FİNANSAL

SİSTEM

Prof. Dr. VEDAT SARIKOVANLIK

 2

İşletmelerde temel amaç, işletmenin sürekliliğini sağlayarak piyasa değerini en

yüksek düzeye çıkarmaktır. İşletmelerin, bu amaçlarını gerçekleştirirken hem etkin
ve verimli bir şekilde faaliyetlerini sürdürmeleri hem de önlerine çıkan yatırım
fırsatlarını değerlendirmeleri gerekir.
Böylece ekonomilerde fon ihtiyacı olanlar; bireyler, işletmeler ve kamu kurumları
(devlet) olmak üzere üç gruptur. Tabi ki bu üç grubun her zaman fon ihtiyacı
olmayacaktır. Bireyler elde ettikleri gelirlerin tamamını harcamayıp bir kısmını
tasarruf edebilirler. İşletmeler ve kamu kurumlarında ise faaliyetler devam
ederken zaman zaman fon fazlalıkları oluşabilir.
Ekonomilerde fon fazlası olan kesimle fon açığı olan kesim, finansal
sistemde bir araya gelmektedir.
3
 4

FİNANSAL PİYASALAR
Piyasa; alıcı ve satıcıların buluştuğu, alım satıma konu olan mal veya hizmetin
fiyatının ve diğer koşullarının belirlendiği ve alım satımın gerçekleştiği yerlerdir.

Piyasalar alım satıma konu olan varlığın niteliğine göre;

Reel piyasalar ve
Finansal piyasalar olarak ikiye ayrılır.

Reel piyasalar; alım satıma konu olan mal ve hizmetin alışverişinin yapıldığı mal ve
hizmet piyasaları ile mal ve hizmet üretimlerinde kullanılan üretim faktörlerinin işlem
gördüğü faktör piyasalarından oluşmaktadır.
 5

Finansal piyasalar iki kısımdan oluşmaktadır. Bunlar;

Para piyasası ve Sermaye piyasasıdır.
6
7
 8

FİNANSAL ARACILAR
Finansal piyasalarda fon aktarımı, doğrudan ve dolaylı finansman olmak
üzere iki şekilde gerçekleşmektedir.
Fon arz edenlerle fon talep edenler arasında hiçbir finansal aracı olmadan
fon transferi gerçekleşmesi durumuna doğrudan finansman olarak ifade
edilir.
Fon arz edenlerle fon talep edenler arasında, ticari bankalar gibi bir finansal
aracı kurum fon transferine aracılık etmesiyle gerçekleşmesine dolaylı
finansman denir.
Finansal aracılar, fon transferlerini etkinleştirmek için kurulmuş ve
alanlarında uzmanlaşmış kurumlardır.
9
 10

Ticari Bankalar: Ticari bankalar, temel para piyasası kurumu olarak çok
önemli fonksiyonlara sahiptir.
Ticari bankalar, anonim şirket şeklinde kurulması kanunen gerekli olan bir
ticari işletmedir.
Bir ticari işletme olarak ticari bankalar, kişi veya kurumlardan tasarruflarını
mevduat adı altında toplamakta ve topladığı mevduat karşılığı mevduat
sahibine kullanım ücreti olarak faiz ödemektedir.
Ticari bankalar tarafından toplanan mevduat, fon ihtiyacı olan kişi veya
kurumlara belirli bir sözleşme çerçevesinde satılmaktadır.
 11

Katılım Bankaları: Katılım bankalarının kuruluş amacı, dinî inanışları sebebiyle

ticari bankalardan uzak duran yurt içi ve yurt dışı sermayeyi piyasaya
çekmektir.
Katılım bankaları da ticari bankalar gibi fon fazlası olan şahıslar ve şirketlerden
mevduat toplamaktadır.
Ancak bu kurumlarda toplanan mevduata faiz işletilmeyip, toplanan fonların
kullanılması sonucu elde edilen kâr payı dağıtımı yapılmaktadır.
Tabii ki fonların kullanılması sonucu her zaman kâr elde edilemeyip zaman
zaman zarar da söz konusu olacaktır. Zarar durumunda hesaplara zarar
dağıtımı yapılacaktır.
 12

MEVDUAT TOPLAMAYAN ARACI KURULUŞLAR

Finansman Şirketleri: Bu kuruluşlar hisse senedi, tahvil ve finansman bonosu

gibi menkul kıymetler çıkararak fon toplamaktadırlar.
Topladıkları fonları otomobil, dayanıklı tüketim malları ve ev eşyası gibi malları
satın alan tüketicilere ve küçük işletmelere kredi olarak vermektedirler. Bazı
finansman şirketleri ürünlerini satmak isteyen bir ana şirketin yan kuruluşu olarak
kurulmuşlardır. Örneğin, Volkswagen Doğuş Tüketici Finansmanı AŞ, Volkswagen
grubu otomobillerden almak isteyen tüketicilere kredi vermektedir.

Aracı Kurumlar: Sermaye piyasası araçlarının başkasının nam ve hesabına veya

başkası hesabına kendi namına yahut kendi nam ve hesabına aracılık amacıyla
alım satımını yapan kuruluşlardır. Ülkemizde bu işlemler ancak Sermaye Piyasası
Kanunu'nca düzenlenen aracı kurumlar tarafından yapılabilir.
 13

Yatırım ve Kalkınma Bankaları: Yatırım bankaları; sermaye piyasasının

gelişmiş olduğu ülkelerde atıl fonlara sahip kurumsal yatırımcılara, fonlarını menkul
kıymet alım satımı ile değerlendirmelerinde aracılık ve danışmanlık hizmeti veren,
işletmelere doğrudan kredi vermeyen ancak işletmelerin orta ve uzun vadeli fon
gereksinimlerini karşılayan finansal kuruluşlardır.

Kalkınma bankaları ise; gelişmekte olan ülkelerde sermaye yetersizliği

içindeki işletmelere veya büyük sanayi firmalarının yapacağı yeni yatırımlara kaynak
ve teknik yardım sağlayarak ekonomik gelişmeyi hızlandırmak amacını güden
finansal kuruluşlardır.
 14

Yatırım Fonları: Sermaye Piyasası Kanunu hükümleri uyarınca halktan katılma

belgeleri karşılığında toplanan paralarla belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması
ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre kurulan bir mal varlığıdır.
Yatırım fonları sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli
madenler portföyünü işletmek amacı ile kurulurlar.

Yatırım Ortaklıkları: Portföy işletmek amacıyla kurulmakta olan yatırım

ortaklıkları portföyünü sermaye piyasası araçları başta olmak üzere gayrimenkul,
altın ve diğer kıymetli madenlerden müstakil veya karma bir şekilde
oluşturabilmektedir.
Oluşturulan portföyde hangi menkul kıymet fazla ise yatırım ortaklığı o isim ile
anılmaktadır.
 15

Sigorta Şirketleri: Bireylerin karşı karşıya bulunduğu ve kendi imkânları ile

karşılamakta zorluk çekeceği riskleri azaltmak ve riskin gerçekleşmesi durumunda
ortaya çıkan zararları yaymak amacıyla örgütlenmiş toplumsal kurumlardır. Bu
şirketler tahsil ettikleri primler ile çok büyük meblağlara ulaşan fon birikimlerini
yatırımlara aktararak ülke ekonomisine büyük katkılar sağlarlar.

Portföy Yönetim Şirketleri: Sermaye Piyasası Mevzuatında belirlenen şartları

yerine getirerek Sermaye Piyasası Kurulu’ndan yetki belgesi almış anonim
şirketlerdir.
Portföy yöneticiliği faaliyeti; sermaye piyasası araçları, para piyasası araç ve
işlemleri, vadeli işlemler ve opsiyonlar, nakit, döviz, mevduat ile Kurulca uygun
görülen diğer varlık ve işlemlerden oluşan portföylerin yatırımcının veya portföy
yöneticisinin belirleyeceği risk-getiri tercihi doğrultusunda, müşterilerle yapılacak
portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde vekil sıfatıyla yönetilmesidir.
 16

Sosyal Güvenlik Kurumu: Ekonomilerin önemli finansman kaynaklarından biri

sosyal güvenlik kurumlarıdır. Bu kurumlar sisteme katılan katılımcılarından
topladıkları fonları yatırımlara kanalize etmektedir.
Ülkemizde; Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında çalışma ilişkisine dayalı
tüm paydaşlar toplanmıştır.

Emeklilik Fonları: Sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak kendine

uygulama alanı bulan özel emeklilik fonları gelişmiş ülkelerde yaygınlaşmış olup tüm
dünyada da hızla yaygınlaşmaktadır.
Ülkemiz için de yeni ve hızla gelişen bir alandır.
Temel amacı, bireylere emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlayarak refah düzeylerini
artırmaktır.
 17

FİNANSAL ARAÇLAR
Fon arz eden kesimle fon talep eden kesim arasında fon transferi gerçekleşirken
finansal araçlar kullanılmaktadır. Finansal araçlar hisse senetleri ve özel kesim
tahvilleri gibi şirketler tarafından çıkartılmakla birlikte, devlet tahvilleri, gelir
ortaklığı senetleri gibi kamu kurumları tarafından da çıkartılabilir.

Finansal araçlar; yatırım ve finansman araçları, menkul kıymetler ve finansal

varlıklar olarak da isimlendirilebilmektedir.

Finansal araçların yatırım ve finansman araçları olarak ifade edilmesinin nedeni, bu

araçların fon arz eden kesimler için bir yatırım aracı iken fon talep eden kesimler için
bir finansman aracı olmasıdır.
Menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık hakkı sağlayan, belli bir meblağı
temsil eden, yatırım veya finansman aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren,
misli nitelikte ve seri hâlinde çıkarılan, ibareleri aynı olan kıymetli evraklardır.
 18

Varlıklar; reel varlıklar ve finansal varlıklar olarak iki kısımdır. Reel varlıklar
arsa, bina, taşıt gibi maddi reel varlıklar ve patent, imtiyaz hakkı, telif hakkı gibi
maddi olmayan reel varlıklardan oluşmaktadır. Finansal varlıklar ise bu varlıkları
çıkaran işletmelerin reel varlıkları ve reel varlıkların kullanılması sonucu elde edilen
gelirler üzerindeki hakları gösteren varlıklardır.
Finansal varlıkların başlıca özellikleri şunlardır:
• İstenildiği anda kolayca ve düşük maliyetle paraya çevrilebilir.
• Çok küçük parçalara bölünebilir.
• Belli ölçüde risk taşır ve bu risk tahmin edilebilir.
• Belli bir vade taşırlar.
• Dönemsel getiri sağlar.
Finansal piyasalar para ve sermaye piyasaları olmak üzere iki kısımda incelendiği
gibi finansal araçlar da;
• Para piyasası araçları
• Sermaye piyasası araçları şeklinde iki kısımda incelenebilir
 19

Para Piyasası Araçları

Para piyasasında işlem gören finansal araçlar, para piyasası araçları
olarak adlandırılır.
Para piyasası araçlarının riskleri, getirileri ve faiz oranları sermaye
piyasası araçlarına göre daha düşüktür.
Başlıca para piyasası araçları;
Ticari Krediler
Ticari Banka Kredileri
Hazine ve Finansman Bonoları
Repo, Ters Repo
VDMK
 20

Ticari Krediler: Satıcı kredileri olarak da ifade edilen ticari krediler işletmeler
tarafından sıklıkla kullanılan kısa vadeli fon kaynaklarıdır. Satıcı işletme, satışa konu
olan mal veya hizmetin bedelini peşin istemeyip alıcı işletmeye vade tanırsa bu
durumda alıcı işletme kısa vadeli bir kredi sağlamış olur.

Ticari Banka Kredileri: Bu krediler işletmeler için ticari kredilerden sonra ikinci
derecede öneme sahip kısa vadeli fon kaynaklarıdır. Ticari bankalardan alınan kısa
vadeli kredilerden bazıları şunlardır:
Avans kredisi
Cari hesap kredisi
Alacak senetleri iskontosu
Açık kredi
Kefalet karşılığı kredi
Akreditif kredisi
Teminat ve kefalet mektupları
 21

Hazine Bonosu: Devletin kısa vadeli fon ihtiyacını karşılamak için döviz veya
yerel para cinsinden çıkarılan iç borçlanma senetleridir. Devlet, hazine bonosu
çıkarmak suretiyle kısa vadeli nakit açığını finanse etmektedir. Hazine bonoları 3
aylık, 6 aylık ve en fazla 1 yıllık olarak çıkartılırlar ve genellikle iskonto esasına göre
satılırlar. Örnek olarak 6 ay vadeli 100.000 TL’lik bir bononun 90.000 TL’ye satılması
gösterilebilir.

Finansman Bonoları: İşletmelerin kısa vadeli fon ihtiyaçlarını karşılamak için

çıkardıkları teminatsız borçlanma senetleridir. Finansman bonoları genellikle büyük
ve itibarlı işletmeler tarafından çıkarılmaktadır. Faiz oranları banka kredisi faiz
oranından biraz düşüktür. Genel olarak banka aracılığı ve banka garantisi ile
çıkarılırlar.
 22

Repo ve Ters Repo: Repo, bono ve tahvil gibi sabit getirili bir menkul kıymetin,
belirli bir süre sonunda önceden tespit edilmiş şartlarla geri alma taahhüdünde
bulunarak satımıdır. Menkul kıymeti geri satmak üzere alan taraf da ters repo
yapmış olur. Ülkemizde repo işlemleri, hazine bonosu ve devlet tahvilleri ile özel
sektör borçlanma senetleri üzerinden yapılmaktadır. Getirisi sabitlenmiş olan repo
işlemleri para piyasalarındaki en likit yatırım araçlarından biridir.

Varlığa Dayalı Menkul Kıymet (V.D.M.K.): İşletmelerin fon ihtiyaçlarını

karşılamak için alacaklarını ve sabit varlıklarını karşılık göstererek çıkardıkları
menkul kıymetlerdir. VDMK’lere konu olabilecek başlıca alacak türleri;
Bireysel tüketici kredileri
Konut kredileri
Finansal kiralama sözleşmesinden doğan alacaklar
İhracat işlemlerinden doğan alacaklar
 23

Sermaye Piyasası Araçları

Sermaye piyasasında işlem gören finansal araçlar, sermaye piyasası araçları
olarak adlandırılır. Sermaye piyasası araçları ortaklık veya alacaklılık hakkı
vermektedir.
Başlıca sermaye piyasası araçları;

Hisse Senedi (Pay Senedi)

Tahviller (Devlet, Özel, Eurobond…)
Kâr Zarar Ortaklığı Belgeleri
Gelir Ortaklığı Senetleri
Katılma İntifa Senetleri
 24

DÜZENLEYİCİ VE DENETLEYİCİ KURUMLAR

TCMB
SPK
BORSA İSTANBUL (PAY SENEDİ VE VİOP)
BDDK
TMSF
TBB
 25

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB): 1930 yılında "Türkiye Cumhuriyet

Merkez Bankası" unvanı altında özel hukuk tüzel kişiliğine sahip ve özel sermayenin
de katıldığı bir anonim ortaklık olarak kurulmuştur.
Son olarak 2001 yılında Merkez Bankası Kanunu'nda yeni bir değişikliğe gidilmiştir.
Bu kanunla düzenlenmiş yeni şekline göre; bağımsız bir Merkez Bankası
oluşturulmuş ve bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamak olarak
belirlenmiştir.
Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı
para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler.
Banka, asıl amacı olan fiyat istikrarını sağlamakla çelişmemek kaydıyla hükûmetin
büyüme ve istihdam politikalarını destekler.
 26

Bankanın temel özellikleri;

Diğer bankaların aksine amacı kâr sağlamak olmayıp kamu yararına hizmettir.
Halka doğrudan kredi vermez.
Devletin ve bankaların bankasıdır.
Merkez Bankası, ticari bankalar ve katılım bankaları dâhil tüm mali kurumlardan her
türlü bilgi ve belgeyi almaya yetkilidir.
 27

Sermaye Piyasası Kurulu (SPK): Yetkilerini kendi sorumluluğu altında bağımsız

olarak kullanan idari ve mali özerkliğe sahip tüzel kişiliğe sahip bir kuruluştur.
1981 yılında kurulan SPK, sermaye piyasalarının işleyiş kurallarını belirler ve
kurallara uyulup uyulmadığını denetler.
Sermaye piyasasında faaliyet gösteren kurumların faaliyet izinlerini veren ve bu
kurumların gözetim ve denetimini yapan kurumdur.
SPK'nin temel amaçları, şeffaflık ilkesi gereğince kamunun aydınlatılması,
sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışması, piyasadan fon
kullanan şirketlerin bundan en iyi şekilde yararlanmalarını sağlamak, yatırım yapan
tasarruf sahiplerinin haklarını korumak, piyasaların adil ve etkin çalışmasını
sağlamaktır.
 28

Borsa İstanbul (BIST): BIST, menkul kıymetlerin güven ve istikrar içinde işlem
görmesini sağlamak amacıyla 26 Aralık 1985’te kurulmuş, 3 Ocak 1986 tarihinde
faaliyete geçmiştir.
Kuruluşunda borsada sadece menkul kıymetler işlem gördüğü için adı İstanbul
Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) idi. Ancak İstanbul’un finans merkezi yapılması
kararı sonucunda borsanın kapsamı genişletilmiştir.
Sermaye piyasamızda faaliyet gösteren Altın Borsası ile Vadeli İşlem ve Opsiyon
Borsası, BİST çatısı altında toplanmıştır.
 29

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK): Ticari bankalar, fon

toplayıp topladıkları bu fonları belirli bir faiz karşılığında satan kuruluşlar olup
ekonomilerin sağlıklı işlemesi, bu sistemin düzenli çalışmasına bağlıdır.
Bu nedenle tüm ülkelerde bankaların kuruluş izinleri, sermaye yeterlilikleri ve
faaliyetleri çok sıkı düzenleme ile denetim kapsamındadır.
Türkiye'de bankaların kuruluş izinleri, sermaye yeterliliklerinin belirlenmesi ve
faaliyetlerinin düzenlenmesi ile denetimi Bankacılık Kanunu çerçevesince
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) tarafından yapılmaktadır.
Bankalar yanında Finansal Kiralama Şirketleri, Faktöring Şirketleri, Tüketici
Finansman Şirketleri ve Varlık Yönetim Şirketlerinin gözetim ve denetimlerinden
sorumludur.
 30

Türkiye Bankalar Birliği (TBB): Temel olarak Türk bankacılık sisteminin ve

mesleğinin geliştirilmesine yönelik politikalar oluşturmak, kararlar almak, üyelerinin
uyması gerekli meslek ilkeleri ve standartlarını Bankacılık Düzenleme ve
Denetleme Kurumunun uygun görüşünü alarak belirlemek, meslek ilkelerini
belirlemek suretiyle üyelerin birlik ve mesleğin gerektirdiği vakar ve disiplin içinde
ekonominin ihtiyaçlarına uygun olarak çalışmalarını sağlamak ve üyeleri arasında
haksız rekabeti önlemek ve rekabetçi ortamın korunması amacıyla her türlü tedbiri
almak ve uygulamak amaçlarıyla kurulmuştur.
 31

Finansal sistemin temel amacı; fon fazlası olan kesimlerden fon açığı olan
kesimlere fon aktarımını sağlamaktır.

Ekonomilerde fon fazlası olan kesimle fon açığı olan kesim, finansal sistemde
bir araya gelmektedir.

Piyasa; alıcı ve satıcıların buluştuğu, alım satıma konu olan mal veya hizmetin
fiyatının ve diğer koşullarının belirlendiği ortamdır.

Kısa vadeli, yani vadesi en çok bir yıl olan fon arz ve talebinin karşılaştığı
piyasaya para piyasası denir.

Orta ve uzun vadeli, yani vadesi bir yıldan uzun olan fon arz ve talebinin
karşılaştığı piyasaya sermaye piyasası denir.
 32

Finansal aracılar, fon transferlerini etkinleştirmek için kurulmuş ve alanlarında

uzmanlaşmış kurumlardır.
Ticari bankalar, temel para piyasası kurumu olarak çok önemli fonksiyonlara
sahiptir.
Katılım bankalarının kuruluş amacı, dinî inanışları sebebiyle ticari bankalardan
uzak duran yurt içi ve yurt dışı sermayeyi piyasaya çekmektir.
Fon arz eden kesimle fon talep eden kesim arasında fon transferi gerçekleşirken
finansal araçlar kullanılmaktadır.
Para piyasasında işlem gören finansal araçlar, para piyasası araçları olarak
adlandırılır.

Sermaye piyasasında işlem gören finansal araçlar, sermaye piyasası araçları

olarak adlandırılır.
 33

T.C. Merkez Bankası’nın temel amacı, piyasada fiyat istikrarını sağlamaktır.

Türkiye'de bankaların kuruluş izinleri, sermaye yeterliliklerinin belirlenmesi ve

faaliyetlerinin düzenlenmesi ile denetimi BDDK tarafından yapılmaktadır.

Finansal sistemi düzenleyen bazı kanunlar; Borçlar Kanunu, Medeni Kanun,

Bankalar Kanunu ve Vergi Kanunu'dur.