Bölüm 5

Sermaye Piyasası Araçları

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 Finansal araçlar ile ilgili temel kavramları açıklayabilecek,

2 Menkul kıymet ve kıymetli evrak arasındaki farklılığı anlayabilecek,
3 Sermaye Piyasası Kanunu’nda belirtilen amaçları tanımlayabilecek,
4 Tahvilin üstünlük ve eksiklerini açıklayabilecek,
5 Türev ürünler ve kredi türevlerinin kullanımını değerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Sermaye Piyasası • Menkul Kıymet • Hisse Senedi • Türev Ürünler • Kredi Türevleri
İçerik Haritası

• SERMAYE PİYASASI İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Sermaye Piyasaları Sermaye Piyasası • SERMAYE PİYASASI MEVZUATINDA YER ALAN
ve Finansal Kurumlar Araçları FİNANSAL ARAÇLAR
• DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI VE TEKNİKLER

108
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
SERMAYE PİYASASI İLE İLGİLİ
TEMEL KAVRAMLAR
Finansal piyasalar, fonların arz ve talep süresine
göre para piyasası ve sermaye piyasası olarak ikiye
ayrılmaktadır. Para piyasası kısa vadeli fon arz ve
talebinin karşılaştığı piyasa olarak tanımlanırken
sermaye piyasası bir yıldan daha uzun süreli fon arz
ve talebinin karşılaştığı piyasa olarak tanımlanır.
dikkat
Semih Büker, Rıza Aşıkoğlu, Güven
Sevil’in, Finansal Yönetim, (Ankara,
2010) adlı kitabında (ss. 445-4467) fi-
nansal piyasalar ilgili daha detaylı bilgileri
bulabilirsiniz.
Finansal piyasalarda işlem gören finansal araç-
lar, çeşitli özelliklere sahiptir.
Finansal Araçlar
Finansal piyasalara fon sunanlar diğer kişi ya da
kurumlara sundukları bu fonlar karşılığında fon
talebinde bulunanlardan bir belge almaktadır. Bu
belgeye menkul kıymet veya finansal araç adı veri-
lir. Finansal varlıkların başlıca özellikleri şunlardır:
• Paraya çevrilebilirlik
• Bölünebilirlik
• Geri dönülebilirlik
• Getiri
• Vade
Sermaye piyasası ile ilgili diğer temel kavramla-
ra geçmeden önce, finansal araçlara ilişkin sıklıkla
karıştırılan menkul kıymet ve kıymetli evrak ayrı-
mının yapılması yararlı olacaktır.
Menkul Kıymet-Kıymetli Evrak
Sermaye piyasası araçları, menkul kıymetler
ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır. Sermaye Pi-
yasası Kanunu’nun 3.maddesinde menkul kıymet;
ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı
temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dö-
nemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri hâlinde
çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Sermaye
Piyasası Kurulunca belirlenen kıymetli evrak ola-
rak tanımlanmıştır.
Senetten doğan hakkın, senetten ayrı olarak
beyan edilemeyeceği ve başkalarına devredileme-
yeceği, hak ile senedin birbirine sıkı sıkıya bağlı
olduğu senetlere “kıymetli evrak” denir. Kıymetli
evrak, ispat vasıtasıdır ve senetten doğan hakların
devredilebilmesi, dolaşım yeteneğine sahip olması
amacıyla çıkarılmıştır. Bu bağlamda her menkul
kıymetin bir kıymetli evrak olduğu ancak her kıy-
metli evrakın menkul kıymet olmadığı söylenebilir.
Finansal piyasalarda işlem gören finansal araç-
lar yalnızca sermaye piyasası araçları değildir. Para
piyasasında işlem gören başlıca finansal araçlar şu
şekilde sıralanabilir:
• Hazine bonosu
• Banka bonosu
• Mevduat sertifikası
• Finansman bonosu
• Repo ve ters repo
dikkat
Sermaye piyasası finansal araçları ile para
piyasası finansal araçları farklı özellikler
gösterirler. Bir yıldan az süreye sahip fi-
nansal araçlar para piyasası, daha uzun
süreli olanlara sermaye piyasası finansal
araçları denir.
Sermaye Piyasası Kurulu
8/4644 sayılı 26.04.1982 tarihli Sermaye Piya-
sası Kurulu Teşkilat, Görev ve Çalışma Esasları Yö-
netmeliğinin 7. Maddesi Kurul’un kuruluş amaçla-
rını “Sermaye Piyasası Kurulu; sermaye piyasasının
güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını, men-
kul kıymetler ve sermaye piyasası ile ilgili kuruluşlar
hakkında kamunun aydınlatılmasını, tasarruf sahip-
lerinin hak ve yararlarının korunmasını, ortaklıklar-
da mülkiyetin yaygınlaştırılmasını, menkul kıymetler
borsalarının çalışmasına, gelişmesine ve yaygınlaş-
masına elverişli bir ortamın hazırlanmasını sağlayıcı
düzenleme, denetleme, inceleme, araştırma ve açık-
lamalar yaparak, başta sanayi kuruluşlarının hisse
senetleri olmak üzere tasarrufların menkul kıymetlere
yatırılmasını özendirmek, sermaye piyasasındaki sağ-
lıksız gelişme eğilimlerini önlemek, tasarruf sahipleri
ve sermaye piyasasıyla ilgili kuruluşları yurt ekonomi-
sinin yararına yönlendirmek sureti ile, halkın iktisadi
109

kalkınmaya etkin ve yaygın bir şekilde katılmasını
gerçekleştirmek, amacıyla kurulmuştur” cümlesi ile
özetlemiştir.
1 Hisse senedi
sıra sizde
Sermaye Piyasası Kurulunun var olma
gerekçeleri nelerdir?
Kayıtlı Sermaye Sistemi
Sermaye Piyasası Kanunu uygulamasında ka-
yıtlı sermaye; “anonim ortaklıkların esas sözleşme-
lerinde hüküm bulunmak kaydıyla, yönetim kurulu
kararı ile Türk Ticaret Kanunu’nun sermayenin ar-
tırılmasına dair hükümlerine tabi olmaksızın hisse
senedi çıkarabilecekleri azami miktarı gösteren, Ti-
caret siciline tescil edilmiş sermayeleridir” şeklinde
açıklanmıştır. Tanımdan da anlaşılabileceği gibi
kayıtlı sermaye sisteminin getirilme nedeni, halka
açık anonim ortaklıkların sermaye artırımlarının
kolaylaştırılması ve formalitelerin azaltılması oldu-
ğu anlaşılmaktadır.
2 rılmış veya dolaşımdaki hisse senetleri olarak ifade
sıra sizde
Kayıtlı sermaye sisteminin getirilme ne-
deni nedir?
SERMAYE PİYASASI
MEVZUATINDA YER ALAN
FİNANSAL ARAÇLAR
Bu bölümde sermaye piyasası mevzuatında yer
alan hisse senetleri ve türleri ile borçlanma araçları
olarak tahvil ve türlerinin yanı sıra varant, kar ve
zarar ortaklığı belgesi, varlığa dayalı menkul kıy-
metler, gayrimenkul sertifikası, ipotekli sermaye
piyasası araçları, varlık teminatlı menkul kıymetler,
yatırım fonu katılma belgeleri vb. sermaye piyasası
araçları açıklanacaktır.
Hisse Senetleri
Hisse senedi, sermayesi paylara bölünmüş ve
karşılığında kıymetli evrak niteliğinde pay senedi
çıkarabilen anonim şirket veya sermayesi paylara
bölünmüş komandit şirketlerin yasal şekillere uy-
110
Sermaye Piyasası Araçları
gun olarak düzenledikleri belgeler olup sermayenin
belli bir oranını temsil eden ve sahiplerine o oranda
ortaklık hakkı sağlayan senetlerdir.
Anonim şirketlerde ve sermayesi paylara
bölünmüş komandit şirketlerde, sermaye-
nin belli bir oranını temsil eden menkul
kıymettir.
Anonim şirketler, öz sermaye gereksinimlerini
hisse senedi ihraç ederek karşılarlar. İşletmeler, ih-
raç ettikleri hisse senetlerinin tümünü halka sun-
mayabilirler. Halka sunulmayan bu hisse senetleri,
şirket kasasında tutulduğundan kasa hisse senetle-
ri olarak bilinir.
Kasa hisse senetleri
Halka sunulmayan, şirketin elinde bulu-
nan hisse senetleridir.
Yatırımcıların ellerindeki hisse senetleri, çıka-
edilir. İşletmeler, daha fazla fon sağlamak için, daha
fazla hisse senedi ihraç edebilirler. Ancak, anonim
şirketlerin ortaklarına sormadan çıkarabilecekleri
sermaye tavanı söz konusudur. Bu tavan kayıtlı ser-
maye olarak ifade edilir. Kayıtlı sermaye, şirketlerin
esas sözleşmelerinde hüküm bulunmak kaydıyla ve
yönetim kurulunun da kararıyla, TTK’deki serma-
ye arttırılmasına ilişkin hükümlere tabi olmaksızın
çıkarabilecekleri azami sermaye tutarını gösterir.
Hisse senedi, şirket sermayesinin belirli bir
kısmını temsil eder ve sahibine her türlü ortaklık
haklarından yararlanma imkânı sağlar. Bu haklar
şunlardır:
• Ortaklık hakkı,
• Yönetime katılma (oy) hakkı,
• Kâr payı (temettü) ve temettü avansı alma
hakkı,
• Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı),
• Bedelsiz pay alma hakkı
• Tasfiyeden pay alma hakkı,
• Bilgi edinme hakkı sağlar.
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
Hisse senedi sahiplerinin en önemli hakların-
dan birisi, oy kullanma hakkıdır. Hisse sahiplerinin
bir başka hakkı, yeni çıkarılacak hisse senetlerinden
öncelikle satın alma hakkıdır. Buna rüçhan hakkı
denilmektedir.
Rüçhan hakkı
Mevcut ortakların, yeni ihraç edilecek
hisse senetlerinden öncelikli satın alma
hakkıdır.
Hisse Senedi Türleri
Hisse senetleri, değişik açılardan aşağıdaki şe-
kilde sınıflandırılabilir:
Tedavül Bakımından Hisse Senetleri
Nama yazılı hisse senetleri: Nama yazılı hisse
senetleri, şirket defterinde yazılı kimseler adına
düzenlenir. Mülkiyetin devri, ana sözleşmede aksi-
ne hüküm olmadıkça, hisse senedinin, satın alana
teslimi ve şirket pay defterine kaydı ile gerçekleşir.
Hamiline yazılı hisse senetleri: Hamiline yazılı
hisse senetlerinde mülkiyet devri, hisse senedinin
satın alana teslimi ile olur. Şirketlerin bu tür hisse
senetleri çıkarabilmeleri için, hisse senedi bedelleri-
nin tamamen ödenmesi gerekir. Bu tür hisse senet-
lerinin devri kolay olmaktadır.
Sermaye Artışlarına Göre Hisse
Senetleri
Bedelli hisse senetleri: Bedelli hisse senetleri, kar-
şılığında şirkete taze para girişi sağlayan senetlerdir.
Bedelli hisse senetleri, kuruluş aşamasında veya ser-
maye artırımlarında, eski ortakların rüçhan hakla-
rını kullanmalarıyla veya halka arz yoluyla üçüncü
kişiler tarafından satın alınırlar.
Bedelsiz hisse senetleri: Bedelsiz hisse senetleri
ise, dağıtılmayan kârlar, yeniden değerleme değer
artış fonu, sabit varlıkların satışından elde edilen
kazançlar veya iştiraklerdeki değer artışlarının ser-
mayeye eklenmesi nedeniyle çıkarılan ve işletmeye
fon girişi sağlamayan hisse senetleridir.
İhraç Değerine Göre Hisse Senetleri
Primsiz hisse senedi: Üzerinde yazılı değer ile di-
ğer bir ifadeyle nominal değerden ihraç edilen hisse
senetleridir.
Primli hisse senedi: Nominal değerlerinden yük-
sek bir bedelle ihraç edilen hisse senetleridir.
Sahiplerine Sağladıkları Çıkar
Açısından Hisse Senetleri
Adi hisse senetleri ve İmtiyazlı hisse senetleri
olarak sınıflandırılabilir.
Adi Hisse Senetleri ve İmtiyazlı Hisse
Senetleri
Hisse senetleri, ana sözleşmede aksine bir hü-
küm yoksa sahiplerine eşit haklar sağlar ve adi hisse
senetleri olarak adlandırılır. Adi hisse senetleri, sa-
hiplerine, genel kurulda eşit oy hakkı ile kâr dağıtı-
mı ve tasfiyede eşit pay alma hakkı tanırlar.
Bazı hisse senetlerine kâra iştirak ve tasfiye gibi
konularda ana sözleşme ile bir takım öncelikler
veya imtiyazlar tanınabilir. Bunlara imtiyazlı hisse
senetleri denir.
Adi Hisse Senetleri
Sahibine bütün hakları sağlayan hisse se-
nedidir.
İmtiyazlı Hisse Senedi
Ana sözleşmeyle birtakım önceliklere ve
imtiyazlara sahip olan ve getirisi belirli
olan hisse senedidir.
İmtiyazlı hisse senetleri; kâr payı birikmeli,
birikmesiz, oy hakkı olan, olmayan; adi hisse se-
nediyle değiştirilebilir, değiştirilemez; geri ödeme
tarihi olan, olmayan; kâra katılmalı, katılmasız ola-
rak türlere ayrılabilir.
internet
Hisse senetleri ve türleri ile ilgili detaylı bilgiye
http://spk.gov.tr/displayfile.aspx?action=displ
ayfile&pageid=76&fn=76.pdf adresinden ula-
şabilirsiniz.
111

Oydan Yoksun Hisse Senetleri
Ortaklıkların esas sözleşmelerinde hüküm bu-
lunmak kaydıyla sermaye artırımı ile ihraç edebi-
lecekleri oy hakkı hariç, sahibine kâr payından ve
istediğinde tasfiye bakiyesinden imtiyazlı olarak
yararlanma hakkını ve diğer ortaklık haklarını
sağlayan hisse senetleridir. Oydan yoksun hisse
senedinin nama yazılı olması zorunludur. Oydan
yoksun hisse senetleri, ihraççı şirket açısından al-
ternatif kaynak yaratırken şirketin ortaklık yapısı
ve yönetim düzeni korunmaktadır. Yatırımcılara
ise alternatif bir yatırım aracı sunulmaktadır.
Oydan Yoksun Hisse Senetleri
Sahibine oy hakkı hariç diğer ortaklık
hakları sağlayan hisse senetleridir.
Oydan yoksun hisse senedi sahipleri için, esas
sözleşmede gösterilecek oranda kâr payında imtiyaz
tanınması zorunludur ve imtiyazlı kâr payları nak-
den dağıtılır. Ortaklık, üst üste 3 yıl kâr dağıtamazsa
veya mevzuat uyarınca izin verilmediği halde, her-
hangi bir nedenle bir yıl oydan yoksun hisse senedi
imtiyazına ilişkin kâr dağıtımını yapamayabilir. Bu
durumda senet sahipleri, bu durumların kesinleştiği
genel kurul toplantı tarihini izleyen yıl, esas serma-
yeye katılmaları ile orantılı olarak oy hakkını elde
eder ve buna bağlı olarak imtiyazlı bu paylar adi pay
hâline dönüşür. Ayrıca esas sözleşmede hüküm bu-
lunmak kaydıyla, belirlenecek bir süre sonunda bu
senetler adi hisse senedine dönüşebilir.
Katılma İntifa Senedi
Sahiplerine, ortaklık hakkına sahip olmaksızın
kârdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma,
yeni pay alma ve belli bazı olanaklardan yararlan-
ma hakkı veren sermaye piyasası aracıdır. Katılma
intifa senedi, esas sözleşmede hüküm bulunmak
koşulu ile genel kurul kararıyla ve süresiz olarak
çıkarılabilir ve nama veya hamiline yazılı olarak
düzenlenebilir.
Katılma İntifa Senedi
Kârdan pay alma, yeni hisse senedi alma
gibi bir takım haklara sahip olan, ancak
ortaklık hakkı sağlamayan hisse senedidir.
112
Sermaye Piyasası Araçları
Gürel Konuralp’in, Sermaye Piyasaları;
Analizler, Kuramlar ve Portföy Yönetimi,
(İstanbul, 2001) adlı kitabında (ss. 35-36)
katılma intifa senedi ile ilgili temel bilgile-
ri bulabilirsiniz.
Borçlanma Araçları
Bu bölümde borçlanma araçları olarak tahviller
ve türleri detaylı olarak açıklanacaktır.
Tahviller
Tahvil, devletin ya da özel sektör şirketlerinin
borçlanarak orta ve uzun vadeli fon sağlamak üzere
çıkarttıkları borç senetleridir.
Tahvil
Anonim şirketlerin veya iktisadi kamu
kuruluşlarının çıkardığı uzun vadeli borç
senedidir.
İşletme ortakları, sermaye gereksinimleri oldu-
ğunda yeni ortak almaktansa, borçlanarak fon ihti-
yaçlarını karşılayabilirler. Şirketler borç para aldık-
larında, karşı tarafa düzenli faiz ödemesi yapmayı
ve anaparayı ödemeyi taahhüt ederler. Bununla
beraber, şirket yöneticileri, faiz ve anapara ödemesi
konusunda sınırlı sorumludur. Diğer bir ifadeyle
işletme, borçlarını ödeyememe durumuna düşer-
se ortakların borçları ödemeyip şirket varlıklarını
alacaklılara devretme hakları vardır. Bu durum,
uygulamada, genellikle borçların tutarının şirketin
varlıkları tutarını aşması hâlinde söz konusudur.
Tahviller, yatırımcılar açısından, hisse senetleri-
ne göre daha az risk içerdiklerinden, riski sevmeyen
yatırımcılar açısından çekici olmaktadır. İşletmeler
açısından ise, genellikle tahvil maliyetinin hisse se-
nedi maliyetine göre düşük olması ve faiz olarak ya-
pılan ödemelerin vergi matrahından düşülebilmesi,
ortalama fon maliyetinin düşmesine neden olmak-
tadır. Özellikle enflasyon dönemlerinde, tahvil ih-
racıyla fon gereksinimlerini karşılayan işletmeler,
paranın satın alma gücündeki azalma nedeniyle
kârlı çıkabilirler. Diğer yandan işletme, tahvil faiz
ve anaparasını ödeyemediği zaman, iflasla karşı
karşıya kalır. İşletmenin tasfiyesi durumunda ise
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
tahvil sahiplerinin alacaklarını öncelikle tahsil etme
hakları vardır.
Tahvil ihracı ile borçlanmalarda, bazen, baş-
langıçta ödemesiz bir dönem olabilir. Ancak, ge-
nellikle düzenli bir ödeme söz konusudur. Halka
açık şirketlerin tahvillerinde geri ödeme, itfa fonu
aracılığıyla yapılır.
İtfa Fonu
İşletmelerin, ihraç ettikleri tahvillerin geri
ödemesinde kullanmak üzere oluşturduk-
ları fondur.
Tahvil ile ilgili kavramlar
Nominal değer: tahvil ve bononun vadesinde ya-
tırımcının eline geçecek olan para miktarıdır.
Tahvilin Nominal Değeri: Tahvilin üze-
rinde yazılı olan değerdir.
Kupon oranı: Nominal değer üzerinden yüzde
olarak belirtilen, tahvil sahibinin alacağı faiz mik-
tarıdır.
Vade: Anaparanın ve son faiz ödemesinin yapı-
lacağı tarihtir ve tahvilin vadesi 1 yıldan az olma-
mak üzere serbestçe belirlenebilir. Tahvillerin ana-
parası, vade bitiminde bir defada veya vade içinde
taksitler hâlinde ödenebilir.
İtfa: borcun borçlu tarafından bir defada veya
belirli dönemlerde yapılan ödemelerle ortadan kal-
dırılmasıdır.
Tahvil Türleri
Tahviller; güvenceli, kâra iştirakli, primli vb.
özelliklere bağlı olarak sınıflandırılabilirler.
Turhan Korkmaz ve Ali Ceylan’ın, Ser-
maye Piyasası ve Menkul Değer Analizi,
(Bursa, 2010) adlı kitabında (ss. 201-212)
tahvil ve türleri ile ilgili temel bilgileri bu-
labilirsiniz.
Güvenceli Tahviller
Tahvil belli bir dönem için faiz ve dönem sonun-
da anaparayı geri ödemeyi ifade eden bir borçlan-
ma senedidir. Bununla beraber gerek faiz, gerekse
anapara ödemesi için bir karşılığın bulundurulması
durumunda, güvenceli tahviller anlaşılır. Amaç, iş-
letmenin ödemeleri yapamaması olasılığına karşı,
bazı varlıkların güvence olarak bulundurulmasıdır.
İşletme, tahvil faiz veya anaparasını ödeyemez du-
ruma düşerse güvence olarak belirtilen varlık veya
varlıklar satılarak tahvil sahiplerine gerekli ödeme-
ler yapılır.
Güvencesiz Tahviller
Bu tür tahvil sahipleri için güvence, işletme-
nin tüm mal varlığıdır. Başka bir ifadeyle, tahvil
sahibinin alacağının güvencesi olarak, belli varlık
veya varlıklar belirlenmemiştir. Bu durumda olan
tahvil sahiplerinin korunması, güvenceli tahvil sa-
hiplerine göre farklıdır. Rehinli veya ipotekli tahvil
sahiplerine alacakları ödendikten sonra kalan tutar,
güvencesiz tahvil sahiplerine ödenir. Bu nedenle,
tahvil sahiplerinin hakları belirli varlıklarla değil,
işletmenin varlıkları ile korunmuştur.
3
sıra sizde
Güvenceli ve güvencesiz tahvil arasında
yatırımcı açısından fark nedir?
dikkat
Güvencesiz tahvil ihracı, işletmenin varlıkları-
nın yapısına ve kredi verilebilirliğine bağlıdır.
Eğer işletmenin kredi verilebilirliği yüksek ise,
varlıkların bir ipoteğe gerek duymadan tahvil
ihraç edebilir. Öte yandan, kredi verilebilirliği
çok zayıf olan işletmeler için, tahvil ihracında
bütün varlıkların ipoteği söz konusu olabilir.
113

Kâra İştirakli Tahviller
Kâra İştirakli Tahviller, yatırımcılara, hem faiz
elde etme hem de kâra katılma olanağı sağlar. Kâra
iştirakli tahviller, işletmenin kârlı olması durumun-
da ödeme yapılacağından imtiyazlı hisse senetlerine
benzemektedir. Ancak, iki noktada imtiyazlı hisse
senetlerinden ayrılırlar. İşletme kârlı ise, tahvil sa-
hipleri ödemenin yapılmasını isteyebilirler. Ayrıca,
faiz ödemeleri vergi matrahından da düşülebilir.
Bilindiği gibi, imtiyazlı hisse senetleri için ödenen
kâr payları, vergi matrahından düşülememektedir.
Kâra iştirakli tahvil
Sahibine hem faiz hem de kârdan pay
alma hakkı veren tahvildir.
Ödenim Fonlu Tahviller
Ödenim fonu, tahvillerin anapara taksitlerinin
geri ödenmesi için oluşturulan bir fondur. Ge-
nellikle, işletmeler için tahvil borçlarını bir defa-
da ödemek oldukça zor olmaktadır. Bu nedenle,
işletmeler, her yıl belli tutardaki tahvil borçlarını
ödemek isterler. Ödenim fonlu tahviller, özel bir
güvence içerdiklerinden, ihraç durumunda daha
yüksek bir fiyatla satılır. Bu nedenle, ihraç eden iş-
letmeye maliyetleri düşüktür.
Primli Tahviller
Tahvillerde prim, ya ihraç ya da itfa primi şek-
linde olabilir. Tahvil, üzerinde yazılı nominal değe-
rinden daha düşük bir değerle satılıyorsa ihraç primi
söz konusu olur. İtfa anında, tahvil sahibine, tahvilin
nominal değerinden daha yüksek bir değer ödeni-
yorsa bu durumda da itfa primi söz konusudur.
İhraç primi
Tahvilin üzerinde yazılı nominal değerin-
den daha düşük bir değerle satılmasıdır.
İkramiyeli Tahviller
Tahvillerin pazarlamasını kolaylaştırmak için, faiz
yanında, belirli zamanlarda kura çekilmesi yoluyla
bazı tahvillere ikramiye verilebilir. Ülkemizde şirketle-
rin ikramiyeli tahvil ihraç etmeleri mümkün değildir.
114
Sermaye Piyasası Araçları
4
sıra sizde
Hangi tahvil türünün Türkiye’de uygula-
ması bulunmamaktadır?
Endeksli Tahviller
Endeksli tahviller, faiz ödemeleri bir fiyat en-
deksine bağlanmış olan tahvillerdir. Endeks olarak
enflasyon oranı, altın, döviz veya herhangi bir ma-
lın fiyatı esas alınabilir.
Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen
Tahviller
Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen Tahviller, adın-
dan da anlaşılacağı gibi, işletmeye, faizi ister nakit,
isterse nominal değeri buna eşit tahvil şeklinde
ödeme olanağı sağlar. Bu tür tahviller, ihraç eden
işletmeye önemli bir üstünlük sağlar. İşletme nakit
sıkıntısına düşerse yatırımcıya nakit ödeme yerine
yeni tahviller vermektedir.
Riskli Tahviller
Riskli tahviller (Junk Bonds), finansal açıdan
oldukça riskli olan işletmelerin çıkartmış oldukla-
rı borçlanma araçlarıdır. Özellikle, ABD’de 1980
öncesi sabit getirili araçlara yatırım yapan yatırım-
cılar, emeklilik ve sigorta fonları, genellikle bu tür
yüksek riskli tahvillere yatırım yapmayı pek tercih
etmemişlerdir. Dolayısıyla, riskli işletmelerin, ne-
redeyse tahvil piyasasından finansman sağlamaları
imkânsız hâle gelmiştir. Bu olaylardan hemen son-
ra, Michael Milken adlı bir finans uzmanı, tarihi
veriler üzerinde yaptığı ampirik çalışmalarla, riskli
tahvillerin getirilerinin, katlanılan riskin üzerinde
olduğunu göstermiştir. Bu araştırma, özellikle ku-
rumsal yatırımcıları ikna ederek büyük tutarlarda
riskli tahvilleri portföylerine almalarına neden ol-
muştur. Bu gelişmeler, riskli tahvillerin yeniden
doğmasına neden olmuştur.
Sıfır Kuponlu Tahviller
Bu tür tahvil sahiplerine, isminden de anlaşı-
lacağı gibi, vade boyunca hiçbir faiz ödemesi ya-
pılmaz. Yatırımcıya, vade sonunda ödenecek tutar,
sıfır kuponlu tahvilin nominal değeri, yani üzerin-
de yazılı değeridir. Yatırımcının faiz geliri, nominal
değerle, satın alma değeri arasındaki farktır.
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
Tahvilin Üstünlükleri ve Sınırlılıkları
Uzun vadeli bir finansman aracı olan tahvil, ya-
tırımcı açısından riski az, belirli bir faiz geliri ve
işletme üzerinde zayıf bir denetimi olan bir menkul
kıymettir. Tahvilin ihraç eden açısından üstünlük-
leri ve sakıncaları şöyle özetlenebilir:
Üstünlükleri;
• Tahvil maliyeti belli ve sınırlıdır.
• Hisse senetlerine göre getirisi düşüktür.
• İşletme sahipleri, yönetimi ve denetimi tah-
vil sahipleri ile paylaşmazlar.
• Faiz ödemeleri vergi matrahından düşül-
mektedir.
Sınırlılıkları:
• İşletmenin gelirleri düzenli değilse, faiz
ödemelerini karşılayamaz. Bu nedenle, iş-
letme için bir risk doğar.
• Aşırı borçlanma durumunda, finansal kal-
dıraç olumlu çalışsa da hisse senetlerinin
fiyatları düşebilir.
• Tahviller, özellikle uzun bir dönemi içer-
diklerinden, risk de içerirler. Çünkü uzun
dönemde planlar ve beklentiler değişebilir.
• Tahvillerde vade uzun olduğundan, işletme
için kısa vadeli borçlara göre daha ağır hü-
kümler söz konusu olabilir.
Hisse Senedine Çevrilebilir Menkul
Kıymetler
Hisse senedine çevrilebilir menkul kıymetler
denilince, genellikle akla, hisse senedine çevrilebi-
lir tahviller ve hisse senedine çevrilebilir imtiyazlı
hisse senetleri gelir. Söz konusu menkul kıymetler,
hisse senedine çevrildiklerinde tekrar eski durum-
larına dönemezler.
Hisse senedine çevrilebilir tahvil sahipleri-
nin, hisselerini değiştirmeleri halinde, his-
se senetlerine uygulanacak fiyata çevirim
(değiştirme) fiyatı denir.
Hisse senedine çevrilebilir tahvil, yatırımcısı-
na, faiz; hisse senedine çevrilebilir imtiyazlı hisse
senedi ise kâr payı sağlar. Çevrilebilir menkul kıy-
metlere, bu haklar yanında, adi hisse senedine dö-
nüşüm hakkı da tanınmıştır. Bu çevirim hakkıyla,
yatırımcılara, fiyatları yükselmiş hisse senetlerinin
gelirlerine ortak olma hakkı tanınmaktadır.
Ortaklık Varantları
Ortaklık varantları, sahibine ihraççı ortaklığın
veya payları borsada işlem gören başka bir ortaklı-
ğın belirli sayıda hissesini, belirli bir fiyattan, belirli
bir dönem içerisinde satın alma hakkı veren serma-
ye piyasası aracıdır. Bu yönüyle ortaklık varantları
hisse satın alma hakkı veren opsiyon sözleşmelerine
benzemektedir.
İhraççı ortaklığın kendi paylarını satın alma
hakkı veren varantlarda, varantın yatırımcı tarafın-
dan işleme konulması durumunda ihraççı şirket,
varanttan kaynaklanan satın alma hakkını kulla-
nan kişilere yönelik tahsisli sermaye artırımı yapa-
rak yatırımcıların değişim talebini karşılamakta ve
tedavüle yeni hisseler çıkarmaktadır.
Payları Borsada işlem gören başka bir ortaklığın
paylarını satın alma hakkı veren varantlarda ise ih-
raççı, varant sahiplerinin değişim taleplerini kendi
mülkiyetinde bulunan hisseleri kullanarak karşıla-
maktadır.
Ortaklık varantlarının tek başına ihracı müm-
kün olmayıp bir menkul kıymet (hisse, borçlanma
aracı, vb.) ihracının yanında bu ihracın maliyetinin
düşürülmesi, daha fazla yatırımcının ilgisinin çe-
kilmesi amacıyla promosyon olarak verilmektedir.
Aracı Kuruluş Varantları
Aracı kuruluş varantları, elinde bulunduran ki-
şiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden be-
lirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli
bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu
hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıl-
dığı menkul kıymet niteliğindeki sermaye piyasası
araçlarıdır.
Alım hakkı veren ve satım hakkı veren olmak
üzere iki türe ayrılan aracı kuruluş varantları,
İMKB 30 endeksinde yer alan hisse senetlerine ve/
veya İMKB 30 endeksi kapsamında yer alan birden
fazla hisse senedinden oluşan sepete veya Kurulca
uygun görülmesi durumunda konvertibl döviz,
kıymetli maden, emtia, geçerliliği uluslararası alan-
da genel kabul görmüş endeksler gibi diğer varlık
ve göstergelere dayalı olarak aracı kuruluşlarca ih-
raç edilebilir.
115

Aracı kuruluşların Kurulca yetkilendirilen de-
recelendirme kuruluşları veya Türkiye’de derece-
lendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul
edilen uluslararası derecelendirme kuruluşlarından
notlandırma ölçeğine göre yatırım yapılabilir dü-
zeydeki notların içerisinde en yüksek üçüncü ve
üstü seviyeye denk gelen uzun vadeli talebe bağlı
derecelendirme notu almış olmaları gerekmektedir.
Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi
Anonim ortaklıkların finansman ihtiyaçlarını
karşılamak için ihraç edebilecekleri kâr ve zara-
ra katılma hakkı veren menkul kıymetlerdir. Bu
yolla toplanan fonlar anonim ortaklığın her türlü
faaliyetinin finansmanı için kullanılır. Bu aracın
en önemli özelliği anonim ortaklığın zarar etme-
si hâlinde, yatırımcı açısından zarara da ortaklığın
söz konusu olmasıdır. En kısa vade bir ay, en uzun
vade 7 yıl olmak üzere, vade ortaklık faaliyetinin
özelliğine göre muhtelif dönemlerde aylık ve katları
olarak düzenlenir. Vade sonlarında kâr zarar ortak-
lığı belgesi bedelleri defaten ödenir. Kâr garantisi
olmayan bu araçlarda, belli hesaplama kriterleri
çerçevesinde yatırımcı kâr ve zarara katılmaktadır.
Hisse senedi ile değiştirilebilir nitelikte kâr zarar
ortaklığı belgesi ihracı da mümkündür.
Kâr Zarar Ortaklığı Belgesi
Anonim şirketlerin kâr ve zarar karşılığı
ihraç ettikleri menkul değerlerdir.
Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler
Bankalar, finansal kiralama ve finansman şirket-
leri, ipotek finansmanı kuruluşları ve gerekli nite-
likleri taşıyan aracı kuramların kurabileceği “Varlık
Finansmanı Fonları” tarafından fon portföyündeki
varlıklar karşılığında ihraç edilen borçlanma senet-
lerine “Varlığa Dayalı Menkul Kıymet” (VDMK)
denilir. VDMK;
• Bankaların tüketici kredileri, konut kredileri,
• İhracat kredileri,
• Finansman şirketlerinin kendi mevzuatları
uyarınca açmış oldukları krediler,
• Finansal kiralamaya yetkili kuruluşların
finansal kiralama sözleşmelerinden doğan
alacaklar,
116
Sermaye Piyasası Araçları
• Gayrimenkul yatırım ortaklıklarının port-
föylerindeki gayrimenkullerin satış veya sa-
tış vaadi sözleşmelerinden kaynaklanan se-
netli alacakları karşılığında, doğrudan ihraç
edecekleri kıymetli evraktır.
Varlığa dayalı menkul kıymetler iskonto esa-
sına göre satılabileceği gibi dönemsel ve değişken
faiz ödemeli olarak da ihraç edilebilir. Faiz/iskonto
oranı ihraca dayanak teşkil eden alacakların getirisi
dikkate alınarak ihraççı tarafından serbestçe belirle-
nir, sabit veya değişken faizli olarak ihraç edilebilir.
Vadenin belirlenmesinde ise ihraca dayanak teşkil
eden alacakların vade yapısı dikkate alınır ve vade
uyumu sağlanır. Varlığa dayalı menkul kıymet ihracı
ile varlıkların likit hâle getirilmesi ve düşük maliyetle
alternatif fon kaynağı yaratılması söz konusudur.
Gayrimenkul Sertifikası
Gayrimenkul sertifikası belirli bir gayrimenkul
projesini gerçekleştirmeyi üstlenenler tarafından,
inşa edilecek veya edilmekte olan gayrimenkul pro-
jelerinin finansmanında kullanılmak üzere ihraç
edilen menkul kıymetlerdir. Nominal değerleri eşit
ve hamiline yazılı olarak ihraç edilirler.
Gayrimenkul sertifikası ihraç edenlerin edimle-
rinin ve bu edimlerin yerine getirilmemesi hâlinde
ortaya çıkacak cezai şartların bir banka tarafından
garanti edilmesi zorunludur. Sertifika ihracı karşılı-
ğında elde edilen para banka tarafından açılan özel
bir hesapta toplanır ve bu para vekilin özen borcu
çerçevesinde bankaca gelir elde edilecek şekilde ih-
raççı adına değerlendirilir.
Gayrimenkul sertifikasına sahip olanlar, elle-
rinde eğer yeterli sayıda sertifika varsa sertifikada
belirlenen tarihte inşa edilen gayrimenkulün ba-
ğımsız bir bölümünü alabilir. Bu hakkını kullan-
mak istemeyenler ya da yeterli sayıda sertifikaya
sahip olmayanlar izahname ile ilan edilen oranda
faiz veya gayrimenkulün sertifika sahiplerince talep
edilmeyen bölümünün banka tarafından açık artır-
ma ile satılması sonucu elde edilen gelirden payları
oranında hesaplanan tutarı da talep edebilir.
5
sıra sizde
Gayrimenkul sertifikasına sahip olanlar
ilgili gayrimenkulü almak zorunda mıdır?
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
Yabancı Sermaye Piyasası Araçları
Çıkarıldıkları ülke borsalarında alım satım ko-
nusu olan ve Sermaye Piyasası Kurulu’nca niteliği
belirlenen menkul kıymetler ile hak ve alacakları
temsil eden diğer kâğıtlardır. Bunların Türkiye’de
alınıp satılabilmesi için Kurulca kayda alınması ve
imzalanan temsilcilik sözleşmesi çerçevesinde aracı
kuruluşlar vasıtasıyla satılması zorunludur.
Yabancı hisse senetlerinin Türkiye’de halka arz yo-
luyla satışının, depo sertifikaları vasıtasıyla yapılma-
sı şarttır. Depo sertifikası, Takasbank veya Kurul’ca
uygun görülen saklama kuruluşlarında depo edilen
yabancı menkul kıymetleri temsilen çıkarılan ve bu
menkul kıymetlerin verdiği hakları aynen sağlayan,
bunlara özdeş, hamiline yazılı, nominal değeri temsil
ettiği yabancı menkul kıymetin para birimi cinsin-
den ifade edilen sermaye piyasası aracıdır.
İpotekli Sermaye Piyasası Araçları
İpotek teminatlı menkul kıymetler, ipoteğe da-
yalı menkul kıymetler, ipotek finansmanı kuruluş-
ları tarafından ihraç edilen hisse senedi dışındaki
sermaye piyasası araçları ve konut finansmanından
kaynaklanan alacaklara dayalı olarak veya bu ala-
cakların teminatı altında ihraç edilen diğer sermaye
piyasası araçlarıdır. İpotek teminatlı menkul kıy-
metler, ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde
olan ve oluşturulan teminat havuzundaki varlıklar
karşılık gösterilerek ihraç edilen borçlanma senet-
leri olup bankalar ve ipotek finansmanı kuruluşları
tarafından ihraç edilebilir.
Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler
Varlık teminatlı menkul kıymetler bankalar,
finansman şirketleri ve finansal kiralamaya yetkili
kuruluşlar, gayrimenkul yatırım ortaklıkları, kendi
kanunlarınca menkul kıymet ihraç etmeye yetkili
kamu kurum ve kuruluşlarınca, bilanço aktiflerin-
de yer alan varlıkların teminat gösterilmesi suretiy-
le, ihraç ettikleri borçlanma senetleridir.
İhraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan
bu araçlar tüketici kredileri, ticari krediler, finansal
ve operasyonel kiralama sözleşmelerinden doğan ala-
caklar, ihracat işlemlerinden doğan alacaklar, banka-
lar tarafından esnaf ve sanatkarlarla küçük işletme-
lere açılan ihtisas kredilerinden doğacak alacaklar,
gayrimenkul yatırım ortaklıklarının portföylerinde-
ki gayrimenkullerin satış veya satış vaadi sözleşme-
lerinden kaynaklanan alacaklar, Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı’na bağlı Toplu Konut İdaresi Başkanlığı-
nın gayrimenkul satışından kaynaklanan alacaklar,
ikâme varlıklar, bankalar dışındaki, mal ve hizmet
üretimi faaliyetlerinde bulunan anonim ortaklıklar
ile mevzuata göre özelleştirme kapsamına alınanlar
dahil Kamu İktisadi Teşebbüslerinin müşterilerine
yaptıkları vadeli satışlardan doğan, senede bağlanmış
alacaklar ve nitelikleri Kurulca belirlenecek diğer
varlıkların teminatı altında ihraç edilebilirler.
Yatırım Fonu Katılma Belgeleri
Yatırım fonları halktan topladıkları paralar kar-
şılığı, hisse senedi, tahvil gibi sermaye piyasası araç-
larından ve kıymetli madenlerden oluşan portföy-
leri inançlı mülkiyet esasına göre yönetir. Her bir
yatırımcı fonun sahip olduğu portföyün bir kısmı-
nı temsil eden katılma belgesini alarak fona ortak
olur. Yatırım fonu katılma belgeleri yatırımcının
fon portföyüne ortak olmasını sağlayan belgedir.
Yatırımcıların, hisse senedi alarak şirketlere ortak
olması ve o şirketler üzerinde hak sahibi olmasına
benzer şekilde yatırım fonlarında da katılma bel-
gesi ile fon portföyüne ortak olunur. Ancak, hisse
senedi sahipleri şirket yönetimine katılabilirken,
katılma belgesi sahiplerinin fon yönetimine katıl-
ma hakları yoktur.
Kira Sertifikası
Kira sertifikası, “Varlık kiralama şirketi” olarak ta-
nımlanan ve aracı kurumlar, bankalar diğer anonim
şirketler tarafından, kira sertifıkası ihraç etmek üzere
kurulmuş olan bir anonim şirketin, satın almak veya
kiralamak suretiyle devraldığı varlıkların finansmanı-
nı sağlamak amacıyla düzenlediği ve sahiplerinin bu
varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında
hak sahibi olmalarını sağlayan menkul kıymettir.
Kira sukuku olarak da tanımlanabilir.
DİĞER SERMAYE PİYASASI
ARAÇLARI VE TEKNİKLER
Küresel krizlerin, finansman ihtiyacının gideril-
mesinde yaşanan zorlukların ve yeni yasal düzenle-
melerin işletmeleri alternatif finansman kaynakla-
rına ulaşmaya zorunlu tutmasının yanı sıra finans
mühendisliğinin gelişmesi ve finansal yeniliklerin
artması, yatırımcılara her geçen gün artan yenilikçi
sermaye piyasası araçları sunmaktadır.
117

Türev Ürünler
Türev ürünler, fiyatları bir başka ürünün fiya-
tına bağlı olan ürünlerdir. Başka bir ifadeyle, türev
ürün, vade sonundaki veya vade içerisindeki değe-
ri, sözleşmeye konu olan varlığın fiyatı tarafından
belirlenen bir finansal varlıktır. Türev ürünler; al-
tın, petrol, bakır, mısır, buğday, pamuk, et gibi çok
çeşitli fiziki mallar üzerine ve hisse senedi, tahvil,
faiz oranı, döviz, endeks gibi finansal ürünler üze-
rine düzenlenmektedir. Finansal ürünler üzerine
düzenlenen türev ürünlerin işlem hacimleri, mallar
üzerine düzenlenen türev ürünlerin işlem hacimle-
rinden oldukça fazladır.
Türev ürünler, vadeli (forward) sözleşmeler, ge-
lecek (futures) sözleşmeleri, swaplar ve opsiyonlar-
dan oluşmaktadır. Bununla birlikte türev ürünler
özellikle spekülatif amaçlarla yatırımcılar tarafından
yaygın olarak kullanılan sermaye piyasası araçlardır.
Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları
Türev ürünleri, kullanılma amaçlarına göre üç
grupta toplamak mümkündür. Bunlar
• Riskten korunma,
• Spekülasyon,
• Arbitrajdır.
Riskten korunma (hedging), yatırımcının türev
piyasalarda, spot piyasada bulunduğu pozisyona
karşıt bir pozisyon alarak spot piyasadaki riskler-
den korunma işlemidir. Bu işlemi yapanlara hed-
ger veya riskten korunan denilmektedir. Türev
ürünler, faiz oranı riski, kur riski ve fiyat riski gibi
risklerin yönetiminde, kişi ve işletmeler tarafından
yoğun bir şekilde kullanılmaktadır.
Hedger
Riskten korunmak amacıyla işlem yapan
kişi veya kurumlardır.
Türev ürünlerin diğer bir kullanım amacı,
spekülasyon veya kâr elde etme amacıdır. Spe-
külasyon, tahmin ve beklentilere dayanarak fiyat
artışlarından kâr elde etmek amacıyla alım-satım
yapılmasıdır. Bu işlemi yapanlara spekülatör de-
nilmektedir. Spekülatörlerin türev piyasalarda fa-
aliyet göstermelerinin nedeni, faiz, kur veya fiyat
hareketlerini mutlak ve göreli olarak diğer yatırım-
118
Sermaye Piyasası Araçları
cılardan daha iyi tahmin ettiklerine ilişkin inançla-
rıdır. Spekülatörler, riskten korunmak isteyenlerin
transfer ettikleri riskleri üstlenen ve bunun bedelini
bekleyen kişilerdir.
Türev piyasalarda, korunmak isteyenler ve spe-
külatörler yanında, arbitrajcılar da faaliyet göste-
rir. Arbitraj, aynı ve eşit miktardaki bir malın eş
zamanlı olarak bir piyasadan alınıp diğer piyasada
avantajlı bir fiyattan satılarak riske girmeden, fiyat
farklılıklarından dolayı kâr elde edilmesi işlemi-
dir. Bu işlemi yapanlara, arbitrajcı denilmektedir.
Arbitrajcılar, yanlış fiyatlanmış varlıkların alım sa-
tımını yaparak kâr elde etmeye çalışırlar. Arbitraj-
cıların spekülatörlerden farkı, risk almaksızın kâr
garantisi sağlamalarıdır.
Spekülasyon
Gelecekteki fiyat artışlarından kâr elde
etmek amacına yönelik olarak alım-satım
yapılmasıdır.
Spekülatör
Fiyatların artacağı ve değişeceği beklentileri-
ne dayanarak, kâr elde etmek amacıyla alım
veya satım yapan kişi veya kurumlardır.
Arbitrajcı
Arbitraj işlemi yapan kişidir.
Vadeli (forward) İşlemler
Vadeli (forward) işlemler, ileri bir tarihte teslimi
söz konusu olacak herhangi bir malın, vadesi, fiyatı
ve miktarı bugünden belirlenerek sözleşmeye bağ-
landığı işlemler veya sözleşmelerdir. Vadeli işlem
sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasalara da vadeli
işlem piyasaları denilmektedir.
Vadeli işlem sözleşmesi
Vadesi, miktarı ve fiyatı bugünden belir-
lenmiş herhangi bir ürünün, ileriki bir ta-
rihte teslimini öngören sözleşmedir.
Vadeli işlemler, genellikle her tür malla ilgili
olarak yapılabilir. Bu nedenle, yapıldıkları ürünlere
göre çeşitlere ayrılabilirler. Buna rağmen, finansal
piyasalardaki vadeli işlemleri döviz ve faiz grubun-
da incelemek mümkündür.
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
Gelecek Sözleşmeleri
Belirli nitelikteki ve miktardaki bir malın veya
finansal ürünün, bugünden belirlenen bir fiyattan,
gelecekteki bir tarihte teslim edilmesini veya tes-
lim alınmasını hükme bağlayan sözleşmelere, ge-
lecek sözleşmeleri denilmektedir. Kısaca, gelecek
(futures) sözleşmesi, fiyatın, vadenin ve miktarın
bugünden belirlendiği geleceğe yönelik alım-satım
sözleşmeleridir. Gelecek piyasaları ise, gelecek söz-
leşmelerinin işlem gördüğü organize piyasalardır.
Gelecek sözleşmeleri, organize “futures” borsala-
rında gerçekleştirilmektedir.
Gelecek sözleşmelerine konu olan kıymetler; ha-
zine bonosu, tahvil, hisse senedi, hisse senedi fiyat
endeksi, faiz, döviz gibi finansal ürünler ile fiziki mal-
lardır. Sözleşmeye konu olan ürünün türüne göre,
gelecek sözleşmeleri farklı şekilde sınıflandırılabilir:
Döviz gelecek sözleşmeleri, belirli bir dövizin, be-
lirlenmiş sabit bir tutarının başka bir döviz karşı-
lığında, ileri bir tarihte, bugünden belirlenmiş bir
kurdan teslim edilmesi veya alınmasını içeren söz-
leşmelerdir. Döviz futures sözleşmeleri, Sterlin, Ka-
nada doları, Yen, Euro gibi para birimleri üzerine
yapılmaktadır. Döviz gelecek sözleşmeleri, genel-
likle kur riskinden korunmak için kullanılmaktadır
Faiz gelecek sözleşmeleri, mevduat hesabı veya faiz
getirisi olan menkul kıymetlerin, önceden belirlen-
miş bir tarihte ve belirlenmiş bir faiz oranı üzerinden
alınıp satılmasıdır. Bu sözleşmelerin temel işlevi, ge-
lecekte faiz oranlarında meydana gelecek değişiklik-
lerin neden olacağı riski ortadan kaldırmaktır. Faiz
futures sözleşmeleri, (100 - faiz oranı) veya (100 -
iskonto oranı) şeklinde kote edilirler.
Endeks gelecek sözleşmeleri, belirli bir borsa fiyatı
ile değeri belirlenen hisse senedi portföyünün, ileri
bir tarihte, fiyatı bugünden belirlenmek koşulu ile
alınıp satılmasıdır. Kısaca, endeks üzerine yazılan
sözleşmelerdir. Yatırımcıların, belirli bir fiyat ve
vadedeki endeksleri alıp-satması işlemidir. Endeks
gelecek sözleşmelerinde, hisse senetleri vade sonun-
da teslim edilmez, vade gününde ödeme peşin para
olarak yapılır. Vade sonunda, endeksin değeri ile
futures sözleşmesindeki değer arasındaki fark, bir
çarpan katsayısıyla çarpılarak kâr veya zarar bulu-
nur ve diğer tarafa nakden ödenir.
Mal gelecek sözleşmeleri ise, finansal ürünler dı-
şında, çeşitli mallar üzerine düzenlenen gelecek söz-
leşmeleridir. Bu mallara örnek olarak; mısır, soya fa-
sulyesi, bakır, petrol, gümüş, kakao, şeker verilebilir.
Opsiyon Piyasaları
Opsiyon sözleşmesi, sahibine belirli sayıda bir
menkul kıymetin veya malın, önceden belirlenen
bir fiyattan, belirli bir süre içerisinde alım veya sa-
tım hakkını veren sözleşmedir.
Opsiyon Sözleşmelerinde Taraflar
Opsiyon işlemlerinde alıcı ve satıcı olmak üzere
iki taraf vardır. Opsiyon sahibi veya alıcısı, belli bir
prim karşılığında satın aldığı opsiyon sözleşmesi-
ni, sözleşmede belirtilen süre içinde ya da sonunda
kullanma hakkına sahip kişidir. Opsiyon satıcısı
veya yazıcısı, belli bir prim karşılığında, opsiyon
sözleşmesini hazırlayıp satmakla yükümlülük altı-
na giren taraftır.
Opsiyon Fiyatı (Prim)
Opsiyonu alan tarafın satan tarafa ödediği
tutardır.
Kullanım Fiyatı
Opsiyonun kullanılması durumunda ge-
çerli olacak, sözleşmenin başlangıcında
belirlenmiş işlem fiyatıdır.
Opsiyonlar, sağladığı hakkın türüne göre, satın
alma opsiyonu (call option) ve satma opsiyonu (put
option) olarak ikiye ayrılmaktadır.
Opsiyonlar, vadede veya vadeden önce kulla-
nılmalarına göre, Amerikan tipi opsiyon ve Avrupa
tipi opsiyon olarak ikiye ayrılmaktadır. Amerikan
tipi opsiyon, vade sonunda veya vade içerisinde
herhangi bir tarihte kullanımı mümkün olan opsi-
yon türüdür. Avrupa tipi opsiyon ise sadece vade-
sinde kullanılabilen opsiyon türüdür.
Sözleşmeye Konu Varlığa Göre
Opsiyon Sözleşmeleri
Opsiyon sözleşmelerine; hisse senedi, tahvil,
faiz oranı, endeks, çeşitli tarımsal ürünler, kıymet-
li madenler ve madenler gibi birçok finansal ürün
veya fiziki mal konu olabilmektedir. Opsiyon söz-
leşmesine konu olan varlıklara göre, opsiyon çeşit-
leri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:
• Hisse senedi opsiyonları
• Endeks opsiyonları
119

• Döviz opsiyonları
• Faiz oranı opsiyonları
• Gelecek sözleşmeleri üzerine düzenlenen
opsiyonlar
• Mal opsiyonları
Swap
Swap kelimesinin Türkçe karşılığı takas, de-
ğiştirme, trampa etmek şeklinde ifade edilebilir.
Swap, borçların değiş tokuşu olarak da belirtilebi-
lir. Finansal anlamda, swap, iki tarafın belirli bir
zaman dilimindeki ödemelerinin karşılıklı olarak
değişiminde anlaştıkları finansal işlemdir. Deği-
şime konu olan ödemeler, faiz, anapara veya hem
anapara hem de faiz ödemeleri olabilir. Bu nedenle,
swap, iki taraf arasında yapılan faiz veya anapara
ödemelerinin, koşullarını önceden belirleyerek de-
ğişimi sağlayan bir sözleşme olarak da tanımlana-
bilir. Swap işlemindeki amaç, faiz oranları ile döviz
kurlarında kaydedilen dalgalanmaların yarattığı
riski minimize etmektir.
Swap
Anapara ve faizlerin veya sadece faizlerin
taraflar arasında değiş tokuş edilmesidir.
Swap sözleşmeleri, tezgâh üstü veya organize
borsalar dışında işlem gören finansal türevlerdir.
Bilindiği gibi, tezgâh üstü işlemler, borsalar dışın-
da, bankalar ile müşterileri arasında yapılan, tutar,
vade ve diğer koşulların ihtiyaçlara göre belirlendiği
ürünlerdir. Swap sözleşmeleri, işletmeler tarafından
getiri oranlarını yükseltmek, fon maliyetlerini dü-
şürmek, risk yönetimi gibi nedenlerle kullanılabilir.
Kredi Türevleri
Türev ürün kavramı ile orijinal bir sözleşme-
den ya da varlıktan yeni bir sözleşme oluşturulması
anlaşılmalıdır. Türev ürünlerin bir türü olan kredi
türevleri ise benzer şekilde bir varlığın riskinin ve
getirisinin, o varlığın mülkiyetini devretmeden bir
taraftan diğer tarafa transferi amacıyla kullanılan
araçlardır. Başka bir ifadeyle kredi türevleri, daya-
nak varlıklardan (underlying asset) veya varlık se-
petlerinden türetilen ve kredi riskini transfer etmek
için kullanılan teminatlar veya sözleşmelerdir. Kre-
120
Sermaye Piyasası Araçları
di riski, bir tarafın sözleşmedeki ödeme yükümlü-
lüğünü yerine getirememe, diğer bir ifadeyle temer-
rüde düşme olasılığı olarak tanımlanabilir. Kredi
türevleri, alıcıların ve satıcıların birbirlerini bulup
aralarında yaptıkları anlaşmalarla yani tezgâh üstü
(over-the-counter) alınıp satılan sözleşmelerdir.
Kredi türevleri, kredi temerrüt swapları, krediye
dayalı tahviller, kredi spread opsiyonları ve toplam
getiri swapları olarak dört gruba ayrılmaktadır.
6
sıra sizde
Kredi riskini transfer etmek için kulla-
nılan, dayanak varlıklardan veya varlık
sepetlerinden türetilen ürünler hangile-
ridir?
Kredi Temerrüt Swapları (CDS)
Kredi türevleri içerisinde en çok kullanılan
enstrümanlardan biri kredi temerrüt swaplarıdır
(CDS). CDS; bir alacaklının herhangi bir kredi
olayına karşı, üçüncü bir kişiye belli bir ücret öde-
yerek alacağını garanti altına aldığı bir kıymetli ev-
rakı ifade etmektedir. Buradaki kredi olayı terimi,
genellikle olası temerrüt olaylarını ifade etmek için
kullanılmaktadır. Kredi olayına; iflas ilanı, tahvil
ödemelerindeki acziyet, yükümlülüğün reddi ya da
kredi notunun düşürülmesi örnek olarak verilebilir.
CDS işleminde; CDS alıcısı korunma satın alan
taraftır, karşı taraf ise korunma satan ya da swapı
yazan kişi konumundadır. Koruma alan tarafın,
swapı yazan kişiye ödediği ücrete CDS primi (swap
primi, swap spreadi) denir ve bu prim borçlunun
borçlarını ödeyememe riskine karşı alınan sigorta-
nın maliyetini gösteren faiz oranıdır.
CDS primi, satın alınan toplam koruma tu-
tarının veya sözleşme tutarının belirli bir yüzde-
si olarak belirlenmektedir. Korunma alan, swap
anlaşmasını yazan tarafa dönemsel sigorta primi
ödemelerinde bulunur. Bu prim; dayanak varlığın
volatilitesi, dayanak varlıktaki beklenen geri kaza-
nım oranı, risksiz faiz oranı, korunma satan tarafın
kredi notu, işlemin vadesi ve dayanak varlığı ihraç
eden kurumun temerrüde düşme olasılığı gibi fak-
törlere bağlı olarak belirlenir. Bu durumda eğer bir
kurumun borcunu ödeyememe ihtimali artmak-
taysa CDS fiyatının yükseleceğini, tersi durumda
azalacağını söylemek mümkündür.
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
Kredi olayının gerçekleşmesi hâlinde, CDS işle-
mi nakdi ya da fiziksel teslim ile sonlandırılır. Nak-
di teslimde swap yazan taraf alacaklıya kaybının
değerini öder. Fiziksel teslimde ise swap yazan ta-
raf, temerrüde düşen varlığı temerrüdün olmaması
durumundaki fiyatından satın alır.
CDS’ler özel şirket borçlanmaları, kamu borç-
lanma senetleri ve eurotahviller (eurobondlar) için
alınıp satılabilmektedir. CDS’ler ayrıca sentetik
teminatlı borçlanma yükümlülükleri ve krediye
dayalı tahviller gibi yapısal kredi ürünlerinde de
kullanılmaktadırlar.
Krediye Dayalı Tahviller (CLN)
Krediye dayalı tahviller, koruma satıcısının, ko-
ruma alıcısının ihraç ettiği ve geri ödemeleri bir re-
ferans varlığın performansına bağlı olan tahvillerini
nakit karşılığında alarak referans varlıktan doğan
kredi riskini kısmen ya da tamamen üstlenmesini
sağlayan sözleşmelerdir. Krediye dayalı tahviller,
kredi temerrüt swapı ile bir bono bileşimi biçimin-
de yapılandırılmakta ve krediye dayalı tahviller de
bonoda olduğu gibi, düzenli faiz ödemesi ve vade
sonunda da anapara ödemesi yapmaktadır. Krediye
dayalı tahvillerin ihracı ya dolaylı olarak bir özel
amaçlı kuruluş tarafından ya da doğrudan bir ban-
ka tarafından yapılmaktadır. Her iki durumda da
ihraç edilen borç enstrümanının, bağlantılı olduğu
referans kredinin performansına bağlı olarak ku-
pon ve anapara ödemeleri değişebilir.
Kredi Spread Opsiyonları (CSO)
Kredi spread opsiyonları belli bir borçlunun
kredi spread’ına dayanan bir opsiyondur. CSO’nun
kredi temerrüt swaplarından ve toplam getiri swap-
larından farkı, karşı tarafın spesifik kredi olaylarını
tanımlamak zorunda olmamasıdır.
Bu işlemde, opsiyon alan taraf periyodik veya
ilk başta toplam olarak opsiyon satan tarafa ödeme
yapar. Karşılığında ise, spread değerinin önceden
belirlenen seviyeyi aşması durumunda opsiyon
satan taraf, opsiyon alan tarafa ödeme yapar. Bu
spread değeri, genellikle aynı vadedeki referans var-
lık ile faiz oranı swapının getiri farkına dayanarak
hesaplanır.
Toplam Getiri Swapları (TRS)
Koruma satıcısının, koruma alıcısının referans
varlığın yaratacağı bütün nakit akımlarını ve re-
ferans varlığın piyasa değerinde meydana gelecek
artışları aktarması koşuluyla, koruma alıcısına
sözleşmenin geçerli olduğu süre boyunca belli bir
bedeli ödemeyi ve referans varlığın piyasa değerin-
de meydana gelecek azalışları karşılamayı taahhüt
ettiği sözleşmelerdir. Toplam getiri swapları genel-
likle bankalar tarafından, normal borç verme limit-
lerinin ötesinde kredilerini genişletmek amacıyla
kullanılırlar. Bunun yanı sıra, işletmeler vadesine
kadar tutmak istedikleri fakat kredi riski sonucu
uygun olmayan varlıklarda bu swapları kullanmayı
tercih ederler.
internet
Kredi türevleri ile ilgili detaylı bilgiye http://
www.tbb.org.tr/Dosyalar/Yayinlar/Dokuman-
lar/kredi_turevleri.pdf adresinden ulaşabilirsiniz.
Mezzanine Kapital
Mezzanine Kapital hem öz sermayenin ve hem
de dış kaynakların karakterlerini içeren bir ara-fi-
nansman (hybrid-melez) şeklidir. Dış sermaye ka-
rakteri vadeli oluşu ve sabit bir faiz oranına tabii
tutulmasından kaynaklanırken öz sermaye özelliği
de kâra bağlı bir tazmin oranının bulunmasından
oluşur. Yüksek bir esnekliğe sahip olan bu finans-
man türü ile öz sermaye ve borçlar arasındaki boş-
luğun kapatılması amaçlanmıştır
Mezzanine Kapital’in yaygın başlıca türleri ise
şunlardır:
İkinci Dereceden Teminatlı Krediler
Bu krediler, mezzanine finansmanın en temel
formlarından biridir ve talep ve tahsil edilebilirlik
yeteneği diğer krediler lehine açık bir biçimde kı-
sıtlanmış kredilerdir. Alacağın teminata bağlanma-
dığı ve borçlunun varlıklarının önemli bir bölümü-
nün başka krediler için teminat olarak gösterilmiş
olduğu ve kredinin tahsil edilebilme imkânının
ekonomik olarak kısıtlı bulunduğu durumları kap-
samaktadır.
121

Katılma Ödüncü
Katılma ödüncü, normal borçlanmaya çok
benzemektedir ancak katılım karşılığı yatırımcının
elde edeceği bedel şirketin mali performansına da
bağlıdır. Bununla beraber katılma ödünçlerinde
kâr paylaşılmasına rağmen yatırımcılar ortalık iliş-
kisine sahip değildirler ve sözleşmeye bağlı olarak
zarara dahil olmayabilirler. Şirketin iflasının ger-
çekleşmesi hâlinde ise katılma ödüncü sahipleri
şirkete borç verenler ile aynı konumda yer alırlar.
Sessiz Katılım
Mezzanine finansmanı genel olarak hissedarların
payına göre öncelikli fakat yabancı sermayeye göre
ikincil konumda olan finans kaynaklarıdır. Sessiz ka-
tılımcı ise meşru formda, ikinci dereceden teminatlı
krediler ve katılma ödüncüne göre hissedarlığa daha
yakındır. Bu formun finansal açıdan ayırt edici özel-
liği, bir ya da daha fazla kişinin şirket alacaklılarına
(kredi verenlerine) herhangi bir mali yükümlülük
vermesi varsayımı olmadan bir şirkette ortaklık payı
almasıdır. Tipik bir sesiz katılımcı, sadece şirketin iç
ilişkilerini etkiler ve dış gözlemciler için görünür/
anlaşılır değildir. Katılımın kâr ve zarardaki ayrın-
tıları; şirket yönetimine katılımı, denetim ve bilgi
alma hakkı vb. esnek olarak yapılandırılabilir. Bu tip
finansmanın başlıca özelliği sessiz yatırımcının zarar-
lara katılmasıdır. Ancak, bu özelliği kısmi ya da tam
olarak kaldırmak da mümkündür.
Kâra Katılım Hakkı
Yararlanma hakkı, öz sermaye yatırımına benze-
mektedir. Yatırımcıya kâra katılım, tasfiye hâlinde
öncelik ve yeni hisse ihracından rüçhan hakkı sağ-
lamakla birlikte diğer yönetimsel kararların alın-
masında katılım hakkı sağlamamaktadır.
Mezzanine Kapital’in ödeme unsurları; genelde
banka kredilerine kıyasla daha düşük bir taban faiz
oranı ile belirlenen cari faiz kısmı, kâr payı ve düşük
kârlı durumları telafi edici vade sonunda ödenen
başarı orantılı bir prim olan teşvik faizinden oluşur.
Mezzanine Kapital’in öz sermaye özelliğine
rağmen masraflarının (faiz, kâr payı ve diğer mas-
raflar) vergiden düşürülebilir olması ve diğer dış
kaynaklara göre tam veya kısmen ikinci derecede
ödenilir olması avantajları arasında sayılabilir ve
aynı zamanda banka kredileri alımında şirketin
kredibilitesini olumlu yönde etkilemesinden dolayı
kolaylıklar sağlamaktadır.
122
Sermaye Piyasası Araçları
Sukuk
Sukuk, orta veya uzun vadeli, sabit veya değiş-
ken getiri sağlayan faizsiz sermaye piyasası aracıdır.
Sukuk (islami tahvil), islami finansman yöntemle-
rine dayanılarak ihraç edilen menkul kıymettir. En
basit şekliyle sukuk bir varlığa sahip olmayı veya
ondan yararlanma hakkını göstermektedir. Sukuk-
ta yer alan hak sadece nakit akışı hakkı değil aynı
zamanda mülkiyet hakkıdır. Tahvil, borca dayalı
sertifika iken sukuk, varlığa dayalı sertifika olarak
nitelendirilebilir. Bu, sukuku geleneksel tahviller-
den ayıran en önemli farktır. Sukuku hisse sene-
dinden ayıran en önemli fark ise sukuk ihracının
belli bir vadesi olması ve mülkiyetin şirketin belli
bir varlığı ile sınırlı olmasıdır. Sukuk sahipleri ya-
tırımlarının ne için kullanılacağını dini nedenlerle
bilmek istemektedirler.
Sukukta temel olarak üç taraf vardır: Dayanak
varlığın sahibi olan kuruluş (kamu kurum ve ku-
ruluşları, belediyeler, özel ve kamu sektöründe fa-
aliyet gösteren varlık sahipleri vs.), özel amaçlı ku-
rum (sukuk ihracını gerçekleştiren ve yükümlü ile
sukuk alıcıları arasında eşgüdümü sağlayan şirket)
ve sukuk sahipleri (ihraçtan sukuk sertifikası alan
yatırımcılar).
Sistemin işleyişinde sukuk yatırımcıları, periyo-
dik kira bedeli ile birlikte vadede ana para ödemesi
de elde etmektedir. Tahvilde olduğu gibi sukukta
da temerrüt riski vardır. Bu risk uluslararası dere-
celendirme kuruluşları tarafından verilen notlarla
analiz edilebilmektedir. Yine tahvilde olduğu gibi
sukuklarda ikincil piyasada işlem görmektedir.
Sukuklar endekslendiği esasa göre; proje en-
deksli sukuk, varlığa endeksli sukuk ve bilanço en-
deksli sukuk, dayandığı finansman modeline göre
ise; mudaraba sukuk, müşaraka sukuk, icara sukuk,
murabaha sukuk, selem sukuk, istisna sukuk, me-
lez sukuk, hisse senediyle değiştirilebilir sukuk ve
hisse senedine dönüştürülebilir sukuk olarak sınıf-
landırılmaktadır.
internet
Sukuk türleri ile ilgili detaylı bilgiye http://si-
tes.khas.edu.tr/tez/MuazGungoren_izinli.pdf
adresinden ulaşabilirsiniz.
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar
Yaşamla İlişkilendir
İnternet pazarlama devi Amazon.com, “dot.
com” balonu patladığı halde ayakta kalmayı başara-
bilen ender internet şirketinden birisidir. Amazon.
com’un ayakta kalabilmesinin sırrını, gösterdiği fi-
nansal yaratıcılıkta aramak gerekir.
Hatırlanacağı gibi, 2000’li yılların başında
Amazon.com, işlerini genişletebilmek için büyük
sermaye yatırımına ihtiyaç duyan bir şirketti. Ne-
gatif nakit akışı, 3.5’lik borç/özsermaye katsayısı
ve borcunun çürük tahvil seviyesinde derecelendi-
rilmesi, tahvil ihracı yoluyla sermaye tedarikini son
derece zorlaştırıyordu.
Üstelik kısa bir süre önce hisse senetlerinin
değeri borsada yüzde 25 düştüğü için, hisse senedi
ihracı da gerçekçi bir çözüm değildi. Çünkü bu, ya-
tırımcılara negatif mesaj vermek anlamına gelecek-
ti. İşte böyle bir ortamda, Amazon.com yaratıcı bir
çözüm bularak durumunu düzeltti. Neydi bulduğu
yaratıcı çözüm? 10 yıl vadeli ikinci dereceden temi-
natlı hisse senediyle değiştirilebilir tahvil (conver-
tible subordinated notes) ihraç etmek...
Araştırmalarla
İlişkilendir
Payları Borsa’da işlem gören anonim ortaklıkla-
rın hisse senetlerinin 31/12/2007 tarihi sonuna ka-
dar ihraççı kuruluşlar veya bunların yetkili kıldığı
aracı kuruluşlara teslim edilmesi zorunlu tutulmuş-
tur. Bu tarihten sonra, yatırımcılarca fiziken sak-
lanan hisse senetlerine bağlı mali haklar, Merkezi
Kayıt Kuruluşu A.Ş. (MKK) tarafından kayden iz-
lenmekte ve senetlerini teslim etmeleri halinde hak
sahiplerinin hesaplarına aktarılmaktadır, yönetime
ilişkin haklar ise MKK tarafından kullanılmaktadır.
Yatırımcıların ellerinde bulunan fiziki hisse senet-
lerini daha sonra teslim etmeleri halinde, bu hisse
senetlerine ait haklar yeniden yatırımcı tarafından
kullanılabilecektir.
31/12/2007 tarihinden sonra hak sahiplerince
fiziken muhafazasına devam edilen kaydileştirilme-
miş sermaye piyasası araçları, bu tarihten itibaren
Amazon.com, böyle yapmakla amacına ulaş-
mış, hem de ihtiyacı olan sermayeyi hisse senetleri-
nin fiyatını etkilemeden temin etmişti. Öte yandan,
tahvil alanlar da durumundan memnundu. Çünkü
tahviller güvence altındaydı ve düzenli faiz geliri
getiriyordu. Ayrıca, Amazon.com’un işlerinin çok
iyi gitmesi durumunda, tahvillerini hisse senedine
çevirip kârdan pay almaları da mümkündü.
Bu yaratıcı çözüm, Amazon.com açısından da
son derece elverişli şartlar sağlıyordu. Öncelikle tah-
vili hisse senedine dönüştürülebilme özelliği, ödenen
faizin miktarını, yatırım kategorisindeki tahvillere
uygulanan oran olan yüzde 6.875’e indirmişti. Aynı
şekilde, bu dönüşümü yazılı hale getirilmiş muhtelif
kurallarla sınırlayarak, fon maliyetlerini hisse senedi
açısından da azaltmıştı...
Amazon.com örneği, finansal inovasyon yo-
luyla finansman maliyetlerinin düşürülebileceğini
somut bir biçimde ortaya koyuyor.
Kaynak: http://www.paradergi.com.tr/yaz124-
309-101,148@300.html
borsada işlem göremez. Bunların yeniden borsada
işlem görebilmesi, kaydileştirilmeleri amacıyla tes-
lim edilerek, MKK’da hak sahipliklerine ilişkin ka-
yıtların oluşturulmasına bağlıdır. Hisse senetlerinin
kaydileşme tarihinden sonra yapılacak tüm bedelli
ve bedelsiz sermaye artırımlarında artık fiziki senet
basım ve teslimi yapılamayacak, sadece kaydi pay
ihracı sözkonusu olacaktır.
Ellerinde, payları Borsa’da işlem gören bir
şirkete ait olan ve fiziki olarak basılı hisse senedi
bulunan yatırımcıların, hisse senetlerinin kaydi-
leştirilmesinde izleyecekleri yol hakkında MKK’ya
başvurmaları gerekmektedir.
Kaynak: http://www.spk.gov.tr/indexcont.aspx?ac
tion=showpage&menuid=3&pid=6&submenuhea
der=-1#konu5 11.02.2012
123
 Sermaye Piyasası Araçları

1 Finansal araçlar ile ilgili temel

kavramları açıklayabilmek

Finansal piyasalara fon sunanlar diğer kişi ya da kurumlara sundukları bu fonlar karşılığında fon talebinde
bulunanlardan bir belge almaktadır. Bu belgeye menkul kıymet veya finansal araç adı verilir. Finansal varlık-
bölüm özeti

ların başlıca özellikleri şunlardır:

• Paraya çevrilebilirlik
• Bölünebilirlik
• Geri dönülebilirlik
• Getiri
• Vade
Finansal araçlar bu özellikler temelinde tasarlanmakta ve tanımlanmaktadır.

2 Menkul kıymet ve kıymetli evrak

arasındaki farklılığı anlayabilmek

Sermaye piyasası araçları, menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır. Sermaye Piyasası Kanunu’nun
3.maddesinde menkul kıymet; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı
olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları
Sermaye Piyasası Kurulunca belirlenen kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır.
Senetten doğan hakkın, senetten ayrı olarak beyan edilemeyeceği ve başkalarına devredilemeyeceği; hak ile
senedin birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğu senetlere “kıymetli evrak” denir. Kıymetli evrak, ispat vasıtasıdır ve
senetten doğan hakların devredilebilmesi, dolaşım yeteneğine sahip olması amacıyla çıkarılmıştır. Bu bağ-
lamda her menkul kıymetin bir kıymetli evrak olduğu ancak her kıymetli evrakın menkul kıymet olmadığı
söylenebilir.

Sermaye Piyasası Kanunu’nda

3 belirtilen amaçları
tanımlayabilmek

Sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını, menkul kıymetler ve sermaye piyasası ile
ilgili kuruluşlar hakkında kamunun aydınlatılmasını, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının korunması-
nı, ortaklıklarda mülkiyetin yaygınlaştırılmasını, menkul kıymetler borsalarının çalışmasına, gelişmesine ve
yaygınlaşmasına elverişli bir ortamın hazırlanmasını sağlayıcı düzenleme, denetleme, inceleme, araştırma ve
açıklamalar yaparak, başta sanayi kuruluşlarının hisse senetleri olmak üzere tasarrufların menkul kıymetlere
yatırılmasını özendirmek, sermaye piyasasındaki sağlıksız gelişme eğilimlerini önlemek, tasarruf sahipleri ve
sermaye piyasasıyla ilgili kuruluşları yurt ekonomisinin yararına yönlendirmek sureti ile, halkın iktisadi kal-
kınmaya etkin ve yaygın bir şekilde katılmasını gerçekleştirmek temel amaçlardır.

124
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar

4 Tahvil üstünlük ve eksiklerini

açıklayabilmek

Tahvilin Üstünlükleri ve Sınırlılıkları

Uzun vadeli bir finansman aracı olan tahvil, yatırımcı açısından riski az, belirli bir faiz geliri ve işletme üze-

bölüm özeti
rinde zayıf bir denetimi olan bir menkul kıymettir. Tahvilin ihraç eden açısından üstünlükleri ve sakıncaları
şöyle özetlenebilir:
Üstünlükleri;
• Tahvil maliyeti belli ve sınırlıdır.
• Hisse senetlerine göre getirisi düşüktür.
• İşletme sahipleri, yönetimi ve denetimi tahvil sahipleri ile paylaşmazlar.
• Faiz ödemeleri vergi matrahından düşülmektedir.
Sınırlılıkları:
• İşletmenin gelirleri düzenli değilse, faiz ödemelerini karşılayamaz. Bu nedenle, işletme için bir risk doğar.
• Aşırı borçlanma durumunda, finansal kaldıraç olumlu çalışsa da hisse senetlerinin fiyatları düşebilir.
• Tahviller, özellikle uzun bir dönemi içerdiklerinden, risk de içerirler. Çünkü uzun dönemde planlar ve
beklentiler değişebilir.
• Tahvillerde vade uzun olduğundan, işletme için kısa vadeli borçlara göre daha ağır hükümler söz konusu
olabilir.

Türev ürünler ve kredi

5 türevlerinin kullanımını
değerlendirebilmek

Türev ürünler, fiyatları bir başka ürünün fiyatına bağlı olan ürünlerdir. Başka bir ifadeyle, türev ürün, vade
sonundaki veya vade içerisindeki değeri, sözleşmeye konu olan varlığın fiyatı tarafından belirlenen bir finansal
varlıktır. Türev ürünler, vadeli (forward) sözleşmeler, gelecek (futures) sözleşmeleri, swaplar ve opsiyonlardan
oluşmaktadır. Bununla birlikte türev ürünler özellikle spekülatif amaçlarla yatırımcılar tarafından yaygın ola-
rak kullanılan sermaye piyasası araçlarıdır. Türev ürünlerin bir türü olan kredi türevleri ise, benzer şekilde bir
varlığın riskinin ve getirisinin, o varlığın mülkiyetini devretmeden bir taraftan diğer tarafa transferi amacıyla
kullanılan araçlardır. Başka bir ifadeyle kredi türevleri, dayanak varlıklardan (underlying asset) veya varlık
sepetlerinden türetilen ve kredi riskini transfer etmek için kullanılan teminatlar veya sözleşmelerdir. Kredi
riski, bir tarafın sözleşmedeki ödeme yükümlülüğünü yerine getirememe, diğer bir ifadeyle temerrüde düşme
olasılığı olarak tanımlanabilir. Kredi türevleri, alıcıların ve satıcıların birbirlerini bulup aralarında yaptıkları
anlaşmalarla yani tezgâh üstü (over-the-counter) alınıp satılan sözleşmelerdir. Kredi türevleri, kredi temerrüt
swapları, krediye dayalı tahviller, kredi spread opsiyonları ve toplam getiri swapları olarak dört gruba ayrıl-
maktadır.

125
 Sermaye Piyasası Araçları

1 Aşağıdakilerden hangisi Sermaye Piyasası 5 Sahibine ihraççı ortaklığın veya payları Bor-
Kurulu’nun kuruluş amaçları arasında yer almaz? sada işlem gören başka bir ortaklığın belirli sayı-
neler öğrendik?

A. Tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının korun- da hissesini, belirli bir fiyattan, belirli bir dönem
masını sağlamak içerisinde satın alma hakkı veren sermaye piyasası
B. Sermaye piyasasındaki sağlıksız gelişme eğilim- aracına ne ad verilir?
lerini önlemek A. Varlığa Dayalı Menkul Kıymet
C. Ortaklıklarda mülkiyetin yaygınlaştırılmasını B. Yatırım Fonu Katılma Belgesi
sağlamak C. Kar ve Zarar Ortaklığı Belgesi
D. Tasarrufların menkul kıymetlere yatırılmasını D. Future
özendirmek E. Ortaklık Varantı
E. Bankacılık sektörü ile ilgili düzenleme ve de-
netlemeleri yapmak
6 Aşağıdakilerden hangisi bir türev ürün de-
ğildir?
2 Halktan topladıkları paralar karşılığı, hisse
senedi, tahvil gibi sermaye piyasası araçlarından ve A. Opsiyon
kıymetli madenlerden oluşan portföyleri inançlı B. Varant
mülkiyet esasına göre yöneten kuruluş türü aşağı- C. Forward
dakilerden hangisidir? D. Future
A. Anonim Şirketler E. Swap
B. Varlık Kiralama Şirketleri
C. Yatırım Fonları 7 Anonim ortaklıkların esas sözleşmelerinde
D. Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler hüküm bulunmak kaydıyla, yönetim kurulu ka-
E. Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları rarı ile Türk Ticaret Kanunu’nun sermayenin ar-
tırılmasına dair hükümlerine tabi olmaksızın hisse
senedi çıkarabilecekleri azami miktarı gösteren,
3 Fiyatların artacağı ve değişeceği beklentileri- Ticaret siciline tescil edilmiş sermayeleri hangi ser-
ne dayanarak, kâr elde etmek amacıyla alım veya mayedir?
satım yapan kişi veya kurumlara ne ad verilir?
A. Başlangıç sermayesi
A. Hedger B. Esas sermaye
B. Dialer C. Kayıtlı sermaye
C. Spekülatör D. Değişir sermaye
D. Arbitrajcı E. Taahhüt sermaye
E. Broker

8 Sahibine, yönetime katılma, rüçhan, ortak-

4 Aşağıdakilerden hangisi bir sermaye piyasası lık, tasfiyeden pay alma ve bilgi edinme gibi haklar
aracı değildir ? sağlayan sermaye piyasası aracı hangisidir?
A. Çek A. Hisse Senedi
B. Opsiyon B. Yatırım Fonu Katılma Belgesi
C. Gayrimenkul Sertifikası C. Katılma İntifa Senedi
D. Tahvil D. Tahvil
E. Hisse Senedi E. Finansman Bonosu

126
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar

9 Aşağıdakilerden hangisi kredi türevlerinden 10 Sahibine belirli bir malı veya menkul kıyme-
biri değildir? ti, belirli bir fiyattan, belirli bir tarihte, alma veya

neler öğrendik?
A. Kredi Spread Opsiyonları satma hakkı sağlayan sözleşme hangisidir?
B. Ödenim Fonlu Tahviller A. Opsiyon
C. Krediye Dayalı Tahviller B. Forward
D. Kredi Temerrüt Swapları C. Swap
E. Toplam Getiri Swapları D. Gelecek Sözleşmeleri
E. Varant

127
 Sermaye Piyasası Araçları

Yanıtınız yanlış ise “Sermaye Piyasası ile İl-
1. E
gili Temel Kavramlar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Diğer Sermaye Piyasa-
6. B
sı Araçları ve Teknikler” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sermeye Piyasası Mev- Yanıtınız yanlış ise “Sermaye Piyasası ile İl-
2. C 7. C
zuatında Yer Alan Finansal Araçlar” konusu- gili Temel Kavramlar” konusunu yeniden
nu yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Diğer Sermaye Piyasa- Yanıtınız yanlış ise “Sermeye Piyasası Mev-
3. C 8. A
sı Araçları ve Teknikler” konusunu yeniden zuatında Yer Alan Finansal Araçlar” konusu-
gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sermaye Piyasası ile İl- Yanıtınız yanlış ise “Diğer Sermaye Piyasa-
4. A 9. B
gili Temel Kavramlar” konusunu yeniden sı Araçları ve Teknikler” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sermeye Piyasası Mev- Yanıtınız yanlış ise “Diğer Sermaye Piyasa-
5. E 10. A
zuatında Yer Alan Finansal Araçlar” konusu- sı Araçları ve Teknikler” konusunu yeniden
nu yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Sıra Sizde
5 Yanıt Anahtarı

Sermaye Piyasası Kurulu; sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık

içinde çalışmasını, menkul kıymetler ve sermaye piyasası ile ilgili kuruluşlar
hakkında kamunun aydınlatılmasını, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının
korunmasını, ortaklıklarda mülkiyetin yaygınlaştırılmasını, menkul kıymetler
borsalarının çalışmasına, gelişmesine ve yaygınlaşmasına elverişli bir ortamın
hazırlanmasını sağlayıcı düzenleme, denetleme, inceleme, araştırma ve açıkla-
Sıra Sizde 1
malar yaparak, başta sanayi kuruluşlarının hisse senetleri olmak üzere tasar-
rufların menkul kıymetlere yatırılmasını özendirmek, sermaye piyasasındaki
sağlıksız gelişme eğilimlerini önlemek, tasarruf sahipleri ve sermaye piyasasıyla
ilgili kuruluşları yurt ekonomisinin yararına yönlendirmek sureti ile, halkın
iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın bir şekilde katılmasını gerçekleştirmek,
amacıyla kurulmuştur.

Kayıtlı sermaye sisteminin getirilme nedeni, halka açık anonim ortaklıkların

Sıra Sizde 2
sermaye artırımlarının kolaylaştırılması ve formalitelerin azaltılmasıdır.

Güvenceli Tahvillerde, işletmenin ödemeleri yapamaması olasılığına karşı,

bazı varlıklar güvence olarak bulundurulmaktadır. İşletme, tahvil faiz veya
Sıra Sizde 3 anaparasını ödeyemez duruma düşerse, güvence olarak belirtilen varlık veya
varlıklar satılarak, tahvil sahiplerine gerekli ödemeler yapılır. Güvencesiz tah-
vil sahipleri için güvence, işletmenin tüm mal varlığıdır.

128
Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar

Sıra Sizde
5 Yanıt Anahtarı

Tahvillerin pazarlamasını kolaylaştırmak için, faiz yanında, belirli zamanlarda

kura çekilmesi yoluyla bazı tahvillere ikramiye verilebilir. Bu tür tahviller ikra-
Sıra Sizde 4
miyeli tahvil olarak adlandırılmaktadır. Türkiye’de şirketlerin ikramiyeli tahvil
ihraç etmeleri mümkün değildir.

Gayrimenkul sertifikasına sahip olanlar, ellerinde eğer yeterli sayıda sertifika

varsa sertifikada belirlenen tarihte inşa edilen gayrimenkulün bağımsız bir bö-
lümünü alabilir. Bu hakkını kullanmak istemeyenler ya da yeterli sayıda serti-
Sıra Sizde 5 fikaya sahip olmayanlar izahname ile ilan edilen oranda faiz veya gayrimenku-
lün sertifika sahiplerince talep edilmeyen bölümünün banka tarafından açık
artırma ile satılması sonucu elde edilen gelirden payları oranında hesaplanan
tutarı da talep edebilir.

Bir tarafın sözleşmedeki ödeme yükümlülüğünü yerine getirememe, diğer bir

ifadeyle temerrüde düşme olasılığı olarak ifade edilen kredi riskini transfer
etmek için, kredi türevleri kullanılmaktadır. Dayanak varlıklardan veya varlık
Sıra Sizde 6
sepetlerinden türetilen, kredi türevleri; kredi temerrüt swapları, krediye dayalı
tahviller, kredi spread opsiyonları ve toplam getiri swapları olarak dört gruba
ayrılmaktadır.

Kaynakça
Allen, L. (1997). Financial Markets and Institutions, New York: John Wiley& Sons. Inc.
Akgüç, Ö. (1998). Finansal Yönetim, (7. Baskı). İstanbul: Muhasebe Enstitüsü Eğitim ve Araştırma Yayınları.
Brealey, A. Richard ve Diğerleri. (2007). İşletme Finansının Temelleri, (Çev: Ünal Bozkurt ve Diğerleri),
Literatür Yayıncılık, İstanbul.
Büker Semih, Aşıkoğlu Rıza, Sevil Güven.(2010). Finansal Yönetim, (10. Baskı). Ankara.
Karan, Mehmet Baha.(2011). Yatırım Analizi ve Portföy Yönetimi, Gazi kitabevi Tic.Ltd.Şti, Ankara.
Konuralp, Turhan. (2001). Sermaye Piyasaları: Analizler, Kuramlar ve Portföy Yönetimi, Alfa Basım Yayım
Dağıtım A.Ş.İstanbul.
Korkmaz, Turhan ve Ceylan, Ali. (2010). Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Basım Yayım
Dağıtım A.Ş. Bursa.
Ross, A. Stephan, ve Diğerleri. (2005). Fundamentals of Corporate Finance (3. Baskı). Mc Graw-Hill Irwin,
Boston.

İnternet Kaynakları
www.bddk.org.tr www.paradergi.com.tr
www.imkb.gov.tr www.spk.gov.tr
www.mevzuat.adalet.gov.tr www.vob.org.tr

129