Mentalizacja z perspektywy

rozwojowej i klinicznej
dr Anna Kamza

https://div12.org
 Spotkania 6-7.
Zaburzenia mentalizacji w wybranych jednostkach
psychopatologicznych
Występowanie zaburzeń MT
• zaburzenia osobowości (np. borderline, narcystyczne, psychopatia)
• uzależnienia
• zaburzenia nastroju
• zaburzenia odżywiania
• zaburzenia zachowania u dzieci (np. opozycyjno-buntownicze)
• choroby psychotyczne
• autyzm
• uszkodzenia organiczne mózgu
Mentalizacja w zaburzeniach
osobowości
Zaburzenia osobowości wg DSM-V
A. Utrwalony wzór wewnętrznego przeżywania i zachowania, który znacznie odbiega od
kulturowych oczekiwań wobec danej osoby. Przejawia się w dwóch lub więcej
obszarach:
(1) poznanie (sposób spostrzegania, interpretowania siebie, innych osób i zdarzeń)
(2) afektywność (rozpiętość, intensywność, zmienność i dostosowanie reakcji interpersonalnych)
(3) funkcjonowanie interpersonalne
(4) kontrola impulsów
B. Wzór ten jest nieelastyczny i ujawnia się w szerokim zakresie sytuacji osobistych i
społecznych.
C. Utrwalony wzór prowadzi do istotnego klinicznie cierpienia lub upośledzenia
funkcjonowania społecznego, zawodowego lub w innych dziedzinach
funkcjonowania.
D. Wzór jest stabilny i długotrwały, a jego początek można prześledzić wstecz co
najmniej do wieku dorastania lub wczesnej dorosłości.
Poziomy organizacji osobowości wg Kernberga

NEUROTYCZNY

POGRANICZNY
(BORDERLINE)

PSYCHOTYCZNY
Poziomy organizacji osobowości wg Kernberga

Główne kryteria wyróżniające trzy poziomy organizacji osobowości to:

• stopień integracji tożsamości - zakres zdolności jednostki to tworzenia

spójnego, charakteryzującego się złożonością obrazu siebie oraz innych,
znaczących osób

• dojrzałość mechanizmów obronnych - rodzaj najczęściej

wykorzystywanych przez osobę mechanizmów obronnych

• testowanie rzeczywistości w modelu Kernberga odnosi się do zdolności

odróżniania self od „nie-self”
Poziomy organizacji osobowości wg Kernberga

NEUROTYCZNY

BORDERLINE

PSYCHOTYCZNY
N

P
Co wpływa na powstanie
określonego poziomu organizacji
osobowości?
• Struktura osobowości tworzy się
kontekście rozwoju i przekształcania
się intrapsychicznych reprezentacji self
w relacji z obiektem:

• na drodze introjekcji i internalizacji

realnych doświadczeń dziecka z matką...

• ...które znajdują, do pewnego stopnia,

odzwierciedlenie w reprezentacjach self-
obiekt-afekt tworzących się w okresie
symbiozy oraz różnicowania się self w
relacji z obiektem w okresie separacji –
indywiduacji.
Poziom organizacji osobowości a
mentalizacja
• Poziom dojrzałości intrapsychicznych reprezentacji self w relacji z
obiektem pozostaje w ścisłym związku ze zdolnością do mentalizacji
na różnych jej wymiarach (cecha)

• Poziom organizacji osobowości wyznacza próg wrażliwości na

specyficzne bodźce zewnętrzne, pod wpływem których dochodzi do
zakłóceń w poziomie zdolności do mentalizacji (stan)
ETAPY ROZWOJU MENTALIZACJI WG FONAGY’EGO:
Od trybów prementalizacyjnych do mentalizacji

PRZED PO
4 R.Ż. 4/5 R.Ż.

Źródło: Jańczak, 2018, s. 11

Zaburzenia mentalizacji: Tryby prementalizacyjne

PO
PRZED
4/5 R.Ż.
4 R.Ż.

Deficyty
mentalizacji
związane są
ze stopniem
zintegrowania
(strukturą)
osobowości.

Źródło: Jańczak, 2018, s. 11

Tryby prementalziacyjne Objaśnienie
Tryb teleologiczny (brak liczą się tylko działania i ich namacalne
mentalizacji) skutki, a nie słowa;
wyrażanie stanów umysłu przez działania
lub somatyzacje; emocje i myśli istnieją
tylko wtedy, kiedy zostaną wyrażone w
działaniu; zaprzeczenie istnienia
wewnętrznego świata psychicznego
własnego i innych ludzi
„NIE UWIERZĘ, DOPÓKI NIE ZOBACZĘ”
Tryb równoważności bieżący stan umysłu = rzeczywistość
psychicznej (konkretne
mentalizowanie) “WIERZĘ WE WSZYSTKO, CO MYŚLĘ”
Tryb doświadczenia „na stany umysłowe nie mają związku z
niby” rzeczywistością (jak w zabawie dziecięcej W terapii: „rozumiem, ale nie czuję” (intelektualizowanie,
(pseudomentalizacja) w udawanie lub w dysocjacji)
“NIE WIERZĘ W NIC, CO MYŚLĘ”
Przykład
Uczucia i myśli znaczą tyle, co ich fizyczne skutki – np.
samookaleczenia, próby samobójcze
Emocje i myśli istnieją tylko wtedy, kiedy zostaną wyrażone w
działaniu
„Jeśli nie masz dla mnie dodatkowego terminu, to znaczy, że
chcesz się mnie pozbyć”.
„Tylko wtedy czuję się kochany/a, gdy jesteś przy mnie, blisko
mnie.”
Świat jest takim, jakim przedstawia go umysł („ktoś źle mnie
potraktował = jestem zły”; „myślę, że w szafie jest potwór = w
szafie na pewno jest potwór”; „myślę, że ona mnie nienawidzi =
ona na pewno mnie nienawidzi”; „wiem, że mnie kochasz, bo
uśmiechnąłeś się do mnie”). Jak w marzeniach sennych,
wspomnieniach, flashbackach czy urojeniach.
To, co czuję nie ma żadnego związku z rzeczywistością.
udawanie, żargon psychologiczny).
„Czuję napięcie, ale to tylko wytwór mojej głowy, bez powiązania
z rzeczywistością.”
 Działania interpretowane w świetle stanów psychicznych
(przeciwieństwo t. teleologicznego), a stany psychiczne nie
wydają się ani przesadnie rzeczywiste, ani nierzeczywiste.
Mentalizacja
Uznaje się je raczej jako przejawy różnych punktów widzenia
rzeczywistości (przeciwieństwo t. równoważności psychicznej i
t. doświadczania „na niby”).
Mentalizacja w
zaburzeniu osobowości
borderline (BPD)
Kryteria diagnostyczne osobowości z pogranicza
zawarte w DSM-V

Jeżeli przez dłuższy czas utrzymuje się co najmniej pięć spośród wymienionych kryteriów:
• gorączkowe próby uniknięcia opuszczenia
• wzorzec niestabilnych i intensywnych relacji interpersonalnych, który cechuje na przemian
skrajne idealizowanie i dewaluowanie innych
• znaczący i trwały brak stabilności obrazu lub poczucia „ja”
• impulsywność w co najmniej dwóch potencjalnie szkodliwych dla jednostki obszarach
aktywności
• powtarzające się zachowania, gesty lub groźby samobójcze bądź samookaleczenia
• labilność emocjonalna
• utrzymujące się poczucie pustki
• nieadekwatna, silna złość lub trudności z jej opanowaniem
• przemijające objawy paranoidalne lub poważne objawy dysocjacyjne jako reakcja na stres
Przyczyny BPD
• Biologiczne:

• predyspozycje genetyczne: geny kodujące transporter dopaminy, receptory

serotoninowe

• budowa mózgu
https://emocje.pro/wp-content/uploads/2014/04/mozg-borderline-skanowanie.jpeg
Przyczyny BPD
• Biologiczne:
• predyspozycje genetyczne: geny kodujące transporter dopaminy, receptory
serotoninowe

• Środowiskowe:
• Traumy dziecięce (przemoc psychiczna, fizyczna, seksualna, zaniedbania,
nałogi rodziców, odrzucenie, itp.)
• Unieważniające środowisko (Linehan)
https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/download/29092/23857, s. 71
Mentalizacja w BPD
• Zaburzenie osobowości borderline jest zorganizowane wokół niestabilnej zdolności do
mentalizacji (Fonagy, i in., 2013)

• Zaburzenia mentalizacji są obserwowane u osób o organizacji osobowości borderline,

zwłaszcza w postaci (Fonagy i Bateman, 2008):
• słabej organizacji stanów mentalnych, prowadzącej do zachwiania poczucia stabilności tożsamości;

• nawrotów prymitywnych rozwojowo stylów doświadczania self (dysocjacja emocji od rzeczywistości

zewnętrznej, rozumowanie teleologiczne, psychiczna równoważność);

• doświadczania nieciągłości i braku spójności self, wynikających z zaniku procesów narracyjnych

• Osoby o łagodniejszej organizacji osobowości borderline - raczej niezaburzona zdolność

do mentalizacji w sytuacjach neutralnych emocjonalnie
• MT ulega znacznym zaburzeniom w kontekście pobudzenia negatywnych, agresywnych emocji i
uczuć związanych z figurą przywiązania (Fonagy i in., 2013)
Wymiary
mentalizacji w
zaburzeniach
osobowości
borderline,
narcystycznej i
antyspołecznej
BLOK ROZSZERZAJĄCY:
Borderline a choroba afektywna dwubiegunowa
borderline a choroba dwubiegunowa: https://www.youtube.com/watch?v=3lj47pG0LAY

życie z borderline:
https://www.youtube.com/watch?v=qYp06LgrQqo

Borderline Teoria Zaburzenia i

Psychoterapia:
https://www.youtube.com/watch?v=9DTX7dOHHJ
4
Zaburzenia psychotyczne:
schizofrenia
Schizofrenia
Kryteria wg DSM-V:

• Dwa lub więcej objawy z listy podanej niżej, trwające co najmniej miesiąc
(lub mniej jeżeli były efektywnie leczone):
1. Urojenia
2. Omamy
3. Zdezorganizowane wypowiedzi
4. Zdezorganizowane lub katatoniczne zachowanie
5. Objawy negatywne

• Znaczące pogorszenie funkcjonowania socjalnego lub zawodowego

Schizofrenia
• Objawy pozytywne:
• urojenia
• formalne zaburzenia myślenia
• omamy
• Podniecenie
• postawa wielkościowa
• podejrzliwość i urojenia prześladowcze
• wrogość

• Objawy negatywne
• wycofanie emocjonalne
• zubożenie kontaktu
• apatia
• zaburzenia myślenia abstrakcyjnego
• brak spontaniczności
Deficyt mentalizacji a objawy schizofrenii
wg Frith

Źródło: Andrzejewska (2016), s. 146

BLOK ROZSZERZAJĄCY:

https://www.youtube.com/watch?v=_dT282UHSkc

https://www.youtube.com/watch?v=U4DwtiTSkwA

deficyty poznania społecznego w schizofrenii:

https://www.youtube.com/watch?v=R_O_QKc7zQw (od 13 min.)
Zaburzenia
ze spektrum autyzmu (ASD)
Źródło: https://www.niebieskiezabrze.pl
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Schemat_spektrum_autystycznego.svg/330px-Schemat_spektrum_autystycznego.svg.png
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Autyzm.svg/1024px-Autyzm.svg.png
Wrażliwość zmysłów - jak odbierają świat
osoby z autyzmem?

• https://www.youtube.com/watch?v=aPknwW8mPAM

• https://www.youtube.com/watch?v=vEg6uFMy_RQ&feature=youtu.be
Przyczyny ASD
• Wieloczynnikowa etiologia:

• mutacje genowe

• budowa i funkcje mózgu (neuroprzekaźnictwo, neuroplastyczność,

mielinizacja)

• przebieg ciąży i porodu

• immunologia
Deficyt mentalizacji w ASD
• https://www.youtube.com/watch?v=N6ylH-LYjOM (Uta Frith)

• https://www.youtube.com/watch?v=E_mKAjNC5SQ (Simon Baron-

Cohen)

• https://www.youtube.com/watch?v=IAH9aGb4Gwg
Deficyt mentalizacji w ASD
• wiodące znaczenie w ASD mają nieprawidłowości w zakresie teorii umysłu

• deficyty w zakresie następujących obszarów mentalizacji:

• rozumienie fałszywych przekonań (teoria umysłu)
• interpretowanie złożonych, niejednoznacznych bodźców o charakterze emocjonalnym i społecznym,
• rozumienie intencji, przekonań, języka metaforycznego, interpretowania bodźców humorystycznych
• rozumienie różnic pomiędzy stanem umysłu własnym (np. wiedza, przekonania) a stanem umysłu innych
osób
• interpretowanie pragnień partnera interakcji na podstawie kierunku jego patrzenia
• rozumienie stanów mentalnych jako przyczyn emocji

• co ważne: ze względu na niejednorodność ASD nie wszystkie osoby z ASD przejawiają

trudności w posługiwaniu się teorią umysłu
• lepsze wyniki w w/w zakresie u osób z zespołem Aspergera
• wyższe wyniki u osób z ASD o wyższym poziomie intelektualnym i wyższym poziomie rozwoju językowego
Treningi teorii umysłu w ASD
Dziękuję za uwagę