İlaçların Etki Mekanizması

Prof. Dr. Bülent Gümüşel

Farmakoloji Anabilim Dalı
 İlaçların Etki Mekanizmaları
1. İlacın fiziksel/kimyasal nonspesifik özelliğine bağlı etki,
2. Reseptörlerin aktivasyonu / inhibisyonu,
3. Enzimlerin aktivasyonu / inhibisyonu,
4. İlacın antimetabolit olması,
5. Transmembranal aktif transport sistemlerinin aktivasyonu /
inhibisyonu,
6. İyon kanallarını açıcı/kapatıcı etki,
7. İkame (yerine koyma),
8. Bağlı/inaktif maddeyi açığa çıkarmasına (salıvermesine) bağlı
etki, 2

9. Şelasyon yapmasına bağlı etki.

 İlaçların etki mekanizmaları
1. İlacın fiziksel ya da kimyasal bir özelliğine bağlı
olabilir
• MgSO4: laksatif, pürgatif (osmotik etki ile
suyun barsaklardan reabsorbsiyonunun
engellenmesi)

• Al(OH)3, NaHCO3 antasitler (bazik

özellikleri ile mide asiditesinin nötralize
edilmesi)
2. Hücrelerde nöromediyatörlerin ve diğer endojen
maddelerin etki ettiği reseptörlerin ilaç
tarafından etkilenmesi sonucu oluşabilir

Reseptör: Protein veya glikoprotein yapıda

sitoplazma membranı, sitoplazma veya nükleus
içerisinde yerleşmiş noktalar
 Reseptör
Hücrede belirli makromolekülün özel bir
kısmını oluşturan, etkin endojen madde ve
ona yapıca benzeyen ilaç moleküllerini seçici
bir şekilde yüksek afinite göstererek bağlayan
ve etkinin başlamasına aracılık eden
yapılardır.
 Reseptörün görevi:
1. Etkin ilaç ya da endojen makromolekülü tanımak
2. Kimyasal sinyali biyolojik sinyale dönüştürmek
(sinyal transdükleme).

Bu olay sırasında sinyal amplifiye edilir.

 AGONİST
Pek çok endojen etkin madde, hedef hücrelerde
sitoplazma membranı üzerinde yerleşmiş kendilerine
özgü reseptörleri aktive ederek hücresel etkilerini
oluşturur. Bu şekilde etki yapan maddelere agonist
denir.

ANTAGONİST
Bazı maddeler/ ilaçlar;
Reseptörle kombine olur, ancak
Reseptörü aktive etmezler,
Reseptörü bloke ederek doğal maddelerin ve
ilaçların (agonistlerin) reseptörü etkilemesini
engelleyerek onların etkilerini 7

azaltırlar/ortadan kaldırırlar.
 Reseptör teorisi için basit bir açıklama:
Histamin
• Anahtar-kilit yaklaşımı
Histamin
Reseptör

Histamin

•Midedeki hücrelerde daha fazla asit üretir

•Muköz membranlarda inflamasyon: allerji, burun
akıntısı, göz kaşıntısı
 Pek çok ilaç reseptör blokajı ile etki gösterir

• Midede histamin reseptörlerinin blokajı

daha fazla asit salgılanması engeller.
Histamin
Reseptörü
(H2)

H2
Antagonist

Midedeki hücreler daha az asit salgılar

3. İlaçlar vücutta çeşitli yapılarda belirli
enzimleri inhibe veya aktive ederek bu
fonksiyonların değişmesi sonucu etki
oluşturabilirler

İlaçlar, vücutta çeşitli yapılarda belirli fizyolojik

fonksiyonların veya patolojik olayların oluşmasına
aracılık eden enzimleri inhibe/aktive edebilirler
 Non-steroidal antiinflamatuvar ilaçların
etki mekanizması
• NSAİ’lar inflamasyonu modüle eden PG’lerin
oluşumunu inhibe ederler.

Araşidonik asit prostaglandinler

COX-1 ve COX-2

NSAİ inflamasyon
4. İlaç antimetabolit olması nedeniyle etki oluşturabilir

Antimetabolit:

•Koenzimler ve enzim substratları metabolit olarak

isimlendirilir. Yapıca bunlara benzeyen ilaçlar bunların
enzimlerdeki bağlanma yerlerine bağlanarak bloke eder ve
inhibisyona neden olurlar (antimetabolit etki).

•Normal fizyolojik işlev için gereksinim duyulan maddelere

sıkı yapısal benzerlik gösteren maddelerdir.

•Antimetabolit: Esas metabolitin kullanılmasını engelleyerek

ya da onun yerini alarak etkisini gösterir.

•İlaçlar vücuttaki doğal bir metabolitin analoğu olmaları

nedeniyle etki oluşturabilirler.
Örnekler:
• Bishidroksikumarin, varfarin ve diğer kumarin
türevleri, K vitamininin antimetabolitidirler.

• Folik asit antimetaboliti olan metotreksat’ın

antineoplastik etki göstermesi.
5. İlaçlar membranlarda bulunan aktif transport
sistemlerinin inhibisyonu veya aktivasyonu sonucu etki
oluşturabilirler

Proton pompa inhibitörleri: Omeprazol, lansaprazol

 Pek çok antidepresan NT re-uptake’ni inhibe
ederek etki gösterir
• 5-HT re-uptake inhibitörü (antidepresanlar)

sinaps
SSRİ blok reuptake

5HT reseptör

salınım
Sinir sonu
5HT
6. İlaçlar ekzitabl hücrelerde membranın inorganik
iyonlara karşı geçirgenliğini değiştirmek suretiyle etki
oluşturabilirler

Ekzitabl hücrelerin normal fonksiyonları Na+, Ca++

ve K+ iyonlarının membranın iki yüzü arasında gidiş-gelişi ile
sağlanır
Hücre iyon transportunu etkileyen ilaçlar

• İyonların membrandan geçişini etkileyerek

Kalsiyum kanal antagonistleri

Ör: nifedipin, amlodipin
İyon kanallarını bloke eder
İyon kanalı

Kalsiyum iyonu

Kan damarları kasılır ve

kan basıncı yükselir
Vasküler düz kas
hücre membranı
Örnekler:

• Damar düz kaslarının voltaja bağlı Ca++ kanallarını

bloke eden ilaçların (kalsiyum kanal blokörleri)
vazodilatör etki göstermesi (amlodipin)

• Sinir liflerinde Na+ kanallarını bloke eden ilaçların

lokal anestezik etki göstermesi (lidokain)
7. İlaç vücutta eksilmesi sonucu hastalığa neden olan bir
endojen etkin maddenin (vitamin, hormon, enzim gibi)
yerini alıp eksikliği gidererek etkili olabilir (yerine koyma
tedavisi)

• Vitamin eksikliği sendromlarında vitamin

verilmesi

• Post menapozal rahatsızlıklarda hormon yerine

koyma tedavisi için östrojenlerin kullanılması

• Tip 1 diabetes mellitus hastalarına insülin

verilmesi.
8. Farmakolojik etki ilacın vücutta normalde inaktif
durumda bulunan bir maddeyi açığa çıkarmasına ve
aktif hale getirmesine ya da bunun engellenmesine bağlı
olabilir

Örnekler:
• Sempatik sinir uçlarından noradrenalin (NA) salıverilmesini
arttıran efedrinin vazokonstriktör ve midriyatik etki
göstermesi.
9. Farmakolojik etki ilacın şelasyon yapmak suretiyle
hastalık etkeni maddeye bağlanıp onu etkisiz hale
getirmesine bağlı olabilir

Örnekler:
• Ağır metal zehirlenmelerinde (civa, bizmut arsenik)
antidot olarak kullanılan dimerkaprol (BAL),
• (bakır ve altın) penisilamin,
• (kurşun) EDTA gibi maddeler.
Teşekkür ederim.