mat

ury!
Lalka Bolesława Prusa

Czas i miejsce akcji

Akcja „Lalki” toczy się w latach 1878-1879 w Warszawie. Zostaje
również przeniesiona do Zasławka i Paryża. W powieści pojawiają
się tzw. retrospekcje czasowe, związane z „Pamiętnikiem starego
subiekta”. Obejmują one wydarzenia z okresu Wiosny Ludów (1848),
przygotowanie do powstania styczniowego oraz samo powstanie (1863).
Rzecki odwołuje się również do wspomnień ojca, które dotyczą kampanii
napoleońskiej (przełom XVIII i XIX wiek).

Kompozycja powieści

Powieść jest panoramiczna i wielowątkowa, co ułatwia pokazanie Prusowi

obrazu przemian zachodzących w społeczeństwie polskim na przestrzeni kilku
pokoleń. Prus przedstawia całą galerię postaci, które pochodzą z różnych
warstw społecznych.

Wielka Powtórka Maturalna

Narracja w powieści jest nowatorska: Prus wprowadza drugiego narratora –
subiekta Rzeckiego.
Narrator trzecioosobowy jest obiektywny i wszechwiedzący, relacjonuje fakty,
zna także myśli bohaterów.
Narrator – Rzecki ubarwia opisy refleksjami i ma wiedzę o Warszawie i jej
mieszkańcach.

Główne wątki oraz problemy w powieści

Miłość
Najbardziej widocznym wątkiem powieści jest wątek miłosny, który skupia się wokół Wokulskiego
i Izabeli. Od pewnego momentu życie Wokulskiego organizuje uczucie do Izabeli. Jest ono motorem
wszystkich działań bohatera. Jednak Wokulski idealizuje Izabelę, a fascynacja Łęcką przesłania mu
cały świat.

Rzecki
Wątek związany jest z Pamiętnikiem starego subiekta. Rzecki zapisuje w nim swoje dzieje, ale też
komentuje bieżące wydarzenia.

Wielka Powtórka Maturalna

2
 Społeczeństwo
Prus ukazał losy bohaterów na tle społecznego rozpadu. Stawia w powieści niekorzystną diagnozę
społeczeństwa. Powieść dokonuje również rozrachunku z programem pozytywistycznym. Tu rów-
nież splatają się wątki poboczne.

Samotność i tragizm
Wokulski jest człowiekiem bardzo samotnym, mimo że otoczony jest ludźmi. On sam uważa, że
nigdzie nie pasuje, czuje się obco i wśród arystokracji i wśród kupców. Tragizm Wokulskiego bierze
się nie tylko z nieszczęśliwej, niespełnionej miłości. Ma źródło również w wewnętrznym rozdarciu,
spowodowanym nie tyle niemożnością podjęcia kluczowych życiowych decyzji, co konsekwencjami
wyborów, których dokonywał, a które oddalały go coraz bardziej od ideałów bliskich mu w młodości.

Idealizm
Prus charakteryzuje w powieści idealistów – marzycieli, którzy stają się fanatykami idei, w którą wie-
rzą, a która nimi zawładnie i zdominuje realne postrzeganie świata.
Krytyczny obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku

„Lalka” B. Prusa jest powieścią panoramiczną, w której autor prezentuje galerię postaci ze wszystkich
warstw społecznych.

Wielka Powtórka Maturalna

Arystokracja
Grupa społecznych próżniaków i pasożytów. Gardzą pracą i ludźmi pracy. Są zakłamani, fałszywi
i egoistyczni. Mają poczucie wyższości wobec innych warstw społecznych. Ponadto prowadzą wy-
stawny i rozrzutny tryb życia, czas spędzają głównie na zabawach i poszukiwaniu rozrywki. Nie
rozwijają się ani pod względem ekonomicznym, ani pod względem kulturalnym. To ludzie, którym
brak patriotyzmu, są obojętni wobec losów narodu, przyczyniają się do ubożenia kraju. W powieści,
przedstawicielami tej dominującej grupy arystokracji są– książę, Łęccy, Starski, baron Dalski, baron
Krzeszowski.
Jednak tym negatywnym przykładom, Prus przeciwstawia pozytywnych arystokratów. To np.
baronowa Zasławska, która opiekuje się chłopami i sama nie szczędzi gorzkich uwag innym przed-
stawicielom swojej klasy społecznej. Kolejna pozytywna postać to Julian Ochocki – naukowiec, wy-
nalazca, który cały swój czas poświęca nauce, zdecydowanie stroniąc od przyjemności salonowych
i popularnych rozrywek. Jeszcze inną pozytywną postacią z kręgu arystokracji jest pani Wąsowska
– samodzielna, inteligentna kobieta o szerokich horyzontach z dużym temperamentem.

Szlachta
To ludzie, stanowiący kiedyś główną siłę polityczną społeczeństwa, którzy po uwłaszczeniu chłopów
nie potrafią odnaleźć się w nowym ładzie ekonomicznym a samodzielnie nie radzą sobie już gospo-
darowaniem we własnych majątkach. Ubożeją, trwonią pieniądze, popadają w długi próbując żyć jak
kiedyś. Niektórzy z nich przenoszą się do miast, ale i tam nie potrafią przystosować się do nowych
warunków życia. Przedstawicielami tej warstwy społecznej są m.in. ojciec Wokulskiego, Wirski, Mi-
siewiczowa.

Wielka Powtórka Maturalna

3
 Mieszczaństwo
Tę grupę społeczną można podzielić na trzy grupy:

Mieszczaństwo polskie
Cechuje ich przede wszystkim brak wiary we własne siły, brak inicjatywy czy energii do życia, a co
za tym idzie – brak chęci do pracy. Jest to grupa skłócona, bierna, zacofana. Chętnie wzorują się na
arystokracji, próbując kopiować styl życia wyższej warstwy społecznej i poza tym, nie mają żadnych
innych ambicji. Prowadzą próżniaczy tryb życia, nie są zdolni do wypracowania własnego etosu, kul-
tury ani własnych wzorców postępowania.
Przedstawiciele tej warstwy to np. Krzeszowska, Węgrowicz, Szprot.

Mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego

Tę część mieszczan, Prus obdarza wielką pracowitość, zaradność a przede wszystkim wytrwałość. To
ludzie, którzy potrafią oszczędzać, maja plan na życie i konsekwentnie go realizują. Przedstawiciela-
mi są np. Minclowie.

Mieszczaństwo pochodzenia żydowskiego

Dla nich najważniejsze jest zdobywanie pieniędzy i bogacenie się w każdy możliwy sposób. Są bez-
względni, aroganccy, działają czasem podstępem ale jednocześnie są energiczni i przedsiębiorczy,
przejmują bankrutujące gospodarstwa szlacheckie, kamienice i sklepy. Przedstawiciele tej warstwy

Wielka Powtórka Maturalna

to np. Szlangbaumowie.
Jednak i tu można dostrzec pozytywną kreację postaci. Z dużą sympatią Prus opisuje np. Szuma-
na czy starego Szlangbauma – mimo, że są wyznania mojżeszowego, obaj czują się Polakami, a udział
w powstaniu styczniowym dowodzi ich patriotyzmu.

Lud miejski
To ludzie, którzy żyjący na ogół w wielkiej nędzy. Są wśród nich wyrobnicy i rzemieślnicy, którzy choć
skazani na głodową egzystencję, są pracowici uczciwi, bardzo skromni i zawsze wdzięczni za każdą
okazaną im pomoc. Przedstawiciele tej warstwy to np. Wysocki, Węgiełek, „Magdalenka” ale rów-
nież biedota Powiśla – mieszkańcy przerażająco nędznej i zaniedbanej dzielnicy Warszawy.
Prus bardzo pesymistycznie ocenia społeczeństwo polskie. Przedstawione w powieści grupy
społeczne są hermetyczne, nie tworzą wspólnoty, trudno znaleźć im wspólne wartości do których
wszyscy mogliby się odnieść.

Wielka Powtórka Maturalna

4
 Idealizm – trzy pokolenia idealistów w „Lalce”

Idealizm to pogląd, którego fundamentem jest sprzeczność z realizmem. Idealista wierzy, że poza
dostępnymi ludzkim zmysłom rzeczami materialnymi istnieją niezmienne byty niematerialne.
W znaczeniu potocznym idealista to człowiek, który wierzy, że „jest coś więcej…”, stąd jest go-
tów do poświęceń w imię wyższych celów i chętnie kieruje się wzniosłymi zasadami. Idealista to
również marzyciel, który może stać się fanatykiem jeśli idea, w którą wierzy, zawładnie nim i zdomi-
nuje realne postrzeganie świata.

Prus prezentuje przedstawicieli trzech pokoleń idealistów:

Ignacy Rzecki - idealista polityczny, (najstarszy ze wszystkich)

Wierny ideałom młodości, zaciekły bonapartysta, uczestnik Wiosny Ludów, zwolennik tezy, że tylko
u boku Napoleona Polska miała szansę wybić się na niepodległość. Naiwnie wierzył w to, że od-
rodzone Cesarstwo Francuskie wskrzesi idee polskiej państwowości i nie dostrzegał lub nie chciał
dostrzec realnego układu sił w Europie.
Pokolenie Rzeckiego to pokolenie „starych romantyków”, czyli ludzie, którzy wyznają tradycyjne
wartości, wierzą w stary porządek świata, są niechętnie nastawieni do zmian społecznych (co widać
chociażby po stosunku Rzeckiego do zmian, jakie w sklepie chce wprowadzić Żyd Szlangbaum). To

Wielka Powtórka Maturalna

pokolenie, które żyje historią, patrzy jedynie wstecz, co Prus podkreśla, każąc swojemu bohaterowi
pisać pamiętnik.

Stanisław Wokulski – idealista miłości

Młodszy co najmniej o jedno pokolenie od Rzeckiego, rozsądny i twardo stąpający po ziemi przed-
siębiorca, dojrzewał jednak i kształtował się charakterologicznie w rozkwicie romantyzmu. Stąd ła-
twość, z jaką pozwolił opanować się i pochłonąć gorącemu uczuciu do Izabeli Łęckiej. Stąd również
wziął się brak umiejętności odróżnienia realnej panny Łęckiej od wyobrażenia o niej, od pięknego
i szlachetnego obrazu wybranki, obrazu, który był jedynie wytworem jego wyobraźni.
Pokolenie Wokulskiego to pokolenie przejściowe. Wokulski jest rozdarty (i to nie tylko między
romantyzmem a pozytywizmem), ale także między przeszłością a przyszłością. Ukształtowały go te
zasady, które wyznaje Rzecki. Wychowały go stare lektury, z których czerpie wzorce. Rozumie wagę
tradycji, historii (wziął przecież udział w powstaniu styczniowym). Jednak rozumie także przyszłość,
wie, że świat się zmienia i nie ma już możliwości powrotu do tego, co było. Nie podziela uprzedzeń
do Żydów, stara się wcielać w życie pozytywistyczne ideały. Jest naukowcem, w postępie i nauce
upatruje możliwości na lepsze jutro.
Reprezentuje pokolenie ludzi zagubionych, próbuje złapać się jakiejś idei – koniecznie wznio-
słej. Wokulski poszukuje sensu, a znajduje pustkę i lęk. Jest to obraz człowieka, który całe życie
walczy, przede wszystkim z samym sobą.

Julian Ochocki - idealista nauki

najmłodszy z tych trzech postaci, owładnięty ideą empirycznego poznawania świata i możliwości
nauki. Pozornie to sprzeczność, wiara w naukę oraz oderwanie od rzeczywistości. Ale owładnięty

Wielka Powtórka Maturalna

5
ideą pokonania możliwie największej ilości barier oraz zgłębienia najbardziej niedostępnych tajników
wiedzy, młody arystokrata z lekceważeniem traktował rytuały codzienności.
Pokolenie Ochockiego – to pokolenie postępu. Ochocki jest młodym naukowcem, wierzy w po-
stęp, rozwój techniki, patrzy w przyszłość. Jego sposobem na zmieniający się świat jest przystoso-
wanie się do jego tempa. Jednak on także nie ma gwarancji sukcesu – żeby realizować swoje plany
naukowe musi wyjechać z terenów polskich. Przemiany świata i tego, jak ludzie go postrzegają, wi-
dać w wielu różnych dziedzinach życia.

Podsumowując

Czy „Lalka” to powieść o straconych złudzeniach, czy o sile i skuteczności nowych idei? Zapewne o jed-
nym i drugim. Autor zdecydowanie ostrzega przed niszczącą siłą romantycznego idealizmu. Klęska idei
sprawia, że romantyk, który w nią wierzył, przegrywa ostatecznie. Niepowodzenie w badaniach, obale-
nie jakiegoś twierdzenia znaczy dla realisty tylko tyle, że trzeba poszukać innego dostępnego sposobu,
aby osiągnąć założony cel. Powieść jest zdecydowaną pochwałą rozsądku, racjonalności i wiary w moż-
liwości nauki i człowieka.

Hasła pozytywistów polskich, ich sens, treść,

Wielka Powtórka Maturalna

realizacja i brak realizacji

Praca organiczna
Sens – Współpraca wszystkich warstw i grup społecznych dla dobra kraju, jej celem miał być rozwój
gospodarki (handlu, przemysłu, rolnictwa), a także kultury i oświaty.
Realizacja – Wokulski inicjuje współpracę ludzi z różnych środowisk, zakładając spółkę do handlu ze
wschodem; jest bardzo energicznym przedsiębiorcą; prowadząc sklep, rozwija polski handel. Ochoc-
ki tworzy wynalazki, interesuje się rozwojem techniki, która służy ludziom.
Brak realizacji – Arystokracja nie zna się na handlu, ekonomii, gospodarce; nie podejmuje współ-
pracy dla dobra ogółu, izoluje się od innych grup społecznych, gardzi pracą i ludźmi pracy; trwoni
majątki, rujnuje kraj. Polskie społeczeństwo jest niezorganizowane, słabe, bierne.

Praca u podstaw
Sens – Praca na rzecz najniższych warstw społecznych (chłopów, biedoty miejskiej i wiejskiej, ro-
botników). Chodziło o ograniczenie analfabetyzmu, podniesienie poziomu oświaty i jej szerzenie,
a także o podniesienie poziomu higieny wśród najuboższych.
Realizacja – Wokulski pomaga ubogim, jest hojnym filantropem, wspiera finansowo instytucje do-
broczynne, ma świadomość problemów społecznych, czuje się (jako bogacz) odpowiedzialny za los
najuboższych. Prezesowa Zasławska opiekuje się chłopami w swym majątku w Zasławku (buduje
dom dla starców, sierociniec, uczy wiejskie dzieci).

Wielka Powtórka Maturalna

6
Brak realizacji – Arystokracja nie podejmuje żadnych istotnych działań na rzecz najuboższych, po-
gardza niższymi warstwami, uprawia fałszywą filantropię (kwesty na rzecz ubogich to działania po-
zorowane); nie czuje się za nich odpowiedzialna.

Emancypacja kobiet
Sens – Równouprawnienie kobiet i mężczyzn.
Realizacja – Kazimiera Wąsowska to ciekawy przykład emancypantki wśród arystokracji, kobieta
niezależna, pewna siebie, bogata, której pozycja społeczna nie wynika z odpowiedniego małżeń-
stwa; Helena Stawska to emancypantka z przymusu, pracuje zawodowo, by utrzymać rodzinę, po-
dejmie pracę w sklepie (co do tej pory było zajęciem męskim).
Brak realizacji – Arystokratki i bogate mieszczki, np. Izabela Łęcka, Krzeszowska, nie są zaintereso-
wane emancypacją, nie mają aspiracji emancypowania się w społeczeństwie, zadowalają się rolą żon,
salonowych lalek, celem ich życia jest dobre zamążpójście. Kobiety z niższych warstw społecznych
nie mają możliwości rozwoju, kształcenia się, działania, w życiu publicznym dominują mężczyźni.

Asymilacja Żydów
Sens – Integracja Polaków i Żydów, wzajemne poznawanie się, zbliżenie, współpraca.
Realizacja – Wokulski robi interesy i przyjaźni się z Żydami.

Wielka Powtórka Maturalna

Brak realizacji – Polacy są wrogo nastawieni wobec Żydów, niechętni, obojętni, narasta antysemi-
tyzm; arystokraci pogardzają Żydami, a jednocześnie się u nich zapożyczają.

Podsumowanie

• wymowa Lalki jest bardzo pesymistyczna,

• ukazuje upadek romantycznych i pozytywistycznych ideałów,
• głęboki kryzys polskiego społeczeństwa,
• brak perspektyw rozwoju zniewolonej Polski.

Wielka Powtórka Maturalna

7