Professional Documents
Culture Documents
Httpziemiakujawska - Edu.plzawartosctom283 Krzemiński Niemiecki PDF
Httpziemiakujawska - Edu.plzawartosctom283 Krzemiński Niemiecki PDF
t. 28: 2020
8
Sz. Wierzchosławski, Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i Prusach Zachodnich
(1850–1914), Toruń 1992.
9
Por. R. Łysoń, Ideologia i polityka w Prusach w latach 1871–1918, [w:] Prusy w Rzeszy Niemie-
ckiej (1871–1947), red. G. Kucharczyk, Warszawa 2019, s. 158.
10
Zob. G. Kucharczyk, Kulturkampf w Prusach, [w:] Prusy w Rzeszy Niemieckiej, s. 91.
11
Czy walka kulturna ustaje?, Gazeta Toruńska, nr 235, 10 X 1878.
70 Tomasz Krzemiński
12
Gniewkowo, Gazeta Toruńska, nr 192, 23 VIII 1872.
13
Wiec w Gniewkowie, Gazeta Toruńska, nr 99, 1 V 1877.
14
Por. Sz. Wierzchosławski, Kujawianie w walce z germanizacją przed pierwszą wojną świato-
wą, [w:] Dwie części Kujaw. Związki i podziały w dziejach regionu, red. D. Karczewski, M. Krajew-
ski, S. Roszak, Włocławek–Inowrocław 2001, s. 99.
15
Z wielkiej chmury mały deszcz, czyli rozruchy w Gniewkowie, Gazeta Toruńska, nr 100, 3 V
1881.
16
M. K. Schulz, Przemoc kolektywna wobec Żydów i nastroje pogromowe w zaborze pruskim
w latach 1772/1793–1914, [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 3, Histo-
riografia, polityka, recepcja społeczna (do 1939 roku), red. K. Kijek, A. Markowski, K. Zieliński, War-
szawa 2019, s. 118–120; I. Zaleska, Kościół katolicki na ziemiach polskich wobec pogromów Żydów na
przełomie XIX i XX wieku, [w:] ibidem, s. 224–225.
Niemiecki Związek Marchii Wschodniej (tzw. Hakata) w Gniewkowie... 71
granicy z Rosją, stały się obszarem intensywnej akcji kolonizacyjnej prowadzonej
przez rząd pruski od 1886 roku17. W ciągu kilkunastu ostatnich lat XIX w. wzrósł
tu odsetek ludności wiejskiej pochodzenia niemieckiego, sprowadzonej w celu
osłabienia żywiołu polskiego na wschodnich rubieżach Rzeszy. Ludność niemie-
cka ugruntowała swe wpływy także na terenie miasta, gdzie staraniem protestan-
ckiego Związku Gustawa Adolfa powstały jeszcze w latach pięćdziesiątych XIX w.
dom modlitwy i szkoła. W kolejnych dziesięcioleciach podejmowano starania
o budowę nowej świątyni dla ewangelickiej wspólnoty, zakończone sukcesem na
przełomie wieków18. Rosła także nieustająco grupa mieszkańców miasta narodo-
wości niemieckiej oraz jej potencjał ekonomiczny19.
W Gniewkowie wszelkie antypolskie wystąpienia niemieckich sąsiadów były
bojkotowane, krytykowane, a nawet wyszydzane przez miejscowych Polaków.
Gdy np. jeden z tutejszych przedstawicieli inteligencji (najpewniej nauczyciel lub
któryś z urzędników) stwierdził podczas wygłaszanej przez siebie pogadanki, że
„Kruszwica nie jest starym grodem piastowskim, lecz niemiecką siedzibą rycer-
ską”, prasa polska z sarkazmem komentowała jego odkrycie: „Archeolodzy polscy
i historycy, uchylcie swe czoła i złóżcie hołd gniewkowskiej inteligencyi niemie-
ckiej, a szczególnie owemu panu, za tak ważne odkrycie a raczej za jego mozół,
nad tą pracą poniesiony. [...] czyby też nie było lepiej złapać pierwszego lepszego
chłopaka na ulicy, któremu pod nosem jeszcze nie uschło, a któryby naszego je-
gomości przekonał o fałszywości jego twierdzeń?”20 Jako nieskuteczną odebra-
no także akcję propagandową związaną z jubileuszem włączenia dystryktu nad-
noteckiego do monarchii pruskiej, obchodzonym w 1872 r. Gniewkowo zalane
zostało wówczas tysiącami ulotek informujących o rocznicy, popularne były też
różnego rodzaju broszury, a także okolicznościowe artykuły prasowe. Apogeum
uroczystości obchodzono we wrześniu z wielką pompą. Stały się one manifesta-
cją nacjonalizmu niemieckiego o wybitnie antypolskim charakterze. Szczególnie
negatywnie przedstawiano regionalne wątki historyczne, przeciwstawiając wpro-
wadzony przez Fryderyka II porządek i ochronę prawną chłopów niegospodar-
ności i samowoli polskiej szlachty21. Korespondent z Gniewkowa komentował na
łamach „Gazety Toruńskiej”: „Mówią, że odezwy tej nadeszło do Gniewkowa coś
około 6000 – wyraźnie sześć tysięcy exemplarzy, i pewnie znajdziesz jej dziesiąt-
ki, a nawet setki. Zapewne więcej tam zawarte być musi, jak prawda ewangelicz-
na, kiedy aż karczmarze stali się jej misjonarzami”22.
17
Z. Guldon, K. Wajda, Zarys dziejów, s. 56; B. Grześ, Ludność niemiecka, s. 56.
18
A. Werner, J. Steffani, Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, Lissa
1904, s. 143.
19
B. Grześ, Ludność niemiecka, s. 58.
20
Ważne odkrycie historyczne, Gazeta Toruńska, nr 169, 27 VII 1872.
21
Por. np. F. Kreyssing, Unsere Nordostmark. Erinnerungen und Betrachtungen bei Gelegenheit
der hundertjärigen Jubelfeier der Wiedervereinigung Westpreußens mit Deutschland, Danzig 1872.
22
To i owo o Gniewkowie, Gazeta Toruńska, nr 140, 22 VI 1872.
72 Tomasz Krzemiński
26
Ibidem, s. 101.
27
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu (dalej: APB O.Ino), Akta
Miasta Gniewkowa (dalej: AmG), sygn. 346, k. 1.
28
K. Rzepecki, Pobudka wyborcza, t. 1, Poznań 1907, s. 76.
29
W czwartek po południu, Dziennik Kujawski, nr 120, 29 V 1898.
30
Über eine der jüngsten Ortsgruppen unseres Vereins, Die Ostmark: Monatsblatt des Vereins
zur Förderung des Deutschthums in den Osten (dalej: Die Ostmark), 1898, Nr. 9, s. 107.
74 Tomasz Krzemiński
38
Argenau, Kujawischer Bote, Nr. 8, 11 I 1900.
39
G. Galos, F. H. Grentzen, W. Jakóbczyk, Dzieje Hakaty, s. 101.
40
Die Ortsgruppe Argenau, Die Ostmark, 1906, Nr. 2, s. 22; Die Ortsgruppe Argenau, Die Ost-
mark, 1906, Nr. 3, s. 45; Die Ortsgruppe Argenau, Die Ostmark, 1906, Nr. 8, s. 82; Die Ortsgruppe
Argenau, Die Ostmark, 1913, Nr. 8, s. 76.
41
APB O.Ino, AmG, sygn. 346, k. 7–11.
42
Jahresbericht des Deutschen Ostmarken-Vereins E. V. über des Geschäftsjahr 1908, Berlin
1909, s. 12.
76 Tomasz Krzemiński
43
S. Dyroff, Erinnerungskultur im deutsch-polnischen Kontaktbereich. Bromberg und der Nord-
osten der Provinz Posen (Wojewodschaft Poznań 1871–1939), Osnabrück 2007, s. 149.
44
Argenau, Kujawischer Bote, Nr. 39, 16 II 1900.
45
In der Ortsguppe Argenau, Die Ostmark, 1910, Nr. 3, s. 24.
Niemiecki Związek Marchii Wschodniej (tzw. Hakata) w Gniewkowie... 77
tliwością spotkania gniewkowskich hakatystów wymuszała aktywizację miejsco-
wej inteligencji, obok pastorów i nauczycieli także m.in. lekarzy.
Ważnym aspektem działalności kulturalnej hakatystów była stymulacja ży-
cia muzycznego. Z inicjatywy członków grupy miejscowej (m.in. głównego na-
uczyciela Juliusa Seydliza, naczelnika poczty E. Habicha i skarbnika leśnictwa
A. Gauerkego) powołano niemiecki chór męski, który – jak podawała lokalna
prasa – stał się prawdziwym ogniskiem świadomości niemieckiej w Gniewko-
wie46. Miejscowi działacze Ostmarkenvereinu ze szczególną troską zajmowali się
organizowaniem okolicznościowych festynów, na których, w trakcie przyjemnej
zabawy, wzbudzano nacjonalistyczne nastroje. Corocznie gniewkowska gru-
pa miejscowa hakaty przygotowywała letnią zabawę ludową. Związek aktywnie
wspierał także, urządzane przez władze lokalne i oświatowe, uroczystości pań-
stwowe (m.in. urodziny cesarza w styczniu, coroczne obchody zwycięstwa nad
Napoleonem III pod Sedanem we wrześniu, połączone z terenowymi grami re-
konstrukcyjnymi z udziałem dzieci i młodzieży szkolnej). Tego typu inicjatywy
nie tylko skupiały Niemców z Gniewkowa, lecz również integrowały przedsta-
wicieli miejskiej wspólnoty i osadników zamieszkujących sąsiednie wsie. Letnie
zabawy dawały ponadto okazję do spotkań i wymiany doświadczeń z członkami
sąsiednich oddziałów hakaty – z Inowrocławia, Mątew, Strzelna i Kruszwicy.
Działalność gniewkowskiej hakaty miała wybitnie antypolski charakter. Te-
matyka większości prelekcji dotyczyła zmagań polsko-niemieckich w przeszłości
i współczesności. Pozytywne oddziaływanie kultury niemieckiej przeciwstawia-
no z reguły negatywnemu wizerunkowi Polaków i ich zwyczajów. Kreowano wi-
zję nieustannego zagrożenia Niemców i ich stanu posiadania ze strony Polaków,
wykorzystujących m.in. zaawansowaną samoorganizację w ramach szeroko roz-
winiętej działalności gospodarczej i społecznej. Zarząd główny hakaty udzielał
swym oddziałom i członkom szczegółowych wytycznych co do poczynań mają-
cych zagwarantować niemiecką dominację na wschodzie; zalecenia te następnie
publikowały lokalne organy prasowe47. W tych okolicznościach nie mogą dziwić
podejmowane jednogłośnie przez członków gniewkowskiej organizacji niemie-
ckich nacjonalistów rezolucje wyzywające władze naczelne Związku oraz admi-
nistrację państwową do wprowadzania ograniczeń polskiego życia kulturalnego
i organizacyjnego. Hakatyści żądali, by Polacy zamieszkujący monarchię pruską
i Rzeszę Niemiecką zostali pozbawieni wszelkich swobód narodowych, język nie-
miecki stał się jedyną mową używaną w szkołach i przestrzeni publicznej, a pol-
skie czasopiśmiennictwo uległo diametralnym ograniczeniom. Takie postulaty,
przedstawione przez pastora Friedlanda, zostały przegłosowane na jednym z ze-
brań miejscowych hakatystów w formie specjalnej rezolucji48.
46
Der Männergesangverein, Kujawischer Bote, Nr. 29, 4 II 1900.
47
Von der Hauptvorstandssitzung des Ostmarkenvereins, Kujawischer Bote, Nr. 15, 19 I 1900.
48
Die Ortsgruppe Argenau, Die Ostmark, 1902, Nr. 5/6, s. 39.
78 Tomasz Krzemiński
49
S. Dyroff, Erinnerungskultur im deutsch-polnischen Kontaktbereich, s. 272.
Niemiecki Związek Marchii Wschodniej (tzw. Hakata) w Gniewkowie... 79
rzyskie z przedstawicielami elity: pastorem, lekarzem, leśniczym, zawiadowcą
stacji, naczelnikiem poczty. Niebagatelną rolę w podjęciu decyzji o wstąpieniu
w szeregi nacjonalistów musiała też odgrywać duma z przynależności do narodu
niemieckiego – ówczesne Niemcy były zarówno ojczyzną wielkich twórców i na-
ukowców, jak i świetnie zorganizowanym państwem odnoszącym sukcesy w go-
spodarce i polityce międzynarodowej. Choćby z tego względu działania gniew-
kowskiej hakaty z pewnością spotykały się z pozytywnym odbiorem ze strony
miejscowych Niemców. W ciągu niecałych dwóch dekad działalności Związek
stał się jedną z najliczniejszych organizacji społecznych w mieście i najbliżej oko-
licy. Tymczasem przez Polaków jego aktywność odbierana była jako śmiertelne
zagrożenie dla interesów narodowych i własnej tożsamości.
BIBLIOGRAFIA
Bernhardt, Ludwig. „Die Städtepolitik im Gebiet des deutsch-polnischen Nationalitäten
Kampfes”. In Preußische Städte im Gebiete polnischen Nationalitätenkampfes, edited
by Franz Zitzlaff, I–XXIII. Leipzig: Verlag Dunker&Humblt, 1909.
Der Kreis Hohensalza 1911, die wirtschaftliche und die kulturelle Entwicklung des Kreises
Hohensalza bis zum Jahre 1911 (unter besonderer Berücksichtigung des Zeitraumes
von 1870 bis 1911). Hohensalza: E. Lehmann, 1911.
Dyroff, Stefan. Erinnerungskultur im deutsch-polnischen Kontaktbereich. Bromberg und
der Nordosten der Provinz Posen (Wojewodschaft Poznań 1871–1939). Osnabrück:
Fibre 2007.
Galos, Adam, and Gentzen, Felix Heinrich, and Jakóbczyk, Witold. Dzieje Hakaty, edited
by Janusz Pajewski. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1966.
Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. Auf Grund der Materialien der Volkszählung
vom 1. Dezember 1905 und anderer amtlicher Quellen. 5 Provinz Posen. Berlin: Verlag
des Königlichen Statistischen Landesamts, 1908.
Grabowski, Sabine. Deutscher und polnischer Nationalismus. Der Deutsche Ostmarke-Ver-
ein und die polnische Straż 1894–1914. Marburg: Verlag Herder-Institut, 1998.
Grześ, Bolesław. „Ludność niemiecka w mieście Inowrocławiu i powiecie na przełomie
XIX i XX wieku”. Ziemia Kujawska 3 (1971): 47–67.
Guldon, Zenon, and Wajda, Kazimierz. Zarys dziejów Gniewkowa. Bydgoszcz: Prezydium
Miejskiej Rady Narodowej w Gniewkowie, 1970.
Kreyssing, Friedrich Alexander Theodor. Unsere Nordostmark. Erinnerungen und Be-
trachtungen bei Gelegenheit der hundertjärigen Jubelfeier der Wiedervereinigung West-
preußens mit Deutschland. Danzig: Verlag A. Kafemann, 1872.
Krzemiński, Tomasz. „Szkice z dziejów grudziądzkiej Hakaty z lat 1894–1914”. Rocznik
Grudziądzki 26 (2018): 93–108.
Łysoń, Rafał. „Ideologia i polityka w Prusach w latach 1871–1918”. In Prusy w Rzeszy
Niemieckiej (1871–1947), edited by Grzegorz Kucharczyk, 140–204. Warszawa: Wy-
dawnictwo Instytutu Historii PAN, 2019.
Rzepecki, Karol. Pobudka wyborcza. Poznań: nakładem autora, 1907.
80 Tomasz Krzemiński
Summary
In the second half of the 19th century, a national conflict between Poles and Germans
was growing on Polish lands under the Prussian partition. German nationalists spread
the idea of defending the eastern borderlands of the Kingdom of Prussia against the al-
leged Slavic flood. In 1894, the German Eastern Marches Society was established with the
aim of counteracting all manifestations of Polishness. In 1897, a Hakata branch was also
formed in Gniewkowo. The article presents the origins of the local group of this German
nationalist organisation in a small-town environment on the Polish-German ethnic bor-
derland. The social composition of the local Hakata and the forms of its social, cultural
and political activity are analysed.