Chöông 1 GIAÛI PHAÃU HOÏC MOÂ NHA CHU

Jan Lindhe, Thorkild Karring, & Maurício Araujo

Dòch: BS. Leâ Haûi Trieàu
Nguoàn: Jan Lindhe, Niklaus P. Lang, Thorkild Karring. Clinical Periodontology and
Implant Dentistry, 5th ed. Oxford: Blackwell Munksgaard; 2008.

Caùc chöõ vieát taét:

BM: bieåu moâ.
DCNC: daây chaèng nha chu.
MLK: moâ lieân keát.
NC: nha chu.
R: raêng.
TB: teá baøo.

Noäi dung:
I. Giôùi thieäu.
II. Nöôùu.
Giaûi phaãu ñaïi theå.
Giaûi phaãu vi theå.
III. Daây chaèng nha chu (DCNC).
IV. Xeâ maêng chaân raêng (R).
V. Xöông oå raêng.
VI. Söï cung caáp maùu cho moâ nha chu (NC).
VII. Heä thoáng baïch huyeát cuûa moâ NC.
VIII. Söï phaân boá thaàn kinh ôû moâ NC.

1
I. Giôùi thieäu
Moâ NC bao goàm: nöôùu, DCNC, xeâ maêng R, vaø xöông oå R. Xöông oå R goàm 2 thaønh
phaàn: xöông oå chính danh vaø xöông naâng ñôõ. Xöông oå chính danh coøn ñöôïc goïi laø
xöông boù (“bundle bone”), lieân tuïc vôùi xöông naâng ñôõ, taïo thaønh moät lôùp moûng loùt oå
R.
Chöùc naêng chính cuûa moâ NC laø gaén dính R vôùi xöông haøm vaø duy trì tính toaøn veïn
beà maët nieâm maïc nhai cuûa xoang mieäng. Moâ NC coøn ñöôïc goïi laø “boä maùy baùm dính”
(“attachment apparatus”) hay “moâ naâng ñôõ” cuûa R (“supporting tissues”), taïo thaønh
moät ñôn vò phaùt trieån, sinh hoïc vaø chöùc naêng, traûi qua nhöõng bieán ñoåi theo tuoåi taùc,
chòu nhöõng bieán ñoåi veà hình thaùi do nhöõng thay ñoåi chöùc naêng vaø nhöõng thay ñoåi trong
moâi tröôøng mieäng.

Nöôùu

DCNC

Xöông oå chính danh

Xeâ maêng R

Xöông oå R

Hình 1-1. Moâ NC

Moâ NC phaùt trieån trong luùc R hình thaønh vaø phaùt trieån. Quaù trình naøy baét ñaàu sôùm
trong giai ñoaïn phoâi thai khi caùc teá baøo (TB) maøo thaàn kinh (töø oáng thaàn kinh cuûa
phoâi) di chuyeån vaøo trong cung mang 1 (first branchial arch). ÔÛ ñaây caùc TB maøo thaàn
kinh taïo thaønh moät daûi ngoaïi trung moâ (ectomesenchyme) naèm beân döôùi bieåu moâ (BM)
cuûa xoang mieäng nguyeân thuûy (stomatodeum). Sau khi caùc TB maøo thaàn kinh ñeán
ñöôïc vò trí cuûa chuùng trong khoang xöông haøm (jaw space), BM cuûa xoang mieäng
nguyeân thuûy phoùng thích caùc yeáu toá laøm khôûi ñaàu söï töông taùc BM-ngoaïi trung moâ.
Moät khi töông taùc naøy xaûy ra, ngoaïi trung moâ ñoùng vai troø chính trong söï phaùt trieån.
Sau khi hình thaønh laù R (dental lamina), moät chuoãi quaù trình ñöôïc baét ñaàu (giai ñoaïn
nuï, giai ñoaïn choûm, giai ñoaïn chuoâng vaø söï phaùt trieån cuûa chaân R) daãn ñeán söï hình
thaønh cuûa moät R vaø moâ NC xung quanh noù, bao goàm caû xöông oå chính danh. Trong
giai ñoaïn choûm, söï tuï ñaëc (condensation) cuûa caùc TB ngoaïi trung moâ xaûy ra, coù lieân

2
quan ñeán BM men (cô quan R), taïo thaønh nhuù R (dental papilla) seõ phaùt trieån thaønh
ngaø vaø tuûy R, vaø bao R (dental follicle) seõ phaùt trieån thaønh moâ NC (Hình 1-2).
Neáu moät maàm R (tooth germ) ôû giai ñoaïn chuoâng ñöôïc caét ra vaø caáy gheùp vaøo moät
vò trí khaùc (nhö moâ lieân keát (MLK) hoaëc tieàn phoøng cuûa nhaõn caàu), thì quaù trình hình
thaønh R seõ xaûy ra tieáp tuïc. Thaân R vaø chaân R ñöôïc hình thaønh, caáu truùc naâng ñôõ nhö
xeâ maêng, DCNC, vaø moät phieán xöông oå chính danh moûng, cuõng phaùt trieån. Nhöõng thí
nghieäm nhö vaäy chöùng minh raèng taát caû caùc thoâng tin caàn thieát veà söï hình thaønh R vaø
boä maùy baùm dính cuûa noù roõ raøng laø naèm beân trong toå chöùc cuûa cô quan R vaø ngoaïi
trung moâ xung quanh. Cô quan R (dental organ) laø cô quan hình thaønh men R, nhuù R
laø cô quan hình thaønh phöùc hôïp ngaø-tuûy, vaø bao R laø cô quan hình thaønh moâ NC (xeâ
maêng, DCNC, xöông oå chính danh).
Söï phaùt trieån cuûa chaân R vaø moâ NC naâng ñôõ xaûy ra sau söï phaùt trieån cuûa thaân R.
TB cuûa BM men lôùp trong vaø lôùp ngoaøi (cô quan R) taêng sinh veà phía choùp ñeå taïo
thaønh moät lôùp keùp goïi laø bao BM chaân R Hertwig. Caùc nguyeân baøo ngaø taïo ra ngaø
chaân R bieät hoùa töø caùc TB ngoaïi trung moâ trong nhuù R döôùi söï kích thích cuûa TB BM
beân trong (Hình 1-3). Ngaø R tieáp tuïc taïo ra ôû phía choùp, hình thaønh neân moät khung
cuûa chaân R. Trong luùc hình thaønh chaân R, moâ NC (bao goàm caû xeâ maêng khoâng TB)
phaùt trieån. Moät soá söï kieän trong quaù trình taïo xeâ maêng (cementogenesis) vaãn chöa roõ
raøng, nhöng quan nieäm sau ñaây ñang daàn ñöôïc chaáp nhaän.
Luùc baét ñaàu hình thaønh ngaø, caùc TB beân trong cuûa bao BM chaân R Hertwig toång
hôïp vaø tieát ra proteins cuûa men, coù leõ thuoäc nhoùm amelogenin. Cuoái giai ñoaïn naøy,
bao BM chaân R bò thoaùi hoùa vaø caùc TB ngoaïi trung moâ töø bao R xaâm nhaäp vaøo vaø tieáp
xuùc vôùi beà maët chaân R. TB ngoaïi trung moâ tieáp xuùc vôùi proteins cuûa men bieät hoùa
thaønh nguyeân baøo xeâ maêng vaø baét ñaàu taïo ra chaát daïng xeâ maêng (cementoid). Chaát
daïng xeâ maêng laø khung höõu cô cuûa xeâ maêng, goàm moät chaát neàn vaø caùc sôïi collagen,
caùc sôïi naøy pha laãn vôùi caùc sôïi collagen trong lôùp ngaø chöa khoaùng hoùa ñaày ñuû ôû beân
ngoaøi. Ngöôøi ta cho raèng xeâ maêng R seõ dính chaët vôùi ngaø thoâng qua söï töông taùc cuûa
caùc sôïi naøy. Söï hình thaønh xeâ maêng coù TB (bao phuû 1/3 choùp cuûa chaân R) khaùc vôùi xeâ
maêng khoâng TB trong ñoù moät soá nguyeân baøo xeâ maêng bò vuøi beân trong xeâ maêng.
Phaàn coøn laïi cuûa moâ NC ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc TB ngoaïi trung moâ töø bao R beân
caïnh xeâ maêng. Moät soá trong chuùng bieät hoùa thaønh nguyeân baøo sôïi NC vaø taïo thaønh
caùc sôïi DCNC trong khi moät soá khaùc trôû thaønh nguyeân baøo xöông taïo ra xöông oå chính
danh trong ñoù caùc sôïi NC ñöôïc neo giöõ. Noùi caùch khaùc, vaùch xöông oå nguyeân thuûy
cuõng laø moät saûn phaåm cuûa ngoaïi trung moâ. Coù theå, nhöng vaãn chöa ñöôïc chöùng minh,
caùc TB ngoaïi trung moâ vaãn coøn toàn taïi trong moâ NC tröôûng thaønh vaø tham gia vaøo quaù
trình thay theá (turnover) cuûa moâ naøy.

3
 Hình 1-2. Hình 1-3.
DO: cô quan R, DP: nhuù R, DF: bao R.
D: ngaø, OB: nguyeân baøo ngaø, RS: bao BM chaân R Hertwig.
II. Nöôùu
Giaûi phaãu ñaïi theå
Nieâm maïc mieäng lieân tuïc vôùi da moâi vaø nieâm maïc khaåu caùi meàm vaø hoïng. Nieâm maïc
mieäng goàm (1) nieâm maïc nhai (nöôùu vaø nieâm maïc khaåu caùi cöùng), (2) nieâm maïc ñaëc
bieät, phuû löng löôõi vaø (3) phaàn coøn laïi laø nieâm maïc phuû.
Nöôùu laø moät phaàn cuûa nieâm maïc nhai, bao phuû xöông oå R vaø coå R, goàm moät lôùp BM
vaø lôùp MLK beân döôùi (lamina propria). Nöôùu ñaït ñöôïc hình daïng vaø caáu truùc cuoái
cuøng cuûa noù cuøng vôùi söï moïc R. ÔÛ phía thaân R, nöôùu coù maøu hoàng san hoâ, keát thuùc ôû
nöôùu rôøi coù ñöôøng vieàn voû soø. ÔÛ phía choùp R, nöôùu lieân tuïc vôùi nieâm maïc xöông oå
loûng leõo, maøu ñoû ñaäm (nieâm maïc phuû) qua ñöôøng noái nöôùu-nieâm maïc (hình 1-4). ÔÛ
phía khaåu caùi khoâng coù ñöôøng noái nöôùu-nieâm maïc do khaåu caùi cöùng vaø xöông oå R
haøm treân ñöôïc bao phuû bôûi nieâm maïc nhai (hình 1-5).

Hình 1-4. Hình 1-5.

4
 Hình 1-6
Nöôùu goàm 2 phaàn:
1. Nöôùu rôøi (FG).
2. Nöôùu dính (AG).
Nöôùu rôøi coù maøu hoàng, goàm phaàn moâ nöôùu ôû phía haønh lang vaø phía löôõi/khaåu caùi cuûa
R vaø gai nöôùu. Nöôùu rôøi keùo daøi töø vieàn nöôùu veà phía choùp ñeán raõnh nöôùu rôøi (free
gingival groove), naèm töông öùng vôùi möùc ñöôøng noái men-xeâ maêng (CEJ).
Hình 1-7 Thaêm doø tuùi nöôùu (“gingival
pocket”) hay khe nöôùu (“gingival crevice”).
Nöôùu khoûe maïnh thöïc teá khoâng coù “tuùi nöôùu”
hay “khe nöôùu” vaø nöôùu tieáp xuùc saùt vôùi beà
maët men. Sau khi R moïc hoaøn toaøn, vieàn nöôùu
rôøi naèm caùch ñöôøng noái men-xeâ maêng khoaûng
1.5‟2 mm veà phía thaân R.
Hình 1-8 Hình daïng cuûa gai nöôùu ñöôïc quyeát
ñònh bôûi töông quan tieáp xuùc giöõa caùc R, beà
roäng maët beân cuûa R, vaø ñöôøng noái men-xeâ
maêng. ÔÛ vuøng R tröôùc, gai nöôùu coù hình choùp
trong khi ôû vuøng R sau gai nöôùu baèng phaúng
hôn theo höôùng ngoaøi-trong.

Hình 1-9 ÔÛ vuøng R sau, caùc R tieáp xuùc nhau vôùi dieän tieáp xuùc hôn laø ñieåm tieáp xuùc.
Do gai nöôùu coù hình daïng töông öùng vôùi ñöôøng vieàn cuûa caùc dieän tieáp xuùc ôû keõ R, neân
5
khi R phía xa bò nhoå seõ taïo ra moät vuøng loõm ‟ yeân nöôùu (col) ‟ ôû vuøng R sau. Do ñoù,
gai nöôùu ôû nhöõng vuøng naøy thöôøng goàm moät phaàn phía haønh lang (VP) vaø moät phaàn
phía löôõi/ khaåu caùi (LP) ñöôïc ngaên caùch nhau bôûi vuøng yeân nöôùu. Vuøng yeân nöôùu
ñöôïc bao phuû bôûi moät lôùp BM moûng khoâng söøng hoùa (muõi teân). BM naøy coù nhieàu ñaëc
ñieåm chung vôùi BM keát noái (junctional epithelium).
Nöôùu dính coù giôùi haïn phía choùp laø ñöôøng noái
nöôùu-nieâm maïc (MGJ), giôùi haïn phía thaân R laø
raõnh nöôùu rôøi (GG), neáu raõnh naøy khoâng hieän
dieän thì giôùi haïn phía thaân R laø maët phaúng ngang
ñi qua ñöôøng noái men-xeâ maêng.
Raõnh nöôùu rôøi chæ hieän dieän ôû khoaûng 30‟40%
ngöôøi tröôûng thaønh, thöôøng thaáy nhaát ôû R cöûa vaø
R coái nhoû haøm döôùi, ít gaëp nhaát ôû vuøng R coái lôùn
Hình 1-10 Nöôùu dính.
haøm döôùi vaø R coái nhoû haøm treân.
Nöôùu dính coù maøu hoàng, saên chaéc, beà maët laám taám gioáng nhö voû cam. Noù dính chaët
vôùi xöông oå beân döôùi vaø xeâ maêng R bôûi caùc sôïi MLK. Nieâm maïc xöông oå (AM) coù
maøu ñoû ñaäm, naèm ôû phía choùp ñöôøng noái nöôùu-nieâm maïc, laø nieâm maïc di ñoäng do
lieân keát loûng leõo vôùi moâ xöông beân döôùi.

Hình 1-11 Beà roäng cuûa nöôùu thay ñoåi (1-9mm) ôû caùc vuøng khaùc nhau cuûa xoang
mieäng. ÔÛ haøm treân (hình a), nöôùu phía haønh lang thöôøng roäng nhaát ôû vuøng R cöûa vaø
heïp nhaát laø ôû gaàn vuøng R coái nhoû. ÔÛ haøm döôùi (hình b), nöôùu maët trong heïp ôû vuøng R
cöûa vaø roäng ôû vuøng R coái lôùn.

6
 Hình 1-12 Vuøng R coái nhoû haøm döôùi nôi coù
nöôùu raát ít. Muõi teân chæ vò trí cuûa ñöôøng noái
nöôùu-nieâm maïc. Nieâm maïc ñöôïc nhuoäm vôùi
dung dòch iodine ñeå phaân bieät chính xaùc giöõa
nöôùu vaø nieâm maïc xöông oå.

Hình 1-13 Keát quaû nghieân cöùu veà ñoä roäng cuûa
nöôùu dính theo tuoåi taùc. Nöôùu ôû ngöôøi 40‟50
tuoåi roäng hôn ñaùng keå so vôùi ngöôøi 20‟30 tuoåi.
Nghieân cöùu cho thaáy ñoä roäng cuûa nöôùu coù xu
höôùng taêng theo tuoåi taùc.

Giaûi phaãu vi theå

BM mieäng
Nöôùu rôøi goàm caùc caáu truùc BM vaø MLK naèm veà phía thaân R so vôùi ñöôøng noái men-xeâ
maêng (CEJ). BM phuû nöôùu rôøi coù theå ñöôïc phaân bieät thaønh:
„ BM mieäng: ñoái dieän vôùi xoang mieäng.
„ BM khe nöôùu: ñoái dieän vôùi R vaø khoâng tieáp xuùc vôùi beà maët R.
„ BM keát noái: taïo ra söï tieáp xuùc giöõa nöôùu vaø R.

BM khe nöôùu

BM mieäng
BM keát noái

MLK

Xöông Hình 1-14a

7
 CT: MLK
OE: BM mieäng
OSE: BM khe nöôùu
JE: BM keát noái
E: Men R
ER: Nhuù BM
CTP: Nhuù MLK

Hình 1-14b Hình 1-14c

Ñöôøng ranh giôùi giöõa BM mieäng vaø MLK beân döôùi coù daïng hình soùng. Phaàn MLK
nhoâ vaøo trong BM ñöôïc goïi laø nhuù MLK (connective tissue papillae) vaø ñöôïc ngaên
caùch nhau bôûi caùc nhuù BM (epithelial ridges/ rete pegs). Bình thöôøng, nöôùu khoâng
vieâm, nhuù BM vaø nhuù MLK khoâng coù ôû ranh giôùi giöõa BM keát noái vaø MLK (Hình 1-
14b). Do ñoù, moät ñaëc tröng veà hình thaùi cuûa BM mieäng vaø BM khe nöôùu laø söï hieän
dieän cuûa caùc nhuù BM, trong khi caùc caáu truùc naøy khoâng coù ôû BM keát noái.

Hình 1-15 Hình 1-16

Hình 1-15 Lôùp döôùi beà maët cuûa BM mieäng sau khi loaïi boû MLK. Beà maët BM ñoái dieän
vôùi MLK naøy coù nhieàu choå loõm töông öùng vôùi caùc nhuù MLK (ôû hình 1-16). Caùc nhuù
BM taïo thaønh moät heä thoáng lieân tuïc ngaên caùch caùc nhuù MLK.
Hình 1-16 BM ñöôïc loaïi boû coøn laïi phaàn MLK.

8
Hình 1-17a,b 40% ngöôøi tröôûng thaønh coù nöôùu dính vôùi beà maët laám taám.
Hình 1-17c Lôùp döôùi beà maët cuûa BM (beà maët BM ñoái dieän vôùi MLK) ñaëc tröng vôùi söï
hieän dieän cuûa caùc nhuù BM, noái vôùi nhau ôû caùc vò trí khaùc nhau (1‟3). Choå loõm laám
taám (1‟3) ôû maët ngoaøi BM töông öùng vôùi caùc choå noái (1‟3) giöõa caùc nhuù BM. Do ñoù,
nhöõng choå laám taám treân beà maët nöôùu dính xaûy ra ôû vuøng caùc nhuù BM noái vôùi nhau.

Hình 1-18 (a) Phaàn BM mieäng phuû nöôùu rôøi laø BM laùt taàng söøng hoùa, döïa vaøo möùc ñoä
bieät hoùa cuûa caùc TB taïo söøng coù theå phaân chia thaønh caùc lôùp TB sau: (1) Lôùp ñaùy, (2)
Lôùp gai, (3) Lôùp haït, (4) Lôùp söøng. Nhaân TB khoâng coù ôû lôùp ngoaøi cuøng: BM söøng hoùa
(orthokeratinized). Tuy nhieân, caùc TB lôùp söøng cuûa BM nöôùu thöôøng coù chöùa nhaân TB
coøn soùt laïi (remnants) (muõi teân hình 1-18b), trong tröôøng hôïp naøy BM laø BM caän söøng
hoùa (parakeratinized).