İŞL403U-SERMAYE PİYASALARI VE FİNANSAL KURUMLAR

Ünite 5: Sermaye Piyasası Araçları

Rüçhan hakkı, işletme tarafından yeni ihraç edilecek hisse

Sermaye Piyasası ile İlgili Temel Kavramlar senetlerinden, öncelikli olarak mevcut ortakların satın
Finansal piyasalar, para piyasası ve sermaye piyasası alma hakkını ifade eder.
olarak ikiye ayrılır. Finansal piyasalara fon sunanlar, diğer
kişi ya da kurumlara sundukları bu form karşılığında, fon Hisse senetleri aşağıdaki şekilde türlere ayrılır:
talebinde bulunanlardan menkul kıymet veya finansal araç • Tedavül bakımından hisse senetleri
belgesi almaktadırlar. Finansal varlıkların başlıca • Nama yazılı hisse senetleri
özellikleri şunlardır: • Hamiline yazılı hisse senetleri
• Paraya çevrilebilirlik • Sermaye artışına göre hisse senetleri
• Bölünebilirlik • Bedelli hisse senetleri
• Geri dönülebilirlik • Bedelsiz hisse senetleri
• Getiri • İhraç Değerine göre hisse senetleri
• Vade • Primsiz hisse senetleri
• Primli hisse senetleri
Menkul kıymet, ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir • Sahiplerine sağladıkları çıkara göre hisse
meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, senetleri
dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri hâlinde çıkarılan,
• Adi hisse senetleri
ibareleri aynı olan ve şartları Sermaye Piyasası Kurulu’nca
• İmtiyazlı hisse senetleri
belirlenen kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır.
• Oydan yoksun hisse senetleri
Kıymetli evrak ise, senetten doğan hakkın, senetten ayrı • Katılma intifa hisse senetleri.
olarak beyan edilemeyeceği ve başkalarına
devredilemeyeceği, hak ile senedin birbirine sıkı sıkıya Adi hisse senetleri, sahiplerine bütün hakları eşit olarak
bağlı olduğu senetlere denir. sağlar. İmtiyazlı hisse senetleri ise, ana sözleşme ile
ayrıcalık ve imtiyazlar yaratan hisse senetleridir. Oydan
Dolayısıyla her menkul kıymet bir kıymetli evraktır, ama yoksun hisse senetleri, sahiplerine oy hakkı haricindeki
her kıymetli evrak menkul kıymet değildir. ortaklık haklarını sağlar. Katılma intifa senedi, kardan pay
Para piyasasında işlem gören finansal araçlar, ya da yeni pay alma gibi bir takım hakları sağlamakla
birlikte ortaklık hakkı vermeyen hisse senetleridir.
• Hazine bonosu,
Borçlanma araçlarından olan tahviller, devletin ya da özel
• Banka bonosu sektör şirketlerinin orta ve uzun vadeli fon sağlamak üzere
• Mevduat sertifikası çıkarttıkları borç senetleridir. Tahviller hisse senetlerine
• Finansman bonosu göre, daha az risk içermeleri, daha düşük maliyetli
• Repo ve ters repo şeklinde sıralanabilir olmaları ve faiz olarak ödenen miktarın vergi matrahından
Sermaye Piyasası Kurulu, halkın iktisadi kalkınmaya etkin düşülebilmesi nedenlerinden dolayı, yatırımcılar açısından
ve yaygın olarak katılımını sağlamak amacıyla çekicidir.
kurulmuştur. Halka açık anonim ortaklıkların, sermaye İşletmelerin ihraç ettikleri tahvillerin geri ödenmesinde
artırımlarının kolaylaştırılması ve formalitelerinin kullanılmak üzere oluşturdukları fona, itfa fonu adı
azaltılması için ise, kayıtlı sermaye sistemi getirilmiştir. verilmektedir.
Sermaye Piyasası Mevzuatında Yer Alan Finansal Tahvil türleri:
Araçlar
• Güvenceli tahviller,
Anonim ve sermayesi paylara bölünmüş komandit • Güvencesiz tahviller,
şirketlerin, sermayelerinin belirli oranlarını temsil eden ve • Kara iştirakli tahviller,
sahiplerine senedine göre ortaklık sağlayan senetlere hisse • Ödenim fonlu tahviller,
senedi adı verilir. Şirketler sermayelerinin tamamını halka
• Primli tahviller,
açmayabilir ve kasasında tutabilir. Halka sunulmayan bu
• İkramiyeli tahviller,
hisse senetlerine kasa hisse senetleri denir.
• Faizi tahvil olarak ödenebilen tahviller,
Hisse senetleri, sahibine aşağıdaki haklardan yararlanma • Riskli tahviller,
imkânı sağlar: • Süper kuponlu tahviller olarak
• Ortaklık hakkı, sınıflandırılabilirler.
• Yönetime katılma (oy) hakkı, Burada tahvil ile ilgili bazı kavramları açıklamakta yarar
• Kar payı (temettü) ve temettü avansı alma hakkı, görülmektedir. Nominal değer, tahvil ve bononun
• Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı), vadesinde yatırımcının alacağı para miktarıdır ve tahvilin
• Bedelsiz pay alma hakkı, üzerinde yazılı olan değerdir.
• Bilgi edinme hakkı. Kupon oranı, tahvil sahibinin alacağı faiz miktarıdır.

1
 İŞL403U-SERMAYE PİYASALARI VE FİNANSAL KURUMLAR
Ünite 5: Sermaye Piyasası Araçları
Vade, anapara ve son faiz ödemesinin yapılacağı tarihtir.
İtfa, borcun borçlu tarafından bir defa veya birkaç
dönemde ödenmesidir.
Kara iştirakli tahvil, sahibine faiz ve kardan pay alma hakkını
bir arada verir. İhraç primi, tahvilin üzerindeki nominal
değerden daha düşük değere satılmasını ifade eder.
Uzun vadeli riski az bir finansman aracı olan tahvillerin,
ihraç eden açısından üstünlükleri ve de sınırlılıkları vardır.
Üstünlükleri,
• Tahvil maliyeti belli ve sınırlıdır.
• Hisse senetlerine göre getirisi düşüktür.
• İşletme sahipleri, yönetimi ve denetimi tahvil
sahipleri ile paylaşmazlar.
• Faiz ödemeleri vergi matrahından düşülmektedir.
Sınırlılıkları,
• İşletmenin gelirleri düzenli değilse, faiz
ödemelerini karşılayamaz. Bu nedenle, işletme
için bir risk doğar.
• Aşırı borçlanma durumunda, finansal kaldıraç
olumlu çalışsa da, hisse senetlerinin fiyatları
düşebilir.
• Tahviller, özellikle uzun bir dönemi
içerdiklerinden, risk de içerirler. Çünkü uzun
dönemde planlar ve beklentiler değişebilir.
• Tahvillerde vade uzun olduğundan, işletme için
kısa vadeli borçlara göre daha ağır hükümler söz
konusu olabilir.
Hisse senedine çevrilebilir tahvil sahiplerinin, hisselerini
değiştirmeleri durumunda uygulanacak fiyata çevirim
fiyatı adı verilir.
Anonim ortaklıkların finansman ihtiyaçlarını karşılamak
için ihraç ettikleri ve kar ve zarara katılma hakkı veren
menkul kıymetler, kar ve zarar ortaklığı belgeleridir.
Diğer Sermaye Piyasası Araçları ve Teknikler
Fiyatları bir başka ürünün fiyatına bağlı olan ürünlere,
türev ürünler adı verilir.
Türev ürünler, vadeli (forward) sözleşmeler, gelecek
(futures) sözleşmeleri, swaplar ve opsiyonlardan
oluşmaktadır.
Türev ürünlerinin kullanılma amaçları:
• Riskten korunma,
• Spekülasyon,
• Arbitrajdır.
Riskten korunmak amacıyla işlem yapan kişi ya da
kurumlara hedger denir.
Spekülasyon, fiyat artışlarından kar etmek amacıyla
spekülatörler tarafından yapılan alım-satım işlemidir.
Fiyat farklılıklarını kullanarak aynı ve eşit miktardaki
malın arbitrajcı tarafından eş zamanlı olarak bir piyasadan
alınıp diğer piyasaya avantajlı bir fiyattan riske girmeden
kar edilmesi işlemine arbitraj denir.
Vadeli (forward) işlemler, ileri tarihte teslim olacak olan
malın, vadesi, fiyatı ve miktarının bugünden belirlenerek
sözleşmeye bağlandığı sözleşmelerdir. Vadeli işlemler her
türlü malla ilgili olarak yapılabilir.
Geleceğe yönelik fiyatın, vadenin ve miktarın bugünden
belirlendiği sözleşmeye ise, gelecek (futures) sözleşmesi
adı verilir.
Gelecek sözleşmeleri,
• Döviz gelecek sözleşmeleri,
• Faiz gelecek sözleşmeleri,
• Endeks gelecek sözleşmeleri,
• Mal gelecek sözleşmeleri şeklinde
sınıflandırılabilir.
Belirli sayıda malın veya menkul kıymetin, sahibine
önceden belirli bir fiyattan, belirli süre içerisinde alım-
satım hakkını veren sözleşmeye, opsiyon sözleşmesi denir.
Opsiyonu alan tarafın satan tarafa ödediği tutara, opsiyon
fiyatı (prim) denir. Opsiyonun kullanılması durumunda
geçerli olacak, sözleşmenin başlangıcında belirlenmiş olan
işlem fiyatına ise, kullanım fiyatı adı verilir.
Opsiyonlar, sağladığı hakkın türüne göre, satın alma ( call
option ) ve satma opsiyonu (put option), vadede veya
vadeden önce kullanımlarına göre ise Amerikan tipi ve
Avrupa tipi opsiyon olarak ikiye ayrılmaktadır.
Opsiyon sözleşmesine konu olan varlıklara göre ise
opsiyonlar;
• Hisse senedi opsiyonları,
• Endeks opsiyonları,
• Döviz opsiyonları,
• Faiz oranı opsiyonları,
• Gelecek sözleşmeleri üzerine düzenlenen
opsiyonlar,
• Mal opsiyonları şeklinde sınıflandırılabilir.
Swap, taraflar arasında borçların değiş tokuşu olarak
anlaştıkları finansal işlemdir. Borçlar, faiz, anapara, hem
faiz hem de anapara olabilir.
Kredi türevleri, varlık sepetlerinden veya dayanak
varlıklarından türetilen ve kredi riskini transfer etmek için
kullanılan teminatlar veya sözleşmelerdir.
Kredi türevleri,
• Kredi temerrüt swapları (CDS)
• Krediye dayalı tahviller (CLN)
• Kredi spread opsiyonları (CSO)
• Toplam getiri swapları (TRS) şeklinde dört gruba
ayrılır.
2
 İŞL403U-SERMAYE PİYASALARI VE FİNANSAL KURUMLAR
Ünite 5: Sermaye Piyasası Araçları

Kredi temerrüt swapları (CDS), alacaklının kredi

olayına karşın kendini korumaya almak için, üçüncü bir
kişiye ücret ödeyerek alacağını garantiye aldığı kıymetli
evraktır.
Krediye dayalı tahviller (CLN) kredi temerrüt
swaplarındaki koruma satıcısının, koruma alıcısının ihraç
ettiği tahvillerini nakit karşılığında alarak, kredi riskini
üstlenmesini sağlayan sözleşmelerdir.
Kredi spread opsiyonları (CSO), kredi temerrüt
swapaları ve krediye dayalı tahvillerden farklı olarak,
karşı tarafın spesifik kredi olaylarının tanımlanmak
zorunda olduğu, borçlunun kredi spreadına dayanan
opsiyondur.
Toplam getiri swapları (TRS) ise, koruma satıcısının,
koruma alıcısının varlığın piyasa değerinde meydana
gelecek artışları aktarması ve varlığın yaratacağı nakit
akımlarını aktarması koşuluyla, koruma alıcısına varlığın
piyasa değerindeki azalışlarını karşılamayı ve sözleşme
süresince belirli bedeli ödemeyi taahhüt ettiği
sözleşmelerdir.
Mezzanine kapital yüksek esnekliğe sahip bir ara-
finansmandır (hybrid-melez). Yani hem dış kaynakların
hem de öz sermayenin karakterlerini içerir.
Başlıca türleri,
• İkinci dereceden teminatlı krediler
• Katılma ödüncü
• Sessiz katılım
• Kara katılım hakkı
• Sukuk
olarak sıralanır.