvilebi: giorgi, levani, iuloni, vaxtangi. qarTl-kaxeTis samefo
saxlis piroba (1772 w. 5 ianvari) xelSekrulebis proeqtTan (1770 w. 30
dekemberi) erTad waredgina ruseTis imperators.
qarTl-kaxeTis samefosTan xelSekrulebis dadeba ruseTis
saimperatoro karma didxans gaaWianura. sabolood ekaterine II-m gadawyvita
xelSekruleba erTdroulad daedo qarTl-kaxeTisa da imereTis
samefoebTan. imperatoris azri xelSekrulebis Taobaze vice- kanclerma
grafma a. a. bezborodkom acnoba kavkasiis xazis ufross Tavad g.a.
potiomkins. es dokumenti 1782 wlis bolos an 1783 wlis damdegsaa
Sedgenili. ekaterine II grigol potiomkins ubrZanebda: erekle II-sTan da
solomon I-Tan dasadeb xelSekrulebaSi mefeebi moexsenebinaT ara
,,qveSevrdomebad” aramed ,,mokavSireebad”. eklesiis sakiTxs ekaterine II ar
Sehxebia. samagierod Tavisi azri, cxadia, imperatorTan SeTanxmebiT
gamoTqva a. a. bezborodkom: ,,и чтобы более сей народ призявать к России, то бы
весьма полезно иерархию их привязать к нашему Синоду, а знатнейщим фамилиям
дать право Российскаго дворянства; архиепископа же каталикоса _ то ему соборнаго,
поставить степенем в Росииской церкви между первыми.” es ki imas niSnavda, rom
a. a. bezborodko ugulebelyofda erekle II-is mier 1771 wlis 30 dekembers
xelmoweril xelSekrulebis proeqtis erT-erT umTavres pirobas _
kaTolikos-patriarqis uflebis ucvlelad SenarCunebis Taobaze.
georgievskis traqtatis (1783 w.) Sesabamis muxls (artikuls) swored a. a.
bezborodkos mosazreba daedo safuZvlad.
1783 wlis 24 ivliss qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias
Soris q. georgievskSi dadebuli traqtatis merve muxli (artikuli)
aSkarad laxavda msoflios erT-erTi uZvelesi samociqulo avtokefaluri
eklesiis uflebebs. mcxeTis sapatriarqo taxtis saWeTmpyrobeli,
kaTolikos-patriarqi xdeboda ruseTis imperiis uwmidesi sinodi wevri da
igi ruseTis episkoposebs Soris sinodSi ikavebda merve adgils _
tobolkis episkoposis Semdeg: ,,da umetesisa SeerTebisa ruseTisa Tana,
amaT erTmorwmuneTa erTa Tana, inebebs misi igi didebulebai, viTarmed
kaTolikozsa anu umTavressa arxiepiskopossa maTsa, raTa aqundes adgili
ricxuTa Soris ruseTisa mRudelT-mTavarTasa meruesa Sina xarisxsa, ese
igi ars Semdgomad tobolskisa.” rusul dedanSi es adgili asea
warmodgenili: ,,и народам его и для вящаго соединения с Росиею сих единоверных
народов ея имрераторское величество соизволяет, чпоб каталикос, или начальствующий
архиепископ их, состоял местом в числе росийских архиереев в осьмой степени,
именно после Тобольского.”
42
 georgeevskis traqtatis dadebis momentisaTvis (1783 w.) ruseTSi
patriarqoba gauqmebuli iyo, aRar iwvevdnen saeklesio krebebs. ruseTis
eklesias ganagebda uwmidesi sinodi. uwmidesi sinodi warmoadgenda
saxelmwifo (saero) xelisuflebas daqvemdebarebul sasuliero uwyebas.
sinodis wevrebi iyvnen mitropolitebi, arqiepiskoposebi, episkoposebi,
magram sinods saTaveSi edga saero piri _ ober-prokurori. uwmidesi
sinodis yvela dadgenilebas (gadawyvetilebas) sinodis ober-prokuroris
wardginebiT amtkicebda imperatori. uwmidesi sinodis wevrTagan verc erTi
rangiTa da RirsebiT ver utoldeboda msoflios erT-erTi uZvelesi
avtokefaluri eklesiis saWeTmpyrobels _ kaTolikos-patriarq anton I-s.
miuxedavad amisa, kaTolikos-patriarqis Rirseba Seilaxa da igi
gauTanabres ruseTis eklesiis eparqiebis mmarTvel ierarqebs
(mitropolitebs, arqiepiskoposebsa da episkoposebs). ufro metic, sinodSi
anton I-ze meti pativiT sargeblobda Svidi ierarqi.
georgievskis traqtatis merve muxlSi aRniSnuli iyo, rom qarTl-
kaxeTis saeklesio mmarTvelobisa da uwmides sinodTan urTierTobis
Taobaze calke SeTanxmeba unda momxdariyo. am xasiaTis SeTanxmeba
SemdegSi aRar dadebula.
georgievskis traqtatis dadebis Semdeg (1783 w.) peterburgSi
gaemgzavra qarTl-kaxeTis samefos elCoba garsevan WavWavaZis
xelmZRvanelobiT. elCobaSi Sedioda erekle II-is vaJi beri antoni
(eriskacobaSi Teimurazi), ierodiakonis xarisxiT. 1784 wels erekle II-is
TxovniT, ierodiakoni antoni ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mier
xeldasmuli iqna arqiepiskoposad da ninowmindis eparqiis mRvdelmTavrad.
ceremoniali Catarda carskoe selos karis eklesiaSi ekaterine II-isa da
samefo ojaxis wevrebis TandaswrebiT. antonis ruseTis eklesiis uwmidesi
sinodis mier arqiepiskoposad (mTavarepiskoposad) kurTxeva ar
ewinaaRmdegeboda saeklesio samarTalsa da tradicias. Tumca amisaTvis
erekle II-is Txovna sakmarisi ar iyo. am SemTxvevaSi uwmidesi sinodisaTvis
TxovniT unda miemarTa kaTolikos-patriarq anton I-s. rac Seexeba antonis
ninowmindis eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxmas, ruseTis eklesiis
uwmidesi sinodis mxridan meore saxelmwifos (qarTl-kaxeTis samefos)
avtokefaluri eklesiis saqmeSi uxeS Carevad unda miviCnioT. eparqiis
mRvdelmTavrad xeldasxma kaTolikos-patriarq anton I-isa da saeklesio
krebis prerogativas Seadgenda. garda amisa, antonis arqiepiskoposad
xeldasxma moxda ise, rom igi manmade xeldasxmuli ar yofila mRvdlad.
antoni arqiepiskoposad xeldasxmis dros (1784 w.) ocdaori wlisa iyo
(daibada 1762 w.). ruis-urbnisis saeklesio krebis (1104 w.) Zeglisweris
mixedviT episkoposad xeldasxma unda momxdariyo ocdaTxuTmeti wlis
asakSi. riT unda aixsnas erekle II-is gadawyvetileba antonis
arqiepiskoposad da eparqiis mRvdelmTavrad ruseTSi xeldasxmis Sesaxeb?
ruseTis saimperatoro kari, erekle II-ze gavlenis moxdenis mizniT, kargad
iyenebda ruseTSi gadaxvewil qarTlis bagrationebs (muxranbatonebs) _
vaxtang VI-is STamomavlebs. qarTlis Tavadebi ruseTis saimperatoro kars
qarTlis samefos aRdgenas da taxtze vaxtang VI-is STamomavlis dasmas
Txovdnen. yovelive es kargad icoda erekle II-m. kaTolikos-patriarqi
anton I qarTlis bagrationebis (muxranbatonebis) Stos ekuTvnoda _
vaxtang VI-is Zmis ieses Svili iyo. anton I Zalze popularuli iyo
saqarTveloSi, mas kargad icnobdnen ruseTis politikur da saeklesio
wreebSi. erekle II-m ar icoda rogor ganviTardeboda movlenebi: ras
moimoqmedebdnen qarTlis bagrationebi da maTi erTguli Tavadebi, ra
43
pozicias daikavebda ruseTi. anton I Wkviani, ganaTlebuli da mebrZoli
adamiani iyo. Tu igi politikaSi Caereoda, erekle II-s SeiZleboda didi
sirTuleebi Sehqmnoda. amitom erekle II-m gadawyvita anton I-is Semdeg
kaTolikos-patriarqad qarTlis bagrationTa warmomadgeneli aRar aerCiaT.
erekle II anton I-isa da saeklesio krebis imedad ver iqneboda da mzadeba
winaswar daiwyo. carskoe seloSi erekle II-s vaJis _ rigiTi diakonis
arqiepiskoposad da eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxmam kaTolikos-
patriarq anton I-is poziciebi garkveulad Seasusta. qarTlis Tavadebsa da
ruseTi mcxovreb qarTlis bagrationebsac Sesabamisi daskvnebi unda
gamoetanaT. erekle II dasaxuli miznisaken Tanmimdevrulad miiwevda. 1784
welsve, jer kidev ruseTSi myofi, ninowmindeli episkoposi antoni
saqarTveloSi dauswreblad iqna xeldasxmuli alaverdel mitropolitad.
1788 wels, anton I-is gardacvalebis Semdeg, mitropoliti antoni
kaTolikos-patriarqad akurTxes anton II-is saxeliT. es erekle II-is
gamarjvebis mauwyebeli iyo.
qarTl kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-is (1798-1800)
gardacvalebis Semdeg, 1801 wlis aprilSi, peterburgSi Casulma qarTl-
kaxeTis samefos elCebma ruseTis imperiis sagareo saqmeTa kolegias
warudgines nota, romelic qarTl-kaxeTis mmarTvelobas exeboda. notis
meeqvse punqti sruliad garkveviT iTxovda kaTolikosobis SenarCunebas da
anton II-s kaTolikos-patriarqad datovebas. es muxli ase iwyeba: ,,Как
первенствующая нине в грузии по духовенству особа есть сын царя Ираклия
_Антоний, имеющий по древнему тамошнему положению титул католикоса, и
посвящен в царствование блаженния памяти императрицы Екатерины II в сан
архиепископа в Царском селе и туда (qarTl-kaxeTis samefoSi _ v.g.) отправлен
для управления тамошных (qarTl-kaxeTis _ v.g.) духовенств, то и оставить его
при том достоинстве и звании.” notis meeqvse muxli kaTolikos-patriarqis
Tanamdebobis SenarCunebasTan erTad iTxovda qarTl-kaxeTis samefos mTeli
samRvdeloebis uflebrivi mdgomareobis SenarCunebas: ,, равно как и всех
прочих, в епархиах своих, пребывающих, митрополитов архиепископов и епископов,
также архимандритов и игуменов с их причтом, протоиереев, иереев, дяконов и прочих
церковнослужителей _ каждаго при своем звании и мест, о коих _ кто имянно, и
сколько их есть”
amrigad, qarTl-kaxeTis samefos elCebis notis meeqvse punqti mTeli
kategoriulobiT ayenebda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis
mfarvelobaSi Sesvlis Semdeg eklesiis avtokefaliis SenarCunebis sakiTxs.
pavle I-is 1801 wlis 18 ianvrisa da aleqsandre I-is 1801 wlis 12
seqtembris manifestebSi, romelTa ZaliTac qarTl-kaxeTis samefo gauqmda
da ruseTis imperias SeuerTda, erTi sityviTac araa naTqvami mcxeTis
avtokefaluri sapatriarqos (qarTl-kaxeTis eklesiis) ruseTis eklesiasTan
SeerTebasa an misdami daqvemdebarebis Taobaze. piriqiT, aleqsandre I-is
manifesti qarTl-kaxeTis mosaxleobas auwyebda: ,,каждый пребудет при
преимушествах состояния своего, при свободном отправлении своей веры и при
собственности своей неприкосновенно.”
manifestis qarTul TargmanSi es adgili asea warmodgenili:
,,davaweso saqarTvelosa Sina mmarTebloba, romelsaca eZlosca damyareba
marTlmsajulebisa, nivTisa da saqonlisa uSiSroebisa, da micemad
TiToeulsa dacva sjulisa.” 1801 wlis 12 seqtemberis manifesti moiTxovda
qarTl-kaxeTis mosaxleobis ruseTis imperatoris erTgulebaze daficebas,
rac ruseTis qveSevrdomobis miRebas niSnavda. manifestSi aRniSnuli iyo,
44
rom daficebis procesSi ,,Духовенство, яко пастыри душевные, первые должны
дать пример” qarTul TargmanSi: ,,samRvdeloTa, viTarca mwyemsTa sulisa
Tana, pirvelad SvenisT micema magaliTisa.”
1801 wlis 12 seqtembers aleqsandre I-ma manifestTan erTad xeli
moawera kidev or dokuments _ ,,reskripts” da ,,mowodebas qarTveli
xalxisadmi” 12 seqtembersve imperatorma daamtkica ,,saqarTvelos Sinagani
mmarTvelobis dadgenileba.” am dokumentebSi gauqmebuli qarTl-kaxeTis
samefos eklesiis mmarTvelobis an misi reorganizaciis Sesaxeb araferi
yofila naTqvami. es ki imas niSnavda, rom qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa
da misi ruseTTan SeerTebis Semdeg eklesia (mcxeTis avtokefaluri
sapatriarqo) inarCunebda Tavis uflebriv mdgomareobas _ adgils
msoflios marTlmadidebel sapatriarqoTa Soris. Tavisi uflebebiT
aRWurvili rCeboda kaTolikos-patriarqi da saeklesio kreba, Zveleburad
ganagrZobda funqcionirebas yvela eparqia, eklesia da monasteri. eklesiis
sakuTrebaSi rCeboda mTeli uZravi da moZravi qoneba. kaTolikos-
patriarqsa da saeklesio krebas kvlavindeburad unda exelmZRvanela
msoflio marTlmadidebel samyaroSi miRebuli samarTlebrivi normebiT
(kanonebiT) _ saeklesio samarTliT da qarTuli samarTliT (vaxtang VI-is
samrTliT).
marTalia, 1801 wels ruseTis imperatorma Tavi Seikava da qarTl-
kaxeTis samefos gauqmebasTan erTad ar gaauqma samefos teritoriaze
arsebuli mcxeTis sapatriarqo. es mxolod droebiTi movlena iyo. ruseTis
saimperatoro kari da ruseTis eklesiis uwmidesi sinodi ar dauSvebdnen
istoriiTa da tradiciiT ruseTis eklesiaze bevrad aRmatebuli iveriis
(mcxeTis) sapatriarqo taxtis suverenitetis SenarCunebas yofili qarTl-
kaxeTis samefos teritoriaze.
1810 wlisaTvis rusTis imperiam daasrula dasavleT saqarTvelos _
samegrelos samTavros, afxazeTis samTavros, guriis samTavros, imereTis
samefos _ dapyroba. kavkasiis mTavarmarTebels general aleqsandre
tormasovs daevala saqarTvelos terieoriaze arsebuli orive
sapatriarqos (mcxeTisa da afxazeTis) gauqmeba. amisaTvis, pirvel rigSi,
saWiro iyo kaTolikos-patriarq anton II-is saqarvelodan ruseTSi gawveva
(afxazeTis kaTolikos-patriarqi maqsime II-s 1795 wels gardaicvala). 1810
wlis 3 noembers ruseTis saimperatoro karis moTxovniT anton II ruseTSi
gaemgzavra. anton II-m winaaRmdegoba ver gaswia, Tumca kargad icoda
risTvis iwvevdnen ruseTSi (kaTolikos-patriarqi saqarTveloSi veRar
dabrunda, 1827 wels ruseTSi gardaicvala). aleqsandre tormasovma qarTl-
kaxeTis eklesiis mmarTvelobis proeqtis Sedgena mitropolit varlams
(erisTavs) daavala. es proeqti daedo safuZvlad a. tormasovis moxsenebas
uwmidesi sinodisadmi. 1811 wlis 12 Tebervals generali a. tormasovi
ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis oper-prokuror Tavad aleqsandre
golicins werda, rom kaTolikos-patriarqi anton II samarTliani da
iSviaTi Tvisebebis mqone adamiania. a. tormasovis azriT, miuxedavad imisa,
rom ar arsebobda imperatoris Sesabamisi brZaneba, saqarTvelos eklesiis
mmarTvelad unda daeniSnaT egzarqosi, xolo kaTolikos-patriarqi anton I
datovebuli yofiliyo ruseTSi da mas saqarTvelos eklesiis Semosavlidan
daniSvnoda pensia 6 aTasi maneTis odenobiT. a. tormasovis moxsenebis
Semdeg peterburgSi bevri aRar ufiqriaT. am moxsenebis safuZvelze
sinodis oper-prokurorma a. golicinma 1811 wlis 21 ivniss Seadgina
,,mmarTveli sinodis uqveSevrdomilesi moxseneba.” moxsenebaSi aRniSnuli
iyo, rom saqarTveloSi (qarTl-kaxeTSi) rusuli mmarTvelobis SemoRebis
45
Semdeg kaTolikos-patriarqoba uqmdeboda da kaTolikos-patriarqis adgils
ikavebda ruseTis eklesiis uwmides sinods daqvemdebarebuli egzarqosi.
imperatorma aleqsandre I-ma 1811 wlis 30 ivniss ,,mmarTveli sinodis
uqveSevrdomilesi moxseneba” ucvlelad daamtkica. aleqsandre I-is
brZanebis Tanaxmad, dapyrobili qarTl-kaxeTis samRvdeloeba unda
damorCileboda ,,mcxeTisa da qarTlis mitropolits”, romelic iqneboda
ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis wevri da amave dros eqneboda
,,saqarTvelos egzarqosis” tituli. saqarTvelos pirvel egzarqosad
dainiSna qsnis erisTavTa sagvareulos warmomadgeneli, mitropoliti
varlami.
ase gauqmda msoflios erT-erTi uZvelesi iveriis (mcxeTis)
sapatriarqo, xolo gauqmebuli sapatriarqos mTel teritoriaze
(eparqiebze, eklesiebze, monastrebze) gavrcelda ruseTis eklesiis
uwmidesi sinodis iurisdiqcia. uwmides sinods daqvemdebarebuli
egzarqosi saqarTveloSi umaRles ierarqad iTvleboda.
mmarTveli sinodis 1811 wlis 21 ivniss ,,uqveSevrdomiles moxsenebaSi”
mcxeTis avtokefaluri sapatriarqos gauqmebis erTaderT mizezad qarTl-
kaxeTis samefos gauqmeba da yofili samefos teritoriaze rusuli
mmarTvelobis damyareba iyo dasaxelebuli. es ki ewinaaRmdegeboda efesos
wmida III msoflio saeklesio krebis (431 w.) merve kanons. am kanonis miRebis
safuZveli gaxda antioqiis eklesiis mcdeloba Tavisi iurisdiqciisaTvis
daemorCilebina kviprosis eklesia da, Sesabamisad, kviprosis eklesiisaTvis
CamoerTmia avtokefaluri uflebebi, romliTac igi ZvelTaganve
sargeblobda. radgan kviprosis eklesia ZvelTaganve avtokefalurad iyo
aRiarebuli, III msoflio saeklesio krebam daicva kviprosis eklesiis
avtokefalia.
iveriis (mcxeTis) uZvelesi avtokefaluri marTlmadidebeli
sapatriarqos gauqmebisaTvis aucilebeli iyo Semdegi:
pirveli. kaTolikos-patriarq anton II-s unda moewvia saeklesio kreba,
romelsac unda mieRo dadgenileba avtokefaluri uflebis daTmobisa da
avtokefaliis gauqmebis Taobaze. aseTi saeklesio kreba mowveuli ar
yofila.
meore. likvidirebuli iveriis (mcxeTis) sapatriarqos ruseTis
eklesiis iurisdiqciaSi Sesvlis Taobaze Tanxmoba unda mieca ruseTis
saeklesio krebas. imxanad ruseTSi saeklesio krebas aRar iwvevdnen, xolo
uwmidesi sinodi saeklesio krebas ver Secvlida.
mesame. msoflios uZvelesi iveriis (mcxeTis) avtokefaluri
sapatriarqos gauqmebisaTvis aucilebeli iyo msoflio marTlmadidebeli
sapatriarqoebis (ierusalimis, antioqiis, aleqsandriis) da, pirvel rigSi,
konstantinepolis msoflio patriarqis Tanxmoba. aseTi Tanxmoba ruseTs ar
uTxovia da, cxadia, arc miuRia.
amrigad 1801 wlis 12 seqtembris ukanono aqts, romlis ZaliTac
gauqmda qarTl-kaxeTis samefo, mohyva meore _ 1811 wlis 30 ivnisis ukanono
aqti, romlis ZaliTac gauqmda msoflios erT-erTi uZvelesi avtokefaluri
sapatriarqo _ iveriis (mcxeTis) sapatriarqo.
1814 wlis 30 agvistos imperatorma aleqsandre I-ma xeli moawera
brZanebas, romlis ZaliTac saqarTveloSi saeklesio mmarTvelobis sistemam
cvlileba ganicada. TbilisSi daarsda ruseTis eklesiis uwmindesi
sinodis saqarTvelo-imereTis sinodaruli kantora. umaRlesi saeklesio
ierarqi saqarTvelos egzaqosi iyo, romlis Zalauflebac saqarTvelos
mTel teritoriaze vrceldeboda. saqarTvelo-imereTis sinodaruli
46
kantoris SeqmnasTan dakavSirebiT quTaTel mitropolit dosiTeoss
(wereTels) aekrZala afxazTa sakaTalikosos saqmeTa gangeba (mitropolit
dosiTeoss kaTolikosoba uboZa imereTis mefem solomon II-m, magram
kurTxeva ar momxdara. swored amitom mitropoliti dosiTeosi sabuTebSi
ase ixsenieba: ,,yovlad samRvdelo quTaTeli mitropoliti dosiTeoz da
ganmge sakaTalikozosi.”) 1814 wlis bolodan mitropoliti dosiTeosi
mxolod eparqiis mRvdelmTavaria da afxazeTis sakaTalikosos saqmeebs
aRar ganagebs. afxazeTis kaTolikos-patriarqisa da afxazeTis
sakaTolikosos iurisdiqcia Sewyda da yofili sakaTolikosos teritoria
saqarTvelo-imereTis sinodarul kantorasa da saqarTvelos egzarqoss
daeqvemdebara.
1811-1814 wlebSi saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba im
politikis gagrZeleba iyo, romlis mizansac saqarTvelos ruseTis imperiis
guberniad gadaqceva Seadgenda.

prorusuli orientaciis alternativa saqarTveloSi

samsaukunovani prorusuli politikuri orientacia XIX saukunis
damdegs qarTveli erisaTvis didi katastrofiT dasrulda _ qarTuli
samefo-samTavroebi ruseTis imperiam daipyro. ratom cdilobdnen qarTveli
mefeebi, qarTveli diplomatebi ase daJinebiT, ase jiutad prorusuli
orientaciis realizebas _ ruseTis daxmarebiT iranisa da osmaleTisagan
saqarTvelos dacvas? arsebobda Tu ara prorusuli orientaciis
alternativa? erTmorwmune ruseTze orientacia iyo erTaderTi gamosavali
Tu sabediswero strategiuli Secdoma? am kiTxvebze pasuxs Cven mxolod
warsulis obieqturad Seswavlis mizniT ar veZiebT. yovelive es mWidro
kavSirSia dRevandelobasTan.
XVI saukunis damdegidan daiwyo iranisa da osmaleTis brZola samxreT
kavkasiisaTvis (amierkavkasiisaTvis). samefo-samTavroebad daSlili
saqarTvelo realuri safrTxis winaSe dadga. es safrTxe kidev ufro
gaZlierda mas Semdeg rac iranma (samxreT-aRmosavleTidan) da osmaleTma
(Crdilo dasavleTidan) kavkasiis mTianeTSi SeRweva SeZles da iqauri
mosaxleoba gaamahmadianes. Sav zRvaze gabatonda osmaleTi, kaspiis zRvaze
47
_ irani. saqarTvelos garSemo Seikra muslimuri saxelmwifoebisa da
xalxebis wre. qarTveli mefeebisa da qarTveli diplomatebis winaSe mTeli
simwvaviT daisva mokavSiris povnis sakiTxi.
ruseTis daxmarebiT muslimur saxelmwifoTa agresiis mogeriebis
imedi pirvelad kaxeTis samefo saxls Caesaxa. 1483 wels (zogierTi cnobiT
1491 wels) kaxeTis mefe aleqsandre I-ma (1476-1511) moskovis did mTavars
ivane III-s (1462-1505) elCoba gaugzavna. ras emyareboda kaxeTis mefis gaTvla
da ratom hqonda mas moskovis didi mTavris daxmarebis imedi CvenTvis
cnobili ar aris. samagierod sakmaod kargad aris cnobili moskovis
ruseTis garSemo Seqmnili samxedro-politikuri viTareba. moskovis did
mTavars ivane III-s 1471-1479 wlebSi seriozuli omis gadaxda mouwia
novgorodis SemoerTebis mizniT. novgorodis mokavSired gamodioda
poloneT-litvis (JeC-pospolitas) mefe kazimir IV (1427-1492). omi poloneT-
litvasa da ruseTs Soris SeiZleboda nebismier dros dawyebuliyo. 1485
wels ivane III-m tveris samTavro SemoierTa. tveris mTavari litvaSi gaiqca
da litvis daxmarebiT cdilobda taxtis dabrunebas. didi Zalisxmevis
miuxedavad ivane III-m moskovis samTavros garSemo ruseTis miwebis
gaerTianeba ver daasrula _ ver moaxerxa smolenskis, fskovisa da
riazanis samTavroebis SemoerTeba. ruseTs CrdiloeTidan da Crdilo-
dasavleTidan (baltiispireTidan) gamudmebiT aviwrovebdnen germaneli
raindebi da Svecia. ukrainasa da belorusiaSi gabatonebuli poloneTis
samefo da litvis didi samTavro dasavleT ruseTis miwebis mitacebas
cdilobdnen. omebi xan Sewydeboda, xan isev ganaxldeboda. 1492-1494 wlebSi
ivane III-s omi hqonda litvasTan. 1500-1503 wlebSi ruseTsa da litvas Soris
kvlav omi mimdinareobda.
didi safrTxe emuqreboda ruseTs samxreTidan. marTalia, 1480 wels
ruseTi monRolTa (oqros urdos) batonobisagan ganTavisuflda, magram
viTareba kvlav daZabuli rCeboda. XVI saukunis damdegisaTvis oqros
urdom arseboba Sewyvita, magram amas ruseTis mdgomareoba ar
gauumjobesebia. moskovis samxreTiT, samxreT-dasavleTiTa da samxreT-
aRmosavleTiT ruseTis saxelmwifos sazRvrebi daaxloebiT emTxveoda
dRevandeli moskovis olqis sazRvrebs da moskovis olqis garda moicavda
dRevandeli kalugisa da tulis olqebis mxolod nawils. ufro samxreTiT
uzarmazar teritoriaze _ vidre astraxanamde, Crdilo kavkasiis
miwiswineTamde da CrdiloeT Savi zRvispiramde (yirimis naxevarkunZulis
CaTvliT) kvlav monRolebi batonobdnen. isini sistematiurad SeiWrebodnen
xolme moskovis ruseTis sazRvrebSi da qveyanas iklebdnen.
aseT viTarebaSi 1483 wels (an Tundac 1491 wels) kaxeTis mefis
aleqsandre I-is mier moskovis didi mTavris ivane III-is karze elCobis
gagzavna da daxmarebis Txovna, cxadia, veraviTar Sedegs ver moitanda.
ruseTs Tavisi saqme uWirda da kidec rom moendomebina saqarTvelos
muslimur saxelmwifoebTan brZolaSi ver daexmareboda.
hqonda Tu ara raime realuri safuZveli qarTveli mefeebisa da
qarTveli diplomatbis prorusul orietacias Semdgom xanebSi? movlenaTa
analizi gviCvenebs, rom prorusul orientacias arc XVI-XVII saukuneebSi
hqonda realuri safuZveli.
XVI saukuneSi vasil III-is (1505-1533), gansakuTrebiT ki ivane IV
mrisxanis didi mTavrobisa da mefobis periodSi (1533-1584), ruseTis
saxelmwifo mniSvnelovnad gaZlierda. miuxedavad amisa ruseTi samxreT
kavkasiaSi kvlav ararealur Zalad rCeboda. ivane IV-m SesZlo oqros
urdos daSlis Semdeg warmoqmnili yazanisa (1552 w.) da astraxanis (1556 w.)
48
monRoluri saxanoebis likvidacia, magram veraferi daaklo mesame
monRolur saxanos _ yirimis saxanos. yirimis xani 120-150 aTasian laSqars
krebda da ganukiTxavad arbevda uzarmazar teritorias azovisa da Savi
zRvispireTidan moskovamde. ramdenimejer yirimis xanma yvela kordoni
gadalaxa da moskovis kedlebTan gamoCnda (qalaqis nawili gadawva).
astraxanis dapyrobis Semdeg ivane IV-m samxreTSi aqtiuri samxedro
operaciebis warmoeba Sewyvita. ruseTis saxelmwifos strategiul amocanad
iqca baltiispireTis dapyroba. baltiispireTisaTvis warmoebuli,
gaWianurebuli da marcxiani livoniis omis (1558-1583 ww.) gamo ruseTi
kavkasiaSi saerTod ararealur Zalad iqca. ruseTis aqtiurobas samxreTSi
Zalze zRudavda poloneTis samefosa da litvis Zlieri poziciebi
ukrainasa da belorusiaSi. XVII saukunis damdegs ruseTs erTdroulad
ebrZodnen Svecia da poloneTi. es omi ruseTs Zvirad daujda _ Sveciam
miitaca Crdilo-dasavleT ruseTis miwebi, xolo poloneTma dasavleTisa.
baltiispireTidan Sveciis, ukrainidan poloneTis, belorusiidan litvis,
Savi zRvispireTidan yirimis saxanos mudmivi agresiis momlodine ruseTi
saqarTvelosTvis rom mokavSire da mfarveli ver iqneboda es cxadad unda
egrZnoT kaxTa mefeebs aleqsandre II-s (1574-1605), Teimuraz I-s (1606-1648).
cxadia, qarTveli mefeebs, kerZod, aleqsandre II-sa da Teimuraz I-is
prorusuli orientacia garkveuli mizezebiT iyo gapirobebuli. am
mizezTagan umTavresi iyo: pirveli: dasavleT evropis saxelmwifoebis,
kaTolikuri samyaros sruli inertuloba, dauinteresebloba samxreT
kavkasiiT; meore. saqarTvelos CrdiloeTiT moskovis didi mTavris mier
rusuli miwebis gaerTianebis dawyeba da marTlmadidebluri saxelmwifos _
ruseTis gaZliereba.
qarTvel mefeebs, qarTvel diplomatebs Zalze mcire informacia
gaaCndaT, rogorc dasavleT evropis qveynebis, ise ruseTis saSinao
viTarebisa da sagareo politikis, samxedro da ekonomikuri potencialis
Taobaze. Zalze zerele da bundovani warmodgena hqondaT iran-evropis,
osmaleT-evropis, ruseT-evropis, ruseT-iranis, ruseT-osmaleTis
urTierTobaTa Taobaze. yovelive aman ganapiroba sagareopolitikuri
kursis SemuSavebisas daSvebuli didi strategiuli Secdoma _ ruseTze
orientacia.
prorusul orientacias Seewira aleqsandre II (iranis Sahma
moakvlevina Tavissave gamahmadianebul Svils) da Teimuraz I (iranis Sahis
tyveobaSi gardaicvala). marcxiani prorusuli orientaciis Sedegi iyo
qarTlis da kaxeTis samefo taxtebze gamahmadinebuli bagrationebis
rostomis (1632-1658), vaxtang V Sahnavazis (1658-1675), giorgi XI-is (1675-1709),
erekle I nazaralixanis (1688-1709), qaixosros (1709-1711), daviT II
imamyulixanis dasma Sahis mier.
prorusuli orientacia TiTqos daviwyebas unda miscemoda. mizezi
sakmarisze meti iyo. moxda daujerebeli ram. 1703 wels qarTlis samefos
janiSinad (mmarTvelad) daniSnulma gamahmadianebuli giorgi XI-is
ZmisSvilma, momavalma mefem vaxtang VI-m prorusuli orientacia aaRorZina
da misi realizebisTvis Seupovari brZolac daiwyo. aleqsandre II-sa da
Teimuraz I-is prorusul orientacias vinmem kidev SeiZleba raime
gamrTleba mouZebnos, magram amas ver vityviT vaxtang VI-ze. vaxtang VI-s
aleqsandre II-sa da Teimuraz I-Tan SedarebiT gacilebiT ukeTesi pirobebi
hqonda imisaTvis, rom kargad gaeazrebina prorusuli orientaciis yvela
damRupveli Sedegi, ar gaemeorebina winamorbedTa damRupveli Secdomebi.
vaxtang VI-s, yvelafers rom Tavi davaneboT ufro meti informacia hqonda
49
iranis, osmaleTis, ruseTis da dasavleT evropis qveynebis
sagareopolitikuri kursis, saerTaSoriso asparezze Seqmnili ZalTa
Tanafardobisa da movlenaTa Semdgomi ganviTarebis, perspeqtivis Taobaze.
garda amisa vaxtang VI iyo uaRresad ganaTlebuli adamiani, mravalmxriv
sayuradRebo moazrovne, mkvlevari, mecnieri.
proiranuli orientaciis uaryofis Taobaze gadawyvetileba vaxtang VI-
m iranSi iZulebiT yofnis periodSi (1712-1719 ww.) miiRo. vaxtang VI axali
politikuri orientaciis or SesaZlo variants amuSavebda: dasavleT
evropulsa da rusuls. dasavleT evropis qveynebi imxanad iranis
gaZlierebis politikas adgnen. aseTi politika ganapiroba obieqturma
viTarebam. osmaleTi, romelic mtkiced damkvidrda balkaneTis
naxevarkunZulze, did safrTxes uqmnida dasavleT evropis qveynebs. irani
erTaderTi qveyana iyo, romelsac aziaSi aqtiuri sabrZolo moqmedebebiT
SeeZlo osmaleTis Zalebis mizidva da amiT dasavleT evropis
qveynebisaTvis mdgomareobis Semsubuqeba.
cxadia, aseT viTarebaSi iranis winaaRmdeg dasavleT evropaSi
mokavSiris Zebna gulubryviloba iyo. swored amitom iyo, rom dasavleT
evropaSi diplomatiuri misiiT mivlinebuli sulxan-saba orbeliani 1715
wels samSobloSi xelcarieli dabrunda. am droidan jer kidev iranSi
myofi vaxtang VI prorusul orientaciis realizebaze iwyebs zrunvas.
prorusuli orientaciis realizebis gzaze pirveli nabiji ruseTis elCTan
artiom volinskisTan urTierTobis damyareba iyo. mefed damtkicebis (1716
w.) Semdeg, 1719 wels, qarTlSi dabrunebuli vaxtang VI aqtiurad iRwvis
ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris dasamyareblad.
SeeZlo Tu ara ruseTs am periodisaTvis (1719-1722 ww.) aqtiurad
Careuliyo samxreT kavkasiis (aRmosavleT amierkavkasiis) saqmeebSi da
qarTlis samefo iranis batonobisagan gaeTavisuflebina.? Cveni azriT,
ruseTi mzad ar iyo samxreT kavkasiaSi iranis winaaRmdeg sabrZolvelad.
es gapirobebuli iyo Semdegi mizezebiT:
pirveli. CrdiloeTis omSi (1700-1721 ww.) gamarjvebiT marTalia ruseTma
baltiispireTi miiRo, magram xangrZlivma omma qveynis ekonomikas Zlieri
dartyma miayena. axali didi omis dawyeba ruseTs aRar SeeZlo.
meore. realurad ruseTis imperiasa da qarTlis samefos erToblivi
moqmedebiT aRmosavleT amierkavkasiidan iranis gandevna SeeZloT, magram
samxreT kavkasiaSi ruseTis gabatonebas arasgziT ar dauSvebda osmaleTi.
osmaleTTan omi ki ruseTisTvis Zneli da xangrZlivi iqneboda.
mesame. samxreT kavkasiaSi dawyebul ruseT-osmaleTis oms Tavis
sasargeblod gamoiyenebdnen dasavleT evropis qveynebi (inglisi,
safrangeTi, avstria). es omi dasavleTis qveynebs saSualebas miscemdaT
SeesustebinaT ruseTis poziciebi Crdilo Savi zRvispireTSi, balkaneTSi
da rac mTavaria, baltiispireTSi.
meoTxe. CrdiloeTis omSi (1700-1721 ww.) gamarjvebis Semdeg ruseTis
imperiis sagareo politikis umTavres mimarTulebebs Seadgenda: a)
baltiispireTSi ganmtkiceba, b) mdinare dnepris marcxena napiris ukrainaSi
damkvidreba da marjvena napiris ukrainis xelSi Cagdeba, g) yirimis saxanos
likvidacia da CrdiloeT Savi zRvispireTSi damkvidreba, d) balkaneTis
naxevarkunZulze SeWra. samxreT kavkasia, ufro zustad misi aRmosavleTi
nawili, ar Sedioda ruseTis strategiuli dainteresebis sferoSi. 1722
wlis agvistoSi ruseTis jarebis SeWra kaspiispireTSi mxolod viTarebis
dazvervas isaxavda miznad da ara regionidan iranis gandevnas.

50
 vaxtang VI-is mier petre I-Tan iranis winaaRmdeg samxedro politikuri
kavSiris Sekvra (1722 w.) strategiuli Secdoma iyo. proiranuli orientacia
aRmosavleT amierkavkasiaSi ruseTis imperiis pasiuri politikis pirobebSi
erTaderTi swori orientacia iyo. vaxtang VI-s Tavis sasargeblod unda
gamoeyenebina avRanelebis Setevis Sedegad iranSi Seqmnili umZimesi
viTareba. qarTlis mefe ki piriqiT moiqca. 1722 wlis martSi Sahma
avRanelebTan brZolaSi daRupuli rostomis (vaxtang VI-is Zmis) nacvlad
Tavis gvardiis sardlad vaxtangis vaJi baqari daniSna da igi qarTlis
jarTan erTad saswrafod iranSi daibara. baqarma jari Sekriba da
iranisken daiZra, magram vaxtang VI-m Svils SahisaTvis daxmarebis aRmoCena
aukrZala. baqari mamas kompromisul variants sTavazobda: qarTlis samefos
jaris nawili, vaxtang VI-isa da petre I-is molaparakebis Tanaxmad,
kaspiispireTSi SeWril ruseTis jars SeerTeboda, xolo nawili
avRanelebis winaaRmdeg iranis Sahs miSveleboda. samefo darbazis wevrTa
nawili ruseTTan samxedro-politikur kavSirs saxifaTod miiCnevda da
proiranuli orientaciis SenarCunebas uWerda mxars. vaxtang VI-m rCeva ar
gaiTvaliswina. mefes mtkiced hqonda gadawyvetili proiranuli
orientaciis erTxel da samudamod uaryofa. amasobaSi avRavelebma ispahani
aiRes. sefiani Sahebis dinastia Sewyda, Tumca qarTlisaTvis amas Sveba ar
moutania. 1722 wlis miwurulsa da 1723 wlis damdegs qarTlis mdgomareoba
kidev ufro garTulda. es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT: pirveli.
petre I-ma kaspiispireTSi dawyebuli laSqroba maleve, 1722 welsve,
Sewyvita; meore. iranis Sahi vaxtang VI-is dasasjelad jarebs agrovebda;
mesame. ruseTis gaaqtiurebiTa da petre I-isa da vaxtang VI-is samxedro-
politikuri kavSiriT SeSfoTebuli osmaleTic qarTlis samefoSi
SesaWrelad emzadeboda. meoTxe. proiranuli orientaciis kaxeTis mefe
konstantine vaxtang VI-is winaaRmdeg sabrZolvelad emzadeboda da iranis
Sahis daxmarebiT qarTlis taxtis xelSi Cagdebas gegmavda; mexuTe.
TbilisSi mdgarma iranis garnizonma Sahis brZanebiT qalaqs cecxli
dauSina; meeqvse. 1723 wlis gazafxulze iranis Sahis TanadgomiT, lekTa,
ganjisa da erevnis xanebis jarebis daxmarebiT kaxTa mefe konstantinem
Tbilisi daikava; meSvide. 1723 wlis ivnisSi osmaleTis jarebi Tbiliss
moadgnen da qalaqi aiRes. kostantinem kaxeTs Seafara Tavi.
vaxtang VI-s prorusuli politikuri orientaciis damRupveli Sedegebi
saxeze iyo. 1724 wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa. petre I amierkavkasiis
axal mflobels swrafad mourigda. 1724 wlis 12 ivliss, rodesac vaxtang
VI jer kidev qarTlis samefos teritoriaze imyofeboda, stambolSi ruseT-
osmaleTis SeTanxmeba daido. ruseTma aRiara osmaleTis uflebebi
aRmosavleT amierkavkasiaSi. ufro adre (1723 w.) ruseTi iransac mourigda.
yvela piroba arsebobda imisaTvis, rom vaxtang VI-is Semdeg
saqarTveloSi prorusuli orientacia daviwyebas miscemoda. asec moxda.
1744 wels iranis Sahma nadirma (1736-1747) qarTlis taxti kaxTa mefis
konstantines Zmas, Teimuraz II-s, xolo kaxeTisa Teimurazis vaJs, erekle II-
s uboZa. nadir-Sahi Wkviani politikosi iyo. Sahis mizans Seadgenda
prorusuli orientaciis aRkveTa: momavalSi qarTlisa da kaxeTis samefoebi
ruseTis agresiuli politikis fortpostad ar unda qceuliyo. amitom iyo,
rom nadir-Sahi daTmobebze wavida. Sahma qarTlis samefo taxti kaxeTis
bagrationebs uboZa. amasTan erTad, Teimurazsa da erekles ufleba misca
taxtze qristianuli wesiT asuliyvnen.
nadir-Sahis Semdeg, adil-Sahisa da gansakuTrebiT ki qerim-xanis
(gardaicvala 1779 w.) mmarTvelobis wlebSi, Teimuraz II-m da erekle II-m
51
proiranuli orientaciis wyalobiT did warmatebebs miaRwies.
mniSvnelovnad ganmtkicda samefo xelisufleba, ,,osmalobisagan” da
,,yizilbaSobisgan” daqceuli qarTli da kaxeTi welSi imarTeboda.
Teimurazma da ereklem praqtikulad sakuTar kontrols dauqvemdebares
iranuli saxanoebi (ganjis, erevnis, yarabaRis, naxWevnis, SuSis).
proiranuli orientaciis warmatebis fonze XVIII saukunis 60-iani
wlebis damdegidan Teimuraz II da erekle II ruseTis imperiaze iReben
orientacias da muslimur saxelmwifoebisa da xalxebis agresiisagan
qarTl-kaxeTis samefos dacvas ruseTis samxedro_politikuri daxmarebiT
apireben. es iyo didi strategiuli Secdoma, romelic Zvirad daujda
qarTl-kaxeTis samefosa da mTlianad saqarTvelos (kavkasiasac!).
ram ganapiroba Teimuraz II-isa da erekle II-is gadawyvetileba
proiranuli orientaciis prorusuliT Secvlis Taobaze? es iyo sruliad
alogikuri, dausabuTebeli gadawyvetileba. istoriografiaSi am
sabediswero gadawyvetilebas Tavisi axsna aqvs, Tumca yuradRebis gareSe
rCeba metad mniSvnelovani, Cvenis azriT, ganmsazRvreli momenti.
qarTlis devnilma mefem vaxtang VI-m politikuri TavSesafari ruseTSi
ipova. mefes ruseTSi gahyva 1200 kaciani amala, maT Soris cnobili
Tavaduri sagvareuloebis warmomadgenlebi da aznaurebi. male cxadi gaxda,
rom vaxtang VI da misi TanamebrZolebi ruseTis saimperatoro kars
haeriviT sWirdeboda.
Teimurazisa da erekles warmatebuli proiranuli orientacia did
SeSfoTebas iwvevda ruseTSi. qarTlisa da kaxeTis samefoebze ruseTi
samxedro-politikur zemoqmedebas ver moaxdenda, es iranTan da
osmaleTTan urTierTobis daZabvas gamoiwvevda. Teimuraz II-ze da erekle II-
ze zemoqmedebisaTvis ruseTis saimperatoro karma sxva gza arCia. rusma
diplomatebma daiwyes Teimurazisa da erekles daSineba qarTlis samefo
taxtze misi kanonieri mflobelis _ qarTlis bagrationebis dabrunebis
muqariT. Teimurazma da ereklem kargad icodnen, rom qarTlis Tavadebi
vaxtang VI-s daJinebiT urCevdnen qarTlSi an piradad dabrunebas, an
taxtis memkvidris baqaris gamogzavnas. ruseTis saimperatoro kari vaxtang
VI-sa da qarTlis Tavadebis Txovnas bundovani dapirebebiT pasuxobda da
imavdroulad saqmis kursSi ayenebda Teimurazsa da erekles.
Teimuraz II-isa da erekle II-is poziciebs seriozul safrTxes uqmnida
is, rom 1744 wlidan mcxeTis sapatriarqo taxtis saWeTmpyrobeli _
kaTolikos-patriarqi _ iyo vaxtang VI-is Zmis ieses Svili Teimuraz
bagrationi (anton I). axalgazrda kaTolikos-patriarqi anton I didi da
gansakuTrebuli niWiT dajildovebuli adamiani iyo, miRebuli hqonda
safuZvliani ganaTleba. anton I Tavidanve aqtiurad ereoda qveynis saSinao
saqmeebSi da sagareo politikaSi. mas imedis TvaliT Sehyurebdnen, rogorc
qarTlis Tavadebi, ise ruseTSi gadaxvewili qarTlis bagrationebi, vaxtang
VI-is amalis cocxlad darCenili wevrebi da maTi STamomavlebi. es Zalze
aRizianebda ereklesa da Teimurazs, gansakuTrebiT Teimurazs. Teimurazsa
da erekles kargad axsovdaT, rom 1747 wels, Teimurazis iranSi yofnis
periodSi, anton I-ma mxari dauWira qarTlis taxtisTvis mebrZol sakuTar
Zmas _ ieses meore vaJs abdula-begs. abdula-begis damarcxebis Semdeg
anton I-ma igi sasjelisgan ixsna da ereklesTan Seariga. garda amisa anton
I-ma iranidan Camoiyvana Tavisi naxevarZma _ ieses mahmadiani Svili
aleqsandre (isay-begi) Tavisi ojaxiT, yvelani monaTla da qarTlSi
daasaxla. Teimuraz II-s eWvi hqonda, rom anton I aleqsandre ieses Zes
qarTlSi gamefebas upirebda.
52
 Teimuraz II da erekle II ruseTSi gadaxvewil qarTlis bagrationebs
verafers daaklebdnen. samagierod, anton I-is kaTolikos-patriarqobidan
gadayenebas ki miaRwies. 1755 wels anton I-s brali dades
marTlmadideblobis RalatSi da suliwmidasTan dakavSirebiT kaTolikuri
dogmatis gaziarebaSi. es iyo sruli sicrue. kaTolikos-patriarq anton I-s
marTlmadidebluri eklesiisTvis arasodes uRalatia da suliwmidasTan
dakavSirebiT kaTolikuri dogmati arasodes gauziarebia. anton I-s cili
daswames Teimuraz II-isa da erekle II-is momxreebma. 1755 wles saeklesio
krebam anton I kaTolikos-patriarqobidan gadaayena da mRvdelmsaxureba
aukrZala. saeklesio krebaze anton I medgrad icavda Tavs da wayenebul
braldebebs uaryofda. male amton I mixvda, rom mas qarTl-kaxeTSi aRar
daedgomeboda da taqtika Secvala. 1756 wels saeklesio krebaze anton I-ma
aRiara ,,Secdoma” da ,,moinania”. amis sanacvlod mas mRvdelmsaxurebis
ufleba aRudgines da ruseTSi wasvlis nebac darTes. Caudeneli Secodebis
aRiarebiTa da monaniebiT anton I-ma Tavi ixsna mosalodneli devna-
Seviwroebisagan da ufro mkacri sasjelisgan.
anton I-is kaTolikos-patriarqobidan gadayeneba ruseTma sakuTar
marcxad miiCnia. qarTlis bagrationebis (vaxtang VI-is STamomavlebis)
ruseTSi yofna da qarTlis bagrationTa samefo saxlis warmomadgenlis
kaTolikos-patriarqoba Teimurazsa da erekleze zemoqmedebis (daSinebis)
SesaniSnavi saSualeba iyo. ruseTis saimperatoro kari ukan daxevas ar
apirebda. 1756 wels anton I-ma ruseTSi politikuri TavSesafari miiRo da
male ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis winaSe Tavic imarTla. anton I-s
Tavis marTlebac ar sWirdeboda _ ruseTSi kargad uwyodnen misi
kaTolikos-patriarqobidan gadayenebis namdvili mizezi. ruseTis eklesiis
uwmindesma sinodma anton I arqiepiskoposad gamoarCia da vladimirisa da
iaropolis eparqiis mRvdelmTavrad daadgina. cxadia, yovelive es
proiranuli orientaciis momxre Teimuraz II-isa da erekle II-is gamowvevas
niSnavda.
ruseTSi Casuli anton I didi sixaruliT miiRes misma naTesavebma _
qarTlis bagrationebma. Teimurazisa da erekles opozicia ruseTSi
mniSvnelovnad gamococxlda.
Teimuraz II-is elCobis (1761-1762 ww.) Semdeg ruseTis saimperatoro kari
kvlav ganagrZobs qarTl-kaxeTis samefos prorusul orintaciaze
sabolood dayoliebas. erekle II-s amjeradac qarTlis bagrationebis da
qarTlis Tavadebis opoziciiT aSinebdnen. ruseTis saimperatoro kari
erekle II-s ar endoboda. peterburgSi isic aRizianebdaT, rom Teimurazis
ruseTSi elCobiT SeSfoTebul iranis mbrZanebel qerim-xanTan erekle II-m
urTierTobis mogvareba SeZlo. iransa da qarTl-kaxeTis samefos Soris
kargi urTierTobis SenarCuneba ruseTis gegmebs ewinaaRmdegeboda. erekle
II ruseTisaTvis advili samarTavi gaxdeboda mxolod maSin, Tu qarTl-
kaxeTis samefosa da irans Soris urTierToba daiZabeboda.
erekle II poziciebs advilad ar Tmobda. 1765 wels igi didi
sisastikiT gausworda ruseTis faruli mxardaWeriT organizebul qarTlis
Tavadebis SeTqmulebas (paata batoniSvilis SeTqmulebas).
ruseTis saimperatoro karidan momdinare SantaJis politikas Teimuraz
II-m da erekle II-m 20 weli gauZles. pirvel seriozul daTmobaze qarTl-
kaxeTis mefe erekle II jer kidev 1764 wels wavida _ anton I saqarTveloSi
daabruna. imave wels anton I saeklesio krebam udanaSaulod cno da kvlav
kaTolikos-patiarqad airCia. momdevno wlebSi erekle II kidev ufro
mniSvnelovan daTmobebze midis. qarTl-kaxeTis proiranuli orientacia
53
dasrulda ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omis periodSi ruseTisa da
qarTl-kaxeTis samxedro-politikuri kavSiriT.
unda aRiniSnos, rom qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis
samxedro-politikurma kavSirma qarTlis Tavadebi Zalze gaaRiziana. 1770
wels apinZasTan mopovebuli brwyinvale gamarjvebis Semdeg erekle II-is
mier ruseTSi gagzavnili Tavadi zaal orbeliani ruseTis sagareo saqmeTa
uwyebas erekle II-isTvis taxtis CamorTmevas sTxovda. erekle II-isTvis
qarTlis taxtis CamorTmevas sTxovdnen general g. totlebens zaal
orbeliani da daviT qsnis erisTavi. cxadia, amgvari agresiuli
politikisagan ruseTi winadac da axlac Tavs ikavebda, magram erekle II-is
daSinebis politikas mainc ganagrZobda. savaraudoa, rom qarTlis
TavadebTan mWidro kontaqtis damyarebis miTiTeba saqarTveloSi
gamogzavnilma ruseTis jaris sardalma g. totlebenma peterburgSive
miiRo. erekle II-sa da g. totlebens Soris urTierTobis daZabvaSi wvlili
qarTlis Tavadebmac Seitanes. yovelive es kargad uwyoda erekle II-m da
Sesabamis daskvnebsac akeTebda. erekle II-is winaSe dadga sakiTxi: qarTl-
kaxeTis mefes an proiranuli orientacia prorusuliT unda Seecvala an
ruseTi kvlavinreburad gaagrZelebda qarTlis bagrationebisa da qarTlis
Tavadebis mxardaWeras erekle II-is winaaRmdeg. kaxeTis bagrationebma
qarTlis taxti iranis Sahis wyalobiT miiRes da gamoricxuli ar iyo
iranis dasustebis SemTxvevaSi ruseTs yvela Rone exmara qarTlis samefos
taxtze misi erTguli vaxtang VI-is STamomavlobis dasabruneblad. erekle
II-m proiranuli orientacia prorusuliT Secvala.
erekle II-is prorusulma orientaciam katastrofamde miiyvana qarTl-
kaxeTi da mTeli saqarTvelo. hqonda Tu ara qarTl-kaxeTis samefos
prorusuli orientaciis alternativa? Cveni azriT alternativa arsebobda.
XVIII saukunis 60-ian wlebSi ruseTma 20 wliani SantaJis, Teimuraz II-
sa da erekle II-is opoziciis (qarTlis bagrationebi, qarTlis Tavadebi)
mudmivi waqezebiT qarTl-kaxeTis mefe erekle II aiZula proiranuli
orientacia uareyo da prorusuli orientacia mieRo. prorusuli
orientaciis realizeba, ruseTisgan samxedro-politikuri daxmarebis meReba
imTaviTve (1770-1771 wlebidan) an Tundac 1783 wlamde rom dawyebuliyo
SeiZlba qarTuli saxelmwifoebrioba gadarCeniliyo kidec. magram amis
Taobaze ocnebac ki ar SeiZleboda. samxreT kavkasiaSi gaaqtiureba da
qarTuli samefo-samTavroebis iranisa da osmaleTisagan dacva did
safrTxes uqmnida ruseTis evropul polotikas, romelsac safuZveli petre
I-ma Cauyara da romelsac warmatebiT agrZelebda ekaterine II (1762-1796). am
politikuri kursis ganxorcilebis procesSi ruseTma Svidwlian omSi (1757-
1763 ww.) gaimarjva da mniSvnelovnad daasusta prusiis samxedro
potenciali; 1795 wlisaTvis poloneTis mesame danawilebis Sedegad miiRo
poloneTis didi nawili; safuZvlianad damkvidrda belorusiasa da
ukrainaSi; gaauqma yirimis saxano (1783 w.), 1768-1774 wlebisa da 1787-1791
wlebis omebSi osmaleTis orgzis damarcxebis gziT poziciebi ganimtkica
CrdiloeT SaviZRvispireTSi, riTac placdarmi moamzada balkaneTis
naxevarkunZulze SeWrisaTvis. cxadia, yovelive amas ruseTi samxreT
kavkasiaze ar gacvlida. amitom iyo rom mTeli ocdaaTi wlis ganmavlobaSi
(1771-1801 ww.) ruseTi qarTl-kaxeTis samefos realurad ar daxmarebia,
piriqiT, winaswarganzraxulad, gegmazomierad asustebda qveyanas, amzadebda
mfarvelobaSi miRebuli saxelmwifos dapyrobas.
erekle II-m, rogorc aRvniSneT, veRar gauZlo ruseTis farul Tu
aSkara zewolas da xangrZlivi fiqris Semdeg prorusul orientacias
54
daadga. prorusuli orientaciis realizaciis procesSi erekle II-m bevri
miutevebeli Secdoma dauSva. umTavresi am SecdomaTagan iyo Semdegi.
erekle II-m, praqtikulad uari Tqva proiranul da prorusul orientaciebs
Soris lavirebaze da qarTl-kaxeTis xsna mxolod prorusul orientacias
daukavSira. es iyo is razec ocnebobda ruseTis saimperatoro kari,
rusuli diplomatia. 1771 wlidan 1783 wlamde ruseTis imperias TiTic ar
gaunZrevia qarTl-kaxeTis dasacavad. amis miuxedavad, erekle II-s erTxelac
ar ugrZnobinebia ekaterine II-Tvis, rom Tu ruseTi qarTl-kaxeTs ar
daicavda, igi iZulebuli gaxdeboda politikuri orientacia Seecvala.
piriqiT, 1783 wels qarTl-kaxeTi yovelmxriv kompromitirebuli ruseTis
mfarvelobaSi Sevida da isedac SeSfoTebuli muslimuri samyaro
sabolood aimxedra. erekle II-s arc georgievskis traqtatis (1783 w.)
dadebis Semdeg gamouCenia sifrTxile. piriqiT, georgievskis traqtati
erekle II-m Tavis damsaxurebad miiCnia da ruseTis aRmosavlur politikaSi
mniSvnelovani rolis Sesruleba gadawyvita. ruseTi erekle II-is gegmebs
moCvenebiTi yuradRebiT epyroboda, rac qarTl-kaxeTis mefes damatebiT
stimuls aZlevda. erekle II-is miswrafeba, ruseTi rac SeiZleba male
Semosuliyo kavkasiaSi, SeumCneveli ar rCeboda iransa da osmaleTs. orive
islamuri saxelmwifo qarTl-kaxeTis dasasjelad emzadeboda. irani da
osmaleTi mxolod Sesaferis dros elodnen. male cxadi gaxda, rom
ruseTis imperia geoergievskis traqtatis pirobebis Sesrulebaze arc ki
fiqrobda. 1786 wels erekle II-m prorusuli orientaciis Secvla
gadawyvita, magram sabolood Tavi Seikava. 1783-1795 wlebSi ruseTma
mravalgzis daadastura, rom georgeevskis traqtatis pirobebs ar daicavda.
erekle II-m arc es gaiTvaliswina da islamur samyarosTan urTierTobis
mogvareba ar scada. qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis satelitad
iqca, rac Zalze aRizianebda iransa da osmaleTs. 1783-1795 wlebSi erekle
II-is damRupveli politikuri kursi ase SeiZleba ganisazRvros: sruli
kapitulacia ruseTis winaSe, sruli izolacia islamuri samyarodan
(iranidan, osmaleTidan). aRa-mahmad-xanis laSqroba (1795 w.) iyo islamuri
samyaros pasuxi erekle II-is prorusul politikaze. 1795 wlis Semdeg
erekle II qveyanas praqtikulad aRar ganagebda (darCenili sicocxle man
TelavSi gaatara, TbilisSi aRar dabrunebula) 1795 wlis seqtembridan
(krwanisis brZolidan) 1798 wlis ianvramde (erekles gardacvalebamde)
qarTl-kaxeTi, faqtobrivad, erTi centridan aRar imarTeboda, aRar
funqcionirebda arc erTi saxelmwifo instituti. aRa-mahmad-xanis
moulodnelma mkvlelobam ixsna qarTl-kaxeTi meore gamadgurebeli
laSqrobisagan, romlis damRupveli Sedegebis warmodgena Zneli ar unda
iyos. giorgi XII-s (1798-1800) aranairi saSinao da sagare politika ar
gaaCnda. qarTl-kaxeTs rusi rezidentebi (diplomatebi da samxedroebi)
marTavdnen.
Tu SevadarebT erTmaneTs iranis politikas qarTl-kaxeTSi 1744-1769
wlebSi da ruseTis politikas qarTl-kaxeTSi 1770-1801 wlebSi naTeli
gaxdeba:
pirveli. proiranuli orientaciis (1744-1769 ww.) qarTl-kaxeTi welSi
gaimarTa, ganmtkicda mefis xelisufleba, daiTrguna Tavaduri opozicia.
prorusuli orientaciis periodSi (1770-1801 ww.) qarTl-kaxeTSi
dasustda samefo xelisufleba, kvlav imZlavra Tavadurma opoziciam,
moiSala isedac susti ekonomika, dasustda jari, saxelmwifo institutebma,
praqtikulad, Sewyvites funqcionireba.

55
 meore. proiranuli orientaciis periodSi qarTl-kaxeTs normaluri
urTierToba hqonda iranTan da osmaleTTan, ver mogvarda urTierToba
Crdilo kavkasiis mTielebTan.
prorusuli orientaciis periodSi ukiduresad daiZaba urTierToba
iranTan da osmaleTTan, kvlav grZeldeboda Crdilo kavkasiis mTielTa
gamanadgurebeli Tavdasxmebi.
yovelive zemoTqmulis Semdeg bunebrivad ismis kiTxva: ramdenad
realuri iyo proiranuli orientaciis gagrZeleba. vfiqrobT, rom
proiranuli orientaciis gagrZeleba savsebiT realuri iyo. aseTi daskvnis
gakeTebis safuZvels gvaZlevs:
pirveli. erelke II-s iranis centralur xelisuflebasTan da iranul
saxanoebTan urTierTobis mogvarebis didi gamocdileba hqonda. (ruseTis
saimperatoro karTan da ruseTis saxelmwifo uwyebebTan urTierTobis
gamocdileba erekle II-s ar gaaCnda da igi mxolod gamoucdeli elCebis
imedad iyo);
meore: erekle flobda did informacias iranSi, osmaleTsa da
saerTod maxlobel aRmosavleTSi mimdinare movlenebis Taobaze (ruseTsa
da evropis qveynebSi mimdinare movlenebis Taobaze erekle II-s Zalze mwiri
informacia hqonda).
mesame. ruseTis kavkasiis mTavari qedis, kaspiispireTisa da Crdilo
SavizRvispireTis mimarTulebiT gaaqtiurebis pirobebSi iranisa da
osmaleTisaTvis sul ufro mniSvnelovani gaxdeboda proiranul
orientaciaze mdgari qarTl-kaxeTis samefo. (prorusuli qarTl-kaxeTis
samefo sul ufro saSiSi xdeboda iranisa da osmaleTisaTvis).
meoTxe. proiranuli orientaciis qarTl-kaxeTs hqonda Sansi iranisa da
osmaleTis mxardaWeriT moegvarebina urTierToba islamis aRmsarebel
Crdilo kavkasiis mTielebTan (prorusuli orientaciis qarTl-kaxeTis
samefos winaaRmdeg irani da osmaleTi mudam efeqturad gamoiyenebda
islamis aRmsarebel Crdilo kavkasiis mTielebs).
mexuTe. proiranuli orientaciis qarTl-kaxeTs samefo samxreT
kavkasiaSi ruseTis fortpostad ver gamodgeboda da ruseTis imperias
kavkasiis (Crdilo da samxreT kavkasiis) dapyrobis dawyeba Crdilo
kavkasiis mTiswineTidan mouwevda (prorusuli orientaciis qarTl-kaxeTis
samefom ruseTis imperias saSualeba misca jer samxreT kavkasiaSi
damkvidrebuliyo da Semdeg CrdiloeTidan da samxreTidan erTdroulad
daewyo Crdilo kavkasiis dapyroba).
meeqvse. dakninebis, samxedro-politikuri dasustebis gzaze damdgari,
praqtikulad daSilili, irani, aseve daRmavlobis gziT mimavali osmaleTi
gacilebiT naklebad saSiSi iyo, vidre napoleonis mZleveli, osmaleTze da
iranze mravalgzis gamarjvebuli, ,,evropis Jandarmad” wodebuli ruseTi.
meSvide. irani da osmaleTi muslimuri qveynebi iyvnen, ruseTi
marTlmadidebluri. Tu obieqturad SevafasebT Cvens istorias, SeiZleba
davaskvnaT: 1801-1917 wlebSi ruseTma gacilebiT didi ziani miayena
saqarTvelos eklesias vidre iranma da osmaleTma erTad XVI-XVIII
saukuneebSi. islamma qristianobaze ver imZlavra. erovnebisa da
marTlmadideblobis dacvas uzrunvelyofda samefo xelisufleba (mefe) da
eklesia (kaTolikos-patriarqi). amitom iyo, rom qarTvelTa gamahmadianeba
moxda mxolod saqarTvelodan Camocilebul da iranTan da osmaleTTan
uSualod SeerTebul raionebSi (War-belaqanSi, samcxe-javaxeTSi, aWaraSi).
erTmorwmune ruseTma gaauqma saqarTvelos eklesiis avtokefalia, miitaca
saqarTvelos eklesiis kuTvnili uZravi da moZravi qoneba, gaZarcva
56
eklesia-monastrebi, akrZala qarTul enaze RvTismsaxureba, Seaviwrova
qarTveli samRvdeloeba. msgavsi ram arc iransa da arc osmaleTs XVI-XVIII
saukuneebSi ar Caudenia.
merve. islamur saxelmwifoTa gavlenis qveS moqceva, cxadia, erovnuli
da eklesiuri TvalsazrisiT, did safrTxes Seicavda. es sulac ar niSnavda
imas, rom proiranuli da proosmaluri orientacia aucileblad
dagvakargvinebda enas, erovnebas, saxelmwifoebriobasa da eklesias.
osmaleTis xangrZlivi batonobis periodSi balkaneTis xalxebis nawilSi
islami gavrcelda, magram osmalebma, erovneba da religia ver daakargvines
berZnebs, serbebs, ruminelebs, bulgarelebs. qarTvelebi ratom viqnebodiT
gamonaklisi? Cven xom erovnebis, saxelwifoebriobisa da eklesiis
SenarCunebisTvis brZolis didi gamicdileba gvqonda!
qarTveli eris, qarTuli saxelwifoebriobisa da saqarTvelos
marTlmadidebeli eklesiis gadarCena-argadarCenas qarTvelobis sulieri
da fizikuri simtkicis da gamZleobis garda gansazRvravda saerTaSoriso
asparezze Seqmnili viTareba, didi imperiebis permanentuli kvdomisa da
aRorZinebis procesi.

saqarTvelos okupaciis
warumatebeli cda
(SeTqmuleba erekle II-is winaaRmdeg)
CrdiloeT Savi zRvispireTiTa da balkaneTis naxevarkunZuliT ruseTi
jer kidev XVII saukunis bolosa da XVIII saukunis damdegs dainteresda.
marTalia, petre I-ma (1696-1725) am regionebis dapyroba ver moaxerxa, magram
ruseTis saimperatoro kari ukan daxevas ar apirebda. am droidan
dawyebuli ruseTisa da osmaleTis urTierToba mudmivad daZabuli iyo.
XVIII saukune ruseT-osmaleTis omebis seriiT aRiniSna. erT-erTi omi,
kerZod, 1768-1774 wlebis omi, saqarTvelosac Seexo. am omSi ruseTis mizans
Seadgenda yirimis saxanos likvidacia, CrdiloeT Savi zRvispireTis
dapyroba da balkaneTis naxevarkunZulze SeWrisaTvis placdarmis
momzadeba. ruseTis saimperatoro karma omSi mokavSired osmaleTis mier
dapyrobili qristiani xalxebisa da saxelmwifoebis gamoyenebis gegma
SeimuSava. rusi politikosebisa da diplomatebis azriT, imereTis mefis
solomon I-is momxroba advili iqneboda, radgan imereTis mefe sulTnis
vasali iyo da osmaleTs didi xania ebrZoda. qarTl-kaxeTis mefis erekle
57
II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma rusebs saeWvod miaCndaT, radgan
qarTl-kaxeTsa da osmaleTs Soris mSvidobiani urTierToba arsebobda.
ruseTis saimperatoro kari saqarTveloSi jaris gamogzavnisgan omis
dasawyisSi Tavs ikavebda. sabolood gadawyda, rom imereTis mefis solomon
I-Tvis jari gaegzavnaT. 1769 wlis 27 ivniss saqarTveloSi gamosagzavni
saeqspedicio korpusis ,,mTavar meTaurad” dainiSna ruseTis imperatoris
samsaxurSi myofi germaneli grafi gotlib-kurt-henrix totlebeni.
saeqspedicio korpusi arcTu mravalricxovani iyo: 3 aseuli (411 kaci) da 6
qvemexi. cxadia, mcirericxovani saeqspedicio korpusi imereTis mefes
saWiro daxmarebas ver aRmouCenda. 1769 wlis martSi peterburgSi Casuli
solomon I-is elCi quTaTeli mitropoliti maqsime abaSiZe ruseTis
saimperatoro kars imereTSi 5 aTasiani jaris gagzavnas Txovda. imereTis
samefoSi ruseTis jaris gamoCena Zalze gaaRizianebda osmaleTis sulTans.
ufro damafiqrebeli iyo is, rom saeqspedicio korpusis meTaurad dainiSna
saxelgatexili generali g. totlebeni. Svidwliani omis (1753-1763 ww.) dros
g. totlebeni ruseTis imperatoris samsaxurSi imyofeboda da ruseTis
armiis erT-erT korpuss meTaurobda. 1761 wels igi prusiis sasargeblod
jaSuSobis braldebiT Seipyres, gaasamarTles da sikvdiliT dasjis
ganaCeni gamoutanes. imperatorma ekaterine II-m moRalate Seiwyala da
ruseTidan gaZeveba akmara. 1769 wels g. totlebenma ruseTSi dabruneba
iTxova. Txovna Sewynarebul iqna da male generali saqarTveloSi
gamosagzavni saeqspedicio korpusis meTaurad dainiSna.
marTalia, ruseTis saimperatoro kars qarTl-kaxeTis mefis erekle II-
is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma saZnelo saqmed eCveneboda, magram
rusebi Secdnen. 1769 wlis aprilSi omSi neitralitetis dacvis TxovniT
TbilisSi myof osmaleTis elCebTan ereklem molaparakeba Sewyvita da
elCebi qveynidan gaaZeva, imavdroulad sagangebo saidumlo misiiT
TbilisSi Camosul ruseTis warmomadgenels osmaleTis winaaRmdeg omSi
monawileobaze qarTl-kaxeTis mefem Tanxmoba ganucxada. 1769 wlis maisSi
solomon I TbilisSi Camovida. mefeebi osmaleTis winaaRmdeg erTobliv
moqmedebaze SeTanxmdnen.
ra iyo mizezi imisa, rom proiranuli orientaciis erekle II ase
naCqarevad, didi fiqrisa da gansjis gareSe, Caeba osmaleTis winaaRmdeg
omSi? am movlenas erTaderTi axsna aqvs. erekle II-m igrZno, rom ruseT-
imereTis samxedro-politikuri kavSiri qarTl-kaxeTis gareSec Sedgeboda.
isic cxadi iyo, rom ruseTisa da imereTis gaerTianebuli jari samcxe-
saaTabagoze ilaSqrebda _ awyuris, xerTvisis, axalcixisa da axalqalaqis
dakavebas Seecdeboda. erekle II miiCnevda, rom samcxe-saaTabago qarTl-
kaxeTis samefos nawili iyo da Tu es teritoria osmaleTis batonobisagan
gaTavisufldeboda, igi qarTl-kaxeTis samefos SemadgenlobaSi unda
Sesuliyo. erekle II-m isic kargad icoda, rom ruseTis saimperatoro kars
misi proiranuli orientacia ar moswonda. qarTl-kaxeTis neitraliteti
ruseTis imperators kidev ufro gaaRizianebda da gamoricxuli ar iyo,
rom omSi warmatebis SemTxvevaSi samcxe-saaTabago ekaterine II-s imereTis
mefisaTvis eboZebina.
ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omSi Cabma, rogorc imereTis mefis
solomon I-is, ise qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is mxridan, didi
strategiuli Secdoma iyo. solomon I-s omis dasawyisisaTvis ukve
mogvarebuli hqonda urTierToba osmaleTTan (imereTis mimarT osmaleTis
damTmobi politika ruseT-osmaleTis omis dawyebiTac iyo ganpirobebuli).
omSi neitralitetiT imereTis mefe osmaleTis sulTnis
58
keTilganwyobilebas daimsaxurebda. kidev ufro didi Secdoma dauSva
erekle II-m. Tbilisidan gaZevebulma osmaleTis elCebma Seityves, rom omSi
neitralitetis Sesaxeb molaparakebis Sewyvetisa da maTi qveynidan
gaZevebis mizezi TbilisSi ruseTis warmomadgenlis Camosvla iyo. am
windauxedavi nabijiT erekle II-m osmaleTTan urTierToba gairTula.
umTavresi ki is iyo, rom ruseTis mxareze osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma
did SeSfoTebas gamoiwvevda iranSi da daZabavda ara marto qarTl-kaxeTisa
da iranis urTierTobas, aramed iran-osmaleTis urTierTobasac. arc
solomon I-s da arc erekle II-s 1769 wels ar SeiZleba codnodaT
umTavresi: riT damTavrdeboda ruseT-osmaleTis omi. omSi gamarjvebis
SemTxvevaSi osmaleTi imereTs sastikad aaoxrebda, kargi dRe arc qarTl-
kaxeTs daadgeboda. ase, rom mefeebi gaumarTlebel riskze midiodnen.
1769 wlis agvistoSi ruseTidan saqarTvelosken daiZra saeqpedicio
korpusi _ 480 kaci da 4 qvemexi. 1769 wlis 12 agvistos generali g.
totlebeni asiode kaciTa da ori qvemexiT mozdokidan saqarTvelosken
gamoemgzavra (jaris ZiriTadi nawili cota mogvianebiT daiZra
mozdokidan). mas Tan axlda ruseTis warmomadgeneli saqarTveloSi anton
mouravovi (1769 wlis 11 oqtombrisaTvis saqarTveloSi myof ruseTis
saeqspedicio korpusSi iricxeboda 480 kaci. arasworia cnoba , romlis
mixedviTac ruseTidan saqarTveloSi gamoigzavna 3767 kaciani saeqspedicio
korpusi).
1769 wlis 29 agvistos erekle II, kaTolikos-patriarqi anton I, giorgi
da levan batoniSvilebi didebulebTan erTad sofel xodaSi,
saxeldaxeloT mowyobil banakSi, didi zarzeimiT Sexvdnen general g.
totlebensa da a. mouravovs. 30 agvistos g totlebenma ukve Tavis banakSi
miiRo erekle II, kaTolikos-patriarqi anton I da levan batoniSvili.
Sexvedraze ganixiles osmaleTTan omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabmis
sakiTxi. erekle II-m imereTTan erTad osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabmis
pirobad wamoayena: ruseTs saqarTveloSi unda gamoegzavna 5 aTasiani
korpusi; Tu es jari zamTris dadgomamde ver moaxerxebda saqarTveloSi
Semosvlas, maSin zamTramde misi nawili (1500 kaci) mainc unda
gamogzavniliyo, xolo danarCeni (3500 kaci) momaval wels unda SeerTeboda
saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpuss. erekle II-is gaTvla
absoluturad zusti iyo. ruseTis 5 aTasiani saeqspedicio korpusi, qarTl-
kaxeTisa da imereTis laSqarTan erTad savsebiT sakmarisi iyo samcxe-
saaTabagos strategiuli simagreebidan (awyuridan, xerTvisidan,
axalcixidan, axalqalaqidan) osmalTa gansadevnad. (1770 wlis martSi
erekle II-m 7 aTasiani jari Sekriba, 2 aTasi kacis Sekrebas mefe kidev
eloda, xolo 4 aTasi kaci yarabaRis xanis dasaxmareblad hyavda
gagzavnili. ase rom qarTl-kaxeTSi SesaZlebeli iyo 12-13 aTasiani jaris
Sekreba. Tu imereTis mefe amis naxevars mainc Sekrebda, qarTvelTa da
rusTa gaerTianebuli jaris raodenoba 23-24 aTass miaRwevda). erekle II-m
TiTqmis miaRwia mizans. 1769 wlis 22 oqtombers ekaterine II-m
saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis raodenoba 3767 kaciT
gansazRvra. qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jari, erekle II-is,
solomon I-isa da g. totlebenis SeTanxmebisamebr, mtkvris xeobiT
axalcixisaken unda daZruliyo. am laSqrobaze bevri ram iyo
damokidebuli. 1770 wlis 24 martamde g. totlebeni daaxloebiT 1200 kaciT
suramSi idga. 17 marts erekle II-c 7 aTasi kaciTa da 3 qvemexiT suramSi
dabanakda. suramidan qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli laSqari 24 marts
qveSxeTSi gadavida, xolo 14 aprils sadgerTan (borjomis axlos)
59
dabanakda. 17 aprils qarTvelTa da rusTa jari awyuris cixes miadga.
awyurTan g. totlebens hyavda daaxloebiT 600-700 kaci (danarCeni jari
generalma sadgerTan datova), Tan hqonda 8 qvemexi. 17 aprilsave daiwyo
awyuris cixis alya. 18 aprils generali g. totlebeni Tavisi jariT ukan
gamobrunda da erekle II qarTvelTa laSqarTan erTad mters Seatova
xelSi. mefi Txovnis miuxedavad g. totlebenma gadawyvetileba ar Secvala.
erekle II-m awyuris cixes alya moxsna. 1770 wlis 20 aprils aspinZasTan
gamarTul brZolaSi erekle II-m sastikad daamarcxa osmalTa da lekTa
gaerTianebuli laSqari da javaxeTis gziT gamarjvebuli dabrunda
TbilisSi.
dRemde sapolemiko sakiTxad rCeba generali g. totlebenis moqmedeba
awyuris cixesTan 1770 wlis 18 aprils. g. totlebenis moqmedebis axsnisas
istorikosebma oTxi versia wamoayenes. g. totlebeni moqmedebda: pirveli.
TviTneburad, piradi SexedulebiT; meore. ucxo qveynebis (inglisis,
prusiis, osmaleTis) dazvervis mier SeTavazebuli gegmiT; mesame. qarTlis
Tavadebis waqezebiTa da maTi TanadgomiT; meoTxe. ruseTis saimperatoro
karis gegmis Tanaxmad. Cven mxars vuWerT versias, romlis mixedviTac
generali g. totlebeni moqmedebda ruseTi saimperatoro karis gegmis
Tanaxmad. g. totlebens davalebuli hqonda qarTlis Tavadebis
mxardaWeriT taxtidan Camoegdo erekle II da moexdina qveynis okupacia.
awyuridan dabrunebulma g. totlebenma qarTlis mosaxleobis ruseTis
imperatoris erTgulebaze daficeba daiwyo. es iyo saxelmwifo
gadatrialebis mcdeloba. g. totlebenis mizans qarTl-kaxeTSi samefo
xelisuflebis gauqmeba da qveynis ruseTis imperiis iurisdiqciaSi Seyvana
Seadgenda. g. totlebensa da mis mxareze myof qarTlis Tavadebs imedi
hqondaT, rom erekle II awyuridan cocxali veRar dabrundeboda,
qarTvelTa laSqaric ganadgurdeboda da samefo xelisuflebis gauqmebas
win veRaravin aRudgeboda. ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli
gegma g. totlebenma ver ganaxorciela, radgan erekle II-m aspinZis
brZolaSi gaimarjva da laSqarTan erTad swrafad dabrunda TbilisSi.
amave mizeziT saxelmwifo gadatrialebis gegmis bevri mniSvnelovani
detali dRes CvenTvis ucnobia.
sadReisod Cvens xelT arsebuli masalidan ruseTis saimperatoro
karis mier Cafiqrebuli saxelmwifo gadatrialebis Taobaze Semdegi
daskvnebis gakeTeba SeiZleba:
1. qarTlis mefis Teimuraz II-isa da kaxeTis mefis erekle II-is
proiranuli orientacia, mefeebis kargi urTierToba nadir-SahTan, adil-
SahTan, qerim-xanTan, cxadia, xels ar aZlevda ruseTis saimperatoro kars.
proiranul orientacias erekle II arc Teimuraz II-is gardacvalebis (1762
w.) Semdeg cvlida. marTalia, erekle II ruseTis winaSe zogierT daTmobebze
midioda, magram 1765 wels mefe sastikad gausworda ruseTis waqezebiTa da
TanadgomiT organizebul qarTlis Tavadebis SeTqmulebas (paata
batoniSvilis SeTqmulebas), romlis mizans qarTlSi rusuli orientaciis
bagrationebis (qarTlis bagrationebis) dabruneba warmoadgenda.
2. ruseT-osmaleTis omis dawyebis droisaTvis (1768 w.) erekle II-is
politika imdenad aSkarad proiranuli iyo, rom rusi politikosebi da
diplomatebi osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabmas
saeWvod, saZnelo saqmed miiCnevdnen. saqme is iyo, rom osmaleTis winaRmdeg
omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabma, rac ruseTTan samxedro-politikuri
kavSiris dadebas niSnavda, did ukmayofilebas gamoiwvevda iranSi.

60
 3. ruseTis saimperatoro kari SiSobda, rom proiranuli orientaciis
qarTl-kaxeTis mefes imereTis mefe solomon I ar daerwmunebina osmaleTis
winaRmdeg omSi Cabmidan momdinare did safrTxesa da neitralitetis
dacvis gonivrulobaSi. Tu erekle II da solomon I osmaleTis winaRmdeg
omSi ar Caebmebodnen, osmalebs saSualeba miecemodaT samxreT kavkasiaSi
ganlagebuli jarisa da artileriis nawili CrdiloeT SavizRvispireTSi
gadaesrolaT, sadac omis bedi wydeboda.
4. 1768-1769 wlebisaTvis Seqmnil viTarebaSi qarTl-kaxeTis mefis
erekle II-is taxtidan Camogdebis Taobaze ruseTis saimperatoro karis mier
miRebul gadawyvetilebaSi araferi iyo moulodneli da aralogikuri. am
xelsayrel moments, cxadia, ruseTi xelidan ar gauSvebda _ jaris
Semoyvana saqarTveloSi yovelTvis xom ar iqneboda SesaZlebeli.
5. erekle II-m ruseTis saimperatoro karis gegmebi ver amoicno, Tumca
daeWvebisaTvis faqtebi sakmoze meti hqonda.
6. g. totlebenis, erekle II-isa da solomon I-is SeTanxmebiT qarTvelTa
da rusTa gaerTianebuli laSqari mtkvris xeobiT unda daZruliyo
axalcixis dakavebis mizniT. axalcixis dakaveba strategiuli
TvalsazrisiT yovelmxriv gamarTlebuli iyo. erekle II-isTvis axalcixis
dakaveba imitomac iyo xelsayreli, rom War-belaqanSi (saingiloSi)
Cabudebul da kaxeTsa da qarTlSi moTareSe lekebs TavSesafari aRar
eqnebodaT. amasTan erTad, erekle II-m Secdoma dauSva axalcixeze
laSqrobis marSrutis SerCevisas. umjobesi iqneboda axalcixeze laSqroba
imereTidan samcxeSi mimavali gzebis gamoyenebiT momxdariyo. imereTSi
rusis jaris dabanakeba da iqedan osmaleTis winaRmdeg saomari
operaciebis dawyeba daaSinebda guriisa da samegrelos mTavrebs, romlebic
imereTis mefes eurCebodnen. 1768-1770 wlebisTvis solomon I-is mdgomareoba
imdenad meryevi iyo, rom 1770 wlis mart-aprilSi mefem erekle II-isa da g.
totlebenis dasaxmareblad qarTlSi jari ver gamoagzavna. aseT mZime
viTarebaSi imereTSi ruseTis jaris Sesvlas da imereTidan axalcixeze
galaSqrebas didi politikuri mniSvneloba eqneboda. Tu maincadamainc
aucilebeli iyo axalcixeze aRmosavleT saqarTvelodan laSqroba, maSin
gacilebiT ukeTesi iqneboda qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jari
Tbilisidan javaxeTis gavliT SeWriliyo samcxeSi da daekavebina
axalqalaqi, xerTvisi, axalcixe da awyuri. imereTidan an javaxeTidan
samcxeSi SeWra xels ar aZlevda g. totlebens, mas erekle II-is winaaRmdeg
qarTlis Tavadebis mxardaWeris imedi hqonda.
7. vin uWerda mxars g. totlebens qarTlis Tavadebidan zustad
cnobili ar aris. dadasturebulia, rom erekle II-is winaaRmdeg
SeTqmulebaSi aqtiurad iyo CarTuli ori Tavadi _ daviT qsnis erisTavi
da zaal orbeliani. 1770 wels aspinZis brZolaSi gamarjvebis Semdeg,
erekle II-m ruseTSi elCoba miavlina. elCobis erT-erT wevrs zaal
orbelians, rodesac Seutyvia, rom ekaterine II ukmayofilo iyo erekle II-is
politikiT, ruseTis sagareo saqmeTa kolegiaSi ganucxadebia: ,,Tu mefe
(ekaterine II _ v.g.) erekles uwyreba, an russ visme uboZos qveyana an
solomonsao.” rogorc vxedavT zaal orbeliani erekle II-is taxtidan
Camogdebis uSedego mcdelobis Semdegac ki ar wyvetda brZolas.
8. ruseTis saeqspedicio korpusis oficrebma generali g. totlebenis
moRalaturi moqmedeba imTaviTve SeniSnes da protesti gamoTqves. amaSi
moulodneli araferi iyo _ g. totlebenis saqcieli seriozuli eWvebis
aRmZvreli iyo. oficrebis protests Sedegi ar mohyolia, radgan g.

61
totlebeni ruseTis saimperatoro karis mier SemuSavebuli gegmis mixedviT
moqmedebda, oficrebma ki, cxadia, es ar icodnen.
9. erekle II-s pirveli eWvi g. totlebenis mimarT sadgerSi gauCnda.
erekles rCevis miuxedavad g. totlebenma rusuli saeqspediqio korpusis
naxevari da eqvsi qvemexi sadgerSi datova. awyurTan rusebs sul 8 savele
qvemexi hqondaT. es qvemexebi sadgeridan awyurisaken qarTvelebma
gadaitanes. ratom datova g. totlebenma jaris naxevari da eqvsi qvemexi
sadgerTan? cxadia, g. totlebeni awyuris cixis aRebas arc apirebda. mis
mizans Seadgenda erekle II-isa da qarTvelTa laSqris mtkvris xeobaSi
Setyueba, awyuris aRebisTvis brZolis dawyeba da Semdgom qarTvelTa
brZolis velze mitoveba. g. totlebens sakmaod kargi sabrZolo
gamocdileba hqonda, man SesaniSnavad icoda Tu ra mZime mdgomareobaSi
aRmoCndeboda rusTagan moulodnelad mitovebuli qarTvelTa laSqari. g.
totlebenis gegmis mixedviT, erekle II brZolaSi unda daRupuliyo, unda
ganadgurebuliyo qarTl-kaxeTis laSqris ZiriTadi nawili. amis Semdeg
rusis jari advilad daikavebda qarTlis strategiul punqtebs da
moRalate Tavadebis daxmarebiT mosaxleobas ruseTis imperatoris
erTgulebaze daaficebda. Crdilo kavkasiidan saqarTveloSi
gadmosasvleli gza am droisaTvis ukve gaxsnili iqneboda da saWiroebis
SemTxvevaSi damatebiTi jaris gadmoyvana ar gaWirdeboda.
10. sadReisod Cvens xelT arsebuli masalebidan ar dgindeba ra
gegmebi hqonda ruseTs qarTl-kaxeTSi SeTqmulebis warmatebis SemTxvevaSi
_ qarTl-kaxeTis samefo uqmdeboda da uSualod uerTdeboda ruseTs, Tu
erekle II-is nacvlad taxtze rusuli orientaciis bagrations (qarTlis
bagrations) aiyvandnen. ar iyo gamoricxuli qarTlis Tavadebis ocnebis
asrulebac _ qarTlis kvlav calke samefod gamoyofa.
11. ruseTis saimperatoro karis gegma ver ganxorcielda _ SeTqmuleba
CaiSala. aspinZis brZolidan dabrunebulma erekle II-m g. totlebenis
moqmedeba aRkveTa. ruseTis saeqspedicio korpusi imereTSi gadavida.
12. erekle II-is winaaRmdeg mowyobil SeTqmulebas ukvalod mainc ar
Cauvlia. erTis mxriv, erekle II mixvda, rom proiranul orientacias ruseTi
aRar apatiebda da xelsayreli momentis dadgomisTanave misi taxtidan
Camogdebas isev Seecdeboda. Tu erekle II mefobas saerTod ar dakargavda,
qarTlis kvlav calke samefod gamoyofa da iq ruseTis erTguli
bagrationebis (qarTlis bagrationebis) gamefeba iranis dasustebis
SemTxvevaSi ruseTs ar gauWirdeboda. meores mxriv, erekle II SiSobda, rom
qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan samxedro- politikuri
kavSiriT ganawyenebuli irani da osmaleTi erekle II-is aRar endobodnen.
qarTl-kaxeTis mefes arCevani cudsa da uaress Soris unda gaekeTebina. 1770
weli gardatexis welia qarTl-kaxeTis samefosa da saerTod mTeli
saqarTvelos (mTeli kavkasiisac!) istoriaSi. erekle II-m prorusuli
orientacia arCia da misi realizebis gzebis Ziebas Seudga.
saqarTvelos tragedia dasasruls uaxlovdeboda.

62