Professional Documents
Culture Documents
ايلعلا تاساردلا ةلجم - نيلينلا ةعماج (جم 3) ، (ع 11) ISSN:1858-6226:1/10/2015 GCNU Journal
ايلعلا تاساردلا ةلجم - نيلينلا ةعماج (جم 3) ، (ع 11) ISSN:1858-6226:1/10/2015 GCNU Journal
حٌُِٔخص حُٔلظخك٤ش :حُٔويٍحص – حُ٘زخد حُِ٤ز – ٢حُظؼخ - ٢١ح٫ىٓخٕ – حُظَ٣ٝؾ – ح٫طـخٍ –حُٔ٘٘طخص – حُِٔٞى
ح٫ؿَحٓ.٢
ٓويٓش :
إ أهطخٍ حُٔويٍحص ٝطؼخٜ٤١خ ِ٣ىحى ٓٞ٣خ ً رؼي ُ ،ّٞ٣يٍؿش إٔ أٛزلض ٓٞحؿٜش ٌٙٛح٧هطخٍ ٓؼًَش كو٤و٤ش
َٓٗٝشطظْ ٓغ طـخٍ ٌٙٛحُٔٔ ّٞحُظ ٢أٛزلض ػِ ٠هيٍ رخُؾ ٖٓ حُوٞس ٝحُؼَحءٝ ،طيَٛ٣خ حُٔ٘ظٔخص ٝحُ٘و٤ٜخص حٌُزَٟ
ﻣﺤﻔﻮﻇﺔ.ػِ ٢حُٔٞحء ٔ٤ٓ ٫خ ك ٢أكَ٣و٤خ ٝأٌَٓ٣خ حُ٬ط٤٘٤ش ٌُ.ح ٘٣زـ ٢أ٣ ٫ـ٤ذ ػٖ أًٛخٗ٘خ إٔ ﺍﻟﺤﻘﻮﻕ حُؼخُغ
حُٔظويّ ٝ
حُؼخُْﺟﻤﻴﻊ 2024ىٍٝ
ﺍﻟﻤﻨﻈﻮﻣﺔ. © ٖٓ
ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺎﺩﺓ ﻣﺘﺎﺣﺔ ﺑﻨﺎﺀ ﻋﻠﻰ ﺍﻹﺗﻔﺎﻕ ﺍﻟﻤﻮﻗﻊ ﻣﻊ ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺣﻘﻮﻕ ﺍﻟﻨﺸﺮ ،ﻋﻠﻤﺎ ﺃﻥ ﺟﻤﻴﻊ ﺣﻘﻮﻕ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﻣﺤﻔﻮﻇﺔ .ﻳﻤﻜﻨﻚ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺃﻭ ﻃﺒﺎﻋﺔ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺎﺩﺓ ﻟﻼﺳﺘﺨﺪﺍﻡ
ٝحٓظٜٔٓ٬خ
ﺣﻘﻮﻕ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﺃﻭ اه٠خػٜخ ُٚ
ﺧﻄﻲ ﻣﻦ ﺃﺻﺤﺎﺏ رٜيف
ﺩﻭﻥ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺍﻟﺒﺮﻳﺪحُٔٞحء
ﺍﻻﻟﻜﺘﺮﻭﻧﻲ( حُو٣ٞشﺃﻭػِ٠
ﻣﻮﺍﻗﻊأٝﺍﻻﻧﺘﺮﻧﺖ
حُ٠ؼ٤لش حُ٘ؼٞد
ﻭﺳﻴﻠﺔ )ﻣﺜﻞ ارخىس ﺃﻱ ٌٖٔ٣ﺃﻭػزَٙ
ﺍﻟﻨﺸﺮ ﻋﺒﺮ ٓ٬ف
ﺍﻟﺘﺤﻮﻳﻞ ﻭﻳﻤﻨﻊأػظْ
ﺍﻟﻨﺴﺦ ﺃﻭ حُٔويٍحص ٢ٛ
ﺍﻟﺸﺨﺼﻲ ﻓﻘﻂ،
ﺍﻟﻤﻨﻈﻮﻣﺔ.
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
طؤط ٌٙٛ ٢حُيٍحٓش طلض ػ٘ٞحٕ " ظخَٛس حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ر ٖ٤حُ٘زخد حُِ٤ز "٢حٓ٧زخد ٝحُلِ -ٍٞىٍحٓش
حٓظط٬ػ٤ش ٍ٥حء ٬١د ؿخٓؼش َٓص – ًِ٤خص ٓ٘طوش حُـلَس ريُٝش ُ٤ز٤خ حُظ ٢أٛزلض كِوش ٖٓ كِوخص ٓ٘ظٓٞش ظخَٛس
حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص حُظ ٢أٛزلض ه٤٠ش ػخُٔ٤ش طَ٠د رآػخٍٛخ حُٔخُزش ؿٔ٤غ ى ٍٝحُؼخُْ ٌُ ،ح طٔظٞؿذ ىٍحٓظٜخ حُ٘ظَ حُ٢
أرؼي ٖٓ حُليٝى حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُــَحك٤ش حُٔؼَٝكش ى٤ُٝخ ً ٝ ،حُظؼخَٓ ٓؼٜخ ًو٤٠ش طظطِذ حُيٍحٓش ٝحُظلِٝ َ٤حُظؼٔن ك٢
ؿٞحٗزٜخ ٝطوي ْ٣حُلِ ٍٞكُٜٞخ كلخظخ ً ػِ ٠أؿ٤خٍ ٖٓ حُ٘زخد ٖٓ ٌٛح حُوطَ حٌُ٣ ١لظي رخُٔـظٔؼخصًٍِ .ص حُيٍحٓش ػِ٠
كجش حُ٘زخد ٜٗ٧خ طٔؼَ ٔٛخّ أٓخٕ حُٔـظٔغ ًٔ ،خ إٔ كجش حُ٘زخد طٞؿي كٗ ٢طخم ٝحٓغ ٖٓ ك٤غ حٗ٫ظ٘خٍ حُــَحك٢
ٝطؼظزَ ُٜٓٞش حُ ٍٞٛٞحُٜ٤خ ِٓ٤س ٓ٘ـؼش َُِٔٝؿٝ ٖ٤طـخٍ حُٔويٍحص .طْ طؤ ْ٤حُيٍحٓش ُؼ٬ع ك . ٍٜٞحكظ ٟٞحُلَٜ
ح ٍٝ٧ػِٜ٘ٓ ٢ـ٤ش حُيٍحٓش حُظ ٢ط٘خُٝض ٌِٓ٘ش حُيٍحٓش ٝطٔخإ٫طٜخ ٝأ٤ٔٛظٜخ ٝأٛيحكٜخ ك ً٬٠ػٖ حُٜٔ٘ؾ حُٔٔظويّ
كٜ٤خ ٝأ ْٛح٧ىٝحص حُظ ٢حٓظويٓض ُـٔغ حُٔؼِٓٞخص ٖٓ ٓ٤يحٕ حُيٍحٓش ،ك ً٬٠ػٖ طلي٣ي ٓـظٔغ ٝػ٘٤ش حُيٍحٓش رٌَ٘
ىه٤ن ٝ .ك ٢حُل َٜحُؼخٗ ٢ط٘خ ٍٝحُزخكغ ح َ١٧حُ٘ظَ٣ش حُوخٛش ريٍحٓش حٌُٔ٘٬ص ح٫ؿظٔخػ٤ش ُِ٘زخد ٝأ ْٛحُٔلخْ٤ٛ
ًحص حُِٜش ًٔل ّٜٞحُٔويٍحص ٝأٗٞحػٜخ ٝأ ْٛحُظؼَ٣لخص حُظٍٝ ٢ىص ػ٘ي حُوخٗٝ ٖ٤٤ٗٞػِٔخء حُ٘لْ ٝح٫ؿظٔخع ًٔ ،خ
طليع حُزخكغ ػٖ ػٞحَٓ ٝأٓزخد حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ٝأ ْٛحُؼٞحَٓ ٝحٓ٧زخد حُظ ٢طيكغ حُ٘زخد حُِ٤زُِ ٢يه ٍٞك٢
ٌٛح حُ٘لن حُٔظِْ ٓغ ط٘خ ٍٝأَٟحٍٛخ ػِ ٠حُ٘زخدًٔ .خ ًٍِص حُيٍحٓش ػِ ٠كـْ ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ك ٢حُ ٖ١ٞحُؼَر٢
ٝػ٬هش ًُي رخُؼُٔٞش ٝحُؼٍٞحص حُؼَر٤ش ك ً٬٠ػٖ حُـٜٞى حُي٤ُٝش ٌُٔخكلش حُٔويٍحص ٝحُٔظـَ٤حص حُظَ١ ٢أص ػِ ٢ه٤٠ش
حُٔويٍحص ٝ .ك ٢حُل َٜحُؼخُغ طْ طلِ َ٤حُز٤خٗخص ٝحٓظو ٙ٬أ ْٛحُ٘ظخثؾ حُظ ٢طِٛٞض ُٜخ حُيٍحٓش ٝأ ْٛحُظ٤ٛٞخص.
حٌُِٔخص حُٔلظخك٤ش :حُٔويٍحص – حُ٘زخد حُِ٤ز – ٢حُظؼخ - ٢١ح٫ىٓخٕ – حُظَ٣ٝؾ – ح٫طـخٍ –حُٔ٘٘طخص – حُِٔٞى
ح٫ؿَحٓ.٢
ٓويٓش :
إ أهطخٍ حُٔويٍحص ٝطؼخٜ٤١خ ِ٣ىحى ٓٞ٣خ ً رؼي ُ ،ّٞ٣يٍؿش إٔ أٛزلض ٓٞحؿٜش ٌٙٛح٧هطخٍ ٓؼًَش كو٤و٤ش
َٓٗٝشطظْ ٓغ طـخٍ ٌٙٛحُٔٔ ّٞحُظ ٢أٛزلض ػِ ٠هيٍ رخُؾ ٖٓ حُوٞس ٝحُؼَحءٝ ،طيَٛ٣خ حُٔ٘ظٔخص ٝحُ٘و٤ٜخص حٌُزَٟ
ﻣﺤﻔﻮﻇﺔ.ػِ ٢حُٔٞحء ٔ٤ٓ ٫خ ك ٢أكَ٣و٤خ ٝأٌَٓ٣خ حُ٬ط٤٘٤ش ٌُ.ح ٘٣زـ ٢أ٣ ٫ـ٤ذ ػٖ أًٛخٗ٘خ إٔ ﺍﻟﺤﻘﻮﻕ حُؼخُغ
حُٔظويّ ٝ
حُؼخُْﺟﻤﻴﻊ 2024ىٍٝ
ﺍﻟﻤﻨﻈﻮﻣﺔ. © ٖٓ
ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺎﺩﺓ ﻣﺘﺎﺣﺔ ﺑﻨﺎﺀ ﻋﻠﻰ ﺍﻹﺗﻔﺎﻕ ﺍﻟﻤﻮﻗﻊ ﻣﻊ ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺣﻘﻮﻕ ﺍﻟﻨﺸﺮ ،ﻋﻠﻤﺎ ﺃﻥ ﺟﻤﻴﻊ ﺣﻘﻮﻕ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﻣﺤﻔﻮﻇﺔ .ﻳﻤﻜﻨﻚ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺃﻭ ﻃﺒﺎﻋﺔ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺎﺩﺓ ﻟﻼﺳﺘﺨﺪﺍﻡ
ٝحٓظٜٔٓ٬خ
ﺣﻘﻮﻕ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﺃﻭ اه٠خػٜخ ُٚ
ﺧﻄﻲ ﻣﻦ ﺃﺻﺤﺎﺏ رٜيف
ﺩﻭﻥ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺍﻟﺒﺮﻳﺪحُٔٞحء
ﺍﻻﻟﻜﺘﺮﻭﻧﻲ( حُو٣ٞشﺃﻭػِ٠
ﻣﻮﺍﻗﻊأٝﺍﻻﻧﺘﺮﻧﺖ
حُ٠ؼ٤لش حُ٘ؼٞد
ﻭﺳﻴﻠﺔ )ﻣﺜﻞ ارخىس ﺃﻱ ٌٖٔ٣ﺃﻭػزَٙ
ﺍﻟﻨﺸﺮ ﻋﺒﺮ ٓ٬ف
ﺍﻟﺘﺤﻮﻳﻞ ﻭﻳﻤﻨﻊأػظْ
ﺍﻟﻨﺴﺦ ﺃﻭ حُٔويٍحص ٢ٛ
ﺍﻟﺸﺨﺼﻲ ﻓﻘﻂ،
ﺍﻟﻤﻨﻈﻮﻣﺔ.
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
حٌُِٔخص حُٔلظخك٤ش :حُٔويٍحص – حُ٘زخد حُِ٤ز – ٢حُظؼخ - ٢١ح٫ىٓخٕ – حُظَ٣ٝؾ – ح٫طـخٍ –حُٔ٘٘طخص – حُِٔٞى
ح٫ؿَحٓ.٢
ٓويٓش :
إ أهطخٍ حُٔويٍحص ٝطؼخٜ٤١خ ِ٣ىحى ٓٞ٣خ ً رؼي ُ ،ّٞ٣يٍؿش إٔ أٛزلض ٓٞحؿٜش ٌٙٛح٧هطخٍ ٓؼًَش كو٤و٤ش
َٓٗٝشطظْ ٓغ طـخٍ ٌٙٛحُٔٔ ّٞحُظ ٢أٛزلض ػِ ٠هيٍ رخُؾ ٖٓ حُوٞس ٝحُؼَحءٝ ،طيَٛ٣خ حُٔ٘ظٔخص ٝحُ٘و٤ٜخص حٌُزَٟ
ٖٓ ى ٍٝحُؼخُْ حُٔظويّ ٝحُؼخُغ ػِ ٢حُٔٞحء ٔ٤ٓ ٫خ ك ٢أكَ٣و٤خ ٝأٌَٓ٣خ حُ٬ط٤٘٤ش ٌُ.ح ٘٣زـ ٢أ٣ ٫ـ٤ذ ػٖ أًٛخٗ٘خ إٔ
حُٔويٍحص ٢ٛأػظْ ٓ٬ف ٌٖٔ٣ػزَ ٙارخىس حُ٘ؼٞد حُ٠ؼ٤لش أ ٝحُو٣ٞش ػِ ٠حُٔٞحء رٜيف اه٠خػٜخ ُٝ ٚحٓظٜٔٓ٬خ
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ُ ٌٙٛٝ ،ٚكو٤وش أػزظٜخ حُظخٍ٣ن حُٔؼخٝ ،َٛإ طٌٖٔ حُؼيٓ َ٘ٗ ٖٓ ٝوططخط ٚرؤ ٖٓ ١حُطَم حُٔوظِلش حُظ٣ ٢ظوٜ٘خ ٌُٛذ
ٌٛح حُٔـظٔغًٛٝ ،زض هٔ٤ظٌٓٝ ٚخٗظُٝ ٚحٍ طؤػٝ َٙ٤حٗوٗ ٠٠لز ٚطلض حٗ٧وخ ٖٓٝ ،ٝػْ ُُُِض أًٍخٕ حٓظوَحٍ ٖٓ ٙػِ٠
ٝؿ ٚحُزٔ٤طشٌُُٝ ..ي كٌِٔ٘ش طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٝاىٓخٜٗخ ٌِ٘ٓ ٢ٛش ه٣ٞش ٣ـذ حُظٜيُٜ ١خ ػِٔٓ ٠ظ ًَ ٟٞىُٝش ،ػْ
ػِٔٓ ٠ظ ٟٞحُي ٍٝحُؼَر٤ش ٝح٤ٓ٬ٓ٩ش.
حُ٘زخد حُِ٤زٔ٣ ٢ؼَ ٍأّ حَُٓق ك ٢حُز٘خء ٝحُظ٘ٔ٤ش ٝحٓ٫ظوَحٍ رَ ٔ٣ٝؼَ ٓٔظوزَ ُ٤ز٤خ حٕ ٝؿي حُلَٛش حُٔٞحط٤ش
ُ٩ ٚظٜخٍ ٜٓخٍحطٝ ٚحريحػخط ٌُٖٝ ، ٚرٔزذ ططٍٞحص حٟٝ٫خع ػِ ٠أٍ ٝحُٞحهغ ٝؿي ٗلٔ ٚكٜٓ ٢ذ حَُ٣ق ٜ٣خٍع
٣٩ـخى ٞ١م ٗـخس ٓٔخ ٣ل ٢٤ر ٖٓ ٚاكٖ ٓٝلٖ كخُٟٞغ ح٤ٟٝ ٢٘ٓ٧ن كَ ٙحُؼَٔ ٝحٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٝحٗولخٝ
ٌُح طؤط ٌٙٛ ٢حٍُٞمس حُٔٔظ٣ٞخص حُظؼِ٤ٔ٤ش ىحهِ٤خ ً ًَ ًُي ٌَٗ طلي٣خص ٣ـذ إٔ طـي حُلَ حُؼخؿَ ٝحُٔ٘خٓذ ٝحُٔظٌخَٓ.
طلَِ٤ ٓظ٘خُٝش ٝحكيس ٖٓ أهطَ حُظلي٣خص حُظ ٢طٞحؿ ٚحُ٘زخد حُِ٤ز ٢أٌِ٘ٓ ٢ٛٝ ٫ش حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ،ك٤غ ٓ٘لخٍٝ
حُظخَٛس ٝأرؼخى حٓظويحّ حُٔويٍحص ٝحُظؼخَٓ ٓؼٜخ ،رٜيف حُو٤٠ش ٝحُظؼٔن ك٠ٓ ٢خٜٓ٘٤خ ٝحُٞهٞف ػِ ٠أٓزخد ط٘خٓ٢
طوي ْ٣كُِِ ٍٞـٜخص ًحص ح٫هظٜخً ٙبٜٓخّ ػِٔ٣ ٢ؼظٔيػِٜ٘ٓ ٢ـ٤ش حُزلغ حُٔظؼخٍف ػِٜ٤خ ُظ٘خٓ ٍٝؼَ ٌٙٛحُو٠خ٣خ
ًحص ح َ١٧حُٔظوخ١ؼش ٘ٓٝخه٘ظٜخ رٍٜٞس طل ٢٠اُ ٠ط٤ٛٞخص طًٌ ٕٞحص كخثيس ُِٔ٘ظـِ ٖ٤كٌٛ ٢ح حُٔـخٍ.
ٜٓ٘ـ٤ش ٌِ٘ٓٝش حُيٍحٓش:
ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ٌِٓ٘ش ٗخثٌش ٓٝؼويس ًَٓٝزش ٛٝؼزش حُظلُٔ َ٤ي ٟحٌُؼ ٖٓ َ٤حُ٘خّ ،كَؿْ حُـٜٞى حُي٤ُٝش
حَُٓٔ٤ش ٝح٤ِٛ٧ش حٌُزَ٤س ٝحُٔظِٔ٤س ُٔلخٍرش ٌٙٛح٥كش حُٔيَٓس ٍٝ ،ؿْ حُظلَ ْ٣حٍٝ ٢ُٜ٩ؿْ حُظَ٘٣ؼخص ٝحُوٞحٖٗ٤
حُٟٞؼ٤ش ٝٝؿٞى ػوٞرخص ٓ٘يىس طُ َٜلي ح٩ػيحّ ُظـخٍ حُٔويٍحص ٍٝ ،ؿْ حُظؼخ ٕٝحُيٝ ٢ُٝح٩هِٝ ٢ٔ٤حُوخٍٍٝ ١ؿْ
طِح٣ي ػيى حُٞك٤خص رٓ ٖ٤يٓ٘ ٢حُٔويٍحص ٍٝؿْ حَٓ٧ح ٝحُوطَ٤س ٝحُوخطِش رٓ ٖ٤يٓ٘ ٢حُٔويٍحص ٍٝؿْ ح٧ػخٍ حُ٘لٔ٤ش
ٝح٫ؿظٔخػ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش ٝحُظَر٣ٞش ٝحُؼوخك٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ُِٔويٍحص ػِ ٠ح٧كَحى ٝحُٔـظٔؼخص ٍٝؿْ حُ٘زٌ ح٫ؿظٔخػ٢
ُٔيٓ٘ ٢حُٔويٍحص ك ٢رؼ ٞحُيٍ ، ٍٝؿْ ًَ ًُي ٓخُحُض ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ٍُحػشً ٝاٗظخؿخ ً ٝطـخٍسً ٝط٣َٜزخ ً ٝطؼخ٤١خً
ٝاىٓخٗخ ً طِوٍٝ ٠حؿخ ً ًزَ٤حً ك ٢أؿِذ ى ٍٝحُؼخُْ ٓٝخُحُض ٓخك٤خ ٝػٜخرخص حُٔويٍحص طٔ٤طَ ػِ ٠حُٟٞغ كً ٢ؼٖٓ َ٤
حُيٝ،ٍٝرخُظخٌُِ٘ٓ ٢ٛ ٢ش ػخُٔ٤ش رٔؼ٘ ٠حٌُِٔش اً ٫طليٛخ كيٝى ٓ ٢ٛٝؼويس ٓٝظ٘خرٌش ح٧رؼخى ط َ٠رخُلَى ٝحَٓ٧س
ٝحُٔـظٔغ ٝحُيُٝش ٝهي أىًٍض حُـٔؼ٤ش حُؼخٓش ُ ْٓ٨حُٔظليس كـْ ٌِٓ٘ش ١خػ ٕٞحُؼ َٜكوخٓض رظو ٚ٤ٜؿِٔخص هخٛش
ُٔ٘خه٘ش حًٝ َٓ٧خٗض أٜٔٛخ ػخّ ٝ , ّ1998ك ٢ىٍٝس حٗ٫ؼوخى ٍهْ ( ُ )48ؼخّ ّ1993ؿخء حُز٘ي ٖٓ ّ112ؿي ٍٝح٧ػٔخٍ
ح٫طـخ ٙحُٔظِح٣ي ك ٢آخءس ،حًٌَُٔس حٍُٜٔ٘ٞس ٝحُظ ٢طوَأ " :إ حُـٔؼ٤ش حُؼخٓش اً ِ٣ػـٜخ رخُؾ حُ٩ػخؽ ٟوخٓش
حٓظؼٔخٍ حُٔويٍحص ٝحُٔئػَحص حُؼوِ٤ش ٝاٗظخؿٜخ ٝح٩طـخٍ كٜ٤خ رٌَ٘ ؿَٝ٘ٓ َ٤ع ٝحٌُٜ٣ ١يى ٛلش ٍٝكخ٤ٛش ٖٓ٤٣٬
حٗ٧وخٔ٤ٓ ٫ ٙخ حُ٘زخد ك ٢ؿٔ٤غ رِيحٕ حُؼخُْ ٝاً ٔ٣خٍٛٝخ رخُؾ حُوِن حُٔظؼخظْ ٖٓ ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص حُظ ٢طئى ١اُ٠
ك ٢حٍٝ٧حف حُزَ٘٣ش طِح٣ي حُظٌخُ٤ق ح٩هظٜخى٣ش ُِلٌٓٞخص حُظ ٢طؼَٔ ػٌِٓ ٠خكلظٜخ ٝطٔزذ هٔخثَ ٌٖٔ٣ ٫طؼٜ٠٣ٞخ
ٝطٜيى حُ٤ٜخًَ ح٩هظٜخى٣ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ُِزِيحٕ حُٔظؤػَس رؤػٔخٍ حُؼ٘ق ٝاً ُٜٜٞ٣خ رٌَ٘ رخُؾ حُؼ٘ق ٝحُوٞس ح٩هظٜخى٣ش
حُٔظِح٣يحٕ ُِٔ٘ظٔخص ح٩ؿَحٓ٤ش حُظ ٢طو ّٞربٗظخؽ حُٔويٍحص ٝحِٓ٧لش ٝحًَُٔزخص ح٤ُٝ٧ش ٝحُٔ٬ثق ٝحُٔٞحى حٌُ٤ٔ٤خث٤ش
حٓ٧خٓ٤ش ٝح٩طـخٍ رٜخ ٝط٣ُٞؼٜخ.
حُظٝ ٢ؿٜٜخ ُي ٍٝحُؼخُْ هخ١زش رٔ٘خٓزش حُ ّٞ٤حُؼخُٔ٢ كٍٓ ٢خُش حٌَُٔط َ٤حُؼخّ ُ ْٓ٨حُٔظليس ًٞ /ك ٢ػ٘خٕ
حُؼخَٗ ٌُٔخففس حُٔويٍحص ك ٢ػخّ " ّ1998رؤٗٝ ٚرٌَ كِٕ ٞ٣ ٫ؿي ٌٓخٕ ك ٢حُؼخُْ رٔ٘ؤ ٟػٖ ر٬ء ًٝخٍػش ٓٞء
حٓظويحّ حُؼوخه , َ٤كل ٢حُٞحهغ طظ٘خٓ٬ٌ٘ٓ ٢ص ٓٞء حٓظويحّ حُؼوخهٝ َ٤طظؼخظْ ك ًَ ٢أٍؿخء حُؼخُْ طوَ٣زخً ٝإٔ ٝحكيس ٖٓ
حٓظويحّ حُؼوخه َ٤حٌُ٣ ١طـ ٠ر ٍَٙ٠حُٔئً ١ػِ ٠ؿخُز٤ش ٖٓٔ ٔ٣ ٫ظٌِٕٞ أػظْ حٌُٔ٘٬ص حُلظخًش حُوخطِش ٞٓ ٢ٛء
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ٓ٬كخ ً ُٔوخٓٝظ ْٛٝ ٚػَٟش ُِظؤػَ حَُٔ٣غ ٗٝؼ٘٘ٛ ٢خ َٗ٣لش حُ٘زخد ٝأٝؿٗ ٚيحُِٗ ٢ـٔ٤غ ٖٓ أؿَ حُظٌظَ ٝحُظٌخطق ك٢
ًَ ٌٓخٕ ػِ ٠حُٔٔظ ٟٞحُيٝ ٢ُٝحُٔلِٝ ٢أ٠٣خ ً ػِ ٠حُٔٔظ ٟٞحُِ ١َٓ٧ظٜيٌُٜ ١ح حُظٜي٣ي حُوخطَ ُِل٤خس حٔٗ٩خٗ٤ش
ٝحُٔزيى ُٝ ٖٓ٨حٓ٧خٕ " .1
ىػ ٢ح ْٓ٧حُٔظليس ُٛ٬ظٔخّ رٔؼخُـظٜخ ٖٓ هٍ٬ ٣ظ٠ق ٖٓ هٓ ٍ٬خ طويّ كـْ ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ح َٓ٧حٌُ١
كِّ ٓوظِلش ٤ُ ٝ ،ز٤خ ُْ٤ص رٔ٘ؤ ٟػٔخ ٣ليع ٖٓ ك ُٚٞح ٖٓ ؿَٔ٣ش ٓ٘ظٔش طٔظٜيف ٗزخر ٚح ٘ٛٝخ طٌٖٔ هطٍٞس ه٤٠ش
ح٫ؿظٔخػٞ٤حٓ٫ظوَحٍحُيحهِ ،٢طِؼذ حُٔويٍحص هخٛش ك ٢ظَ ظَٝف أٓ٘٤ش رخُـش حُظؼو٤ي طٜيى ح ٖٓ٧حُٔـظٔؼٝ ٢حُّٔ٬
حٗظ٘خٍ ٞ٤ٗٝع ٓٞء حٓظويحّ كٜ٤خ ؿِٔش ٖٓ حُٔؼط٤خص ٝحُٞهخثغ حُي ٍٝحَُث ْ٤حُٜٔٔي ٝحُٔٔخػي ػِ ٠ط٘خٓ ٢ظخَٛس
حُٔويٍحص ٝح٩طـخٍ كٜ٤خ ٝطؼخٜ٤١خُٔخ ُٜخ ٖٓ طؤػٓ َ٤يَٓ ػِ ٠حُ٘زخد ٝحكَحى حُٔـظٔغ ٛٝخٗؼ ٢حُظ٘ٔ٤ش ٓٝظوٌ ١حُوَحٍ .
ًٔخ حٕ طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٖٓ حُظٞح َٛح٫ؿظٔخػ٤ش ح٤٘ٓ٫ش حُظ ٢طلٌٜٔخ ح٫رؼخى حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُظَر٣ٞش ٝح٫ػ٤ٓ٬ش كًَ ٢
ٓـظٔغ ٝطزَُ هطٍٞطٜخ ػ٘يٓخ طئػَ ػِ ٠حُ٘زخد .حٕ ظخَٛس طؼخٝ ٢١حىٓخٕ حُٔويٍحص حٛزلض ٓؼَ٤س ٌُِػَ ٝحَُٛزش حُ٠
٧هطخٍٛخ ،حً حٜٗخ أٛزلض طٜيى ٓظيحٜ٤ُٝخ أٓ ٝظؼخٜ٤١خ هخٛش ٝحُٔـظٔؼخص كي ًزُ َ٤يٓ ٟـظٔؼخص حُؼخُْ حُٔيًٍش
حُزَ٘٣ش ػخٓش ٝ.هي ُٞكع حُى٣خى حػيحى حُ٘زخد حُٔظؼخُِٔ ٖ٤١ويٍحص ٓٔخ حى ٟحُ ٠حٍطلخع ك ٢حٛ٫خرش رخَٓ٧ح ٝحُؼوِ٤ش ،
حٗ٫ظلخٍ ٝ ،حُؼ٘ق ٝ ،حٗظ٘خٍ حُؼي٣ي ٖٓ حُِٔ٤ًٞخص حُٔ٘لَكش ًخُـَٔ٣ش ٝحُـ٘ٞف ٝحٍٛ٫خد ٝط٣َٜذ حِٓ٫لش ٝطِ٤٣ق
حُؼِٔش ٌُُ .ي حُٝض حُـٜخص حُطز٤ش ٝحُؼِٔ٤ش ٝحُٔ٘ظٔخص حٔٗ٫خٗ٤ش ٝحُٔ٤ٜ٘ش ٝحُي٤ُٝش ٝحُلٌ٤ٓٞش حَُٓٔ٤ش ٝح٤ِٛ٫ش
حٛظٔخٓخ ًزَ٤ح ده٤٠ش حُٔويٍحص .حٕ حٌُِٔ٘ش حَُث٤ٔ٤ش ٫طظٞهق ػ٘ي حىٓخٕ حُٔويٍحص ٝص أػَ٤حطٜخ حُٜل٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش
رؤٗٞحع حُٔويٍحص ٝهٜخثٜٜخ ٝحُؼٞحَٓ ٝحُ٘لٔ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش ٌُٜ٘ٝخ طٔظي حُ ٠حُ٘و ٚحُ٘ي٣ي ك ٢حُٔؼِٓٞخص حُٔظؼِوش
حُٔئى٣ش حُ ٠حٗظ٘خٍٛخ .حً إٔ ٘ٛخى هطخػخص ًزَ٤س ك ٢حُٔـظٔغ طلظوَ حُ ٌٙٛ ٠حُٔؼِٓٞخص َ٣ٝؿغ ًُي حُ ٠إٔ حُٔويٍحص ٖٓ
حُِٔغ حُٔٔ٘ٞػش ٝرخُظخُ ٢كخُٔؼِٓٞخص حَُٔطزطش رٜخ ؿٓ َ٤ظٞكَس حؿِذ ح٫ك٤خٕ .رخٟ٩خكش حُ ٢حُظـَ٤حص حُظَ١ ٢أص ػِ٠
حُٔٔظٜيك ٖ٤ك٤غ أىهِض َٗحثق أهَ ٖٟٔ ٟحُٔظؼخِٓٓ ٖ٤غ حُٔويٍحص ٓؼَ ح٧كيحع ٝحُلظ٤خصًٔ ،خ إٔ حُ٘و ٚحُٞحٟق ك٢
حُٔ٘خٛؾ حُيٍحٓ٤ش ٓٝٝخثَ ح٫ػُ ّ٬ؼذ ىٍٝحً ًزَ٤حً ك ٢كـذ حُٔـظٔغ ػٖ حُظؼَف ػِ٠ٓ ٠خٍ حُٔويٍحص.
أ٤ٔٛش ٝأٛيحف حُيٍحٓش :
.3حُظؼَف ػِ ٠أٓزخد طؼخ ٢١حُ٘زخد ُِٔويحص ٍٛٝي ح٥ػخٍ حُ٘خؿٔش ػٖ حٍطؼخ.٢١
.5حُٞهٞف ػِ ٠حُـٜٞى حُٔزٌُٝش ٖٓ هزَ ح٧ؿِٜس حَُٓٔ٤ش ٌُٔخكلش حُٔويٍحص ٓٝيٗ ٟـخػظٜخ.
.1كًبل ػًش ثبثكش – يؼب ً نكشف انًخذساد ٔانًؤصشاد انؼمهٛخ – داس ػضح نهُشش – انخشطٕو – انغٕداٌ – 2003و – ص 25 - 24
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
كَ٤ٟخص حُيٍحٓش :حٗطِوض حُيٍحٓش ٖٓ ػيس كَ٤ٟخص ٓؼِض َٓطٌِحص ُٔ٘خه٘ش حٍٟٓٞٞع:
٘ٛ .1خى حٗظ٘خٍ ًزُِٔ َ٤ويٍحص ٓ ٢ٓٝـظٔغ حٍٗزخد حُِ٤ز.٢
.2حُٟٞغ ح ٢٘ٓ٧حٌُ ١طَٔ ر٤ُ ٚز٤خ ٓزذ ك ٢حٗظ٘خٍ ٝطؼخ ٢١حُٔويٍحص.
.3حطـخٛخص حُط٬د ٝحُطخُزخص ٗلٍ ٞك ٞحُظؼخٓ ٢١غ حُٔويٍحص طِ٣ي ًِٔخ ُحى حُٔٔظ ٟٞحُظؼِٝ ٢ٔ٤حُؼَٔ.
٘ٛ .4خى أَٟحٍ حؿظٔخػ٤ش – ٛل٤ش – ٗلٔ٤ش ٤ٓ -خٓ٤ش – حهظٜخى٣ش– ى٤٘٣ش ٓظَطزش ػِ ٠طؼخ ٢١حُٔويٍحص.
ٟ .5ؼق حُٞحُع حُيٝ ٢٘٣ػيّ ٝؿٞى ىُِٔ ٍٝئٓٔخص حُٔـظٔؼ٤ش ٔ٣خػي ػِ ٠حىٓخٕ حُٔويٍحص.
.1صبثذ َبطش ،انًخذساد ٔظبْشح اعزُشبق انغبصاد ،راد انغالعم نهطجبػخ ٔانُشش ،ط ، 1انكٕٚذ 1984 ،و ، .ص.49
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
.1رٔ٘٤خ َٟ٣أٛلخد ٓيٍٓش حُ ٢ٓٞح٫ؿظٔخػ ٢إٔ حُـَٔ٣ش ٤ُٝيس حُ ٢ٓٞح٫ؿظٔخػ ٢حٌُ ١طٞؿي ك ، ٚ٤كخُِٔٞى
ح٫ؿَحٓ٘٣ ٢ظؾ ٖٓ ٓظخ َٛحُِٔٞى ٝحُؼِٔ٤خص ح٫ؿظٔخػ٤ش ح٧هَ ُْٝ . ٟطٌَ٘ حُٔيٍٓش حُؼخَٓ حُ٘وٌُٜ٘ٝ ، ٢ٜخ ٓغ
حػظيحىٛخ ر ٚؿؼِظ ٚؿِء ٖٓ حُ ٢ٓٞح٫ؿظٔخػ ٢حٌُ٣ ١ؼ ٖ٤ك ٚ٤حُٔـَّ ٓ ٞٛٝليٝى ح٧ػَ .كخُ ٢ٓٞح٫ؿظٔخػ ٞٛ ٢طَرش
ٍُحػش حُـَٔ٣ش ٌَٝٓٝ ،رٜخ ٞٛحُٔـَّ حٌُٔ٤ُ ١ض ُ ٚأ٤ٔٛش ح ٖٓ ٫حُ ّٞ٤حٌُ٣ ١ـي ك ٚ٤حُظَرش حُٜخُلش ٗ٩زخطٝ ٚحٓ٧زخد
ح٫ؿظٔخػ٤ش ُِـَٔ٣ش ػي٣يس ٓٝوظِلش ٖٓ ْ٤ُٝحُؼٟٔٝ َ٤غ طؤ٣ ْ٤ليى ٓؼخُٜٔخ.
٣لَٔ ٍٝرَص َٓط ٕٞحُِٔٞى ح٫ؿَحٓٗ٫ٝ ٢لَحك ٢رخكظَح ٟٚإٔ ُِل٤خس ح٫ؿظٔخػ٤ش حُٔ٘ظٔش ٌِٗ ٖ٤أٓخٓ : ٖ٤حُز٘خء
حُؼوخكٝ ٢حُز٘خء ح٫ؿظٔخػ٣ٝ ٢ظٌ ٕٞحُز٘خء حُؼوخك ٖٓ ٢حٛ٧يحف ٝحُٔؼخ ٢ٛٝ َ٤٣حُـخ٣خص حُٔظلن ػِٜ٤خ ٝحُظ٣ ٢ـذ ػِ٠
حُ٘خّ إٔ ٣لخُٞٝح طلو٤وٜخ ٝحٓ٧خُ٤ذ حُٔظلن ػِٜ٤خ ُظلو٤ن ٌٙٛحُـخ٣خص٣ٝ .ظٌ ٕٞحُز٘خء ح٫ؿظٔخػ ٖٓ ٢أٗٔخٖٓ ١
حُؼ٬هخص طَر ٢ر ٖ٤حُ٘خّ ٘٘٣ٝ ،ؤ حُِٔٞى حٗ٫لَحك ٢رٞؿ ٚػخّ ك٣ ٖ٤ليع حهظ ٍ٬ر ٖ٤حُـخ٣خص حُٔظلن ػِٜ٤خ ٝرٖ٤
أٓخُ٤ذ طلو٤ن ٌٙٛحٛ٧يحف َ٘٣ٝف ًُي رو ُٚٞكٔ٣ ٖ٤ـي ؿٜخُ حُو ْ٤حُؼوخك٤ش أٛيحف حُ٘ـخف رٞؿ ٚػخّ َ٣ٝ ،كغ ٌٙٛ
حٛ٧يحف كٞم ًَ ٓخػيحٛخ ُٜ٤زق حُـخ٣ش حُؼظُٔ ٠ـخُز٤ش حُٔـظٔغ ٌُٖٝ ،حُز٘خء ح٫ؿظٔخػ٣ ٢و٤ي أ٣ ٝؼِن طٔخٓخً حٌٓخٗ٤ش
حطزخع حُٔزَ حَُٔ٘ٝػش ُظلو٤ن ٌٙٛحٛ٧يحف رخُ٘ٔزش ُـِء ؿٛ َ٤ـ ٖٓ َ٤أكَحى حُٔـظٔغ كخٕ حُِٔٞى حٗ٫لَحك٣ ٢ظَٜ
٘٣ٝظَ٘ ػِٗ ٠طخم ٝحٓغٌٛٝ .ح حُظلخٝص ر ٖ٤حٛ٧يحف حُظ ٢طليىٛخ حُوٝ ْ٤ر ٖ٤حُٔزَ ُظلو٤وٜخ حُظ٣ ٢ليىٛخ حُز٘خء
ح٫ؿظٔخػ٣ ٢ئى ١حُ٘ٗ ٠ؤس ػوخكخص كَػ٤ش حٗلَحكٌٛٝ ، ٚ٤ح حُظلخٝص هي ٘٣ـْ ػِ٘ٞٓ ٚى حؿَحٓ ٢ك َٜ٣ ٖ٤ح٧كَحى
حُٔلَ ٕٞٓٝرٞحٓطش حُز٘خء ح٫ؿظٔخػ ٢ػِ ٠حُظٔٔي رخٛ٧يحف ٣ ٌُْٜ٘ٝظزؼَ١ ٕٞهخ ً ؿَٝ٘ٓ َ٤ػش ُظلو٤وٜخ ،أ ٝهي ٘٣ـْ
ػِ٘ٞٓ ٚى حٗٔلخرٓ ٢ؼَ طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٝحُؤ ٌٙٛ ًَٝ ٍٞحٔٗ٧خ ٖٓ ١حٓ٫ظـخرش أٗٔخ ١حٗلَحكNaim ,Samir- (.ٚ٤
ٌٛ .)1967 –p 40ح ٝهي ٍٞ١ػخُْ ح٫ؿظٔخع ُٝظَ َِٓ ٗظَ٣ظ ٚك ٍٞؿ٘ٞف ح٧كيحع كٟٞ ٢ء حٛ٫ظٔخّ رخُظَٝف
ح٫هظٜخى٣ش ِ٣ٝ ،وٍ َِٓ ٚأ ٚ٣رؤٕ ؿ٘ٞف ح٧كيحع ظخَٛس ٗظـض ػٖ ٝؿٞى ؿٔخػخص كوَ٤س ك ٢حُٔـظٔغ ،أ ١إٔ حُـ٘ٞف
ٗظ٤ـش ٓزخَٗس ُِلوَ ح٫هظٜخى٣.١ظ٘خ ٍٝحُزلغ ك ٌٙٛ ٢حُـِث٤ش ح١٫خٍ حُ٘ظَ ٝ ١حُٔلخً ْ٤ٛحص حُِٜش رو٤٠ش حُٔويٍحص
،اً طؼي ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ٖٓ أهطَ حٌُٔ٘٬ص حُظ ٢طٜيى حُٔـظٔؼخص حٔٗ٩خٗ٤ش ك ٢ػخُْ حًُُٝ , ّٞ٤ي رؼي إٔ أٛزق
حُظؼخ ٢١ؿ َ٤حَُٔ٘ٝع ُ ٌٜٙحُٔٔ ّٞظخَٛس ٗخثؼش كٓ ٢ؼظْ أٗلخء حُؼخُْ هخٛش حُؼخُْ حُؼَرُٝ .٢ؼَ ًُي َ٤٘٣رٟٞٞف
اُ ٠حُوَِ ك ٢حُوٝ ْ٤حٗ٧ظٔش ح٫ؿظٔخػ٤ش ُظِي حُٔـظٔؼخص.
ٓٞهق حُي ٖ٣ح ٖٓ ٢ٓ٬ٓ٫حُٔويٍحص:
هللا ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠ؿؼَ حُؼوَ أٓخّ حُظٌِ٤ق ٍٞٗٝحُزَ٤ٜس ٘ٓٝزغ حُلٌٔش ٜٓٝزخف حُٜيح٣ش ِ٤ٓٝٝش حُٔؼخىس
ٝحُل ُٞك ٢حُيٗ٤خ ٝح٥هَس حًح ًخٕ حٓظويحٓٗ ٚخكؼخ ًٌُُ.ي أٗؼْ هللا ػِ ٠ر٘ ٢حُزَ٘ ٝطٌَّ ػَِٗٝ ْٜ٤كِْٛ٤ٓٝ ًَْٜٓٝ ْٜ
ر٘ؼٔش حُؼوَ ى ٕٝؿ ٖٓ َْٛ٤حُٔوِٞهخص ٣و ٍٞطؼخُُ " :٠وي ًَٓ٘خ ر٘ ٠آىّ ٝكِٔ٘خ ْٛك ٢حُزَ ٝحُزلَ ٍُٝه٘خٖٓ ْٛ
ؿٔ٤غ حُط٤زخص ٝكِ٘٠خ ْٛػًِ ٠ؼ ٖٔٓ َ٤هِو٘خ طل ٌٙٛٝ3 "ً٬٤٠ح٣٥ش حٌَُٔ٣ش أُٓظيٍ رٜخ ػِ ٠أك٤ِ٠ش ؿْ٘ حُزَ٘ ػِ٠
حُٔوِٞهخص ح٧هَ ٫ُٞٝ ، ٟحُؼوَ ٓخ حٓظلن حٔٗ٫خٕ ٌٛح حُظَ٘٣ق ٝحُظٌٌَُُٝ ، ْ٣ي كخٕ ح ّ٬ٓ٫أَٓ رخُٔلخكظش ػِ٠
هٔٔش أٗ٤خء طلو٤وخ ً ُِٜٔخُق حُؼخٓش كظ٣ ٠ظلون حٓ٫ظوَحٍ ٌٙٛٝح٤ٗ٧خء :4 ٢ٛكلع حُي - ٖ٣كلع حَُ٘ٔ -كلع حُؼوَ -
كلع حُ٘لْ -كلع حُٔخٍٝ.هللا ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠أَٓٗخ رخُللخظ ػِ ٠حُؼوَ ٗٝزٜ٘خ حُ ٠هٔ٤ظٝ ٚكٌٓٝ ِٚ٠خٗظ ٚهخٍ طؼخُ٫ٝ ":٠
طِوٞح رؤٗلٌْٔ حُ ٠حُظٌِٜش" 5كَ٘د حُؤَ ٝطؼخ ٠١حُٔويٍحص ٝحُٔٔ ّٞحُز٠٤خء ٝؿٔ٤غ أٗٞحع حٌَُٔٔحص ٞٛحُظٌِٜش
رؼٜ٘٤خ ٝهٔش حُ٬ٜى ٝحُ٤٠خع ًٔ ،خ حٜٗخ طٜي ػٖ ًًَ هللا ٝػٖ حُ٬ٜس ٝ ،طـظخٍ حُؼوَ ٝ ،طلٔي حُطزغ ٝ ،طٜظي حُٔظَ ،
ٝطِٛن حَُٔٝءسٝ . 6حَُٓ ٠ٜٗ )ٙ( ٍٞػٖ ًَ ٓخ َ٠٣حٔٗ٫خٕ كوخٍَٟ ٫ٝ ٍَٟ ٫" :حٍ".
ٓلٝ ّٜٞطؼَ٣ق حُٔويٍحص :
حهظِلض حٍ٥حء ٝطزخ٘٣ض ٝكن طؼخٍ٣ق ٞ٣ ٫ؿي طؼَ٣ق ٝحٟق ٝؿخٓغ ٣زٓ ٖ٤ل ّٜٞحُٔويٍحص رٌَ٘ ٗخَٓ ٝهي
ٓوظِلش ًٔخ إٔ ٘ٛخُي طؼخٍ٣ق طوظ ٚرخُِـش ٝأهَ ٖٓ ٟحُ٘خك٤ش حُوخٗ٤ٗٞش ٝحُ٘خك٤ش حُطز٤ش رخٟ٩خكش اُ ٠حُظؼَ٣ق ٝكن
حٓظويحٜٓخ ُؼيّ ٓؼَكش هخ٤ٛظٜخ حُٔل ّٜٞحُي . ٢٘٣أٟق حًُُ ٠ي إٔ ًؼَ٤حً ٖٓ حُٔويٍحص ُْ طٌٖ ٓلَٓش أٔٓ ٝظٜـ٘خ ً
ح٩ىٓخٗ٤ش ٓٝؼَكش أَٟحٍٛخ حُٜل٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش ٝىٍٛٝخ ك ٢طيٓ َ٤حُٔـظٔغ ٝؿ َٙ٤رَ إٔ رؼ٠خً ٖٓ حُٔويٍحص ًخٕ ٫ ٝ
ٝح٫كظلخ٫ص حُؼخٓش ًخُو٘ذ ك٤غ ًخٕ ٔ٣ظويّ ك٢ ِ٣حٍ(ػِٗ ٠طخم ٤ٟن) طٔظويٓ ٚرؼ ٞحُوزخثَ ك ٢حُٔ٘خٓزخص حُي٤٘٣ش
رؼ٘ٓ ٞخ١ن ٖٓ حُٝ ٖ٤ٜحُٜ٘ي ،فٗزخص كطَ ٌٓٔخٍ٣خ( ٗٝ )Amanita Muscariaزخص ٛزخٍ رٞ٤ص ًخًظْ (Peyote
) Cactasحٓظويٓ ٚحُٜٞ٘ى حُلَٔ ك ٢أٌَٓ٣خ ٝهخٛش ( حٍ٧ط٤ي ) ك٤غ ًخٗٞح ٔ٣ظويٓ ٚٗٞك٘ٓ ٢خٓزخط ْٜحُي٤٘٣ش ٗٝزخص
حٌُخر )Cuapi( ٢أٓ ٝخ ٠ٔٔ٣رخُزخؿش ٔ٣ظويّ رٞحٓطش حٌُٔخٕ ح ٖ٤٤ِٛ٧ك ٢أكَحٕ أٌَٓ٣خ حُ٬ط٤٘٤ش ك٤غ ًخٗٞح ٣ؼظويٕٝ
حٓظؼِٔٞ٘ٛ ٚى ك ٝٞحٓ٧خُ ٕٝك ٢كل٬ص حُزِٞؽ ٝحُوخثٔش أٗ٣ ٚلٖٔ ٖٓ اىٍحً٣ٝ ْٜـؼِ٣ ْٜطِؼ ٕٞػِ ٠حُـ٤ذ ًٔخ
ح٧هَ٤س ٖٓ حُ٘زخطخص طٔزذ حُِٜٓٞش ٌُُي ٗـي أًِٗٔ ٚخ َٓ حُٞهض ًِٔخ طْ حًظ٘خف هخ٤ٛش طوي ٚ٣َ٣ك ٢اكي ٟحُ٘زخطخص ك٢
أ ٖٓ ١حُـٞحٗذ حُظوي٣َ٣ش حُظَ٤ٓ ٢ى ًًَٛخ ٫كوخ ً .7
ح٫طلخه٤خص أ٠٣خ ً ًخٗض حطلخه٤ش ٝ ّ1961حُظ٤ٔٓ ٢ض رخ٫طلخه٤ش حُٞك٤يس ُِٔويٍحص ٝحُظ ٢أُـ٤ض رٔٞؿزٜخ ًَ
حُٔخروش كٌٛ ٢ح حُٔـخٍ ٓٞحء ًخٗض ػ٘خث٤ش أٓ ٝظؼيىس حَ١٧حف ،ك ٌٜٙح٫طلخه٤ش ُْ طٔ٘غ ًؼ ٖٓ َ٤حُٔويٍحص ٓزخَٗس ٝاٗٔخ
ٓ٘لض كظَس ٫طِ٣ي ػٖ ػَ٘س ٓ٘ٞحص كظ ٠طٔظط٤غ حُي ٍٝح٧ػ٠خء حُٔٞهؼش ػِ ٠ح٫طلخه٤ش حُظوِ ٚطيٍ٣ـ٤خً ٖٓ ٓؼَ طِي
حٓ٫ظويحٓخص ُِٔٞحى ًحص حُٜلش حُظوي٣َ٣ش ًٔٝ .خ ٗؼِْ إٔ ح٧ك ٕٞ٤ك ٖ٤طْ حًظ٘خكً ٚخٕ ٔ٣ظويّ ك ٢حٓ٫ظطزخد ٝك٢
حُظوي َ٣ك ٢كخ٫ص اؿَحء حُؼِٔ٤خص حُـَحك٤ش ٝ .حٓظوِ ٚحٍُٔٞك ٖ٤أ٠٣خ ً ٖٓ ح٧كٝ ٕٞ٤أكيع ػٍٞس ١ز٤ش ٛٝخٍ
حًظ٘خف حُوخ٤ٛش ح٩ىٓخٗ٤ش أ ٝح٫ػظٔخى حٌُ ١ؿؼَ حُؼخِٓ ٖ٤ك ٢حُٔـخٍ حُطزٔ٣ ٢ؼٕٞ حٓظويحٍَٟٓٝ ٚس اُ ٠إٔ طْ
ٓ٫ظزيحُ ٚرٔٞحى أهق ك ٢هخ٤ٛظٜخ ح٩ىٓخٗ٤ش اُ ٠إٔ طْ رؼي طـخٍد ػي٣يس حٓظو ٙ٬حُ ٖٓ ٖ٣َٝ٤ٜحٍُٔٞكٝ ٖ٤حٌٍُٝ ١ؿض
ًَُٗ ٚش " رخ٨ُ "َ٣ى٣ٝش رخػظزخٍ١ ٙلَس ك ٢ػخُْ ح٧هَرخًُٝ ٖ٣خٕ حٞٓ٧أ ٖٓ ٗخك٤ش ح٫ػظٔخى حُ ٠إٔ كَّ ٜٗخث٤خ ً كً ٢ؼَ٤
ٖٓ حُيٝ .ٍٝحٌُؼ ٖٓ َ٤حُٔٞحى حُٔويٍس ريأ حٓظويحٜٓخ ك ٢ح١خٍ حُلخثيس حُٜل٤ش ٝؿَٛ٤خ ٓٝخ إٔ ٣زيأ حٓظويحٜٓخ كظ٣ ٠ظَٜ
رؼي كٍَٟٛ ٖ٤خ ٝ ,طزيأ اؿَحءحص ٓ٘ؼٜخ ٝحُلي ٖٓ حٓظويحٜٓخ ٝحٓ٧ؼِش ًؼَ٤س هخٛش كً ٢ؼ ٖٓ َ٤حُؼوخه َ٤حُطز٤ش ٝحُظ٢
) Drug Abuseأٝ ٜ٣زق حٓظويحٜٓخ حُطزٝ ٢طلض ٍػخ٣ش حُطز٤ذ أَٓ ٫ري ٓ٘٫ٝ ٚري ُٚ َ٣حٞٓ ٫ء حٓظويحٜٓخ(
ح٫ػظٔخى ػِٜ٤خ ) ( Drug Dependenceأ ٞٛ ( Drug misuse ) ٝحٌُ٣ ١ؼظزَ َٓ٠حً ٓٝلظٍٞحً.
حُظؼَ٣ق حُِـُِٔ ١ٞويٍ :
حُِلظش حُٔٔظويٓش ك ٢حُِـش حُؼَر٤ش طؼطٓ ٢ؼخٗ ٢ىه٤وش ٌُِِٔش َٓٝحىكخطٜخ حٌُؼَ٤س ٝ ,طيٓ ٍٝؼًِ٘ٔ ٠ش هيٍ كٍٞ
حُٔظَ ٝحُٔويٍ ٓ ٞٛخ ٔ٣ظَ حُـٜخُ حُؼٜز ٢ػٖ كؼِ٘ٗٝ ٚخ ٚ١حُٔؼظخى ٝ.حُويٍ ( رخُلظق ) حٌَُٔ ٝظِٔش حُِٝ َ٤حٌُٔخٕ
حُٔظِْ ٝحٗظيحى حُلَ أ ٝحُزَى ٝطويٍ ٝاهظيٍ آظظَ أ ١ىهَ ك ٢ؿٓ ْ٤ط َ٤أ٣ٍ ٝق ًِٜٝخ طيٍ ػِٓ ٠ؼ٘ٓ ٖٓ ٠ؼخٗ٢
حُٔظَ ٝحُويٍ ِٛ ٞٛحٍ ٣ـ٘ ٠ح٧ػ٠خء ٝكظ ٍٞك ٢حُؼ ٖ٤أ ٝػوَ كٜ٤خٝ .ك ٢حَُ٘ع كخُٔويٍ : ٞٛؿ٤خد حُؼوَ ىٕٝ
حُلٞحّ ٓغ ٗ٘ٞس َ١ٝد ,ؿخء كً ٢ظخد حُٔويٍحص ر ٖ٤حَُ٘٣ؼش ٝحُوخُٗ ٕٞؼِص كٔ٘ ٖ٤إٔ حُٔويٍ ٓ ًَ ٞٛخ ٣ظَطذ
.6عهًٛبٌ ثٍ ػجذانكشٚى انًفشط ،أحبٚب ٔآْبد رحذ أَمبع انًخذساد ،انكزٛجبد االعاليٛخ ،داس انٕطٍ نهُشش ،انجٕف ،غشحشٓشسجت ْ 1423جشٚخ.
7خبنذ حًذ انًُٓذ٘ -انًخذساد ٔأصبسْب انُفغٛخ ٔاالجزًبػٛخ ٔااللزظبدٚخ ف ٙيجهظ انزؼبٌٔ انخهٛجٔ – ٙحذح انذساعبد ٔانجحٕس ثبنًجهظ – انذٔحخ – لطش 20013-و -ص .21
.
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ػِ ٠ط٘خ ُٚٝاٜٗخى حُـْٔ ٝطؤػ َ٤ػِ ٠حُؼوَ كظٌ٣ ٠خى ٌٛ٣ذ رًِٔٝ.ٚش ٓويٍس ٢ٛطَؿٔش ٌُِٔش ( Narcotic ) :حُٔ٘ظوش
ٖٓ حٌُِٔش ح٩ؿَ٣و٤ش ) (Nar – Kosisحُظ ٢طؼ٘ٓ ٠ويٍ.
ح ٞٛ ّ٬ٓ٩حُٞك٤ي ٖٓ ر ٖ٤ح٧ى٣خٕ حٌُٟٝ ١غ طؼَ٣لخ ً ُِٔويٍ ٝهي أٍٝى إٔ حٌَُٔٔ ٓخ ؿط ٠حُؼوَ ٓٝخ أٌَٓ ٝ
حرٖ ٍؿذ حُل٘زِ : ٢حُٔلظَ ًَ ٞٛ ًٔخ ٣و ٍٞحُوطخرَٗ ًَ ٞٛ : ٢حد ٍٞ٣ع حُلظٝ ٍٞحُويٍ ٓ ٞٛٝويٓش حٌَُٔ ٝ .هخٍ
ٓويٍ ُِـٔي ٝإ ُْ َٜ٣اُ ٠كي حٌٓ٩خٍ ٝهي ؿخء ك ٢رلغ اىحٍس حُزلٞع حُؼِٔ٤ش ٝح٩كظخء ٝحُيػٞس ٝحٍٗ٩خى ك٢
ٝح٫كظخٍ ٓ ٞٛٝخ ٍٞ٣ع ٟؼلخً رؼي هٞس حُٔئطَٔ ح٩هِ ٢ٔ٤حُٔخىّ ُِٔويٍحص ( حَُ٣خ : ) ٝحُٔلظَ ٓؤه ٖٓ ًٞحُظلظَ٤
ٌٗٞٓٝخ ً رؼي كًَش ٝحٓظَهخ ًء رؼي ٬ٛرش ٝهٍٜٞحً رؼي ٗ٘خ٣ٝ ١وخٍ كظَس ح٧ك ٕٞ٤اًح أٛخر ٚرٔخ ًًَ ٖٓ حُ٠ؼق ٝحُوٍٜٞ
ٝحٓ٫ظَهخء.هخٍ حرٖ ٍٓ ٕ٬كَٗ ٢ف حُٔلٖٝ :حُٔلظَ َٗ ًَ ٞٛحد ٍٞ٣ع حُلظٝ ٍٞحُويٍ ك ٢أَ١حف حٛ٧خرغ ٞٛٝ
ٓويٓش حٌَُٔ ٝ .هخٍ :حُٔلظَ حٌُ ١اًح َٗد أكٔ ٢حُـٔي ك ٚ٤كظٟ ٞٛٝ ٍٞؼق ٝحٌٗٔخٍٝ .هخٍ حُوطخر :٢حُٔلظَ ًَ ٞٛ
َٗحد ٍٞ٣ع حُلظٝ ٍٞحُويٍ ك ٢ح٧ػ٠خء ٝ .هخٍ حرٖ ٍٓ ٕ٬أ٠٣خ ً ك٤ـ ُٞحٌَُٔٔ ػِ ٠حٌُ ١كٗ ٚ٤يس ٓطَرش ٓ ٞٛٝلَّ
٣ـذ ك ٚ٤حُلي.
حُظؼَ٣ق ٖٓ حُ٘خك٤ش حُوخٗ٤ٗٞش ٝحُطز٤ش :
حُوٞحٗ ٖ٤حُٟٞؼ٤ش طوظِق حهظ٬كخ ً ر٘٤خ ً كٞٓ ٢حؿٜظٜخ ٌُِٔ٘ش حُٔويٍحص ٓٝخ ٣ؼي ٓويٍحً ك ٢اكي ٟحُي ٍٝهي ٣ ٫ؼي
ك ٢ىُٝش أهَ ٟا ٫إٔ ٘ٛخُي حطلخهخ ً ػِٞٗ ٠ػ٤ش ٓؼ٘٤ش ٖٓ حُٔويٍحص ًخُٝ ٖ٣َٝ٤ٜحًٌُٞخٝ ٖ٤٣ؿَٛ٤خ ٖٓ حُؼوخهٝ . َ٤رخَُؿْ
حطلنطخ ػِ ٢مٝحثْ ٓليىس ُِٔويٍحص ا ٫أٜٗخ ٝكٔذ ٖٓ إٔ حُِـ٘ش حُي٤ُٝش ٌُٔخكلش حُٔويٍحص ٤ٛٝجش حُٜلش حُؼخُٔ٤ش هي
ح٫طلخه٤خص حُي٤ُٝش ( هخٛش حطلخه٤ش ) ّ1971طًَظخ حُٔـخٍ ٌَُ ىُٝش ك ٢حُظؼيٝ َ٣حُ٘وَ ٝحُلٌف ٖٓ حُوٞحثْ حُٔظلن ػِٜ٤خ
كٔزٔخ ٣وظ ٢٠حٝ َٓ٧هي ط٤٠ن حُوخثٔش حُطِ٣ٞش ٝهي طظٔغ رلٔذ حهظ٬ف حُؼخىحص ٝحُظوخُ٤ي ٝحُٔؼَ ٝح٧كٌخٍ حُظ ٢طظزؼٜخ
حٓظؼٔخٍ ٌٙٛحُؼوخه َ٤رخٟ٩خكش اُ ٠إٔ حُوخٗ ٕٞهي ٣ؼيٍ ًَ ر٠ؼش أػٞحّ ًَ ىُٝش ًٔخ طوظِق حُؼوٞرخص ػِ ٠ك٤خُس ٝ
كٞٓ َٔ٘٤حى ؿي٣يس أ ٝطلٌف ٓ٘ ٚرؼ ٞحُٔٞحى ٝ .هي ؿخء طؼَ٣ق رؼ ٞحُٔويٍحص ك ٢هخٗ ٕٞحُٔويٍحص ٝحُٔئػَحص حُؼوِ٤ش
ُٔ٘ش ً ّ1994خ٥ط: ٢
حُٔويٍحص ٣وٜي ر ٚح حُل٘ٝ ٖ٤ح٧كٗٝ ٕٞ٤ـَ٤س حًٌُٞخ ٗ ًَٝزخص أٓ ٝخىس ١ز٤ؼ٤ش أهَُٜ ٟخ ح٧ػَ أًَٓ ٝزش ٖٓ أٖٓ ١
حُٔٞحى حُٔيٍؿش ك ٢حُـي ٍٝحُِٔلن رخُوخٗٝ , ٕٞؿخء طؼَ٣لُِٔ ٚئػَحص ًخ٥ط٣ : ٢وٜي رٜخ ًَ ٓخىس ًَٓزش ٖٓ أٖٓ ١
حًَُٔزخص ٝطَ٘ٔ ًَ ٓخىس ً٤ٔ٤خث٤ش ُٜخ ًحص ح٧ػَٓٝ.خ ٣يهَ ٖٟٔهخثٔش حُؼوخه َ٤حُٔئى٣ش اُ ٠ح٩ىٓخٕ أٞٓ ٝء حٓ٫ظؼٔخٍ
ك ٢حٌُظذ حُطز٤ش هي ٫طيهَ ك ٢ىحثَس حُوخٗ ٕٞكٔؼ َ٣ِٓ : ً٬حُط٬ء (ػَ٘) ٝحُزِ٘ٛ٫ ٝ ٖ٣ن ح١٩خٍ حُيحهِ) ٕٞ٤ِٔٓ ( ٢
َ٣ِٓٝح٧ظخكَ ٝؿَٛ٤خ ٓٔخ ٠ٔٔ٣رخُِٔ٣زخص حُط٤خٍس ) ُٜ (Solvents Volatilesخ أػَ طويٓٝ ١َ٣غ ٌٛح كبٕ حٓظويحّ
ٌٙٛحُٔٞحى ٖٓ ٓـٔٞػش حُٔظؼخ ٖ٤١هي طئى ١اُ ٠أَٟحٍ ٓ٘خرٜش ٓ٫ظويحّ حٌُلٝ ٍٞحُزخٍر٤ظٍٞحص ٌُٜح ًٍِ ٚأص حُيٝحثَ
حُطز٤ش ٘ٓٝظٔش حُٜلش حُؼخُٔ٤ش أ ٫طٔظويّ ُلع حُٔويٍحص رٌٜح حُٔؼ٘ ٠حُ٘ٔ ٢ُٞحُؼخّ رَ ؿؼِٞح ح ْٓ٫أهَد اُ ٠حٔٗ٫ـخّ
ٓغ حُٞحهغ حُؼِٔ ٌُٜٙ ٢حُٔٞحى كؤٓٔظٞٓ ٚء حٓظويحّ حُؼوخٍ ) ) Drug Abuseأ ٝح٫ػظٔخى ػِ ٠حُؼوخٍ ( Drug
) ٝDependenceرٔخ إٔ حُؼوخه َ٤حُظٔ٣ ٢خء حٓظويحٜٓخ ٫كُٜ َٜخ ًخُزِ٘ ٖ٣أ ٝح ٖ٤ُٞٔٗ٧أ ٝحُٔ٠خى حُل ١ٞ٤كبٕ
حُٔوٜٞى ٖٓ حٓظويحّ ٌٛح حُلع ٞٓ ٞٛء حٓ٫ظويحّ حُٔئى ١اُ ٠ح٫ػظٔخى حُ٘لٔ ٢أ ٝحُـٔي ١أٜٔ٤ًِ ٝخ ٓؼخً .أ٠٣خً ٌٓ٘
ػخّ ّ1964هخٓض ٓ٘ظٔش حُٜلش حُؼخُٔ٤ش رخٓظزيحٍ ُلع ح٩ىٓخٕ ) (Addictionرِلع آهَ ٞٛح٫ػظٔخى ػِ ٠حُؼوخٍ (
) ٝ . Drug Dependenceك ٢حُظؼَ٣ق حُوخٗ ٢ٗٞكخٕ حىٓخٕ حُٔويٍحص ٣ـؼَ حُٔظؼخ ٢١كخًُ ٚلخٍ حََُٟٔٓ ٞ٣خً
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ػوِ٤خ ً ٌُح أٛٝض ُـ٘ش هزَحء حُٜلش حُؼخُٔ٤ش حُوخٛش رخ٩ىٓخٕ ك ٢طوََٛ٣خ حُلخى ١ػَ٘ ٝحُوخ ٙرخُلـِ حُٔيٗ٢
.
8
ُِٔيٖٓ٘٤
حُظؼَ٣ق حُؼخّ ُِٔويٍحص:
حُٔويٍحص ٓـٔٞػش ٖٓ حُٔٞحى حُظ ٢طٔزذ ح٩ىٓخٕ ٝطْٔٔ حُـٜخُ حُؼٜزٝ ٢حُظ٣ ٢لظَ طيحُٜٝخ أٍُ ٝحػظٜخ أٝ
٘ٛؼٜخ ا٧ ٫ؿَح٣ ٝليىٛخ حُوخٗ ٫ٝ ٕٞطٔظؼَٔ ا ٫رٞحٓطش ٖٓ َ٣هًُ ُٚ ٚي ٝ.9ك ٢طؼَ٣ق آهَ ٓ ٢ٛ :ـٔٞػش ٖٓ
حُؼوخه َ٤حُظ ٢طئػَ ػِ ٠حُ٘٘خ ١حٌُٝ ٢٘ٛحُلخُش حُ٘لٔ٤ش ُٔظؼخٜ٤١خ آخ رظ٘٘ ٢٤حُـٜخُ حًَُِٔ ١أ ٝربرطخء ٗ٘خ ٚ١أٝ
رظٔززٜخ ُِِٜٓٞش أ ٝحُظو٬٤ص ٌٙٛٝحُؼوخه َ٤طٔزذ ح٩ىٓخٕ ٘٣ٝـْ ػٖ طؼخٜ٤١خ حٌُؼ٘ٓ ٖٓ َ٤خًَ حُٜلش حُؼخٓش
ٝحٌُٔ٘٬ص ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝ.10ػَكٜخ ىٓ .ـي ١ػِ حُيٓٞ٣ ٖ٣ق طؼَ٣لخً ٓزٔطخ ً ؿخء ك : ٚ٤إٔ حُٔوٜٞى ٖٓ حُٔخىس حُٔويٍس
ٓ ًَ ٢ٛخ ٌٛ٣ذ حُؼوَ َ٠٣ٝرخُٜلش ٔ٣ٝزذ ػخىس ح٩ىٓخٕ كٔظٓ ٠خ طٞكَص ٌٙٛحُٜلخص حُؼ٬ع ك ٢أٓ ١خىس حػظزَص
ٓخىس ٓويٍس.11
طؼَ٣ق حُٔٞحى حُ٘لٔ٤ش :
ًَ ٢ٛػوخٍ ٓٞحء ًخٕ ٓ٘٘طخ ً أٜٓ ٝزطخ ً أٜٓ ٝيثخ ً ُٚ ٌٕٞ٣طؤػ َ٤ػِ ٠حُؼِٔ٤خص حُ٘لٔ٤ش ًخُظلٌ َ٤أ ٝحُلخُش
حُِٔحؿ٤ش أ ٝحُؼِٔ٤خص حُِ٘ٝػ٤ش ًٔخ ٣ؼَكٜخ ػِٔخء حُطذ حُ٘لٔ ٢د أٗ ٚحُٔخىس حُظ ٢ػ٘يٓخ ٣ظْ طؼخٜ٤١خ ٌٖٔ٣إٔ طئى ١اُ٠
طـ َ٤٤حُٞػ ٢أ ٝحُلخُش حُؼوِ٤شٝ.هي ٗخع حٓظويحّ ٌٛح حُٔلُِٞٔ ّٜٞحى حُ٘لٔ٤ش ري ٖٓ ً٫حُٔل ّٜٞحُوي ٞٛٝ ْ٣حُؼوخٍ Drug
أ ٝحُٔويٍ ٘ٓ ٌ٘ٓ Narcoticظٜق حُؤٔ٘٤خص أ ٖٓ ١حُٞهض حٌُ ١ريأص ك ٚ٤حُؼٍٞس حٌُ٤ٔ٤خث٤ش حُظ ٢أىص آُ ٠ؼَكش
٣ ٫ٝ ّ1971وظَٜ حُـٜخُ حُؼٜز ٢حًَُِٔٝ ١حُىحى ٜٓطِق حُٔخىس حُ٘لٔ٤ش ٗٞ٤ػخ ً رؼي ٛي ٍٝحطلخه٤ش (ك٘٤٤خ) ُٔ٘ش
Synthiticكلٔذ ٌُٖٝ حٓظؼٔخٍ حُٔٞحى حُ٘لٔ٤ش ػِ ٠حُٔٞحى حًَُٔزش ً٤ٔ٤خث٤خ ً أ٘ٛ ٝخػ٤خً ٝحُٔؼَٝكش رخْٓ حُٔوِلخص
ٔ٣ظويّ ًٌُُ َٔ٘٤ي حُٔٞحى ًحص ح ٍٞٛ٧حُ٘زخط٤ش ًخُو٘ذ ٘ٓٝظوخص ح٧كٝ ٕٞ٤حًٌُٞخث٘ٓٝ ٖ٤ظوخطٜخٝ.طٔظويّ ًؼَ٤حً ك٢
هخٗ ٕٞحُ٤ٜيُش ٝحًُِٔٔٔ ّٞش ٓٞء حٓظويحّ حُٔٞحى حُ٘لٔ٤ش أ ٝحُٔويٍحص أ ٝحُؼوخٍ ٝ Drug Abuseحُٔٔخٍٓش ح٧هَٟ
ك ٢حُؼوخٍ ٢ٛحٓ٫ظويحّ ؿ َ٤حُطزٔ٣ٝ None Medical Use ٢ظويّ حُٔل ٖ٤ٜٓٞر٘لْ حُٔؼ٘ ٖٓٝ ٠حُ ١ٍَٝ٠حُظِٔ٤٤
ر ٖ٤آخءس حٓ٫ظويحّ ٝ Abuseر ٖ٤حٓ٫ظويحّ حُوخ١ت Misuseحٌُ َ٤٘٣ ١اُ ٠ه٤خّ حُطز٤ذ رٛٞق ٓخىس ُِؼ٬ؽ
رطَ٣وش ؿٓ َ٤وزُٞشٝ..هي أِ١وض ٓ٘ظٔش حُٜلش حُؼخُٔ٤ش ػِ ٠حُؼوخه َ٤حُظٔ٣ ٢خء حٓظويحٜٓخ حُؼوخه َ٤حُظ ٢طئى٬ُ ١ػظٔخى
ٞٓ Drug Dependenceحء ًخٕ ح٫ػظٔخى ٗلٔ٤خ ً Physiologicalأ ٝكُٔٞٞ٤ؿ٤خ ً Physicalأ ٝح٫ػ٘ٓ ٖ٤ؼخً.
حُظؼَ٣ق حُؼُِِٔ ٢ؼوخٍ:
حُؼوخٍ حُٔٔظوِ ٖٓ ٚحُ٘زخطخص أ ٝحُلٞ٤حٗخص أ٘ٓ ٝظن ٜٓ٘خ أًَٓ ٝذ ٖٓ حُٔٞحى حٌُ٤ٔ٤خث٤ش ٝحٌُ٣ ١ئػَ ػِ٠
حٔٗ٫خٕ أ ٝحُلٞ٤حٕ أ ٝحُ٘زخص ِٓزخ ً أ ٝح٣ـخرخ ًٌٛٝ .ح ٣ؼ٘ ٢إٔ ًَ أٗٞحع حَُٔ٘ٝرخص حٌُل٤ُٞش ٝؿ َ٤حٌُل٤ُٞش رخٟ٩خكش اُ٠
ح٫ى٣ٝش حُٔٔٔٞف رٜخ ٝحُظٔ٣ ٢خء حٓظويحٜٓخ طيهَ ٖٟٔا١خٍ ٌٛح حُظؼَ٣ق ٝهي ٌٓٛ ِ٤ح حُظؼَ٣ق حُؼوخه َ٤حُٔويٍس ػٖ
ؿَٛ٤خ رؤٜٗخ حُؼوخه َ٤حُظ ٢طـ َ٤كخُش حٔٗ٫خٕ حُِٔحؿ٤ش ٔ٤ُٝض حُـٔي٣ش ٝحُظ٣ ٢ظ٘خُٜٝخ حٔٗ٫خٕ ٓؼظٔيحً ػِٜ٤خ ك ٢ك٤خطٚ
رٔزذ هخ٤ٛظٜخ حُٔويٍس ٓٞحء ًخٗض ٓٞحى ِٜٓٓٞش أ٘ٓ ٝزٜش ُ٨ػٜخد ًخًٌُٞخ ٖ٤٣أٓ ٝؼزطش ًخُزخرظٍٞ٤حص (حُٔ٘ٓٞخص)
ٌٛٝح حُظؼَ٣ق ٣يهَ ك ٚ٤حُؤَ رَ ٣ؤط ٢ػٍِ ٠حّ هخثٔظ .ٚرؼ ٞحُزخكؼ ٖ٤ػَف حُٔويٍحص ػِٔ٤خ ً رؤٜٗخ ٓخىس ً٤ٔ٤خث٤ش
. 8ػبدل سعالٌ – حكى رُبٔل انًخذساد ٔانًفزشاد ٔرذأنٓب ف ٙانزششٚغ االعالئ ٙانمبََٕ – ٙيطجؼخ َٓضخ يظش – 1985و – ص .49- 46
9ػبدل انذيشداػ ،اإلديبٌ ٔيظبْشِ ٔػالجّ ،ػبنى انًؼشفخ 1982 ،و ،ص .10-9
.10يحًذ فزح ٙػٛذ ،جشًٚخ رؼبط ٙانًخذساد ف ٙانمبٌَٕ انًمبسٌ ،داس انُشش ثبنًشكض انؼشث ٙنهذساعبد االيُٛخ ٔانزذسٚت ثبنشٚبع ،ص .103
.11يجذ٘ ػض انذٕٚ ٍٚعف ،يجهخ انفكش انششط ، ٙانًجهذ 3انؼذد ، 2سثٛغ انضبَْ1415 ٙـ ،ص .399
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
طٔزذ حُ٘ؼخّ ٝحُ٘ ّٞأ ٝؿ٤خد حُٞػ ٢حُٜٔلٞد رظٌٔ ٖ٤حٌٛٝ .12 ُْ٧ح حُظؼَ٣ق هخ َٛحً ٌٓ ٫خٕ ُِٔ٘٘طخص أ ٝػوخهَ٤
حُِٜٓٞش ك ٌٙٛ ٕ٫ ٚ٤حُؼوخه ٫ َ٤طؼظزَ ٓويٍس.
ط٤ٜ٘ق حُٔويٍحص ٝأٗٞحػٜخ:
٘ٛخى أٗٞحع ػي٣يس ٖٓ حُٔويٍحص طٔظِت رٜخ ٓخكش حُي ٍٝػِ ٠حُٔٔظ ٟٞحُؼَر ٢أ ٝح٫هِ ٢ٔ٤أ ٝحُيٝ ٢ُٝهي حؿظٜي
حُٔ٘ظـِ ٖ٤كٌٛ ٢حء حُٔـخٍ ٖٓ حُزخكؼٝ ٖ٤حُؼِٔخء ٝحُوخٗٝ ٖ٤ٗٞح١٧زخء ٖٓ ط٤ٜ٘ق حُٔويٍحص كٔذ أٗٞحػٜخ َ١ٝم
ٍُحػظٜخ أ ٝط٤ٜ٘ؼٜخ ً ٢ٛٝخ٫ط:٢
.2حُٔويٍحص حُطز٤ؼ٤ش:
ٓ ٢ٛـٔٞػش ٖٓ حُ٘زخطخص حُٔٞؿٞىس رخُطز٤ؼش ٝحُظ ٢طلظ ١ٞأٍٝحهٜخ أ ٝػٔخٍٛخ أٔٓ ٝظوِٜخطٜخ ػِ ٠ػ٘خٓ َٛويٍس كؼخُش
٘٣ ،ظؾ ػٖ طؼخٜ٤١خ كويحٕ ؿِث ٢أ٪ُ ٢ًِ ٝىٍحى ًٔ ،خ أٜٗخ هي طظَى ُي ٟحُٔظؼخ ٢١حػظٔخىحً ٝاىٓخٗخ ً ٗلٔ٤خً أ ٝػ٣ٞ٠خً أٝ
ًٔٛ٬خ ٝأٜٔٛخ :
ٗ .1زخص حُو٘ذ حُٜ٘ي ، ١حُل٘ ٖ٤أ ٝحُٔخٍ ٜٞ٣حٗخ ٗ .2.زخص حُو٘وخٕ أ ٝح٧كٗ .3 ٕٞ٤زخص حُوخص ٗ .4زخص حًٌُٞخ.
أ : ٫ٝحُل٘ ، ٖ٤حُو٘ذ حُٜ٘ي ، ١حُٔخٍٜٞ٣حٗخ ) ( CANNABIS
ً
حُو٘ذ حُٜ٘يٗ ( Cannabis Sativa ) ١زخص ػ٘ز ٞٔ٘٣ ٢كطَ٣خ أ ٝطظْ ٍُحػظ ٚٗٞٔٔ٣ ، ٚك ٢حُٜ٘ي ( رٜخٗؾ
أ ٝط٘خٍحّ ) ٚ٤ٔٔ٣ٝ ،حُ ( Ma – Yo ) ٕٞ٤ٜ٘أ ٝحُيٝحء ،رٔ٘٤خ ٚ٤ٔٔ٣ح ( ٕٞ٤ٌ٣َٓ٧حُٔخٍ ٜٞ٣حٗخ ) ٓٝؼ٘خٛخ حُٔـٖ
أ ٝحُؼزٞى٣ش ٣ٝ ،ؼَك ٚحُؼَد رخْٓ حُل٘ٝ . ٖ٤أٍٝحه٘٘ٔٓ ٚش ٝػيى كٜٜٛٞخ كَىٗ ٞٛٝ ٟزخص ٓ٘ٗ ٚزظش ٓئٗؼش ٝأهَٟ
ًًَ٣ش٣ .ظْ حُظؼخ ٢١ػٖ ٣َ١ن حُظيه ( ٖ٤حٓ٫ظ٘٘خم ) ٓٞحء ٖٓ ه ٍ٬حُٔـخثَ ،حُـِ ٕٞ٤أ ٝحَُ٘ؿِ٤ش (حُ٘٘٤ش -حُـُٞس )
ٓوِ١ٞخ ً رخُظزؾ أ ( ٝحُٔؼَٔ ) ٞٛٝأِٓٞد هطَ ُِـخ٣ش ك٤غ َٜ٣حُيهخٕ اُ ٠حَُثظٓ ٖ٤زخَٗس ٜ٘ٓٝخ اُ ٠حُيّ ػْ حُٔن
ٝحُـٜخُ حُؼٜز٤ُ ٢زيأ طؤػ َٙ٤ه ٍ٬ىهخثن ٔ٣ٝظي ُلٞحُٓ 4 – 3 ٢خػخص ٝ .حُوطٍٞس حٌُزَ ٟطٌٖٔ ك ٢إٔ طيه٣ ٚ٘٤وظ٢٠
ٓٞحِٛش حُظيه ٖ٤رَٔػش كظ٣ ٫ ٠لظَم حُل٘ ٖ٤ك ٢حُٜٞحء أٌٌٛ ٝح ٣لَ ٙحُٔيٜٓ٘٣. ٕٞق حُؼِٔخء حُل٘ ٖ٤رؤٗٞحػٚ
ًٔويٍحص طظٔزذ ك ٢حػظٔخى ٗلٔ ٢ى ٕٝػٔٗ٧ ١ٞ٠ـش حُـْٔ ؿ َ٤إٔ ٓيٖٓ حُل٘ ٖ٤ػخىس ٓخ ِ٣ـؤ ٓ٫ظويحّ ٝطؼخ٢١
ٓويٍحص أهَٓ ٟؼ ٚأٓ ٝخ ٣ؼَف ( ر٘ظَ٣ش حُظٜخػي ) ٣ٝظلن ح١٧زخء ػِ ٠إٔ حُل٘٣ ٫ ٖ٤ظٔزذ ػخىس ك ٢اٛخرش
حٗوطخػ ٚ٤أٓ ٝخ حُٔظؼخ ٢١رخُـ٤زٞرش ٓؼَ حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٔويٍحص ح٧هَٝ ، ٟح٩ه٬ع ػٖ طؼخ ٢١حُل٘٣ ٫ ٖ٤ظَى أػَحٟخ ً
٠ٔٔ٣رٔظُٓ٬ش حُلَٓخٕ ) .( Withdrawal Symptoms
ػخٗ٤خ :ح٧ك ، ٕٞ٤حُو٘وخٕ ) ( Opium
ح٧ك ٞٛ ٕٞ٤حُؼٜخٍس حُِِؿش حُٔٔظوَؿش ٖٓ ػٔخٍ حُو٘وخٕ رؼي طِٔ٣ن ؿيٍحٜٗخ حُوَ٠حء هزَ ٗ٠ـٜخ ٌٛٝ ،ح
ٓ 25خىس ٓوظِلش أٜٔٛخ حُؼ َ٤ٜح٧ر٣ ٞ٤ـلق ُٜ٤زق ٓخىس ًَٜ٣ش حَُحثلش ٗ ،ي٣يس حَُٔحٍس ،طلظ ١ٞػِٓ ٠خ ٣ِ٣ي ػٖ
حٍُٔٞك ، ٖ٤حُ٘خٍ ًٞط ، ٖ٤حٌُٞىح ، ٖ٤٣حُزخرخ كٝ ٖ٣َ٤أهَ . ٟر٤ي إٔ حٍُٔٞك ٞٛ ٖ٤حُؼخَٓ حٓ٧خٓ ٢ك ٢ح٩ىٓخٕ ٝحٌُ ١طَؿغ
اُ ٚ٤طؤػَ٤حص ح٧ك ٕٞ٤حُٔوظِلش .إ طؤػ َ٤ح٧ك ٌٕٞ٣ ٕٞ٤ػخٓخ ً ػِ ٠حُـْٔ ٣ٝئػَ رٍٜٞس أٓخٓ٤ش ػِ ٠حُٔن ٝحُـٜخُ
حُؼٜزٝ ٢حُؼ٬٠ص ٝطظ َٜح٧ػَح ٝػِٓ ٠ظؼخ ، ٚ٤١ه ٍ٬كظَس ٝؿِ٤س ٫طِ٣ي ػٖ ٜٗق ٓخػش ٖٓ طؼخ ، ٚ٤١طوظِق آػخٍ
ح٧ك ٕٞ٤ػِ ٠ؿْٔ حٔٗ٩خٕ ٖٓ حُ٘خك٤ش حٌُٔ٤خث٤ش ،حُلُٔٞٞ٤ؿ٤ش ٝحُ٘لٔ٤ش طزؼخ ً ُ٘ٞع ح٧ك ، ٕٞ٤ىٍؿش ٗوخٝطٝ ٚطًَ، ِٙ٤
٣َ١وش طلٝ َٙ٤٠طؼخٝ ٚ٤١حُـَػش ٝ .ح٧ك ُٚ ٕٞ٤طؤػ َ٤ػ ١ٞ٠ػِ ٠أٗٔـش حُـْٔ ٣يكؼٜخ اُ ٠ح٩ىٓخٕ رَ٘حٓش ٝػ٘ي
( ٓ 16 – 12خػش ٖٓ آهَ ؿَػش طٔٔ ٠رٔظُٓ٬ش حُلَٓخٕ حٗ٫وطخع أ ٝح٩ه٬ع كبٕ أػَحٟخً هخٓ٤ش طزيأ رؼي ٓ٢٠
) ٝ Withdrawal Symptomsأٜٔٛخ حُظٞطَ ،طوِٜخص حُؼ٬٠ص ،حٍطلخع ٟـ ٢حُيّ ،كويحٕ حُظٞحُٕ ،حٍطلخع
.12كًبل ػًش ثبثكش – يؼب ً نكشف انًخذساد ٔانًؤصشاد انؼمهٛخ – يشجغ عجك ركشِ–ص . 55– 44
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ٓؼيٍ حٌَُٔ رخُيّ ٓغ اكَحُحص ؿَِ٣س ٖٓ حٗ٧ق ٝحُؼٝ ٖ٤٘٤حُؼَم اٟخكش اُ ٠حُظزٝ ٍٞح٘ٓ٩خء ٫اٍحى٣خ ً ٝ .ى ٕٝحُظوِٖٓ َ٤
ٓوخ َ١ح٧ك ٕٞ٤حُوخّ ،كبٕ ح٧هطخٍ طِىحى ػ٘ي طؼخ٘ٓ ٢١ظوخط ٚحُٜٔ٘ؼش هخٛش حٍُٔٞكٝ ٖ٤حُ٘٘٣. ٖ٣َٝ٤ٜؤ ح٩ىٓخٕ ػِ٠
ح٧ك ٕٞ٤ػ٘ي ط٘خ ٍٝؿَػش ٜٓ٘ٔٓ (ٚخ ًخٗض ٛـَ٤س) ُؼيس أ٣خّ هِِ٤ش ،رؼيٛخ ٣زيأ حُٔظؼخ ٢١ك٣ُ ٢خىس حُـَػش ٓؼ٤خً ٍٝحء
حُ٘ؼ ٍٞرخُ٘٘ٞس ًِٔٝ ،خ حٓظَٔ ك ٢حُظؼخ ٢١حٓظَٔص كخؿظ ٚاُ٣ُ ٠خىس حُـَػش ٝرؼيٛخ ٌٚ٘ٔ٣ ٫حُظٞهق ػٖ حُظؼخ٢١
ُلظَس طِ٣ي ػٖ ٓ 12خػش طوَ٣زخ ً ،رؼيٛخ ٣ؼخٗ ٖٓ ٢أػَح ٝحُظٞهق حُٔلخؿت ٝػخىس ٓخ ط٘ظ ٢ٜك٤خس حُٔيٖٓ كٜٓ ٢لخص
حَٓ٧ح ٝحُؼوِ٤ش أ ٝرخُٔٞص كٓ ٖٓ ٢زٌَس.
ػخُؼخ ً :حُوخص ) ( Cathaedulis
حُوخص ٣لظ ١ٞػ٬ػش هِ٣ٞخص ٛخٓش ( : ٢ٛٝحُوخػ ( ، ) ٖ٤٤حُوخػ٤ي (ٝ ، ) ٖ٣حُوخطًِٜٝ ) ٖ٤خ ُٜخ طؤػٓ َ٤زخَٗ ٓ٘زٚ
ػِ ٠حُٔن ٝحُـٜخُ حُؼٜزٝ ٢طؤػٓ َ٤زخَٗ ٣ظٔزذ ك٤ٟ ٢ن حٝ٧ػ٤ش حُيٓ٣ٞش ٝرخُظخُ٣ُ ٢خىس ٟـ ٢حُيّ٣.ظْ طؼخ ٢١حُوخص
رٔ٠ؾ حٍٝ٧حم حُٜـَ٤س ٓ٠ـخ ً رط٤جخ ً ػْ طوِ ٌٙٛ ٖ٣حٌُظِش حُٔٔٞ٠ؿش رخُ٘يم(أكي ؿٞحٗذ حُلْ رخُيحهَ) ٓيس ِ٣ٞ١ش ٓغ
حٓظل٬رٜخ ٖٓ ٝهض ٥هَ ٣ٝؼظٔي حُٔظؼخ ٢١اَُٗ ٠د ًٔ٤خص ٖٓ حُٔ٤خ ٙحُٔؼِـش َٓحٍحً ٝرؼي كظَس ِ٣لع حُٔظؼخً ٢١ظِش
حٍٝ٧حم ٣ٝؼخٝى ٓ٠ؾ أٍٝحم ؿي٣يس ،حُظؼخ ٢١أ ٝحُظوِ٣ ٖ٣ظْ ك ٢ؿِٔخص أٓ ٝـخُْ رطو ّٞؿَ٣زش ،ك٤غ ٣ظٛ٬ن
حُٔظؼخ ٕٞ١ك ٢أٓخًٖ ٓـِوش رلؼخ ً ػٖ حُيفء ٗظَحً ٕ٧حُظؼخٔ٣ ٢١زذ اكٔخٓخ رخُزَٝىس .أػ٘خء حُظؼخ٘ٔ٣ ٢١ق حُوخص ٗؼٍٞحً
رخُٔؼخىس ٝحَُحكش ٝحُظلَِ ٖٓ حُٔٔج٤ُٞش ٝاكٔخٓخ ُحثلخ ً رخُويٍس ٝحَُٟخ ،ؿ َ٤إٔ ح٩ىٓخٕ ػِ ٠طؼخ ٢١حُوخص ٔ٣زذ
حػظٔخىحً ٗلٔ٤خ ً اٟخكش اُ ٠أػَحٛ ٝل٤ش أٜٔٛخ ٟؼق ك ٢كًَش حُٔؼيس ٞٓ ،ء حُ ، ْ٠ٜحُِٜحٍ َِٗ ،حٓ٧ؼخء ،طِ٤ق
حٌُزي ٝحُؤ ٍٞحُـ٘ٔ ، ٢أ٠٣خ كبٕ حُٔيٓ٘٣ ٖ٤ؼخٗ ٖٓ ٕٞحٟطَحرخص ك ٢حُـٜخُ حُؼٜز ْٛٝ ٢رٍٜٞس ػخٓش ًٔخُ٠
حٗوطخػ( ٚ٤ ٣ٝؼخٗ ٖٓ ٕٞطيٗٔٓ ٢ظ ٟٞاٗظخؿ٤ظٝ ْٜهيٍحط ْٜػِ ٠حُؼَٔ ٝ.ح٩ه٬ع ػٖ طؼخ ٢١حُوخص ٣ ٫ظَى ػخىس أػَحٟخً
) ٝ Withdrawal Symptomsحُوخص ٝ ٞٛحكي ٖٓ حُٔٞحى حُٔيٍؿش ٖٟٔػوخه َ٤ح٩ىٓخٕ ٝكوخ ُظ٤ٜ٘ق ٓ٘ظٔش
حُٜلش حُؼخُٔ٤ش .
ٍحرؼخ :حًٌُٞخ
ٍٝ٧حم حًٌُٞخ أػَ ٓ٘ز ٚك٤غ طٞكَ ُِٔظؼخ٘ٗ ٢١خ ١كٝ ٢ظخثق حُٔن ،ػيّ حَُؿزش ك ٢حُ٘ٝ ّٞػيّ حُ٘ؼٍٞ
رخُظؼذ ،ؿ َ٤أٜٗخ آػخٍ ٓئهظش طُِ ٍٝظظَى حُٔظؼخٜ٘ٓ ٢١ي حُـٔي ٘ٓ ،ظض حُظلٌ َ٤اٟخكش اُ ٠طؤػَ٤حطٜخ ؿ َ٤حُٔٔظلزش
ػِ ٠رؼ ٞؿيى حُـْٔ ٝهخٛش حُـيى حُـخًٍِ٣ٞش .13
ؿيٍ ٍٝهْ ( ٟٞ٣ ) 1ق ح٧ػَح ٝحُٔزخَٗس ٠ٓٝخػلخص ح٫ىٓخٕ ػِ ٠حُٔويٍحص حُطز٤ؼ٤ش
ٗو ٚحُٔ٘خػش حُطز٤ؼ٤ش ٣ُٝخىس ٓؼيٍ حٛ٩خرش رخَُٔ حَُث ١ٞرٜلش ٤ٟن كيهش حُؼٝ ٖ٤حكظوخٕ حُِٔظلٔش ٝحكَٔحٍٛخ .
هخٛش .
حُطلق حُـِيٝ ١كٌش رخُـِي هي طليع أك٤خٗخ . حُظٜخرخص ٍث٣ٞش ٓظٌٍَس
ح٩كٔخّ رخُٞٔٓ٬إُ٤ش ٝحُظ٠ل٤ش رٌَ ٗلٓ ْ٤وخرَ حُل ٍٜٞػِ٠ حُِٜحٍ ،حُ٠ؼق ،حٔٓ٩خى
حُـَػش كٞٓ ٢ػيٛخ ٔٓ ،خ ٣يكغ رخُٔيٖٓ اُ ٠حُـَٔ٣ش أ ٝحُظ٘خٍُ ػٖ
حُٔزخىة ٝح٧ه٬ه٤خص .
حُظي ٍٞٛح٫ؿظٔخػٝ ٢ح٫هظٜخىٝ ١كويحٕ حُويٍس ػِ ٠حُؼَٔ ٝحٗ٩ظخؽ حُ٠ؼق حُـ٘ٔٝ ٢ظ ٍٜٞأػَح ٝأٗٞػش ٗظ٤ـش حٗولخٓ ٝؼيٍ َٕٞٓٛ
حًٌٍُٞس ( حُظٔظٔ٤ظ ) َٕٝ٤آُ ٠خ ىٗ 400 ٕٝخٗ ٞؿَحّ ٌَُ 100
ِِٓٔ٤ظَ ٖٓ حُيّ رٔ٘٤خ حُٔؼيٍ حُطز٤ؼ٣ ٢ـخٗ 740 ُٝخٗٞؿَحّ 100 /
ِِٓٔ٤ظَ
.2حُٔويٍحص حُٜٔ٘ؼش:
ٓ ٢ٛـٔٞػش ٖٓ حُٔٞحى حُٔٔظوِٜش أ ٝحُِٔٔٝؿش أ ٝحُٔ٠خكش أ ٝحُٔلَ٠س ٖٓ ٗزخطخص ٓٞؿٞىس ك ٢حُطز٤ؼش
طلظ ٟٞػِ ٠ػ٘خٓ َٛويٍس كؼخُش ( ٓويٍحص ١ز٤ؼ٤ش ) ٘٣ ،ظؾ ػٖ طؼخٜ٤١خ كويحٕ ؿِث ٢أ٪ُ ٢ًِ ٝىٍحى ًٔ ،خ أٜٗخ هي
طظَى ُي ٟحُٔظؼخ ٢١حػظٔخىحً ٝاىٓخٗخ ً ٗلٔ٤خً أ ٝػ٣ٞ٠خً أٔٛ٬ً ٝخ ٝأٜٔٛخ :حٍُٔٞك - ٖ٤حُ - ٖ٣َٝ٤ٜحٌُٞىح - ٖ٤٣حُٔ٤ي- ٍٝ
حُيًٞ٣خٓل - ٖ٤حًٌُٞخ - ٖ٤٣حٌَُحى.
أ : ٫ٝحٍُٔٞك( Morphine ) ٖ٤
٣ؼظزَ حٍُٔٞك ٖٓ ٖ٤أٗ٘ٓ َٜظوخص ح٧ك ٕٞ٤حُٜٔ٘ؼش ٔ٣ٝ ،ؼَ كٞحٌُٗٞٓ ٖٓ %15 ٢خص ح٧ك ٕٞ٤حُوخّ ٝ ،ػَف
َٓ ٍٝ٧س ك ٢حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘ ؿ َ٤إٔ حُٞػخثن حُطز٤ش ط٘ َ٤اُ ٠ػخّ ٬٤ٓ 1804ى٣ش .طظْ ٘ٛخػش حٍُٔٞك ٖ٤ػٖ ٣َ١ن
طلِٓ َ٤خىس ح٧ك ٕٞ٤حُوخّ ً٤ٔ٤خث٤خ ً ٝرخٓظويحّ حُظٔوٗ٩ ٖ٤ظخؽ ٓٔلٞم أر ٞ٤ػي ْ٣حَُحثلش َٓ ،حٌُٔحم ٌٖٔ٣طٔ٣ٞوٚ
ِٛزخ ً أٌٓ ٝحرخ ً كٞٓ ٢حثَ هخٛش ًٔ ،خ ٌٖٔ٣اٗظخؿ ٚكٍٞٛ ٢س أهَحٜ٣ .ٙق حُؼِٔخء حٍُٔٞكًٔ ٖ٤ويٍ ٣ظٔزذ ك ٢حػظٔخى
ٗلٔٝ ، ٢حػظٔخى ػٔٗ٧ ١ٞ٠ـش حُـْٔ ٝح٩ه٬ع ػٖ حُظؼخ٣ ٢١ظَى أػَحٟخ ً حٗوطخػ( Withdrawal Symptoms ٚ٤
) هخٓ٤ش طٔظيػ ٢ػ٬ؿخً ٍٝػخ٣ش ٛل٤ش .
– 24 ػ٘ي ح٩ه٬ع ػٖ طؼخ ٢١حٍُٔٞكٞ٣ ٖ٤حؿ ٚحُٔيٖٓ ٓـٔٞػش ٖٓ أػَح ٝح٩ه٬ع ،ه ٍ٬كظَس طظَحٝف رٖ٤
ٓ 48خػش ٝأ ْٛطِي ح٧ػَح ٝحُظٞطَ ،حُ٤ٜخؽ ،حٍ٧م ،كٌش ٗي٣يس رخُـْٔ ،اكَحُ حُؼَم رـِحٍس ٝحَُؿزش حُـخٓلش ك٢
حُزلغ ػٖ ؿَػش ؿي٣يس ٜ٣ٝق حُٔيٓ٘ٗ ٕٞؼ ٍْٛٞه ٍ٬طِي حَُٔكِش رآ ّ٫ؿٔي٣ش ٓظلَهش ًٝ ،ؼَ٤حً ٖٓ حُٔيٖٓ٘٤
ِ٣ـج ٕٞاُ ٠ط٘خ ٍٝؿَػخص ٓظِح٣يس طِ٣ي ػٖ ٤ِِٓ 100ـَحّ ٖٓ حٍُٔٞك ٖ٤هي طٜزق ٓٔ٤ظش ه ٍ٬كظَس طظَحٝف ر12 – 6 ٖ٤
ٓخػش ٝ .هي ٍٛي حُؼِٔخء إٔ حُؼي٣ي ٖٓ ٓيٓ٘ ٢حٍُٔٞك ٖ٤ػٖ ٣َ١ن حُلوٖ ٜ٣خر ٕٞرخُظٜخرخص ٗي٣يس طلض حُـِي أ ٝطـِ٢
رخٝ٧ػ٤ش حُيٓ٣ٞش اٟخكش آُ ٠ؼي٫ص ٓظِح٣يس ٖٓ حَٓ٧ح ٝحُٔظ٘خهِش ػٖ ٣َ١ن حُلوٖ حُِٔٞػش ٝأٜٔٛخ َٓ ٝكويحٕ
حُٔ٘خػش حٌُٔظٔزش ( ح٣٩يُ )
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
أٍٝحهُِ ٚظـِذ ػِ ٠حُظؼذ ٝ ،14ه ٍ٬أهَ ٖٓ ٞ٘ٓ 10حص أٛزلض طٔظويّ ًٔويٍ ٟٓٞؼٔٓ ٢ظخُ ،اٟخكش اُ ٠حٓظؼٔخ٫ص
١ز٤ش أهَِ٣ ُْٝ ٟزغ حًٌُٞخ ٖ٤٣إٔ أٛزق أكي حُٔويٍحص حُٔ٘ظَ٘س ر١ ٖ٤زوخص حُٔـظٔغ حَُحه٤ش هخٛش ٝإٔ ( ٓ٤ـٔٗٞي
كَ٣ٝي ) حُؼخُْ حُ٘لٔ ٢هي ًظذ ػٖ ٓظؼش ط٘خٓٝ ، ُٚٝخُحٍ حًٌُٞخ ٖ٤٣كظ ٠ح ٕ٥أكي أًؼَ حُٔويٍحص حٗظ٘خٍحً ك ٢حٌ٣َٓ٧ظ.ٖ٤
( Stimulant أػ٘خء حُظؼخ٘ٔ٣ ٢١ق حًٌُٞخ ٖ٤٣اكٔخٓخ ً ٓئهظخ ً رخُوٞس ٝحُٔؼخىس ٗظَحً ُظؤػ َٙ٤حُٔ٘ز ٚػِ ٠حُـٜخُ حُؼٜز٢
) ٔٓ Sympatheticخ ٣ئى ١اُ٣ُ ٠خىس ك٘ٗ ٢خ ١حُٔن ،ػيّ حَُؿزش ك ٢حُ٘ ، ّٞػيّ حُ٘ؼ ٍٞرخُظؼذ ،حطٔخع كيهش
حُؼ٣ُٝ ٖ٤خىس َٟرخص حُوِذ .ؿ َ٤إٔ ح٩ىٓخٕ ػِ ٠حًٌُٞخٔ٣ ٖ٤٣زذ حػظٔخىحً ٗلٔ٤خ ً ٝػ٣ٞ٠خ ً ٠ٓٝخػلخص ٛل٤ش أٜٔٛخ
كويحٕ ح٩كٔخّ رخَ١٧حف ،حُِٜٓٞش ٝأهطَٛخ ٞٛحُِٔٞى حُؼيٝحٗٝ ٢ح٩ؿَحٓ ٢اٟخكش اُ ٠طي ٍٞٛكخى رخُظٞحُٕ حُ٘لٔ٢
ٝحُويٍس ػِ ٠حُؼَٔ ًٝؼَ٤ح ٓخ ٘٣ظ ٢ٜح َٓ٧رخُٔيٓ٘ ٖ٤اُ ٠اٛخرظ ْٜرؤٍم ِٖٓٓ ٞٗٝع ٖٓ حُـٜ٘٣ ٕٞؼذ ػ٬ؿ .ٚإ
ح٩ه٬ع ػٖ طؼخ ٢١حًٌُٞخ٣ ٖ٤٣ظَى أػَحٟخ ً حٗوطخػٗ ٚ٤ي٣يس أٓ ٝخ .( Withdrawal Symptoms ) ٠ٔٔ٣
ٓخرؼخ :حٌَُحى
ك ٢حٍػخّ ٗ ّ1983ـق طـخٍ حُٔويٍحص كً ٢خُ٤ل٤ٍٗٞخ ٖٓ حرظٌخٍ حٌَُحى ًَٓ ٞٛٝذ ٓٔظوَؽ ً٤ٔ٤خث٤خً ٖٓ
حًٌُٞخٝ ، ٖ٤٣حٌَُحى ٓخىس رخُـش حُوطٍٞس ٓ ،ويٍ ه ١ٞحُٔلؼٝ ٍٞهخطَ َٓ٣غ ،طظ َٜآػخٍ ٙه 10 ٍ٬ػٞحٕ كو ٖٓ ٢طؼخٚ٤١
ُ٘ٔ٤ق حُٔظؼخٗ ٢١ؼٍٞح رخُ٘٘ٞس ٝحٌُِس َٓٝػخٕ ٓخ ٜ٤ُ ٍِٝ٣خد حُٔيٖٓ رلخُش ٖٓ حً٫ظجخد حُ٘ي٣ي .
ؿيٍ ٍٝهْ ( ٟٞ٣ ) 2ق ح٧ػَح ٝحُٔزخَٗس ٠ٓٝخػلخص ح٫ىٓخٕ ػِ ٠حُٔويٍحص حُٜٔ٘ؼش
.14يحًٕد خٛبل -االديبٌ – كزبة انٓالل انطج – ٙداس انٓالل نهُشش -انؼذد -12أغغطظ 2001و –ص .128
.15ػبثذ انحًٛذاٌ،خفضبنطهجؼهىبنًخذسارٕركبيالنجٕٓدفٛبنًجزًؼبنكٕٚز، ٙانكٕٚذ2006 ،و ،ص.٢٣
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
حُؼَر٤ش – حُلَٝد ٝحُؼٍٞحص حُؼَر٤ش ،رخٟ٩خكش حُ٢حٌُٔخٓذ حُ٠ؤش ٖٓ ؿَحء ٍُحػش حُٔويٍحص ٘ٛٝخػش حُؤ ٍٞحُظ٢
ٔ٣ظويّ كٜ٤خ حُلوَحء ٝحُٔؼي ٖ٤ٓٝك ٢حُظ٣َٜذ ٔ٣ .خػي كًُ ٢ي ٟؼق حُوٞحٗ ٖ٤حُٔلِ٤ش ٝحُي٤ُٝش ك ٢حُظؼخَٓ ٓغ ؿَٔ٣ش
رٔخ طٔظٌِٓٝ ٖٓ ٚخثَ َ١ٝم حُظؼخ ٢١أ ٝحُٔظخؿَس ًٔ .خ طِؼذ حُٔخك٤خص ٝحُظ٘ظٔ٤خص حُي٤ُٝش ى ٍٝك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص
كي٣ؼش ٓٝظـيىس ك ٢ػِٔ٤خص حُظ٣َٜذ ٝحُظَ٣ٝؾ ٝحُظٔ٣ٞن٣ ٫ٝ .ول ٠حُي ٍٝحٌُز َ٤حٌُ ١طِؼز ٚحُٔ٘ظٔخص حُظ ٢ط٘طِن ٖٓ
ٓ٘طِوخص ػوخثي٣ش ًخُلًَخص حُ٤ٗٞ٤ٜٜش ٝىٍٛٝخ ك ٢رغ حُلٔخى ك ٢حُٔـظٔؼخص حُؼَر٤ش ح٤ٓ٬ٓ٩ش ٌٖٔ٣ٝ .حٕ ِٗوٚ
حٓزخد طؼخٝ ٢١حىٓخٕ حُٔويٍحص ك ٢حٌَُ٘ حُظخُ:٢
أعجبة انزؼبطٙ
2001،م
.16أكبدًٛٚخ َبٚف نهؼهٕو األيُٛخ ،انُذٔح انؼهًٛخ ف ٙيؼبنجخ يشكهخ انجشًٚخ ٔاالَحشاف ف ٙانذٔل انؼشثٛخ ،انشٚبع 2001 ،و ،ص.94
.2ػجذانًجٛذ عٛذ أحًذ يُظٕس ،اإلديبٌ ،أعجبثّ ٔيظبْش انٕلبٚخ ٔانؼالط ،انشٚبع ،يشكض أثحبس انجشًٚخ ْ 1406 ،جشٚخ ،ص .68-67
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
حَُٔ ٞ٣هيٍط ٚػِ ٠حُٞهٞف ى ٕٝإٔ ٣ظؤٍؿق أ ٝػِ ٠حُٔ٘ ٢ى ٕٝإٔ ٣ظَٗق،حٟطَحرخص ك ٢حُويٍس حُؼوِ٤ش
ٝحُٔؼِٓٞخصٞٗ،رخص ٓوظِلش ٖٓ حُ٣ٌٜخٕ ٞٗٝرخص َٛع ٖٓ َِٗ،حُٜ٘ق ح٧ػِ ٠أ ٝحٓ٧لَ ٖٓ حُـْٔ .رٔ٘٤خ طظٔؼَ ح٥ػخٍ
ح٫ؿظٔخػ٤ش ٥كش حُٔويٍحص ك ٢طؤػ َ٤حُٔويٍحص ػِ٤ً ٠خٕ حَٓ٧سٝ ،ػْ ً٤خٕ حُٔـظٔغ ٝ،طؼي حُٔويٍحص ٖٓ أًزَ حُؼٞحَٓ
حُظ ٢أىص اُ ٠طلٌي رؼ ٞحٟٝ َٓ٧ؼق طَر٤ش ح٧ر٘خء ٝحٗلَحف رؼٓٝ ْٜ٠خٓززظ ٖٓ ٚآٓٝ ّ٫ؼخٗخس ،أٟق اًُُ ٠ي
ٓخ٣ظٌزي ٙحُٔـظٔغ ٖٓ هٔخٍس حهظٜخى٣ش ٓٞحء رلوي كَى ٓ٘ظؾ،أٓٝخ آُض ُ ٌٙٛ ٚح٥كش ٖٓ طٌخُ٤ق رخٛظش ك ٢حُؼ٬ؽ ٝاػخىس
حُظؤ.17َ٤ٛ
ًٌُي ُِٔويٍحص أَٟحٍ حهظٜخى٣ش ًزَ٤س كٌٔخ طلظي حُٔويٍحص رخُـْٔ ،ك ٢ٜطلظي أ٠٣خ ً رخُٔخٍٓ ،خٍ حُلَى ٓٝخٍ
حٓ٧ش ك ٢ٜطوَد حُزٞ٤ص حُؼخَٓس ٝط٤ظْ ح١٧لخٍٝ ،طـؼِ٣ ْٜؼ ٕٞ٘٤ػ٘٤ش حُلوَ ٝحُ٘وخء ٝحُلَٓخٕ ،كخُٔويٍحص طٌٛذ
رؤٓٞحٍ ٗخٍرٜخ ٓلٜخ رـ َ٤ػِْ اُ ٠هِحثٖ حٌُثخد ٖٓ طـخٍ حُٔٞء ٝحُؼٜخرخص حُؼخُٔ٤ش ٝحُلَى حٌُ٣ ١وزَ ػِ ٠حُٔويٍ
٠٣طَ اُ ٠حٓظوطخع ؿخٗذ ًز ٖٓ َ٤ىهَُِ٘ ٚحء حُٔويٍٝ ،ػِ ٚ٤طٔٞء أكٞحُ ٚحُٔخُ٤ش ٣ٝلوي حُلَى ٓخُ ٚحٌُٛٝ ١ز ٚهللا
ا٣خ ،ٙك ٢طؼخ ٢١حُٔويٍ ٝك ٢حُظزٌ ٖٓ َ٣أؿَ حُل ٍٜٞػِٓ ٠ظؼش ٤ٔٛٝش ٜ٣ٝزق رٌُي ٖٓ اهٞحٕ حُ٘٤خٝ .ٖ٤١حُٔويٍحص
ٍٝحء حٍطلخع حُي ،ٍ٫ٝك٤غ ٣ـٔؼ ٚحُظـخٍ َٜ٣ٝرَُ٘ ٚٗٞحثٜخٝ ،حُٔويٍحص رٔخ طليػ ٖٓ ٚآػخٍ ٛل٤ش ٟخٍس طـؼَ ح٧كَحى
هِ ٢ِ٤حٗ٩ظخؽ ٝرٜخ أ٠٣خ ً طؤَ حُيُٝش ؿِءحً ٖٓ هَ٤س ٗزخرٜخ حٌُ ٖ٣ط٘ظٍ ٢ٜكِظ٣َٓ ْٜؼخً ٓغ ح٩ىٓخٕ آخ رخُـ٘ ٕٞأٝ
حُٞكخس ٌٙٛٝ ،هٔخٍس ًزَ ٍَٟٝ ٟكخىف رخ٫هظٜخى حُ ١٧ ٢٘١ٞرِي ػَر٣ ، ٢ظلَٔ ٓٞء طزؼخط ٚحٓ٧ش ؿٔؼخء٣ٝ ،ئى ١رٜخ
ٓ ٫لخُش اُ ٠حُظِق ٝحُ٠ؼق ٝح٩ػ٤خء ٝ ،هي أٟٝلض حُيٍحٓخص إٔ طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٣وَِ ٖٓ حُظًَ ِ٤حُيحثْ ٝكٍٞ٠
حٌُحًَس ٝطؼَ ٞ٣حُٜٔخٍحص حٌُ٤٘ٛش ٝحٌُٔ٤خٗ٤ٌ٤ش ُِ٤٠خع ٓٔخ ٠٣ؼق أىحء حُؼخَٓ ٣ٝوَِ ٖٓ حٗ٩ظخؽ ٝرخُظخُ٣ ٫ ٢ـي ػٔ٬
(رطخُش) ٓٔخ ٣ئى ١اُ ٠طؼطَ ػِٔ٤ش حُظ٘ٔ٤ش ك ٢حُٔـظٔغ اًح ٘ٛخى ػ٬هش ٝػ٤وش ر ٖ٤حُزطخُش ٝح٩ىٓخًٕٔ .خ طئػَ حُٔويٍحص
ػِ ٠هيٍحص ٜٓٝخٍحص حُ٘زخد ٝحُ ٠طيٍٛٞٛخ ٣ ٫ٝ ،وظ َٜػًُِ ٠ي ٝحٗٔخ ط٘ؼٌْ ػِ ٠رو٤ش ؿٞحٗذ حُز٘خء حُ٘لُِٔ ٢لَى
18
رٔخ كًُ ٢ي ػوظ ٚكً ٢حطٗٝ ٚؼ ٍٙٞرخٞٓٝ ٖٓ٧هل ٖٓ ٚح٧هَ.ٖ٣
كـْ ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ك ٢حُ ٖ١ٞحُؼَر:٢
ٖٓ حُطز٤ؼ ٢أ ٫طظٞكَ ح٫كٜخث٤خص حُيه٤وش ك ٍٞكـْ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ك ٢حُي ٍٝحُؼَر٤ش ٌُُي ٣ظْ حُِـٞء حُ٢
طوي َ٣حُلـْ رخُٔوخٍٗش ٓغ ًٔ٤ش حُٔويٍحص حُظ ٢طٌظ٘لٜخ حُِٔطخص ك ٢أ ١رِي ٓٔخ ٣ـؼَ ٖٓ ٓلخُٝش طوئٗ َ٣ذ حٗظ٘خٍ
حُٔويٍحص ػِٔ٤ش طوَ٣ز٤ش ،حٟق حًُُ ٢ي حٕ ٘ٛخى طلخٝص كٓ ٢ؼي٫ص حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٖٓ ىُٝش ػَر٤ش حُ ٢أهَ ٟرَ إ
رؼ ٞحُي ٍٝحُؼَر٤ش ط٘ول ٞكٜ٤خ ٗٔذ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص رٌَ٘ ٣لٓ َ٠ؼ ٚػيّ حُظطَم ُِٟٔٞٞع ٌٙٛ .ح٫هظ٬كخص
طـؼَ ٖٓ حُٜؼٞرش رٌٔخٕ حُظلٌ َ٤ك ٢حٓظَحط٤ـ٤ش ػَر٤ش ٌُٔخكلش حُٔويٍحص ٌُُ ،ي ؿخُزخ ً ٓخ ٣ظْ ح٫ػظٔخى ػِ ٢ح٫كٜخءحص
حُٔؼِ٘ش ٖٓ هزَ حُي ٍٝحُؼَر٤ش طويَ٣حً ُظيحهَ ٌٙٛح٫كٜخث٤خص ٓغ ػٞحَٓ ىحهِ٤ش هخٛش ٓٝؼويس ط ْٜحُيُٝش حُٔؼ٘٤ش رَ٘٘
ح٫كٜخءحص حُوخٛش رلـْ حُٔويٍحص ىحهِٜخ.19
٤ِٓ ) 700خٍ ى٣ٞ٘ٓ ٍ٫ٝخً ٢ٛٝرٌُي طلظَ ٌٛح َٜ٣ ٝكـْ ح٩طـخٍ حُؼخُٔ ٢رخُٔويٍحص آُ ٠زِؾ طـخ( ُٝ
حَُٔطزش حُؼخُؼش ك ٢حُؼخُْ رؼي طـخٍس حُٔ٬ف ٝحُيٝحء ٝطلٞم طـخٍس حُ٘ل،٢رِؾ ػيى ٓظؼخ ٢١حُٔويٍحص ه ٍ٬حُٔ٘ٞحص 2010
ٖٓ ) %3ػيى ٌٓخٕ حُؼخُْ ٣.ويٍ ػيى حُٔظؼخُٔ ٖ٤١ويٍ ّ – ّ 2012حُٓ ٕٞ٤ِٓ185 ٢ظؼخٌٛٝ ٢١ح حُؼيى ٔ٣ؼَ (
.1فشط أحًذ فشط – انشجبة ٔرؼبط ٙانًخذساد – ثحش -انُذٔح انؼشثٛخ حٕل ظبْشح رؼبط ٙانًخذساد – 1971و – ص .67
.2يحًذ احًذ انُبثهغَ ٌ ٙحٕ سؤٚخ ركبيهٛخ نًٕإٔع انًخذساد ف ٙانٕطٍ انؼشثٔ ، ٙسلخ يمذيخ ان ٙيؤرًش االرحبد انؼشث ٙنهجًؼٛبد غٛش انحكٕيٛخ نًكبفحخ االديبٌ ،انمبْشح 2001و.
.3يشكهخ انًخذساد ف ٙيظش ٔانٕطٍ انؼشث - ٙػششُٚبد 2013 ,َٕٕٛٚ27وwww.googl.com .
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
حُل٘ ٖ٤رلٞحُٓ ٕٞ٤ِٓ ) 150 ( ٢ظؼخ٣ .. ٢١ويٍػيى حُٔظؼخ٨ُ ٖ٤١كٓ ٕٞ٤ِٓ ) 15 ( ٕٞ٤ظؼخٕٞ٤ِٓ ) 9 ( ْٜ٘ٓ ٢١
ٓ ٕٞ٤ِٓ ) 30ظؼخ٣. ٢١ويٍ ػيى ٓظؼخ ٢١أهَح( ٙ ٣ظؼخٓ ٕٞ١ويٍ حُ٣. ٖ٣َٝ٤ٜويٍػيىّ طؼخ ٢١حُٔ٘٘طخص رلٞحُ( ٢
حًٔ٩ظخُ ) ١حٓ ٝخ ٣ؼَف رلزٞد حُ٘٘ٞس رلٞحُٓ ٕٞ٤ِٓ ) 8 ( ٢ظؼخ٣ . ٢١ويٍػيى حُٔظؼخ ٖ٤١حٌُٔ٣ ٖ٣ظويٓ٣َ١ ٕٞوش
حُلوٖ ك ٢حُ٣ٍٞي رلٞحُٓ ٕٞ٤ِٓ ) 13 ( ٢ظؼخ ٢١ك ) 140 ( ٢ىُٝش ٜٓ٘ٗ ْٜق ِٓٓ ٕٞ٤يٖٓ ٖٓ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش ٣ ،ويٍ
رؤٕ ) ٖٓ(%10حُٜٔخر ٖ٤رَٔ ( ٝح٣٩يُ ٣ ٖٔٓ ْٛظؼخ ٕٞ١حُٔويٍحص ػٖ ٣َ١ن حُلوٖ ك ٢حُ٣ٍٞي ..حُـي َ٣رخًٌَُ إٔ
ٗ ٕٞ٤ِٓ 210و ٚك ًَ ٢ػخّٝ ،إٔ طوخٍ٘ٓ َ٣ظٔش حُٜلش حُؼخُٔ٤ش ط٘ َ٤اُ ٠إٔ ػيى ٓظؼخ ٢١حُٔويٍحص ٣ِ٣ي ػِ٠
200أُق ٓ٘ ْٜكظل٣ٞ٘ٓ ْٜخًٔٓ ،خ ٜ٣يى ٗ ٕٞ٤ِٓ 15.3وٜ٣ ٚخر ٕٞرخَٓ٧ح ٝرٔزذ حُظؼخ٬٣ٝ ،٢١هٓ ٢خ ٣وخٍد
20
حٓ٫ظوَحٍ ٝحُظ٘ٔ٤ش ك ٢حُؼخُْ.
ٝأٗخٍ طوَ َ٣حُ٤ٜجش حُي٤ُٝش َُٔحهزش حُٔويٍحص حُٜخىٍ ػخّ 2012اُ٣ُ ٠خىس حٗ٩ظخؽ حُؼخُُِٔٔ ٢ويٍحص ٝحطٔخع
87 حٍٓٔخكخص حٍُِحع ٣ش كً ٢ؼ ٖٓ َ٤حُيٜ٘ٓ ،ٍٝخ أكـخٗٔظخٕ ٢ٛٝأًزَ ٓ٘ظؾ ُِلُٜ٘٘ٝ ٖ٤خػش حُ ٖ٣َٝ٤ٜك٤غ أٗظـض
ٖٓ %اٗظخؽ ح٧ك ٕٞ٤ك ٢حُؼخُْ ٝحُىحىص حُٔٔخكخص حُٔوٜٜش ٍُِحػش حُو٘وخٕ رـ ًُٓٞٞٝ ،%62ز٤خ ٝحُٜ٘ي ٝحُٔـَد
ٝاَ٣حٕ ٝحٌُٔٔ٤ي ٝر٤ُٞل٤خ ٝرٝ َٝ٤ؿٔخٌ٣خ ٝحُٔٞىحٕ َٜٓٝحُزوخع كُ ٢ز٘خٕ كٍُ ٢حػش حُو٘ذ (حُل٘ٝ )ٖ٤ح٧ك٤ٗٞ٤خص
ك ٢رؼ ٞطِي حُيٝ ،ٍٝك ٢حُٔوخرَ هِِض رٍٓٞخ ٍُ ٖٓ ّٝ٫ٝحػش حُو٘وخٕ ر٘ٔزش ٗٝ.% 43ظ٤ـش ُِظط ٍٞطظـ َ٤أٓخُ٤ذ
حُظ٣َٜذ رٌَ٘ ٓٔظَٔ ،كوي حطزغ طـخٍ حُٔويٍحص أٗٞحػخ ً ػي٣يس ٖٓ ٓٝخثَ حُظ٣َٜذ ٔٓٝخُي ٓؼويس ٝىحثٔش حُظـ َ٤ك٢
ٓوظِق أٍؿخء حُؼخُْ ُظلخى ١اؿَحءحص حُظلظ ٖ٤حُظ٣ ٢و ّٞرٜخ ٍؿخٍ حُـٔخٍى ،كظؤط ٢أك٤خًٗخ رٜلش ىٝحث٤ش ١ٝز٤شٝ ،أك٤خًٗخ
رٌَ٘ ٓٞحى ٘ٛخػ٤ش ٤ٔ٤ًٝخث٤ش ٝؿٌحث٤شًٔ .خ أٗخٍ حُظوَ َ٣اُ ٠إٔ كـْ حُظـخٍس حُؼخُٔ٤ش ك ٢حُٔويٍحص ٝح٧ى٣ٝش ٝحُؼوخهَ٤
حُٔٔ٘ٞػش ٝحُٔٞحى حُٔٔٔٞف رٜخ هخٗ٤ٗٞخ ً ك ٢رؼ ٞرِيحٕ حُؼخُْ طـخ ُٝكخُ٤خ ً ٤ِٓ 800خٍ ى٣ٞ٘ٓ ٍ٫ٝخً ،كٔذ اكٜخث٤خص
ح ْٓ٧حُٔظليس ُؼخّ ٓ ٞٛٝ ّ2012خ ٣ِ٣ي ػِٓ ٠ـٔٞع ِٓ٤حٗ٤خص ػَ٘حص ٖٓ حُي ٍٝحُ٘خٓ٤ش ٝحُلوَ٤س٣ٝ ،ظْ ٓ٘٣ٞخً ؿَٔ٤
ٗل٤ِٓ 120 ٞخٍ ى ٖٓ ٍ٫ٝطِي حُظـخٍس ك ٢أٓٞحم حُٔخٍ حُؼخُٔ٤ش ٖٓٝه ٍ٬حُٜٔخٍف ٝحُز٘ٞى حٌُزَ٤س.
ٝط٘٘ ٢طـخٍس حُٔويٍحص رٌَ٘ هطٝٝ َ٤حٓغ ك ٢حُ ٖ١ٞحُؼَر ٢ك٣ ٜٞظٔظغ رٔٞهغ حٓظَحط٤ـُٔ ٢ؼَ ٌٙٛحُظـخٍس
حُٔٞىحء ،ك٤غ ًًَ طوَ َ٣حُ٤ٜجش حُي٤ُٝش َُٔحهزش حُٔويٍحص إٔ ٗٔزش حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ك ٢حُؼخُْ حُؼَر ٢طظَحٝف
ٓخ رٝ ،%10 - 7 ٖ٤إٔ ٓؼظْ حُٔيٓ٘ ٖٓ ٖ٤كجش حُ٘زخدٝ ،إٔ ٍٝحؽ ٌٙٛحُٔٔ ّٞهخٛش ر ٖ٤حُ٘زخد ٣ؼٞى ك ٢حُٔوخّ حٍٝ٧
اُ ٠حُٔظـَ٤حص حُظ ٢كِٜض ك ٢حُٔ٘ٞحص ح٧هَ٤س هخٛش ػِ ٠حُٜؼ٤ي حُٔ٤خٓ ٝ ٢ح٫ؿظٔخػٝ ٢ح٫هظٜخىٝ ،١هي ٗظؾ ػٖ
ٌٙٛحُظـَ٤٤حص طل٫ٞص ًؼَ٤س ١خُض ٓوٓٞخص حُٔـظٔغ حُؼَر. ٢
ؿيَُٝهْ ( ٟٞ٣ )3ق كـْ طـخٍس ٝطؼخ ٢١حُٔويٍحص ك ٢حُ ٖ١ٞحُؼَر٢
كـْ طـخٍس حُٔويٍحص ٓ٘٣ٞخ ً ػيى حُٔيٓ٘ ٖ٤ك ٢حُؼخُْ حُؼخّ
ٓ ٕٞ٤ِٓ 50ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ ّ1986
٤ِٓ 225خٍ ىٍ٫ٝ ٓ ٕٞ٤ِٓ 185.000.00ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ ّ2004
٤ِٓ 600خٍ ىٍ٫ٝ ٓ 200.000.000ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ ّ2005
أًؼَ ٖٓ ٤ِٓ 700خٍ ىٍ٫ٝ ٓ 215.000.000ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ ّ2006
ٓ 220.000.000ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ 2007
طْ ط٘ ٞ٣َٓ ٖ٤٣٬ٓ 5.000.000 ْ٣ٞحىٓخٕ ّ2007
ك ٢حُٜٔلخص حُؼ٬ؿ٤ش ك ٢حُؼخُْ
ٓ 250- 230ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ ّ2008
أًؼَ ٖٓ ٤ِٓ 850خٍ ىٍ٫ٝ ٓ 255.000.000ظؼخٓ ٝ ٢١يٖٓ ّ2010
حُٜٔيٍ:طوَ َ٣ح ْٓ٧حُٔظليس ك ٍٞحُٔويٍحص ّ2013
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ٝكوخً ٍٓخ ط٘ َ٤اُ ٚ٤طوخٍ َ٣ح ْٓ٧حُٔظليس كوي حٍطلغ ٓؼيٍ حٓظ٬ٜى حُٔويٍحص ك ٢حُٔـظٔؼخص حُوِ٤ـ٤ش رٌَ٘
هط َ٤ؿيح ،ك٤غ َٛٝآُ ،%4.6 ٠وخرَ %2.2كو٣٫ُِٞ ٢خص حُٔظليس ُ %2.5 ٝي ٍٝأٌَٓ٣خ حُـ٘ٞر٤شٝ ،هي ًًَص
حٍٓ٘ظٔش حُي٤ُٝش َُٔحهزش ط٣َٜذ حُٔويٍحص حُظخرؼش ُ ْٓ٨حُٔظليس ك ٢طوَُٜ َ٣خ إٔ حُؼَحم هي طل ٍٞآُ ٠لطش طَحِٗ٣ض
ٍثٔ٤ش ُ٘وَ حُ ٖ٣َٜٝحُٜٔ٘غ ك ٢أكـخٗٔظخٕ ٝاَ٣حٕ اُ ٠ى ٍٝحُؼخُْٝ.هي أىص ظَٝف حُلَد ٝحُل ٠ٟٞح٤٘ٓ٧ش
ٝح٫ؿظٔخػ٤ش اٍُٝ ٠حؽ حٓظؼٔخٍ حُٔٞحى حُٔويٍس ر ٖ٤حُؼَحهٝ ،ٖ٤٤كٔذ ٓخ طو ُٚٞطوخٍٛ َ٣خىٍس ػٖ ُٝحٍس حُٜلش
حُؼَحه٤ش كبٕ ٖٓ ر ًَ ٖ٤ػَ٘س ٗزخٕ ػَحه ٖ٤٤أػٔخٍ ٓ ْٛخ ر 18 ٖ٤ػخٓخ حُ 30 ٢ػخٓخ ػ٬ػش اُ ٠أٍرؼش ٓ٘ٓ ْٜيٓ٘ ٕٞػِ٠
حُٔويٍحص حَ٣٩حٗ٤ش ٢ٛٝ ،أٗي أٗٞحع حُٔويٍحص هطٍٞس ك٤غ طؼَٔ ػِ ٠اط٬ف حُـٜخُ حُؼٜزٝ ٢رٌَ٘ ًخَٓ هَٜٗ ٍ٬
ٝحكي ٖٓ طؼخٜ٤١خ.
ك ٢حُ ،ٖٔ٤حٌُ ١ػـِ ػٖ ٟٝغ كي ُٓ٬ظؼٔخٍ حُٔظلُ٘٘ ٢زظش حُوخص حُٔويٍس ،كبٕ حٍ٧هخّ حٌُزَ٤س ٌُٔ٤خص حُٔٞحى حُٔويٍس
حُٔ٠ز١ٞش ك ٢حُٔ٘ٞحص ح٧هَ٤س طؼٌْ حُوطَ حٌُ٣ ١ليم رٌٜح حُزِي حٌَُُ٣ ١ف طلض ١ٝؤس حُلوَ ،كٖٔ أٍرؼش أ٘١خٕ ٖٓ
حُٔويٍحص طيهَ حُ ٖٔ٤هزَ ٓض ٓ٘ٞحص آُ ٠خ ٣وخٍد ػ٬ػ٘١ ٖ٤خ ً ٖٓ حُل٘ ٖ٤حُٔ٠ـ ١ٞىهِض ػزَ حُٔ٘خكٌ حُزَ٣ش ٝحُزلَ٣ش
ٝحُـ٣ٞش ك٘ٓ ٢ش ٝحكيس كو ،٢اٟخكش اُ ٠ػَ٘حص حُٔ ٖٓ ٖ٤٣٬حُلزٞد حُٔويٍس أؿِزٜخ ٖٓ حٌُزظخؿ ٕٞحُٔويٍٝ ،هي رِـض
ٝ ّ 2008كيٓ ٙخ ٣وخٍد ٘١ 27خ ؿِزٜخ حُظـخٍ ٖٓ اَ٣حٕ ٝأكـخٗٔظخٕ حٌُٔ٤ش حُٔ٠ز١ٞش ٖٓ حُل٘ ٖ٤حُٔويٍ ك ٢ػخّ
ٝرخًٔظخٕٟ ،خكش اُ ٕٞ٤ِٓ 14 ٠كزش ٓويٍس ٜٓ٘خ هٔٔش ٓ ٖ٤٣٬كزش ًزظخؿ ٕٞأىهِض رطَ٣وش طـخٍ٣ش ػِ ٠أٜٗخ ٓوخٗخص
ٍُٔ٤خًٝ ٙخٗض ٓؼزؤس دىحهِٜخ.أٓخ ك َٜٓ ٢إٔ ٗٔزش طؼخ ٠١حُٔويٍحص ك َٜٓ ٢رِـض ٓ ٖٓ % 33ـٔٞع حٌُٔخٕٝ ،إٔ ػيى
حُٔ٤يحص حُٔيٓ٘خص ك َٜ٣ َٜٓ ٢اُ 450 ٠أُلًخٔٗٝ ،زش حُٔظَىىحص ٓ٘ ٖٜػِ ٠حُؼ٬ؽ هِِ٤ش ؿيًحٝ ،أًي طوَ َ٣حُٔويٍحص
12ر ٖ٤أًؼَ حُؼخُٔ ٢حٌُ ١طٜيٍ ٙح ْٓ٧حُٔظليس ٓ٘٣ٞخ ً ػٖ أٟٝخع حُٔويٍحص ك ٢حُؼخُْ اُٝ ٠ؿٞى ٓ َٜك ٢حَُٔطزش حُـ
حُي ٍٝحُٜٔيٍس ُِل٘.ٖ٤
أٓخ ُ٤ز٤خ كبٜٗخ ُْ طويّ اكٜخءحص ػٖ حُٔويٍحص ٌُٔظذ ح ْٓ٧حُٔظليس ٌُٔخكلش حُٔويٍحص ٘ٓٝغ حُـَٔ٣ش ٌٓ٘ ػخّ
ٗ ٌُٖٝ .1994ظَح ُٔٞهؼٜخ حُــَحك ٢طٔظِي ُ٤ز٤خ آٌخٗ٤ش ًٜٗٞخ ٓؼزَح ُظـخٍس حُٔويٍحص ،هخٛش حُٔويٍحص حُٔظـٜش اُ٠
أٍٝرخ ٫ٝ .طٞؿي ٓؼِٓٞخص ىه٤وش ًخك٤ش ػٖ ٓٞهق طؼخ ٢١حُٔويٍحص كٜ٤خ ٝ.ط٘ َ٤حُٔؼِٓٞخص حُظ ٢هيٓظٜخ حُلٌٓٞش حُِ٤ز٤ش
ُ٘يٝس طول ٞ٤حُطِذ ػِ ٠حُٔويٍحص ُ٘ٔخٍ أكَ٣و٤خ ٝحُظ ٢ػويص ك ٢ط ْٗٞاُٝ ٠ؿٞى ٗٔزش ٓظٓٞطش ٖٓ ٓظؼخ٢١
حُل٘ٝ ٖ٤حُٝ ٖ٣َٝ٤ٜػوخه َ٤حُٛٞلخص حُٔلُٞشٝٝ .كوخ ٌُٜح حُٜٔيٍ كبٕ أًؼَ حُٔ٘خ١ن حُظ٣ ٢ظل٘ ٠رٜخ طؼخ ٢١حُٔويٍحص
٢ٛحُٔ٘خ١ن حُٔيٗ٤شًٔ ،خ إٔ حَُٔحكن حُؼ٬ؿ٤ش ٓليٝىس ٝكوَ٤س ُِـخ٣ش.
حُؼٍٞحص حُؼَر٤ش ٝطـخٍس حُٔويٍحص:
ٝكَص حُؼٍٞحص حُظ ٢حٗطِوض ك ٢ح٫ػٞحّ حُٔخروش ك ٢ػيى ٖٓ حُي ٍٝحُؼَر٤ش ٓ٘خهخ ؿ٤يح ٝؿطخ ًء ٓٔظخُحً ُظـخٍ
حُٔويٍحص ُظ٤ٓٞغ ٗطخم ػِٔ ، ْٜهخٛش ك ٢حُي ٍٝحُظ ُْ ٢طٜ٘ي حٓظوَحٍح أٓ٘٤خ ً ًٔ - ..خ أىص حُلخُش حُِٔحؿ٤ش حُٔظٞطَس
. .هخٛش حُ٘زخد ٝػيّ حٓ٫ظوَحٍ حُ٘لُٔ ٢يٌٓ ٟخٕ طِي حُيٝ ٍٝهٞع رؼ ٞكجخص حُٔـظٔغ كَٔ٣ش َُٔٝؿ ٢حُٔويٍحص
ٝحُط٬د .ك ً٬٠ػٖ ًُي كخٕ ٗزٌخص طـخٍس حُٔويٍحص طٌٔ٘ض رطَ٣وش أ ٝأهَ ٖٓ ٟحكٌخّ هز٠ظٜخ ػِ ٠رؼ ٞحُٔئٓٔخص
حُلٔخٓش حُظُٜ ٢خ ِٛش ٓزخَٗس رؼِٜٔخ ٓؼَ حَُ٘١ش ٝحٝ ٖٓ٧حُٔٞحٗت ٝحُٔطخٍحص ٓٔخ أطخف ُٜخ كَٛش ٓٔخٍٓش ٗ٘خٜ١خ
طلض ٓظِش ؿطخء ٍٓٔ ٢ك ٢حٌُؼ ٖٓ َ٤ح٧ك٤خٕ.
ٍر ٢طوَ َ٣ى ٢ُٝكي٣غ ر ٖ٤حُىٛخٍ طـخٍس حُٔويٍحص ٞٓٝؿش حُؼُٔٞش ح٫هظٜخى٣ش حُظٜ٘٣ ٢يٛخ حُؼخُٔٞهخٍ
حُظوَ َ٣حُُٔ٘ ١ٞـٔؼ٤ش -ؿٞ٤ر٤ُٞظٌ٤خٍ ىٍؽ ٝٝطٖ -حُٔؼ٘٤ش رَٔحهزش حُٔويٍحص إ حُؼُٔٞش ح٫هظٜخى٣ش ؿؼِض ػِٔ٤خص
ؿٔ َ٤حٞٓ٧حٍ أًؼَ ُٜٓٞش ًًَٝ ،21حُظوََ٣إٔ َٜٓر ٢حُٔويٍحص طٌٔ٘ٞح ك ٢حُؼخّ ٖٓ ّ2013ىٓؾ ٓخ ٣ظَحٝف ر ٖ٤ػ٬ػٔجش
ٝهٔٔ٤ِٓ ٖ٤خٍ ىٝ ٍ٫ٝأٍرؼٔجش ِٓ٤خٍ ى ٖٓ ٍ٫ٝأٍرخف حُٔويٍحص ك ٢ح٫هظٜخى حُؼخُِٔ٣ٝ.٢و ٢حُظوَ َ٣رخُ٬ثٔش ػِ ٠كظق
حُليٝى ٍٝكغ حُوٞ٤ى ػِ ٠ط٘وَ حٞٓ٧حٍ ٝطِح٣ي ػِٔ٤خص حُوٜوٜش حُظ ٢ػخىس ٓخ طظ ٖٔ٠حٗظوخٍ ًٔ٤خص ًزَ٤س ٖٓ حٞٓ٧حٍ
ػزَ َٗحء ح َ٤٘٣ٝ ،ْٜٓ٧حُظوَ َ٣اُ ٠إٔ أٓٞحٍ حُٔويٍحص ػخىس ٓخ طٔظويّ ك ٢طٔ َ٣ٞحَُٜحػخص ٝطؤؿ٤ـٜخ ك ًَ ٢أٗلخء
حُؼخُْ٣ٝ.و ٍٞحُظوَ َ٣إ اٗظخؽ حُٔويٍحص ُْ ٣ظِح٣ي ك ٢رِيحٜٗخ حُظوِ٤ي٣شٓ ،ؼَ أكـخٗٔظخٕ ًُٓٞٞٝز٤خ ،كلٔذٝ ،اٗٔخ أهٌ
٘٣ظَ٘ اُ٘ٓ ٠خ١ن ؿي٣يس رٔخ كًُ ٢ي ؿ٘ٞد أكَ٣و٤خ ٝحٌُٗٞـ٤٘٤ًٝ ٞخٝ..ك ٢رِيحٕ ً ٌٜٙطِح٣ي كـْ حٞٓ٧حٍ حُظ ٢طظيكن اُ٠
ؿٞ٤د حُ٘وزش ٖٓ طـخٍس حُٔويٍحص ،ري ٖٓ ٫إٔ ٔ٣ظل٤ي ٜٓ٘خ حٌُٔخٕ حُٔلِٝ ،ٕٞ٤هي ٓخًُ ْٛي ك٣ُ ٢خىس حُلوَ ٝطؤؿ٤ؾ
حَُٜحع ك ٢أٗلخء ًؼَ٤س ٖٓ حُؼخُْ ه ٍ٬ح٧ػٞحّ حُؤْ ػَ٘س حُٔخ٤ٟشٝ..ك ٢رِيحٕ ً ٌٜٙطِح٣ي كـْ حٞٓ٧حٍ حُظ ٢طظيكن
اُ ٠ؿٞ٤د حُ٘وزش ٖٓ طـخٍس حُٔويٍحص ،ري ٖٓ ٫إٔ ٔ٣ظل٤ي ٜٓ٘خ حٌُٔخٕ حُٔلِٝ ،ٕٞ٤هي ٓخًُ ْٛي ك٣ُ ٢خىس حُلوَ
ٝطؤؿ٤ؾ حَُٜحع ك ٢أٗلخء ًؼَ٤س ٖٓ حُؼخُْ ه ٍ٬ح٧ػٞحّ حُؤْ ػَ٘س حُٔخ٤ٟش..
حُـٜٞى حُي٤ُٝش ٌُٔخكلش حُٔويٍحص:
٘ٛخى ٗٞػ ٖٓ ٖ٤حُـٜٞى حُي٤ُٝش ُٔٞحؿٜش ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ٕ حُ٘ٞع ح٣ ٍٝ٫ظٔؼَ ك ٢ؿٜٞى ٌٓخكلش حُؼَ٢ٛٝ ٝ
حُـٜٞى حُظ ٢طٜيف حٌُٓ ٢خكلش حُظ٣َٜذ ٝحُظ٤ٜ٘غ ٝحٍُِحػش ٝح٫طـخٍ ٝحُظ٣ُٞغ ٝحُل٤خُس ؿ َ٤حَُٔ٘ٝػش ُِٔٞحى
حُٔويٍسٝ .حُ٘ٞع حُؼخٗ٣ ٢طِن ػِ ٚ٤ؿٜٞى هل ٞحُطِذ ٣ٝوٜي رٜخ ؿٔ٤غ حُٔ٤خٓخص ٝح٫ؿَحءحص حُظ ٢طٔظٜيف هل ٞأٝ
حٗوخٍ ٙؿزخص حُٔٔظ ( ٖ٤ٌِٜأ ١حُٔظؼخ )ٖ٤٤١كٓ ٢ز َ٤حُل ٍٜٞػِ ٢حُٔٞحى حُٔويٍس حُ ٢حىٗ ٢ىٍؿش ٌٓٔ٘٘ٓٝ .22 ٚـَٔ
٘ٛخ حُـٜٞى حُٔزٌُٝش ك ٢ح٫طـخ ،ٖ٤٤ٛكٌٔ٘ ٌٓ٘ ٓطِغ حُوَٕ حُؼَ٘ ٖ٣ريأ حَُٔ٘ع حُيٜ٣ ٢ُٝظْ رؼوي حطلخه٤خص ى٤ُٝش ُٔؼخُـش
ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ػِ ٠حُٜؼ٤ي حُي ٢ُٝرؼيٓخ أٛزلض ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ٌِٓ٘ش ػخُٔ٤ش ،ك٤غ ُْ ٣ؼي ٣وظ َٜأػَٛخ ػِ٠
حُي ٢ُٝرَٓظ . ٚكظ٘خىص حُيُ ٍٝؼوي ٓئطَٔحص ى٤ُٝش ٝطْ رؼ ٞحُي ٍٝأ ٝػِ ٠ىٓ ٍٝؼ٘٤ش رٌحطٜخ ،رَ أهٌ َٔ٘٣حُٔـظٔغ
ّ1909 ارَحّ حطلخه٤خص ى٤ُٝش ٗظ ٠ف ٌٛ ١ح حُ٘ؤٕ .23كؼوي ٓخ ر ٖ٤حٝ ٍٝ٫كظ ٠حُٔخىّ ٝحُؼَ٘ٗ ٖٓ ٖ٣زخ ١ػخّ
ك٘٘٤ـٜخٓ ١ئطَٔ ح٫ك ٕٞ٤حُيٝ ٢ُٝحٌُ ١ػ٘ ٠رخُظيحرٟ َ٤ي حٓ٫ظويحّ ؿ َ٤حَُٔ٘ٝع ُِٔويٍحص ك ٢حُٝ . ٖ٤ٜرٔزذ طِح٣ي
حٗظ٘خٍ ظخَٛس حٓخءس حٓظؼٔخٍ ح٫كٝ ٕٞ٤حٍُٔٞكٝ ٖ٤حًٌُٞخ ٝ ٖ٣١ؿَٛ٤خ ٖٓ أٗٞحع حُٔويٍحص ك ٢رؼ ٞحُزَىحٕ حٍٝ٫ر٤ش
ٝح٤ٌ٣َٓ٫ش ٖٓ ؿٜش ٓ ٕ٧ٝ ،ئطَٔ ٗ٘ـٜخ ١حُٔخُق حًٌَُ ُْ ٣ظ٘خ ٍٝحٌِ٘ٓ ٫ش ح٫ك ٕٞ٤ك ٢حُ ٖ٤ٜكو ٖٓ ٢ؿٜش ػخٗ٤ش ،
رخص ٖٓ حُ ١ٍَٝ٠ػوي حطلخم ىٗ ٢ُٝخَٓ رٌٜح حُ٘ؤٕ ،كؼوي كٛ ٢خى أٓ ٍٝئطَٔ ىٝ ٢ُٝحٓغ حُ٘طخم ُ١ ٚخرغ ٍٓٔ ٢ػخّ
كٝ . ّ1912/1/23 ٢هي حٗطٞص ٌٙٛح٫طلخه٤ش ػِ٠ ٝ ، ّ1911حٌُ ٟأى ٟحُ ٠حرَحّ حطلخه٤ش ٛخى حُي٤ُٝش ر٘ؤٕ ح٫كٕٞ٤
حُوٞحػي حُوخٗ٤ٗٞش ر٘ؤٕ اٗظخؽ ٝطٜيٝ َ٣حٓظَ٤حى ح٫كٝ ٕٞ٤حٍُٔٞكٝ ٖ٤حًٌُٞخٝ ٖ٣١رؼ ٞحُٔويٍحص ح٫هَ.ٟ
ّ1925ػْ رؼنى ٓزغ حطلخه٤خص ى٤ُٝش ر ٖ٤ح٧ػٞحّ ٝهي طظخرؼض حُـٜٞى حُي٤ُٝش ك٤غ ػويص حطلخه٤ش ؿ٘٤ق ػخّ
ٞٓ ّ1948 ٝ ّ1925حء كٔ٤خ ٣ظؼِن رخُلي ٖٓ حٗظ٘خٍحٓظويحّ ح٫ك ( ٕٞ٤ػخٓٝ ، )ّ1931 ٝ ّ1925 ٢ح٫طـخٍ رخ٧كٕٞ٤
(ػخّ ، )ّ1925أ ٝكٔ٤خ ٣ظؼِن رٜ٘خػش حُٔويٍحص ٝطـخٍطٜخ (ػخّ ٝ ، )ّ1931حُلي ٖٓ حُظيح ٍٝؿ َ٤حَُٔ٘ٝع كٜ٤خ (ػخّ
ٝ ، )ّ1936حَُهخرش ػِ ٠حُٔويٍحص حُٜٔ٘ؼش ( ٝ . )ّ1948دػي إٔ ٟٝؼض حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش أُٝحٍٛخ ػَٔ حٖ٤ٓ٧
حُؼخّ ُ ْٓ٨حُٔظليس (حُض ١كِض ٓلَ ػٜزش ح )ْٓ٫ك ٢ػخّ ّ1955ػِ ٠ططَٝ٘ٓ َ٣ٞع حطلخه٤ش ِ٣و ًَ ٚح٫طلخه٤خص
حُي٤ُٝش حُظ ٢ػويص كظ ٠طخٍ٣و.ٚ
هي طٔو ٞػٖ حُظط ٍٞحُؼِٔ٫ ٢كوخ ً حًظ٘خف أٗٞحع ؿي٣يس ٖٓ حُٔٞحى حُٔٔززش ُ٪ىٓخٕ ،طْ ط٤ٜ٘ؼٜخ ك ٢حُـخُذ ،
ٓؼَ حٓ٫ل٤ظخٓ٘٤خص ٝحُِٜٔٓٞخص ٝحُزَحرٞ٤طخٍحص ٝحُظُٜ ٢خ حٓظويحٓخص ١ز٤ش ٓؼظَف رٜخ ٌُٖٝ ،أٓ٤ت حٓظؼٔخُٜخ ٝ .رؼي
حُظِح٣ي حُوط٪ُ َ٤طـخٍ رخُٔويٍحص ػِ ٠حُٜؼ٤ي حُي٤ُٝل٤ؼوي ١حُٔزؼ٘٤خص ٝحُؼٔخٗ٘٤خص ٖٓ حُوَٕ حُؼَ٘ٝ ٖ٣حكوض حْٓ٫
حُٔظليس ك ٢ؿِٔظٜخ حُؼخٓش حُٔخىٓش ك ٢ك٤٘٤خ رظخٍ٣ن ّ1988/12/19ػِ ٠حػظٔخى حطلخه٤ش ٌٓخكلش ح٫طـخٍ ؿ َ٤حَُٔ٘ٝع
رخُٔٞحى حُٔويٍس ٝحُٔئػَحص حُؼوِ٤ش ،حػظٔيص ٖٓ ك٤غ حُٔزيأ حٓظَحط٤ـ٤ش ػوخر٤ش ر٘ؤٕ حُٔ٤خٓش حُـ٘خث٤ش حُي٤ُٝش طـخٙ
حُٔويٍحص كٜ٘ض ػِ ٠أ٣ُٞٝش طز٘ ٠طيحرٜٓ َ٤خىٍس حٍ٫رخف حُ٘خطـش ػٜ٘خ ٘ٓٝغ ؿٔ َ٤حٞٓ٫حٍ ٖٓ ؿٜش ٝحُظؼخٕٝ
حُـِحث٤خُئ٤ٓ٫ ٢ُٝخ كٔ٤خ ٣ظؼِن رظِٔٔٔ٤ـَٓ٤خُٔويٍحص ٝحُٔٔخػيس حُوخٗ٤ٗٞش ك ٢حُيػ ٟٞحُـِحث٤ش ٖٓ ؿٜش أهَ. ٟ
ك ٢حُٞهض حُلخٓ َٟجش ٓٝض ػَ٘ ٓخىس ٓويٍس ٓٔززش رٔٞؿذ ٌٙٛح٫طلخه٤خص حُٔظويٓش ططخٍ حَُهخرش حُي٤ُٝش
ُ٪ىٓخٕ ٖٓ ٜٟ٘ٔخ ح٫ك٘ٓٝ ٕٞ٤ظوخط ٚرخٟ٩خكش حُ ٠حُٔٞحى حُٜٔ٘ؼش حُٔٔززش ُ٪ىٓخٕ ٓؼَ حُٔ٤ؼخىٝ ٕٝحُز٤ُٔٞيٝ . ٕٝهي
ٝهؼض ػِ ٌٙٛ ٠ح٫طلخه٤خص ٛٝخىهض ػِٜ٤خ أًؼَ ٖٓ ٓجش ىُٝش كظ ٠ح .24 ٕ٫حُ ٠ؿخٗذ ٌٙٛحُٔٔخػ ٢حُي٤ُٝش حُظ ٢طٔو٠ض
ػٖ ػوي ح٫طلخه٤خص حًٌٍُٔٞس رٌُض ؿٜٞى حهِ٤ٔ٤ش ًزَ٤س ُِلُِٞ٤ش ى ٕٝحٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٝحُلي ٖٓ أػخٍٛخ ٖٓٝ ،ح٤ٔٛ٫ش
رٌٔخٕ ٗ ٙخ حٗ٫خٍس حُ ٌٙٛ ٠حُـٜٞى ػِ ٠حُٔٔظ ٟٞحٍٝ٧رٞ٤حُؼَر. ٢
كؼِ ٠حُٜؼ٤ي حٍٝ٧رٝ ٢ك ٠ا١خٍ ح٫طلخى حٍٝ٧ر ٢طلض ٓظِش حُٔـِْ حٍٝ٧ر ، ٢طْ ا٣ـخى حٓظَحط٤ـ٤خص ُِظؼخٕٝ
حٓ٫ظَحط٤ـ٤خطل ٢طٌٖ٣ٞ ر ٖ٤حُي ٍٝحٍٝ٫ر٤ش كٓ ٢ـخٍ ٌٓخكلش حُٔويٍحص ٝحٗظٜخؽ ٓ٤خٓ٤خص ٍحىػش ٟيٛخ ٝ .طٌٖٔ ٌٙٛ
٤ٛجخص ٓوظِلش ٓظؼيىس حَ١٫حف طٌٜٔٓ ٕٞظٜخ ط٘ٔ٤ن ٝطلٔ ٖ٤حُٔ٤خٓش حُؤؼ٤ش حُٔؼ٘٤ش ر٘ؤٕ حُٔويٍحص ُٝ .وي ط٘ٔ٠ض
ّ1990ك ٢رؼ ٞكُٜٜٞخ ٓٔخثَ هخٕٗٞ ٝ ّ1985حطلخه٤خص ططز٤وٜخ ُؼخّ حطلخه٤ش طٌٖ٘٘ ر ٖ٤حُي ٍٝحٍٝ٫ر٤ش ُؼخّ
ك٢ حُـ٘خث٤خٍٝ٧رٌُٔ ٢خكلش حُؼٜخرخص حُي٤ُٝش حُٔظخؿَس رخُٔويٍحص حُٔويٍحص حُـِحثٝ ٢ططز٤وٝ . ٚطْ اٗ٘خء حٌُٔظذ
حُٔـخٍ حٍٝ٧ر٤خٓظ٘خىح حُ ٠حطلخه٤ش ٓخٓظَم ٝ ،ػِ ٠حٓ٫خّ ٗلٔش أٗ٘جض حُ٤ٜجش حٍٝ٫ر٤ش ُ٘ 25ئ ٕٝحُٔويٍحص ٓٝوَٛخ
(ُ٘زٗٞش ُ )lissabonظزخىٍ حُٔؼِٓٞخص ٝاػيحى ح٫رلخع ك ٍٞحُٔويٍحص ٝحَُهخرش ػِٜ٤خ ٝ .كٔ٤خ ػيح ًُي ػ٘ ٠حُٔـِْ
حٍٝ٧رٝ ٢ح٫طلخى حٍٝ٧ر ٢رٔ٘خًَ ح٫طـخٍ رخُٔويٍحص ٝػخُؾ ٟٓٞٞع ٜٓخىٍس حٞٓ٫حٍ حُ٘خطـش ػٖ ح٫طـخٍ رخُٔويٍحص
ٝؿٔ َ٤حٞٓ٫حٍ ك ٢ح١٫خٍ حُوخُٜٗ ٢ٗٞخ ٝطذٕٓ ٟـٔٞػش ٖٓ ح٫طلخه٤خص ر٘ؤٜٗخ .
ػِ ٠حُٔٔظ ٟٞحُؼَر ٢طؼَٔ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش ٓغ رؼٜ٠خ حُزؼ ٞطلض ٓظِش حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ُٔٞحؿٜش حٌُِٔ٘ش ك٢
حُ٘طخم حُؼَر ، ٢كوي حٗ٘ؤص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حٌُٔظذ حُي٤ُٝخُؼَرُ٘ ٢ج ٕٞحُٔويٍحص ػخّ ، ّ1961حًٌُ ٟخٕ كظ ٠ػخّ
ّ1982أكي ٌٓخطذ حُٔ٘ظٔش حُؼَر٤ش ُِيكخع ح٫كظ٤خ ، ٢١ػْ حٗظوَ حُٓ ٠ـِْ ٍُٝحء حُيحهِ٤ش حُؼَدٝ .حُـَ ٖٓ ٝحٗ٘خء
ٝحُظٓ ٢ظظوٌ ك ٖٓ ًَ ٢ى ٍٝحُـخٓؼش حُؼَر٤ش ٌُٔخكلش ٍُحػش حُٔويٍحص ٌٛح حٌُٔظذ َٓ ٞٛحهزش حُظيحر َ٤حُٔظوٌس
٘ٛٝخػظٜخ ٝطؼخٜ٤١خ ٝح٫طـخٍ رٜخ ىحهَ كيٝىٛخ ٝحُؼَٔ ػِ٘ٓ ٠غ ط٣َٜزٜخ ٖٓ طِي حُي ٍٝأ ٝحُٜ٤خ ٘٣ٝ .ظْ ٌٛح حٌُٔظذ
ُِظٜي١ ك ٢حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ُٟٞغ حُوطٝ ٢حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُُٓ٬ش رخٓظَٔحٍ حؿظٔخػخص ى٣ٍٝش ر ٖ٤حُي ٍٝح٫ػ٠خء
ٌُِٔ٘ش حُٔويٍحص ٣ٝظؼخٓ ٕٝغ حُٔ٘ظٔخص ٝح٫ؿِٜس حُي٤ُٝش حُظ ٢ط٘ظَى ٓؼ ٚك ٢حُـَٞٓ ٝحء طزخىٍ حُزلٞع ٝحُيٍحٓخص
-25أسرفغ ػذد إَٔاع انًخذساد انخبأؼخ نهشلبثخ يٍ يٍ ػبو 1945و ٔحزٗ ػبو 1970و يٍ أحذٖ ٔػشش ٍٚيبدح انٗ يئخ يبدح ٔفٗ جبَت ػبو 1971و رًك ػبدح رشرٛت انجذأل يشح أخشٖ نزشًم انًؤصشاد انؼمهٛخ فبن ٙجبَت
انًٕاد انًخذسح انزمهٛذٚخ انًحظٕسح ُْبنك االٌ انًٕاد انًٓهٕعخ ٔانًٕاد انًُشطخ ٔانًٕاد انًغكُخ ٔانًٕاد انًُٓٛخ َظش ٚشكض َٔهٛض ،انًشجغ انغبثك ،ص 108و
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
حُؼِٔ٤ش أ ٝحٗ٫ظَحى رخُٔئطَٔحص ٝحُ٘يٝحص ُٝ .ؼَ ٖٓ أًزَ حٗـخُحط ٚاػيحى حُوخٗ ٕٞحُؼَر ٢حُٔٞكي ُِٔويٍحص،
ٝحٓ٫ظَحط٤ـ٤ش حُؼَر٤ش ُٓ٬ظؼٔخٍ ؿ َ٤حَُٔ٘ٝع ُِٔويٍحص ٝحُٔئػَحص حُؼوِ٤ش ٝحٌُ ٖ٣أػظٔئٛخ ٓـِْ ٍُٝحء حُيحهِ٤ش
حُؼَد ػخّ ، ّ1986ػِ ٠إٔ حُظؼخ ٕٝحُؼَر ٢حُ٘خَٓ ُْ ٘ٔ٣غ رطز٤ؼش حُلخٍ حُز٬ى حُؼَر٤ش ٖٓ حُظؼخ ٕٝحُؼ٘خثٝ ، ٢حٌُٟ
طـٔي ك ٢حٗؼوخى حُؼي٣ي ٖٓ ح٫طلخه٤خص حُؼ٘خث٤ش كٔ٤خ ر ٖ٤رؼ ٞحُي ٍٝحُؼَر٤ش ُٔؼخُـش رؼ ٞحُو٠خ٣خ حُٔظؼِوش ر ٌٜٙحٌُِٔ٘ش
26
.
حُٔظـَ٤حص حُظَ١ ٢أص ػٌِِ٘ٓ ٢ش حُٔويٍحص:
طؤط ٌٙٛ ٢حُـِث٤ش ٓظ٘خُٝش حُٔظـَ٤حص حَُ١ ٢أص ػٌِِ٘ٓ ٢ش حُٔويٍحص ٝػٞحَٓ ٝأٓخُ٤ذ حُظ٣َٜذ حُي٢ُٝ
ُِٔويٍحص رخػظزخٍ إٔ ٖ٣ٌٛحُزؼي ٖٓ ٖ٣حُٔٔظـيحص حُظ ٢ططٍٞص ًؼَ٤حً ك ٢ه٤٠ش حُٔويٍحص ،كخ٩طـخٍ ؿ َ٤حَُٔ٘ٝع ك٢
حُٔويٍحص ٌِٓ٘ش ػخُٔ ٫.1٢طوظ َٜػِ ٢رؼ ٞحُي ،ٍٝاٗٔخ طٔظي ُظَ٘ٔ ؿٔ٤غ هخٍحص حُؼخُْ ٝإ طِح٣يص ك ٢رؼ ٞحُٔ٘خ١ن
ٓؼَ أٌَٓ٣خ حُ٘ٔخُ٤ش ٝأٍٝرخ حُـَر٤ش ٝ ،أٍٝرخ حَُ٘ه٤ش ٝحُ٤خرخٕ ٝرؼ ٞأؿِحء ٖٓ حَُ٘م ح ، ٢ٓٝ٧كِوي أىص حُظطٍٞحص
ك ٢أٗظٔش ح٫طٜخ٫ص ٝحُٔٞح٬ٛص اُ ٢طط ٍٞهيٍحص َٜٓر ٢حُٔويٍحص ٖٓ ٗوَ ٓ٤خى ٖ٣حُٔؼـــًَش اُٞٓ ٢حهغ ؿي٣يس ،
ٝطلَ٣ي أٓٞحُ ْٜك ٍٞحُؼخًُْٔ ،خ طٌٔ٘ٞح ٖٓ طـ ِ٤ٜأٗلٔ ْٜرؤكيع ٓخ هيٓش حُؼِْ ٖٓ أِٓلش ٝطٌُ٘ٞٞؿ٤خ ٓظطٍٞس ٝهزَحء
ٝك ٢حُٔوخرَ كبٗ ٚكٜٗ ٢خ٣ش حُؼٔخٗ٤٘٤خص حطـٜض ى ٍٝأٌَٓ٣خ حُ٘ٔخُ٤ش ٝأٍٝرخٝ ،آٓ٤خ ٝحُزخٓ٤ل ٢ٌ٤حُ ٢طٞػ٤ن حُظؼخٓ ٕٝغ
ًَٗخث ٖٓ ْٜى ٍٝأٌَٓ٣خ حُ٬ط٤٘٤ش ٝ ،ى ٍٝحٌُخٍ٣زٝ ، ٢حَُ٘م حٝ ، ٢ٓٝ٧ؿ٘ٞد َٗم آٓ٤خ ،رٔ٘٤خ ٓؼض ح ْٓ٧حُٔظليس
حُ ٢ط٘ٔ٤ش ا١خٍ حُؼَٔ حُيُِ ٢ُٝؼَٔ ٟي طـخٍس حُٔويٍحص.
٘٣ٝظز ٚك ٢ط ١ٍٞكٌٓٞخص ٓؼ٘٤ش ك ٢أٗ٘طش ؿََٝ٘ٓ٤ػش ُظـخٍس حُٔويٍحصٝٝ ،ؿٞى ػ٬هخص ٓ٘زٛٞش ٓغ
رؼ ٞؿٔخػخص حٍٛ٩خد ٝحُٔويٍحص Narco – terrorist groupsكبٕ ًؼَ٤حً ٖٓ حُي ٍٝهي طِح٣ي حٗ٘ـخُٜخ رؼ٬هخص
هل٤ش ٓغ آزَح٣ٍٞ١خص ُ٪طـخٍ ك ٢حُٔويٍحص ٝ ،رٌَ٘ ٓوظٞٓٝ َٜؿِ ٌٖٔ٣حُ٘ظَ حٌُِ٘ٓ ٢ش حُٔويٍحص ى٤ُٝخً – ٝكن
"The Productionحٍُِحػش ٝحُظوِ٤ن ٝحُظ٤ٜ٘غ" ،حُظٜيَ٣ حَُإ٣ش حُظوِ٤ي٣ش – ػِ ٢أٜٗخ ط٘ظَٔ ػِ ٢حٗ٩ظخؽ
ً " Marketingظـخٍس ػخُٔ٤ش " ،حُظؼخٝ ٢١ح٩ىٓخٕ ، " Exportationحُظوِٝ ٖ٣حُ٘وَ ٝحُظ٣َٜذ ،حُظٔ٣ٞن
Gangland- ٗزٌخص ؿٔ َ٤حٞٓ٧حٍ ، Money Laundering Net Worksح٧ػٔخٍ حُٔيَٓس ُ٪ؿَحّ حُٔ٘ظْ
، style executionsحُلٔخى حُلٌ " ٢ٓٞحُٔٞظل ٕٞحُؼٔ ، Corruption of public officials "ٕٞ٤ٓٞاٗ٘خء
Well- armed private هٞحص ه٤ٜٛٞش " ؿ َ٤كٌ٤ٓٞش ِٓٔلش ؿ٤يحً ًحص هيٍحص ػِ ٢حٗ٫ظٜخًخص حُؼٌَٔ٣ش
ٝ .)armiesأى ٟط٘خٓ ٢هطٗ ١ٞوَ حُٔويٍحص ػزَ حُؼخُْ ٝطِح٣ي ػِٔ٤خص ؿَٔ حٞٓ٫حٍ حُٔظلِٜش ٖٓ أٗ٘طش حُٔويٍحص
حُ ٢حطٔخع حُ٘طخم حُــَحكُِ ٢ؼِٔ٤خص ؿ َ٤حَُٔ٘ػش ٝهي ٓخػي ًُي حُظط ٍٞحٌُز َ٤ك ٢حُٔٞح٬ٛص ٝح٫ط ٚح٫ص حُظ ٢أىص
حُ ٢ػُٔٞش ٌٓخٕ حُٔٞم ٝ ،طٔؼَ أرَُ حُظطٍٞحص حُظ ٢ؿَ٤ص ٌَ٤ٛحُٔويٍحص حُي٤ُٝش ك ٢حطٔخع ٗطخم حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص
ك ٍٞحُؼخُْ :كذحَُ ؿْ إٔ حٌُؼ ٖٓ َ٤ح ٫ ْٓ٧ط٘ظؾ حُٔويٍحص أ ٝأٜٗخ ٫ط ْ٠طؼيحىحً ًزَ٤حً ٖٓ حُٔظؼخِٓ ٖ٤كٜ٤خ ،كبٕ ٓٞهؼٜخ
ػِ ٢هَ٣طش طـخٍس حُٔويٍحص ٣ؼطٜ٤خ أ٤ٔٛش هخٛش ك٘٤ـ٣َ٤خ ك ٢حُؼٔخٗ٤٘٤خص – ػِٓ ٢ز َ٤حُٔؼخٍ – هي ظَٜص ً٘وطش
ػزٝ ٍٞطَحِٗ٣ض ُِ ٖ٣َٝ٤ٜحٍُٞحى ٖٓ ؿ٘ٞد َٗم آٓ٤خ ك٣َ١ ٢ن ُِظٔ٣ٞن ك ٢أٍٝرخ ٝأٌَٓ٣خ حُ٘ٔخُ٤ش ًٔ ،خ إٔ
حَُٜٔر ٖ٤حُ٘٤ـً ٖ٣َ٤خٕ ُ ْٜى ٍٝرخٍُ ك ٢ط٣َٜذ حًٌُٞخ ٖ٤٣حُٔ٘ظؾ رؤٌَٓ٣خ حُـ٘ٞر٤ش حُ ٢أٍٝٝرخ ٝى ٍٝح٫طلخى حُٔٞك٤ظ٢
27
حُٔخرن ٓٝ ،ؼخٍ أهَ ٌُُي ٓ ٞٛ ،خُ٣ِ٤خ حُظ ٢طؼي ٓٞهؼخ ً ُِظَحِٗ٣ضًَِٓٝ ،حً ُظٔ َ٣ٞحُ.ٖ٣َٝ٤ٜ
ُ٤ز٤خ ٝحُٔويٍحص:
-26نهزٕعغ أَظش ،كشٔعزٛش ،انًشجغ انغبثك ،ص ٔ 670يب ثؼذْب ٕٚ ،ط فٌٕ عٕاس ٔاخش ، ٍٚأٔسثب ٔانًخذساد ،ص ٔ 9يب ثؼذْب ٔص ٔ 37ثؼذْب ،انجشعضذ ٔكبنًُٕد ،انًشجغ انغبثك ،ص ٔ 31يب ثؼذْب .
.27ػبدل حغٍ انظ٘د ،طجٛؼخ ػًهٛبد غغٛم اال و ٔال ػاللزٓب ثبَزشبس انًخذساد ،جبيؼخ َبٚف انؼشثٛخ نهؼهٕو األيُٛخ ،انشٚبع 2008 -و -ص.11
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ػَف حُٔـظٔغ حُِ٤ز ٢حُٔويٍحص ك ٢حُؼٜي حُظًَٝ ٢حُؼٜي ح٣٫طخُٝ ٢ريأ ك ٢حُظؼَف ػِٜ٤خ ك٘ٓ ٢ظٜق
حُٔظ٘٤خص ػٖ ٣َ١ن ػيى هِ ٖٓ َ٤حُؼخثي ٖٓ ٖ٣حُٜٔـَهخٛش ٓٝ َٜط٘خىًٔ ،خ ُْ طٌٖ ُ٤ز٤خ ك ٖٓ ّٞ٣ ٢ح٣٧خّ رِي ٍُحػش
ٝاٗظخؽ ُِٔويٍحص ً ٌُٖٝخٗض ُ٤ز٤خ ٓٝخُحُض رِي حٓظ٬ٜى ٝػزُِٔ ٍٞويٍحص حُوخىٓش اُٜ٤خ ٖٓ هخٍؽ حُليٝى ُْٝطؼَف ُ٤ز٤خ
ك ٢حُٔخرن ؿ َ٤حُؤ ٍٞحُٔلِ٤ش ًٜ٘خػش ؿَٝ٘ٓ َ٤ػش ٌُٖٝ .ه ٍ٬حُؼَ٘٘ٓ ٖ٣ش ح٧هَ٤س طلخهٔض حٌُِٔ٘ش ُٝحى ٖٓ
كيطٜخ ىه ٍٞأٗٞحع ؿي٣يس ٖٓ حُٔويٍحص ُِز٬ى َٓ ٍٝ٧س ٝط٘ٞػض َ١م حُظؼخُِٔ ٢١ويٍحص ُٝحى ٖٓ هطٍٞطٜخ طؼخ٢١
ٓويٍ حُ ٖ٣َٝ٤ٜػٖ ٣َ١ن حُلوٖ ك ٢حٍٝ٧ىس ٓٔخ طٔزذ ك ٢اٛخرش حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص رخَٓ٧حٝ
حُوطَ٤س حَُٔطزطش رخُظؼخ ٢١ػٖ ٣َ١ن حُلوٖ َٝٓ ٢ٛٝحُظٜخد حٌُزي ٝح٣٩يُ ٝؿَٛ٤خ.
ُْ طٌٖ ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ٝحٟلش حُٔؼخُْ كظ ٠طْ حكظظخف هْٔ ػ٬ؽ حُٔيٓ٘ ٖ٤رٔٔظ٘ل ٠حَٓ٧حٝ
حُ٘لٔ٤ش رطَحرِْ ٞٛٝحٌُ ١ػَُف رؤْ ( ُ٣خى ) ُؼ٬ؽ ح٩ىٓخٕ ًٝخٕ ًُي ك ٢ريح٣ش حُظٔؼ٘٤خص ( ًٝ (ّ 1992خٕ ح٫ػظوخى
حُٔخثي ُي ٟحُِـ٘ش حٌُِٔلش ربىحٍس حُؤْ إٔ حُلخ٫ص حُظٓ ٢ظظويّ ُِؼ٬ؽ ٓظٌ ٕٞكخ٫ص طؼخُِ ٢١ؤ ٍٞأٓ ٝويٍ حُلٖ٘٤
٣ ٌُٖٝظلخؿؤ حُـٔ٤غ رؤٕ ٖٓ %90حُلخ٫ص حُٔظويٓش ُِؼ٬ؽ ٞ١حػ٤ش ًخٗض طَؿذ ك٤خُؼ٬ؽ ٖٓ اىٓخٕ ٓويٍ حُ.28 ٖ٣َٝ٤ٜ
ك٘ٓ ٢ظٜق حُظٔؼ٘٤خص ُحىص كيس حٌُِٔ٘ش ربٞ٣حء رؼٓ ٞيٓ٘ ٢حُٔويٍحص ٖٓ ( حُز٘خص ) ٖٓ ٖٛٝحُٔيٓ٘خص ػِٓ ٠ويٍ
(أٞ٣ ٫ ١ؿي حًُٝ ٖ٣َٝ٤ٜخٕ ٣ظْ اٞ٣حث ٖٜك ٢أهٔخّ َُِٔ ٝحُ٘لٔ ٢ك٤غ ٞ٣ ٫ؿي هْٔ ػ٬ؽ ُِٔيٓ٘خص ػِ ٠حُٔويٍحص
هْٔ هخ ٙرخُ٘ٔخء حُٔيٓ٘خص ) ٓغ طلخهْ حٌُِٔ٘ش ر ٖ٤حٗ٩خع ًْ ..ح ٜٗيص حُٔ٘ٞحص ح ُٔخ٤ٟش طؼخ ٢١رؼ ٖٓ ٞح٧كيحع
ُِٔويٍحص رٔوظِق أٗٞحػٜخ ًٔ ،خ ٜٗي ٌٛح حُؤْ اؿَحء حُظلخُ َ٤حُطز٤ش ُِٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص حُوخٛش رخُظٜخد حٌُزي
ٗٞع ( رٝ ) ٢طلخُ َ٤حٌُزي ٗٞع ( ٓٝ ) ٢طلخُ َ٤ح٣٩يُ كٜٗ ٢خ٣ش ٓ٘ش ّ 2000أ ١رٔؼ٘ ٠إٔ حُلخ٫ص حُظ ٢طْ اٞ٣حثٜخ هزَ
ٌٙٛحٍٓ٘ش ُْ طـَُٜ ٟخ حُظلخُ َ٤حُطز٤ش حُوخٛش ر ٌٜٙحَٓ٧ح. ٝ
ًؼ ٖٓ َ٤حُٔيحكؼ٘٣ ٖ٤ظَ٤ُِ ٕٝز٤خ ًزِي ػز ٍٞح ٫حٜٗخ ُْ طؼي ًٌُي رَ أٜٗخ أٛزلض ىُٝش ٓٔظٌِٜش ُِٔويٍحص ٝهي
طٜزق ٓ٘ظـش اًح ُْ طظ٠خكَ حُـٜٞى ُٔ٘غ ًُي" ،هخٛش رؼي حًظ٘خف ٍِٓػش ُِٔويٍحص رٔ٘طوش ح٧ر٤خٍ ،حُظ ٢طزؼي ٗل50 ٞ
ًِٓٞ٤ظَح ؿ٘ٞد َٗم ر٘ـخًُٔ. "١خُٞكع حٍطلخع ٓئَٗ حُـَٔ٣ش حُ٘خطـش ػٖ طؼخ ٢١حُٔويٍحص ،حُظ ٢هيٍص ر٘ل1255 ٞ
ؿَٔ٣ش حػظيحء ٓوظِلش ه ٍ٬ح٧ػٞحّ ٝ ّ2010 –2005كن ح٩كٜخث٤خص حَُٓٔ٤ش حُٜخىٍس ػٖ ؿٜخُ حُزلغ حُـ٘خثًٔ ،٢خ
حٍطلؼض ٓئَٗحص حُوظَ حُؼٔي ٝحَُٔهش رخًَ٩ح ٙحُظُ ٢حىص ٖٓ 80ؿَٔ٣ش ه ٍ٬ػخّ 2000اُ 487 ٠ؿَٔ٣ش ك ٢ػخّ
367ه٤٠ش ػخّ 2000اُ 842 ٠ك ٢ػخّ .ّ2007 ،2007اُ ٠ؿخٗذ حٍطلخع ٓئَٗ َٓهش حُٔ٤خٍحص حٌُ٣ ١ويٍ ر٘لٞ
ٟ ٖٓ 2007زِٞ٤ً 11029 ٢ؿَحٓخ ٖٓ ٓويٍ ٝٝكن حُظوخٍ َ٣حَُٓٔ٤ش طٌٖٔ ؿٜخُ ٌٓخكلش حُٔويٍحص ه ٍ٬ػخّ
حُلِ٘ٞ٤ً 38600ٝ ،ٖ٤ؿَحٓخ ٖٓ حُِٞ٤ً 7.690 ٝ ،ٖ٣َٝ٤ٜؿَحٓخص ٖٓ حًٌُٞخ ٖٓ 1039110 ٝ ،ٖ٤٣ح٧هَح ٙحُٔويٍس.
15343ه٤٠ش ر ٖ٤أػٞحّ ، ّ2007-2000حط ْٜكٜ٤خ ٝٝكن ٗلْ حُٜٔيٍ َٛٝػيى حُو٠خ٣خ حُٔظِٜش رخُٔويٍحص اُ٠
ٗ 22791وٜخٝ ،هي ِٛٝض ًٔ٤خص حُل٘ ٖ٤حً٧ؼَ ٍٝحؿخً حُٔ٠ز١ٞش ه ٌٙٛ ٍ٬حُلظَس اُِٞ٤ً62928 ٠ؿَحٓخ.29
ط٘ َ٤حُظوخٍ َ٣حُ ٠طِح٣ي حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص رؼي حُؼٍٞس ك٤غ ػِح حُٔوظًُ ٕٜٞي اُ ٠حُلخُش ح٤٘ٓ٫ش حُٔ٤جش حُظ٢
طؼٜ٘٤خ ُ٤ز٤خ اً ٝؿي طـخٍ حُٔويٍحص ٓ٘خم ؿ٤ي ٔ٣خٍٓ ٕٞك ٚ٤ػِٔ ْٜىٍ ٕٝه٤ذ أ ٝكٔ٤ذ ٓغ ٝؿٞى ؿطخء ٍٖٓٔٓ ٢
رؼ ٞحُـٜخص حُٔٔظل٤يس ٖٓ حُلخُش ح٤٘ٓ٫ش حُٔخثزش ك٤ُ ٢ز٤خ ،أٟق حًُُ ٢ي حُليٝى حُٔلظٞكش ٓغ ًَ ٖٓ ط٘خى ٝحُٔٞىحٕ
حُظلٌي ح ١َٓ٧ك ٢حُٔـظٔغ حُِ٤ز ٢رٔزذ حُلَٝد ٝحُـِحثَ ٝطٝ َٜٓٝ ْٗٞحُ٘٤ـَ .أٓخ حؿظٔخػ٤خ ً كخٓ٧زخد طؼٞى حُ٢
ٝحُِ٘ٝف ك ٬٠ػٖ حُـٝ َٜح٩كزخ١خص ٝحٟ٫طَحرخص حُؼوِ٤ش ٍٝكخم حُٔٞء ٝحُزطخُشًٔ ،خ أٗخٍص حُظوخٍ َ٣اُ ٠إٔ ٗلٞ
www.google.com .
29
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ٓ 1200يٖٓ ٖٓ ٓوظِق ٓ٘خ١ن حُز٬ى ١طخرؼ ٕٞحٍع٫ؽ كٜٓ ٢قحص ٗلٔ٤ش ،ر٣ ٠َٟٓ ْٜ٘٤ؼخٗ ٖٓ ٕٞحٟ٫طَحرخص حُؼوِ٤ش.
أٓخ أػٔخٍ حُٔيٓ٘ ٖ٤كبٕ أؿِز٣َٗ ٖٓ ْٜلش حُ٘زخد ٝطظَحٝف أػٔخٍٓ ْٛخ ر 15 ٖ٤اُ 40 ٠ػخٓخ ًًٔ .خ إٔ ٘ٛخى أػيحىح ًزَ٤س
ٖٓ حُٔيٌٓ٘٘٣ ُْ ٖ٤ق ػٜ٘خ رؼي.
ؿ َ٤إٔ ٌٙٛح٩كٜخءحص ؿ َ٤ىه٤وش رخٟ٩خكش حُ ٢حُ٘و ٚحُلخى ك ٢حُٔؼِٓٞخص ك ٍٞحُٔويٍحص ًُٝي ُ٠ؼق حُٔـ٬ص
حَُٓٔ٤ش ٖٓ ؿخٗذ ٝحَُٔ٣ش حُظ٣ ٢لخ ١رٜخ ِٓق حُٔويٍحص ٖٓ حُـخٗذ ح٫هَ ًؤَٓ ١ز٤ؼ ٢ك ٢ظَ حُظَٝف حُٔ٤خٓ٤ش
ٝح٤٘ٓ٧ش حُظ ٢طؼٜ٘٤خ ُ٤ز٤خ.
ططٍٞحص ؿي٣يس كيػض ك ٢حُؼخُْ ٝك ٢ؿـَحك٤خ حُٔويٍحص رؼي ًُي ُحىص ٖٓ كيس ٌِٓ٘ش حُٔويٍحص رِ٤ز٤خ ٝؿؼِض
ٖٓ ُ٤ز٤خ رِي ػزٍ ٍٞثُِٔ ٢ٔ٤ويٍحص ٓٔخ ُحى ٖٓ ػيى كخ٫ص ح٩ىٓخٕ ػِ ٠حُٔويٍحص ىحهَ ُ٤ز٤خ ٌٙٛٝحُظطٍٞحص
ٝحُٔظـَ٤حص :٢ٛ
آزخٗ٤خ اٗ ٫خىٍحً .1هلَ ٣َ١ن حُٔويٍحص ر ٖ٤حٓزخٗ٤خ ٝحُٔـَد ،كِْ طؼي طَٜد حُٔويٍحص حُٔـَر٤ش ٍٝٝ٧رخ ػٖ ٣َ١ن
حُطَ٣ن حُـِحثَ٣ش ٣َ١ ٢ٛٝن ٓٔخ ؿؼَ طـخٍ حُٔويٍحص ٣زلؼ ٕٞػٖ ٣َ١ن آهَ ُظ٣َٜذ حُٔويٍحص ٍٝٝ٧رخ كٌخٗض
ؿ َ٤أٖٓس رٔزذ ٝؿٞى حُـٔخػخص حُِٔٔلش ك ٢حُـِحثَ ٘ٛٝخى حُطَ٣ن حُِ٤ز٤ش ٣َ١ ٢ٛٝن أٖٓ س ٗٝخٓغس ُِؼَٔ كٚ٤
ُظ٣َٜذ حُٔويٍحص.
.2هلَ حُطَ٣ن ر ٖ٤أٌَٓ٣خ ٝحٌُٔٔ٤ي رٔزذ حُٜـَس ٓٔخ أػَ ػِ ٠ط٣َٜذ حُٔويٍحص ٖٓ حٌُٔٔ٤ي ٌ٣َٓ٧خ ٝ ،حٌُٔٔ٤ي
ط٘ظؾ ٖٓ % 25ه٘ذ حُل٘ ٖ٤ػِٔٓ ٠ظ ٟٞحُؼخُْ ٫ٝري ُظـخٍ حُٔويٍحص ٖٓ ط٣َٜذ ٌٙٛحُٔويٍحص هخٍؽ حٌُٔٔ٤ي ،
ٝأهَد ٣َ١ن آٖٓ ُظـخٍ حُٔويٍحص ٞٛحُطَ٣ن اُ٣ٍٞٓ ٠ظخٗ٤خ ٖٓٝػْ اُ ٠أٍٝٝرخ ُ ،ظؤهٌ رٌُي ٗلْ ٣َ١ن حُٔويٍحص
حُٔـَر٤ش.
.3ى ٍٝؿَد أكَ٣و٤خ ٢ٛٝر٘ٝ ٖ٤حُظٞؿٝٞحُٔ٘ـخٍ ٣ٍٞٓٝظخٗ٤خ حُظٜٗ ٢يص ه ٍ٬حُٔ٘ٞحص ح٧هَ٤س ٍُحػش ُو٘ذ حُلٖ٘٤
ٝه٘وخٕ ح٧ك ٌٙٛٝ ٕٞ٤حٍُِحػش ُِٔويٍحص ُٔ٤ض ُٓ٬ظ٬ٜى حُٔلُِِ ٌُٖٝ ٢ظـخٍس حُؼخُٔ٤ش ؿ َ٤حَُٔ٘ٝػش ٕ٧
أٛلخد ٌٙٛحٍُِحػش ُٞٔ٤ح ٖٓ ٌٙٛحُي ٖٓ ٌُٖٝ ٍٝى ٍٝأهَٓ ٟؼَٝكش رظـخٍس حُٔويٍحص ٓؼَ ى ٍٝأٌَٓ٣خ حُ٬ط٤٘٤ش
ٞٓٝف طَٜد ٌٙٛحُٔويٍحص ٍٝٝ٧رخ ػِٗ ٠لْ ٣َ١ن حُٔويٍحص حُٔـَر٤ش .
.4كزٞد حُِٜٓٞش ٝأهطَٛخ ٓويٍ ( حًٔ٩ظخُٝ ) ١حُظً ٢خٗض طزخع ك ٢ى ٍٝأٍٝٝرخ حُـَر٤ش رؤٓؼخٍ ه٤خُ٤ش ٘ٛؼض ك٢
حُٔوظزَحص حَُٔ٣ش ريَٗ ٍٝم أٓ٤خ ٝأٛزلض طزخع رٔزخُؾ ُ٤ٛيس ؿيحً ٝهي ٜٗيص ٌٙٛحُٔويٍحص حُوطَ٤س طٞحؿي ك٢
ٓٞم حُٔويٍحص حُِ٤ز ٢ه ٍ٬حُٔ٘ٞحص حُٔخ٤ٟش ٜٗٝيص ٟزط٤خص ؿٜخُ ٌٓخكلش حُٔويٍحص ًٔ٤ش ٖٓ ٌٙٛحُٔويٍحص
حُوطَ٤س.
.5حٍطلخع ًٔ٤خص حُٔويٍحص حُٔ٠ز١ٞش ك٤ُ ٢ز٤خ ُٝـٔ٤غ أٗٞحع حُٔويٍحص ٓغ ٓ٬كظش إٔ ٓخ ٣ظْ ٟزطٔ٣ ٫ ٚؼَ ك ٢أكَ٠
ح٧كٞحٍ آ ٫خ رٔٓ % 15 – 10 ٖ٤خ ٣ظْ ؿِزُِ ٚزِي أ ١رٔؼ٘ ٠إٔ ٓخ ٣ظْ ٟزط ٖٓ ٚحُٔويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ٔ٣ ٫ؼَ ا٫
ؿِء رٔ ٢٤ؿيحً ٓٔخ ىهَ ُ٤ز٤خ ٓٞحء طْ ط٣َٜزُ ٚزِي آهَ أ ٝطْ ر٤ؼٝ ٚطؼخ ٚ٤١أِ٣ ٫ ٝحٍ ٓوِٗخً ك٤ُ ٢ز٤خ ٝ ..طَ٘٤
اكٜخث٤خص ؿٜخُ ٌٓخكلش حُٔويٍحص إٔ ٓخ طْ ٟزط ٚه ٍ٬حُلظَس ٖٓ ٓ٘ش ّ2000حُ٘ٓ ٢ش َٜ٣ ّ 2009حُ ٢كٞحُ٢
( ِٞ٤ً ) 83862ؿَحّ ٖٓ ٓويٍ حُلٟ٘ٝ ٖ٤ز ِٞ٤ً ) 267 ( ٢ؿَحّ ٖٓ ٓويٍ حُٟٝ ٖ٣َٝ٤ٜزٖٓ ِٞ٤ً)36 ( ٢
ٓويٍ حًٌُٞخثٟٝ ٖ٤ز)1.420.000( ٢هَ ٖٓ ٙح٧هَح ٙحُٔويٍس .
.6حٍطلخع ػيى ه٠خ٣خ حُٔويٍحص ٝػيى حُٔظ ٖ٤ٜٔك ٌٙٛ ٢حُو٠خ٣خ ك٤غ ط٘ َ٤اكٜخث٤خص ؿٜخُ ٌٓخكلش حُٔويٍحص رؤٕ ػيى
ٓ ) 28513ظٖٓ ْٜ ه٠خ٣خ حُٔويٍحص هي رِؾ ( ) 19328ه٤٠ش ٓويٍحص ٝحٕ ػيى حُٔظ ٖ٤ٜٔك ٌٙٛ ٢حُو٠خ٣خ هي رِؾ (
حُـ٘ٔٓ ٖٓٝ ٖ٤وظِق ح٧ػٔخٍ ًُٝي ه ٍ٬حُلظَس ٖٓ ٓ٘ش ّ2000اُ ٠حَُرغ حُ٘ٔ ٍٝ٧ش . 2009
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ٝ .7ؿٞى حٓ٧زخد ٝحُؼٞحَٓ حُيحكؼش ُظؼخٝ ٢١طـخٍس حُٔويٍحص ر ٖ٤حُ٘زخد ىحهَ حُٔـظٔغ حُِ٤زُٝ ٢ؼَ ٖٓ أٜٔٛخ ( حُزطخُش
-حُلَحؽ ٍ -كخم حُٔٞء -طٞحكَ حُٔويٍحص ٟٝؼق حٓظٜـخٜٗخ ىحهَ حُٔـظٔغ ٍ -ه ٚحُٔويٍحص ٟ -ؼق حُظَر٤ش حُي٤٘٣ش -
ٟ -ؼق حَُهخرش ػِ ٠حُليٝى ٝحُٔ٘خكٌ -حُـ َٜرخُٔويٍحص ٝأػخٍٛخ -كذ ١ـ٤خٕ حُـخٗذ حُٔخى ١ػِٞٗ ٠حك ٢حُٔـظٔغ
حُظـَرش ٝحُٔلخًخس -حُزلغ ػٖ ح٩ػخٍس ٝحُٔظغ حُلٔ٤ش -ح٧كٌخٍ ٝحُٔؼظويحص حٌُخًرش ٝحُوخىػش ػٖ حُٔويٍحص -ػيّ ط٘لٌ٤
حُظَ٘٣ؼخص حُوخٛش رظـخٍس حُٔويٍحص -حُلوَ -طٞكَ حُٔخٍ ُي ٟحُزؼٞٓ- ٞء حُظَر٤ش ٝحُظ٘٘جش ح٫ؿظٔخػ٤ش -حُؼوخكخص
حُيهِ٤ش ٝحَُٔ٠٣ش -طي ٍٞٛحُوٝ ْ٤حُٔؼَ ىحهَ حُٔـظٔغ -حُلَ٘ ٝح٩كزخ ١حُٔظٌٍَٟ -ؼق حَُهخرش ػِ ٠ح٧ر٘خء -حَٓ٧حٝ
حُ٘لٔ٤ش ) ًٝ.خٕ ٗظ٤ـش ًُي ًِ ٚحٍطلخع ػيى كخ٫ص حٞ٣٩حء رخُٜٔلخص حُؼ٬ؿ٤ش حُؼ٬ػش حُؼخِٓش كٓ ٢ـخٍ ػ٬ؽ ٝطؤَ٤ٛ
ٓيٓ٘ ٢حُٔويٍحص ٝهي أٗخٍص ح٩كٜخث٤خص حُٜخىٍس ػٖ ٌٙٛحُٔئٓٔخص حُؼ٬ؿ٤ش ه ٍ٬حُلظَس .ّ2008 - 1992ػِ ٠إٔ
ػيى كخ٫ص حٞ٣٩حء ْ٤ُٝػيى حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص هي حهظَد ٖٓ 81أُق كخُش اٞ٣حء ٖٓ حُـ٘ٔٓ ( ٖ٤غ ٓ٬كظش إٔ
حُٔظويُِٓ ٖ٤ؼ٬ؽ ِٕٜٞ٣ك ٢أك َ٠ح٧كٞحٍ اُ % 20 ٠كو ٖٓ ٢حُٔـٔٞع حُلو٤ؤُِ ٢يٓ٘ ٖ٤ك ٢حُزِي ) ٓغ ٓ٬كظش ًٌُي
إٔ ُ٤ز٤خ رِي طلٌٔ ٚحُٔٛٞش ح٫ؿظٔخػ٤ش أًؼَ ٖٓ أ٢ٗ ١ء أهَ ٓٝؼًُ٘ ٠ي إٔ ٖٓ ٣ظويُِٓ ٕٞؼ٬ؽ ْٛكو ٖٓ ٢طوِٜٞح
ٖٓ ٌٛح حُ ْٛٞأ ٖٓ ٝحٌُ ُْ ٖ٣طؼي ُي ْٜ٣حُويٍس ٌَُِ٘حٕ ٝحُٔوخٓٝش ٛٝئ٫ء ٔ٣ ٫ؼِ ٕٞا ٫حُوِ ٖٓ َ٤حُٔيٓ٘ ، ٖ٤أٟق حٍٟ
ًُي إٔ ؿٔ٤غ حٍ٧هخّ ٝح٩كٜخث٤خص كٓ ٢ـخٍ (طـخٍس ٝاىٓخٕ حُٔويٍحص) ٢ٛأٍهخّ ًخًرش ٝهخىػش ًُي إٔ طـخٍس ٝاىٓخٕ
حُٔويٍحص ٖٓ حُـَحثْ حُظ ٢طٔخٍّ ك ٢حُولخء اً ٖٓ حُؼٔٓ َ٤ؼَكش حُؼيى حُلو٤وٞٓ ٢حء ُؼيى حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص أٝ
ٌُٔ٤خص حُٔويٍحص حُظ ٢ىهِض ُِ٤ز٤خٝرٌٜح ك٘لٖ ٗؼظٔي ػِٓ ٠خ طْ ٟزط ٖٓ ٚحُٔويٍحص ٝػِٓ ٠خ طْ ػ٬ؿٓ ٖٓ ٚيٖٓ٘٤
ٌُُي طٌ ٕٞحؿِذ حٍهطٝ ٢حٍكٔخرخص ٝحٍرَحٓؾ ٞ٘٣رٜخ حٌُؼ ٖٓ َ٤حُ٘و.ٚ
حٗظ٘خٍ حىٓخٕ حُٔويٍحص ر ٖ٤حُ٘زخد:
حُ٘زخد ْٛحُوٞس حٓ٫خٓ٤ش ٝر٘خس حُٔٔظوزَ ٣ٝ ،ؼَف حُ٘زخد رؤٗ ٚحُلِوش رَٓ ٖ٤كِش حُطلُٞش َٓٝكِش حًظٔخٍ
حُ٘٠ؾ حُـٔٔٝ ٢حُ٘لٔٝ ٢ح٫ؿظٔخػٔٗ٪ُ ٢خٕ ك٤غ طزيأ َٓكِش حُ٘زخد رظطٍٞحص حَُٔحٛوش ٝحُزِٞؽ ٝط٘ظ ٢ٜرخُ٘٠ؾ
ٝحٓ٫ظوَحًٍٔ ،30خ ٣ؼَف ػِٔخء ح٫ؿظٔخع حُ٘زخد رؤٗ ٚظخَٛس حؿظٔخػ٤ش ٖٓ هُٜ٬خ ٌ٣ظٔذ حُلَى حٌُٔخٗش ح٫ؿظٔخػ٤ش
حُٔوٜٜش ُ ٚك ٢حُٔـظٔغ ٝ،ػٔٓٞخ ً كخٕ حُ٘زخد َٓكِش حٗظوخُ٤ش ُٜخ ٓوٓٞخطٜخ حُ٘لٔ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش ٝحُزُٞٞ٤ؿ٤ش
ٝحُظخٍ٣و٤ش ٓٞحء ًخٗض ٌٙٛحَُٔكِش حٗ٫ظوخُ٤ش ٛخىثش أّ ػخٛلش كخٕ كٜٜٔخ ٞٓٝحؿٜظٜخ َٓطز ٢رلَٓ ًَ ْٜكِش ٖٓ َٓحكَ
حُؼَٔ ػِ ٠كيس ٓٝوخٍٗظٜخ رخَُٔحكَ ح٧هَ.ٟ
ٖٓ حُٔؼَٝف إٔ َُٔكِش حُ٘زخد هٜخثَٓ ٚكِ٤ش ،كٖٔ حُ٘خك٤ش حُـٔٔ٤ش ٣زيأ حُـْٔ ك ٢حُظٌَ٘ ٧هٌ حٍُٜٞس
حٌُخِٓش ُٔٗ٪خٕ ٖٓٝحُ٘خك٤ش حُؼوِ٤ش طظٔ ٌٙٛ ِ٤حَُٔكِش ر٤وظش ػوِ٤ش ًزَ٤س كخَُٔحٛن ٣لظخؽ حُ ٠كَ٣ش ػوِ٤ش طٌٖٔ٘ٓ ٚ
طِوٝ ٠طَط٤ذ ٝطلِ َ٤حُٔؼِٓٞخص ًٔخ طظٔ ِ٤رطَف حٓ٧جِش ػِٗ ٠لٔٝ ٚحُظٌ٘ي ك ٢حُٔؼظويحص ٝحُٔزخىة ٝحُوٝ ْ٤كٌٙٛ ٢
حَُٔكِش ٜ٣ؼذ حه٘خػ ٚح ٫رٔخ َ٣حٛ ٙل٤ق ٕ كخُ٘خد ٌُٕٞ ُ٣كِٔلش ك٤خط ٚحُوخٛش ك ٌٙٛ ٢حَُٔكِش .حٓخ كَٓ ٢كِش
حَُٔحٛوش ٣ظ َٜحهظ ٍ٬حُظٞحُٕ ٓخ ر ٖ٤حُيٝحكغ ٝحٍ٫حىس ًُٝي ٖٓ ه ٍ٬ظ ٍٜٞحُِٔٔ٤حص حُـ٘ٔ٤ش حُؼخٗ٣ٞش ك٤لظخؽ
حَُٔحٛن حُ ٠حػخىس حُظٌ٤ق ٝطلو٤ن طٞحُٕ ؿي٣ي ر ٖ٤ىٝحكؼ ٚحُ٘لٔ٤ش ٝرٓ ٖ٤خ ٣ـذ إٔ ٣لؼِٗ٩ ٚزخع ٌٙٛحُيٝحكغ ٖٓٝ .31
حُوٜخثً ٚحص ح٤ٔٛ٧ش كَٓ ٢كِش حُ٘زخد هخ٤ٛش حُلٝ ٍٞ٠كذ حٓ٫ظط٬ع ٝحٓ٫ظلٔخٍ رلؼخً ػٖ حؿخرخص ٓو٘ؼش ٌُؼَ٤
ٖٓ حُو٠خ٣خ ٍٓخى٣ش حُِ ٕٞرخُ٘ٔزش ٌُٛ.ٚح ك ً٬٠ػٖ ٓ َ٤حُ٘زخد ُٓ٬ظوٝ ٍ٬طٌٍ ٖ٣ٞأ ١هخ ٙك ٢حُٟٔٞٞػخص حُظ٢
طٗٝ ْٜٜٔؼ ٍْٛٞرخُظلٌٝ َ٤حٍطلخع ٓلخٓٝ ْٜٔ٤ٛلخُٝش ٓؼخُـش حٝ ٍٞٓ٧حُو٠خ٣خ ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝحُلٌَ٣ش حُظ ٢طٔٔ.ٚ
.30يحًذ عاليّ غجبس٘ ،انخذيخ االجزًبػٛخ ٔسػبٚخ انشجبة ف ٙانًجزًؼبد االعاليٛخ ،ط ، 2انًكزت انجبيؼ ٙانحذٚش – االعكُذسٚخ1989،و،ص .20
.31احًذ كًبل احًذ ،يُٓبط انخذيخ االجزًبػٛخ ف ٙخذيخ انجًبػخ ،يكزت انخبَج ، ٙانمبْشح 1979 ،و ،ص .190
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
رخٟ٩خكش ُِزلغ ػٖ حُٔؼَ حُؼِ٤خ ٝحُو ْ٤ح٧ه٬ه٤ش حُظ ٠َٟ٣ ٢رٜخ حُـْ٘ ح٧هًَٔ ،خ ٣ظْٔ حُ٘زخد رَٔػش حُظـٝ َ٤حَُٔ٤
ُِؼ٘ق ٝكذ حُظـَرش ٝحُٔوخَ١س ٝحُظٍٜٝٞحٛ٫ظٔخّ رـٔٔٓٝ ٚظِٓٝ َٜٙزٔٝ ٚحٗخهظ.ٚ
أٓخ ػٖ هٜخث ٚحُ٘زخد ك ٢حُٔـظٔغ حُِ٤ز ٢كخٗ ِٕٞ٤ٔ٣ ْٜحُٔٓ ٠خٍٓش حُؼَٔ حٌُٔظز ٢كو ٢رٔ٘٤خ َٜ٣رٖٓ ٕٞ
حُؼَٔ حُ٤ي ١ٝأ ٝحُٔ ًَٕٞ٘٣ٝ ٢ٜ٘حُ ٢ك٤خس حُيػش ٝحًَُ ٕٞحُ ٢حَُحكش ٝحُٜيٝء ٝحٓ٫ظوَحٍ ٝكً ٢حص حُٞهض ٕٞ٘ٔ٣
أٗلٔ ْٜرؤٕ طلَ ؿٔ٤غ ٓ٘خًِ ْٜحُل٤خط٤ش ٖٓٝ .حُظٞح َٛحُـيَ٣س رخًٌَُ كٌٛ ٢ح حُٜيى طِي حُظخَٛس حُظ ٢طؼَف رخْٓ
ظخَٛس (حَُك )ٞحُظ ٢طؼٍ٘ ٢ك ٞحُ٘زخد ُِٔؼخٝ َ٤٣حُوٝ ْ٤حُِٔطش ٝحُظٞؿ ٚ٤حٌُٔ٣ ١خٍٓ ٚحٌُزخٍ ػِ ٌٙٛٝ ، ْٜ٤حُلخُش
طظط ٍٞكً ٢ؼ ٖٓ َ٤ح٧ك٤خٕ حَُٛ ٠حع أؿ٤خٍ طٌٗ ٕٞظ٤ـظ ٚحُظَٔى ػِ ٠حُٔئٓٔخص حُٔـظٔؼ٤ش ٝأُٜٝخ حَٓ٧س ػْ
حُٔـظٔغ كخُٔئٓٔخص حَُٓٔ٤ش ٖٓٝػْ طؤط ٢حُٔئٓٔخص حُوخٗ٤ٗٞش كٓ ٢ويٓش حُـٜخص حُظٞ٣ ٢حؿٜٜخ حُ٘خد.
) 200كخُش ٖٓ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ( كخ٫ص ٝهي أػزظض اكي ٟحُيٍحٓخص حُٔلِ٤ش حُظ ٢أؿَ٣ض ك( ٍٞ
حٞ٣٩حء رخُٔئٓٔخص حُؼ٬ؿ٤ش ) رؤٕ ٓؼظْ حُٔظويُِٓ ٖ٤ؼ٬ؽ ٖٓ اىٓخٕ حُٔويٍحص ٓ ٖٓ ْٛظؼخ ٢١حُٔويٍحص حُز٠٤خء
( حُ ) ٖ٣َٝ٤ٜر٘ٔزش ٖٓ ْٛٝ %97حُٔظؼخ ٖ٤١ػٖ ٣َ١ن حُلوٖ ك ٢حٍٝ٧ىس ر٘ٔزش ٓج٣ٞش ِٛٝض اٌُُٖٝ % 84 ٠
ٖٓ ه ٍ٬حُ٠زط٤خص ٣ظ٠ق إٔ ٓويٍ حُل٘ ٞٛ ٖ٤حً٧ؼَ حٗظ٘خٍحً ك ٢ؿٔ٤غ أٗلخء ُ٤ز٤خ ٌُٖٝ ،طزؤٓ ٠ؤُش ٌِ٘ٓٝش
إٔ ٓويٍ حُل٘ٔ٣ ٫ ٖ٤زذ ح٩ىٓخٕ ك ًٖٛ ٢حٌُؼٓ ٖٓ َ٤ظؼخٌُُ ٚ٤١ي ٣ ٫ظويُِٓ ٕٞؼ٬ؽ ٍؿْ إٔ رؼ ٞأٗٞحع
حُل٘ ٖ٤طٔزذ اىٓخٗخ ً أًؼَ ٖٓ أٓ ١ويٍ أهَ ٝ .أٗخٍص حُيٍحٓش رؤٕ أؿِذ حُٔيٓ٘٣ ٖ٤وؼ ٕٞك ٢حُلجش حُٔ٘٤ش ٓخ رٖ٤
( ٘ٓ ) 35 – 18ش ًُٝي ر٘ٔزش ٝ %86إٔ ٗٔزش % 78طٞهلٞح ػٖ حُيٍحٓش ه ٍ٬حَُٔكِظ ٖ٤ح٩ػيحى٣ش ٝحُؼخٗ٣ٞش
ٝ..أٍؿغ أؿِز ْٜإٔ ٓزذ طؼخُِٔ ٚ٤١ويٍحص ٍ ْٛكخم حُٔٞء ٝحٛ٧يهخء حُٔظؼخُِٔ ٖ٤١ويٍحص ًُٝي ر٘ٔزش ِٛٝض اُ٠
ًٔ % 79خ أٗخٍص حُيٍحٓش رؤٕ حؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ٌ٣ ٫ظل ٕٞرٔويٍ ٝحكي ٣ ٌُٖٝظؼخ ٕٞ١أًؼَ ٖٓ ٗٞع
ًٝخٕ ًُي ر٘ٔزش ِٛٝض أًُ ، % 83 ٠خ أٗخٍص حُيٍحٓش رخٕ ٗٔزش ًزَ٤س ؿيحً ٖٓ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ
ٓخٍٓٞح أكي أٗٞحع حُـَٔ٣ش ( هخٛش حَُٔهش )ُظٞك َ٤ػٖٔ حُٔويٍحصٝ .أٗخٍص حُيٍحٓش إٔ ٗٔزش ٖٓ % 70حُٔيٖٓ٘٤
٣ ٖٔٓ ْٛؼِٔٝ ٕٞحٕ حُ٘ٔزش حُزخه٤ش ً %30خٗٞح ٖٓ حُؼخ ٖ٤ِ١أ٣ ٖٔٓ ٝؼِٔ ٕٞأك٤خٗخً ٣ٝظٞهل ٕٞػٖ حُؼَٔ ٝ .أٗخٍص
حُيٍحٓش رخٕ ٗٔزش ٖٓ % 55حُٔيٓ٘ ٖ٤طويٓٞح ُِؼ٬ؽ رؼي َٓ ٍٝػ٬ػش ٓ٘ٞحص ػِ ٠طؼخُِٔ ْٜ٤١ويٍحص ًُٝي رٔزذ
، هيٍط ْٜػِ ٠حُٔوخٓٝش ه ٍ٬حُٔ٘ٞحص حٝ ٢ُٝ٧ظ٘ ْٜرؤٗٔ٣ ْٜظط٤ؼ ٕٞحُٔ٤طَس ػِ ٠أٗلٔ ْٜه ٍ٬كظَس حُظؼخ٢١
ٝأٗخٍص حُيٍحٓش رؤٕ ٗٔزش ٖٓ % 76حُٔيٓ٘ ٖٓ ْٛ ٖ٤كجش ؿ َ٤حُٔظِٝؿًُٝ ٖ٤ي رٔزذ إٔ حُٔظؼخُِٔ ٖ٤١ويٍحص
٠٣ؼٔٓ ٕٞخُش حُِٝحؽ كَٓ ٢حكَ ٓظؤهَس ٖٓ طلٌ.32َْٛ٤
ٖٓٝحُوٜخث ٚحُٔلِ٤ش حُِٔٔ٤س ُِٔيٓ٘ ٖ٤ىحهَ حُٔـظٔغ حُِ٤زٝ ٢حُظ ٢حٓظ٘ظـض ٖٓ حُيٍحٓخص حُظ ٢أهٔ٤ض كٍٞ
حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ٓخ :٢ِ٣
.1أؿِذ كخ٫ص ح٩ىٓخٕ ػِ ٠حُٔويٍحص طؼِٔٞح طيه ٖ٤حُٔـخثَ (حُظزؾ) َٗٝرٞح حُؤٝ ٍٞحٓظ٘٘وٞح حُٔٞحى حُط٤خٍس ك٢
ٖٓ ٓزٌَس ٓظٓٞطٜخ ٘ٓ 14ش.
.2ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ٖٓ حَُٜٝد ٖٓ حُٔيٍٓش ك ٢حَُٔحكَ ح٫رظيحث٤ش ٝح٩ػيحى٣ش ًٌُٝي حُلَ٘
ٝ.حُظؤهَ حُيٍحٓٝ ٢طٌَحٍ حَُٓٞد ٍٝؿْ ًُي ك٘ٔزش ح٤ٓ٧ش ر ْٜ٘٤طٌخى طٌٓ ٕٞؼيٓٝش
..أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤حطٜلٞح رخَُٔهش ٝحٌٌُد ٝحُؼيحث٤ش ٝحطوخً حُ٘و٤ٜخص حُٔ٘لَكش هيٝس ٓٝؼَ3
.32انجضٚشح َذ ،رمشٚش حٕل انًخذساد ف ٙنٛجٛب ،األحذ ُٚ 13بٚش . 4:47 2013
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
..ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٟٓ٘ ٖٓ ٖ٤ؼق حُٞحُع حُيٝ ٢٘٣حٗؼيحّ حُؼوخكش حُي٤٘٣ش ٝحُلَ٘ ك ٢حُٔٞحظزش ػِ ٠حُلَ ٝٝحُي٤٘٣ش4
. .حٍطزخ ١كخ٫ص ح٩ىٓخٕ رخٛ٧يهخء ( هخٛش ٖٓ حُٔظؼخٝ ٖ٤١طـخٍ حُٔويٍحص ) أه ٖٓ ٟٞحٍطزخ ْٜ١رؤَٓٝ ْٛأهخٍر5 ْٜ
.ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖٓ ٖ٤طيٗ ٢كٓ ٢ل ّٜٞحٌُحص ٝطلو٤ن ٝطوي َ٣حٌُحص ُيٌ٣ ْٜ٣خى ٓ ٌٕٞ٣ؼي6. ّٝ
.7أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤طلِٜٞح ػِ ٠حُٔويٍحص رُٜٔٞش ػٖ ٣َ١ن حٛ٧يهخء حُٔظؼخ( ٖ٤١ه ٍ٬كظَس ِ١زُِٔ ْٜويٍحص ) .
.8أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػَكٞح حُٔويٍحص ٝطؼخٛٞ١خ ٓـخٗخ ً ه ٍ٬حَُٔحص ح ٖٓ ٠ُٝ٧حُظؼخ.٢١
.9ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٓ٘٘ٓ ٖٓ ٖ٤خًَ أَٓ٣ش(٬١م حُٞحُي ، ٖ٣حٗلٜخٍ حُٞحُي ، ٖ٣طؼيى ُٝحؽ حُٞحُي ، ٖ٣ؿ٤خد حُٞحُيٖ٣
ٝؿَٛ٤خ) ٘ٓٝخًَ ٗلٔ٤ش (هِووٞكخًظجخد ٝؿَٛ٤خ) هخٛش كَٓ ٢حكَ ك٤خط ْٜح. ٠ُٝ٧
.10أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص ًخٗٞح ٖٓ ٌٓخٕ حُٔيٕ ك٤غ ًَٔص حُٔٛٞش ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝ ،إ ًخٗٞح ٖٓ ؿٌٓ َ٤خٕ
حُٔيٕ ك ٖٓ ْٜحُٔظَىى ٖ٣حُيحثٔ ٖ٤أٗ ٝز ٚحُٔو ٖ٤ٔ٤رخُٔيٕ.
. 11أؿِذ كخ٫ص ح٩ىٓخٕ حطـٜٞح ٗل ٞحُـَٔ٣ش كَٓ ٢كِش ٖٓ َٓحكَ اىٓخُِٗٔ ْٜويٍحص (حَُٔهش ،حٗ٫ظلخٍ ،حُظَِ٣ٝ
ٓؼٝ ) ً٬طِٔٝ٤ح رؼيّ حُويٍس ػِ ٠حُٔ٤طَس ػِ ٠حٗلؼخ٫ط ْٜحُؼيٝحٗ٤ش ٟي حُ٘لْ ٝح٥هَٝ ٖ٣حٗؼيٓض ُيٍٝ ْٜ٣ف حُظٔخٓق
ٝحهظلض ػ٘ي٘ٓ ْٛخػَ حُ٘ؼ ٍٞرخٌُٗذ ٝأؿِز٣ ٫ ْٜظؼع رخُؼوخد ٝح٩كٔخّ ٝحُُ َ٤ٔ٠ي ٖٓ ْٜ٣حُ٘ٞع حُ٠ؼ٤ق أٝ
حُٔظؤٍؿق ٔ٣ ٫ٝظط٤ؼ ٕٞحُٔ٤طَس ػِِٝٗ ٠حطٝ ْٜأٞٛحث ٖٓ ْٛٝ ْٜحُ٘ٞع حٓ٩ؼش ِٕٞ٤ٔ٣ك٤غ َ٤ٔ٣أٛيهخث.ْٜ
٣. 12ظٔ ِ٤حُٔيٓ٘ ٖ٤رخُزلغ ػٖ حُٔظغ حُلٔ٤ش ٝػيّ حُويٍس ػِ ٠حُلٌْ حُِٔ ْ٤ػِ ٠ح٤ٗ٧خء ٝػيّ حُويٍس ػِ٠
حُظَٜف حُـ٤ي ك ٢حُٔٞحهق حُٔوظِلش ى ٕٝطٞؿ ٖٓ ٚ٤أكي.
٣. 13ظٔ ِ٤أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤رخٌُظٔخٕ ٝحُ٘ي ك ٢ح٥هَٝ ٖ٣حٌٌُد ٝحَُٔحٝؿش ٝحُظٜ٘غ ٝحُظظخ َٛرخُِٔٞى حُلٖٔ
ٝحُـيٍ حُٔ٘ٔن حُِحثق حٌُخًد.
.14ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖٓ ٖ٤حهظلخء حُويٝس حُلٔ٘ش كَٓ ٢حكَ ك٤خط ْٜح ُْٝ ٠ُٝ٧طِز ٠كخؿخط ْٜحُ٘لٔ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش
ٝحُظَر٣ٞش رٍٜٞس كٔ٘ش كَٓ ٢كِش حُطلُٞش.
.15ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٟٓ٘ ٖٓ ٖ٤ؼق حَُهخرش ح٣َٓ٧ش ػِ ْٜ٤هَٓ ٍ٬حكَ ك٤خطًٝ ْٜخٕ حٍطزخ ١أَٓ ْٛر ْٜك ٢حُٔيٍٓش
ٟؼ٤ق ؿيحً.
.16حُؼ٬هش ر ٖ٤أكَحى أَٓس حُٔيٖٓ طٔٞىٛخ حُؼيٝحٗ٤ش ٝحٗ٧خٗ٤ش ٝرُؼي حٍ٫طزخ ١حُؼخ١ل٤ٓٝ ٢طَس ح ّ٧ػِ ٠حُز٤ض
١ٝـ٤خٕ حُـخٗذ حُٔخى ١ػِ ًَ ٠طَٜكخص حَٓ٧س.
ٝحُطَى ٝػيّ حُ٫ظِحّ حًُٔٝ ٢ٜ٘خٗض ٍٝف ح٩ريحع ُيٟ ْٜ٣ؼ٤لش . 17ػخٗ ٠أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖٓ ٖ٤طَى حُؼَٔ ٝحُلَٜ
ٓٝؼيٓٝش ٝػخٗٞح ٖٓ ح٩كٝ ّ٬ط ٢٣ٍٞحَٓ٧س رٔ٘خًَ حُي ٕٞ٣حُٔخُ٤ش ٓغ ح٥هَ.ٖ٣
. 18طًَِص ٓؼظْ أػٔخٍ حُٔيٓ٘ ٖ٤ر ٖ٤حُٖٔ ٘ٓ 35 – 18ش ٝطوَ ٗٔزش حُٔظؼخُِٔ ٖ٤١ويٍحص حُز٠٤خء كٞم ٖٓ
حٍ٧رؼ ٖ٤حٌُ ٖ٣هي ٔ٣ظَٔ ٕٝك ٢طؼخ ٢١حُؤ ٍٞأ ٝحُل٘ ٖ٤كظٓ ٠خ كٞم حُٔظ. ٖ٤
. 19أؿِذ حُٔيٌٓ٘٣ ٫ ٖ٤ظل ٢رٔويٍ ٝحكي كزؼ٣ ْٜ٠ظؼخ ٠١حُٝ ٖ٣َٝ٤ٜحُل٘ٝ ٖ٤حُٔئػَحص حُؼوِ٤ش ٝهي ٓ ٌٕٞ٣زذ
ًُي حُلخُش حُٔخى٣ش ُِٔيٖٓ حُظ ٢طـزَ ٙػًُِ ٠ي ٍٝؿْ إٔ ٌَُ كجش حهظٜخى٣ش ٓويٍ هخ ٙكٔذ حُلخُش حُٔخى٣ش ا ٫إٔ
أؿِز٣ ْٜظؼخ ٕٞ١أٗٞحع ًؼَ٤س ٖٓ حُٔويٍحص ٓٝزز ٚحُزلغ ػٖ أًزَ ٗ٘ٞس.
٣ .20لخ ٍٝأؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤اهلخء أَٓ حٍطؼخٍ ٢١ؿْ حًظ٘خك٣ ٫ٝ ٚظويّ ح٧ؿِز٤ش ُِؼ٬ؽ رَؿزش ٗو٤ٜش ٛخىهش ٝأؿِذ
حٌُ ٖ٣طويٓٞح ُِؼ٬ؽ ًخٕ رٔزذ (ػيّ ٝؿٞى حُٔويٍ ،ػيّ ٝؿٞى حُٔخٍ ،اٍٟخء َُٓ٨س ٗظ٤ـش ٟـٜ١ٞخ َٝٛ ،د ٖٓ
ٌِٓ٘ش ٓخ).
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
.21ريأ أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُٔويٍحص رظؼخ ٢١حُٔويٍحص ح٧هَ أػَحً أ ٝهل٤لش ح٧ػَ ػْ طط ٍٞح َٓ٧آُ ٠ويٍحص أهَٟ
أه ٟٞأػَحً كٖٔ حُ٘خىٍ إٔ طـي ٓيٓ٘خ ً ُِ ٖ٣َٝ٤ٜطؼخ١خٓ ٙزخَٗس ى ٕٝإٔ ٣ظؼخ ٠١حُل٘. ٖ٤
.22حُلَحؽ ٝحُزطخُش ٟٝؼق حُٞحُع حُيَٓٝ ٢٘٣حكوش حُٔظؼخٝ ٖ٤١كذ حُظـَرش ٟٝؼق حَُهخرش ػِ ٠ح٧ر٘خء أ ْٛأٓزخد
حُظؼخُ ٢١ي ٟح٧ؿِز٤ش ٖٓ كخ٫ص ح٩ىٓخٕ ػِ ٠حُٔويٍحص.
٣ .23ظؼخ ٠١أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖ٤ػِ ٠حُ ٖ٣َٝ٤ٜرطَ٣وش حُلوٖ ك ٢حُ٣ٍٞي ٜٗ٧خ أَٓع أػَحً ٝأهَ طٌِلش ٌُٖٝأؿِز ْٜطؼخ٠١
حُ ٖ٣َٝ٤ٜك ٢حُزيح٣ش ػٖ ٣َ١ن حُْ٘ أ ٝحُظيه ٖ٤أ ٝحُلَم ٔ٣ٝظويّ أؿِز ْٜكوٖ ٓ٘ظًَش ك ٢حُظؼخٔٓ ٢١خ طٔزذ ك٢
ٗوَ َٓ ٠ٟح٣٩يُ ٝحُظٜخد حٌُزي اُ ٠آهَ. ٖ٣
.24أؿِذ حُٔيٓ٘ ٖٔٓ ٖ٤طويٓٞح ُِؼ٬ؽ ػخىٝح ُِظؼخَٓ ٢١س أهًَُٝ ٟي رٔزذ ػٞىطُ٘ ْٜلْ حُـٔخػش حُٔخروش ٝػيّ
حهظلخء أٓزخد حُظؼخٝ ٢١هٓ َٜيس حُؼ٬ؽ ك ٢رؼ ٞحُٜٔلخص ٝػيّ ٝؿٞى حَُؿزش حُٜخىهش ك ٢حُظوِ ٖٓ ٚحُٔويٍحص
حٓظؼَحٗ ٝظخثؾ حُيٍحٓش حُٔ٤يحٗ٤ش:
ٛٝق ٓ٘طوش حُيٍحٓش:
ٓلخكظش حُـلَس ٢ٛاكيٓ ٟلخكظخصُ٤ز٤خ .طوغ ٤ُ ٢ٓٝز٤خ ٝطظٔ ِ٤رٔ٘خهٜخ حُٜلَحٝ ، ١ٝط٘ظؾ حُـلَس أؿٞى ٝأٍه٠
أ٘ٛخف حُظٔ ٍٞهئ٣خ ٝك ٢حُلخ َٟػِٔٓ ٠ظ٤ُ ٟٞز٤خٝ .حُـلَس ؿ٘٤ش رخٍُٔٝٞع حُ٘ؼز ٢حٌُ ١حٗظَ٘ ك٤ُ ٢ز٤خ ٝكظ٠
-حُلوٜخءُِ ٌٖٔ٣ٝ .ـلَس حٕ طٌٕٞ هخٍؿٜخ .اىحٍ٣خ ط ْ٠حُـلَس ً ٖٓ ٬حُٔيٕ حُظخُ٤شٝ :ىحٕ ً٘ٞٓ - ٕٞٛ -ش ُُ -ش
ٝرخ٧هٚ ٓوٜيح ٓ٤خك٤خ ٜٓٔخ ُٔخ طلٓ ٖٓ ٚ٣ٞؼخُْ ًٌُٝي حُطز٤ؼش حُٜلَح٣ٝش حُظ ٢طـٌد ُٜخ حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٔٞحف
حٍٝ٫رٝ .ٖ٤٤طٔٔ٤ش حُـلَس طٔٔ٤ش كي٣ؼش ،ك٤غ إ ح ْٓ٫حُويُٜ ْ٣خ ٝ ٞٛىحٕ٤ٔٓٝ ،ض ك ٢حُؼٜي حُؼؼٔخٗ ٢رخْٓ ه٠خء
ًٓ٘ٞش ،ػْ حًظٔزض حٜٓٔخ حُـي٣ي حُـلَس .طزِؾ حُٔٔخكش حٌُِ٤ش ُٔلخكظش حُـلَس َٓ ًْ117,410رغ ٣ٝزِؾ ػيى ٌٓخٜٗخ
ٔٔٗ 52092ش. 33
أٓ ْٛيٕ ٓلخكظش حُـلَس ٓي٘٣ش ٝىحٗ ٢ٜأهيّ ٓيٕ حُٔ٘طوش طخٍ٣و٤خ ً ٝحٜٓٔخ ٞٛح ْٓ٫حُظخٍ٣وُِ ٢ـلَس ًِٜخٝ..طظِٔ٤
رخُظَحع حُ٘ؼز ٢حُل٘ ٢حُؼَ٣نٝ.طل ١ٞحُٔي٘٣ش آػخٍحً ػظ٤وش طؼٞى ُِؼ َٜحُـَٓ٘ظٝ ٢حَُٓٝخٗٝ ٢ح ٢ٓ٬ٓ٩حُويٓ . ْ٣ي٘٣ش
ٓ .ي٘٣ش ُُشٝ ٠ٛٝحكيس ٖٓ ٖٟٔحُٔ٘خ١ن حُظ ٢طظٞحؿي رٜخ ػَٝط ٢حُ٘لٝ ٢حُـخُ ك٤ُ ٢ز٤خ ٝطظٔ ِ٤رـٞى حِٜٛخ ًَْٜٓٝ
ٞٗٞٛط٘ظ َٜرخكظ٠خٕ َٜٓؿخٕ َٜٓ٘ٓ ٞٛ ١ٞؿخٕ حُوَ٣ق حُٔ٤خك ٢حُي ٢ُٝرٔي٘٣ش ٝ ،ٕٞٛطؼظزَ ٙ ٌٛحُٔي٘٣ش أكي أْٛ
ح٫كظ٣٩٫٬طخُ.٢ حُٔيٕ حُِ٤ز٤ش ٖٓ ٗخك٤ش حٍُٔٝٞع حُل٘ٝ ٢حُظَحػًٝ ٢خٕ ُٔي٘٣ش ٕٞٛىً ٍٝز َ٤ك ٢كًَش حُـٜخى ٟي
ٓي٘٣ش ًٓ٘ٞش ٝهي ًخٗض حًَُِٔ ح٩ىحٍُِ ١ـلَس ك ٢حُؼٜي حُؼؼٔخٗٝ ٢حًٌُ ١خٕ ٣طِن ػِ ٚ٤ه٠خء ًٓ٘ٞش٣ٝ ..ظزغ ًٓ٘ٞش
ٓ٘طوظٍُ ٖ٤حػ٤ظ٤ٌ٘ٓ ٖ٤ظٔٛ ٖ٤خ كَؿخٕ ٝحُلٔخّ .طؼظزَ ٖٓ أٓ ْٛيٕ ٓلخكظش حُـلَس رخػظزخٍٛخ ٜٓيٍحً ٍث٤ٔ٤خً ُِٔ٤خٙ
حُؼٌرش ،ك ٢ٜطـط ٢حكظ٤خؿخطٜخ ٝحكظ٤خؿخص حُٔيٕ حُٔـخٍٝس ُٜخ ٖٓ حُٔخء ،رخٟ٩خكش اُ ٠هخّ حُُِ ٢حُٔٔظويّ ك ٢ػِٔ٤ش
حُز٘خءٓ .ي٘٣ش حُلوٜخء٘ٓ ٢ٛٝطوش ؿزِ٤ش طٞؿي ك ٢حُـ٘ٞد ٖٓ ًٓ٘ٞش ٝطٔظخُ رخُ٘٤خر٤غ حُظ ٢طوَؽ ٖٓ حُـزخٍ حُٔل٤طش
رخُٔ٘طوش ٝح ْٛحُ٘٤خر٤غ ٘٣زٞع ػُ ٖ٤ؿَحطخ حًٍ٣ ١وَؽ ٖٓ حُـزَ ٣ٝؾًً ١خكش أٍؿخء حُٔي٘٣ش رخُٔخء حُؼٌرٞطؼظزَ حُلوٜخء
ٖٓ حُٔ٘خ١ن حُؤٔش حُظخرؼش ُٔلخكظش حُـلَس ٢ٛٝرخُوَد ٖٓ ِِٓٔش ؿزخٍ حَُٜٝؽ حٞٓ٧ى ٝطٔظخُ رٞؿٞى ػ ٕٞ٤حُٔ٤خ ٙ
ٖٓ رٜخ ٢ٛٝطِ٣ي ػٖ 25ػ٘٤خ ً ً ٢ٛٝحص ٓ٤خ ٙػٌرٝ ٚطِىحٕ رـخرخص ٖٓ حُ٘و َ٤حُزخٓن ٖٓ ٢ٛٝحُٔيٕ حُؼَ٣وش
حُ٘خك٤شحٍطخٍ٣و٤ش أ ٝح٧ػَ٣ش.
ًِ٤خص ؿخٓؼش َٓص رٔلخكظش حُـلَس:
حُٔوَ حَُثُ ْ٤ـخٓؼش َٓص رٔي٘٣ش َٓص ٝحُظ ٢رٜخ أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِ٤خص حُؼِٔ٤ش ٝط٘ظَ٘ كَٝع ٤ًِٝخص حُـخٓؼش ك٢
ًَ ٖٓ ٓي٘٣ش رٖ ؿٞحى ٓ ،ي٘٣ش ُِّٓ ٘ٓٝطوش حُـلَس حُظ ٢طٞؿي رٜخ ػيى ٤ًِ 4خص ٤ًِ ٢ٛش حىحٍس ح٧ػٔخٍ ٤ًِ ٝش حُظَر٤ش
كٓ ٢ي٘٣ش ٝىحٕ – ًِ٤ش ح٥ىحد ٝحُؼِ٤ًِٝ ّٞش حُٔوظزَحص حُطز٤ش كٓ ٢ي٘٣ش ٧ٝ .ٕٞٛؿَح ٝحُيٍحٓش حُٔ٤يحٗ٤ش ْٔٛ
حُزخكغ حٓظٔخٍس حٓظز٤خٕ كٞص ػيى ٓ 25ئحٍ أٓخٓ ٢ك ٍٞظخَٛس حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص طْ َٗ٘ٛخ ػِ٬١ ٠د ؿخٓؼش َٓص
– ّ2013 – ًِ٤خص ٓ٘طوش حُـلَس ٝكن أػيحى حُط٬د ك٤ًِ ًَ ٢ش ٝهي ًخٕ حُؼيى حٌُُِ ٢ط٬د ؿخٓؼش َٓص ه ٍ٬حُؼخّ
ٗ ّ2014ظخٓ٘ٓ – ٖ٤٤ظٔز١ 13887 ٖ٤خُذ ١ٝخُزش ْٜ٘ٓ .34ػيى ١1246خُذ ١ٝخُزش رٌِ٤خص حُـلَس ًٝ .خٕ ط٣ُٞغ
حػيحى حُط٬د ًخ٫ط:٢
ؿيٍ ٍٝهْ ( ٟٞ٣ ) 4ق ط٣ُٞغ أػيحى حُط٬د ٝحُطخُزخص رٌِ٤خص ٓ٘طوش حُـلَس
حُ٘ٔزش حُؼيى حٌُِ٤ش ّ
%30 387 ًِ٤ش ح٥ىحد ٝحُؼِٕٞٛ /ّٞ 1
%26 322 ًِ٤ش حُٔوظزَحص حُطز٤ش ٕٞٛ / 2
%16 193 ًِ٤ش حُظَر٤ش ٝ /ىحٕ 3
%28 344 ًِ٤ش حىحٍس ح٧ػٔخٍ ٝ /ىحٕ 4
%100 1246 حُٔـٔٞع
حُٜٔئٍٓ :ـِ ٢حٌُِ٤خص رٔ٘طوش حُـلَس –ٓخٍّ ّ2015
طْ طلي٣ي ٗٔزش ٓ ٖٓ %1ـٔٞع حُٔزلٞػًٔ٘ ٖ٤زش ٓٔؼِش ُِٔـظٔغ حُٔزلٞع ،ؿخء طلي٣ي ٌٙٛحُ٘ٔزش ُؼيس
حػظزخٍحص أٜٔٛخ إٔ كـْ حُلجش حُٔزلٞػش ًز٣ٝ َ٤ظطِذ ؿٜيح ٓ٠خػلخ ً ُظـط٤ش ٗٔزش أًزَ ٖٓ ًُي ًٔ ،خ إٔ حُيٍحٓخص
حٓ٫ظط٬ػ٤ش ٌٖٔ٣كٜ٤خ حُل ٍٜٞػِٓ ٠ؼِٓٞخص ٓل٤يس ٖٓ أٛـَ ػ٘٤ش ٖٓ حُٔزلٞػٝ ٖ٤طًٌ ٕٞحص هٔ٤ش ػِٔ٤ش ًزَ٤سٌُ .ح
أؿَ ٟحُزخكغ حُيٍحٓش حُٔ٤يحٗ٤ش ػِ ٠ػيى ٖٓ ١ 100خُذ ١ٝخُزش ٓٔظويٓخ ً ططز٤ن أِٓٞد حُؼ٘٤ش حُؼ٘ٞحث٤ش حُزٔ٤طشٝهي
ًُٝ( SPSSي ٩ػطخء هَحءحص أًؼَ ٜٓيحه٤ش حٓظويّ حُزخكغ رَٗخٓؾ طلِ َ٤حُلِّ ح٫كٜخث٤ش ك ٢حُؼِ ّٞح٫ؿظٔخػ٤ش (
ٝىهشهي ٫طظٞكَ ك ٢رَحٓؾ حُظلِ َ٤ح٧هَٝ.ٟػٖ ٓيٛ ٟيه٤ش حٓ٫ظز٤خٕ ٓ٬ٓٝش ٣َ١وش ط٣ُٞؼ ٚكوي حٓظويّ حُزخكغ
حُزَٗخٓؾ ح٫كٜخثِٔ٤ؼَكش ًُي ك٤غ ؿخءص ٗٔزش ٛيه٤ش حٓ٫ظز٤خٕ ر٘ٔزش ٌٛٝ %73ح ٣ئًي ٓٓ٬ش حُطَ٣وش حُظ ٢أػيص
رٜخ حٓظٔخٍس حٓ٫ظز٤خٕ ٣َ١ٝوش َٗ٘ ٝط٣ُٞغ حٓظٔخٍس حٓ٫ظز٤خٕ ػِ ٠حُٔزلٞػُٝ . ٖ٤ظ٣ُٞغ حٓظٔخٍس حٓ٫ظز٤خٕ حٓظؼخٕ
حُزخكغ رط٬د ١ٝخُزخص هْٔ ػِْ ح٫ؿظٔخع رٌِ٤ش ح٥ىحد ٝحُؼِ ّٞحًٌُ ٖ٣خٕ ُ ْٜى ٍٝكٓ ٢ي حُزخكغ رخُٔ٬كظخص حُ٘ل٤ٜش
حُظ ٢ؿخءص ًَى كؼَ ٖٓ حُٔزلٞػ ٖ٤حػ٘خء َٗ٘ حٓ٫ظز٤خٕ ػِٝ ْٜ٤هي أٍٝىٛخ حُزخكغ ٩ظٜخٍ ٓي ٟطـخٝد حُٔزلٞػٓ ٖ٤غ
حٓ٫ظز٤خٕ ًٝخٗض ٓؼظْ حُٔ٬كظخص ًخ٫ط:35٢
أٝ .هللا ؿ ًْٞكٌِٛ –!ٞح ٣ؼ٘ ٢أٌْٗ طيٍٓ ٕٞك ٢طو٣ ٜٚل٤ي حُٔـظٔغ.
ؽ .حٗ٘خء هللا ٗظخثؾ ٛخىح حُزلغ طل٤ي كٌٓ ٢خكلش ظخَٛس حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص.
ى .رؼ ٞحُط٬د ٝحُطخُزخص ًخٗٞح ٣طخُز ٕٞرخُٔ٘خًٍش ك ٢طؼزجش حٓ٫ظٔخٍسربُلخف.
ً .رؼ ٞحُط٬د ٝحُطخُزخص ػ٘ي ٓؼَكظ ْٜرؤٕ حٓ٧جِش ك ٍٞحُٔويٍحص ٣ؼ٤ي حٓ٫ظٔخٍس ٣ٝؤُٔ ٍٞخػي حُزخكغ:
طٞحٗـٝ ( ٢حُظ ٢طؼ٘ ٢أٗ٘ٓ ٢آط ٢رؼي ٗ٣ٞش ح ٫إٔ ك٤ٗ ٢ظ ٚػيّ حُٔـ٤ت ).
.ٝرؼ ٞحُط٬د ًخٕ ٍُ ْٜى كؼَ ِٓز ٢طـخ ٙحٓ٫ظٔخٍس ٝأٓجِظٜخ كٔ٘ ٖٓ ْٜهخّ رظؼزجش حُٔظـٓ ( َ٤لخ٣ي) كًَ ٢
حٓ٧جِش ٍٝؿْ ًُي ًخٗض حٓظـخرظٓ ْٜل٤يس ُِزلغ.
.١رؼ ٞحُط٬د ٝحُطخُزخص حٌُٓ ٖ٣خػيٝح حُزخكغ ك ٢طؼزجش حٓ٫ظٔخٍس هخُٞح :رؤَٗٓ ٍٝ٧ ْٜس ٘٣ؼَ ٕٝرؤٗ٬١ ْٜد
ػِْ ح٫ؿظٔخعٝ -أٗ٘٣ ْٜؼَ ٕٝرخُلوَ ُٔ٘خًٍظ ْٜكٌٛ ٢ح حُزلغ.
ٝؿَٛ٤خ ٖٓ حُٔ٬كظخص حُظ ٢أٍٝىٛخ حُٔزلٞػٝ ٖ٤كن طوٜٜخط ْٜحُٔظؼيىس ك٤ًِ ٢خص ٓ٘طوش حُـلَس ٝ ،كٔذ
حكخىحص ٓٔخػي ١حُزخكغ إٔ حٓظـخرخص حُط٬د ٝحُطخُزخص ًخٗض ًخ٫ط٬١ : ٢د ١ٝخُزخص حٌُِ٤خص حُ٘ظَ٣ش ٝحُظطز٤و٤ش
(ح٥ىحد ٝحُؼِ – ّٞحُٔوظزَحص حُطز٤ش – حُظَر٤ش ) ًخٗٞح أًؼَ كَٛخ ً ػِ ٠حُٔ٘خًٍش ك ٢طؼزجش حٓ٫ظٔخٍس ٖٓ ٬١د حىٍحس
ح٫ػٔخٍٝ .ك ٢طلِِ٘٤خ ٌُُي ح َٓ٧إٔ ٓـخٍ حُٔويٍحص أهَد حُ ٠طِي حُظوٜٜخص ػٖ ؿَٛ٤خ ٖٓ حُٔـخ٫ص ًخ٩ىحٍس
ٝحُٔلخٓزش.
رخُ٘ظَ ُِـيٍ ٍٝهْ ( ٬ٗ )5كع حؿخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤ػِ ٠حٓظٔخٍس حٓ٫ظز٤خٕ حُظَ٘ٗ ٢ص رٝ ْٜ٘٤حُظ ٢حكظٞص ػِ٠
ػيى ( )5ػزخٍحص ػخٗ٣ٞش ٓؼَ حُؼَٔ – حُ٘ٞع – حُٔٔظ ٟٞحُظؼٍِٝ – ٢ٔ٤أ ١حُٔزلٞػ ٖ٤ك ٢أٓزخد حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص –
ٝحُٔوظَكخص ٝحُلُِِ ٍٞلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ،ك٤غ ٓ٘لَى ُٜخ ك ِ٤هخ ٖٓ ٙحُظلِ َ٤ػوذ طلِ َ٤حُز٤خٗخص
ٝحُٔؼِٓٞخص حٓ٧خٓ٤ش ٝحُظً ٢خٗض كٞحُ ) 25 ( ٢ػزخٍس أٓخٓ٤ش طٔلٍٞص كٜٗٞٔ٠ٓ ٢خ حُؼخّ ػِ ٠أٓجِش ٓزخَٗس كخُ٘ٝخ
ٖٓ هُٜ٬خ حُظؼَف ػِ ٠حطـخٛخص ٬١د ١ٝخُزخص ًِ٤خص ٓ٘طوش حُـلَس ٗل ٞحُٔويٍحص ٓٝيٓ ٟؼَكظ ْٜرخٗظ٘خٍٛخ ٢ٓٝ
َٗ٣لش حُ٘زخد ٝ ،رخُ٘ظَ حُ ٠أٓجِش حٓ٫ظٔخٍس ٘ٛخى ٓؼِٓٞخص طٌٔ٘خ ٖٓ حُ ٍٞٛٞحُٜ٤خ ٖٓ ه ٍ٬طلِ َ٤حٓظـخرخص
حُٔزلٞػ ، ٖ٤ك ً٬٠ػِ ٠حُٔ٬كظخص حُظ ٢أريٛٝخ ػ٘ي حٓظ ّ٬حٓ٫ظٔخٍس ُظؼزجظٜخ ،رٔ٘٤خ حٗلَٜص ٓظـَ٤حص حٓ٫ظٔخٍس ك( ٢
ٝ٧حكن ر٘يس – ٫أٝحكن – ٓلخ٣ي – أٝحكن – أٝحكن ر٘يس ) ٗٝـي إٔ حٓظـخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤طُٞػض ك ٌٙٛ ٍٞحُٔظـَ٤حص
ٝكوخ ً ُٔخ ٝ ٞٛحٍى ك ٢حُـيٍ ٍٝهْ ( )5حٌُٟٞ٣ ١ق حٓ٫ظـخرخص حٌُِ٤ش ُِٔزلٞػٔٗٝ ،ٖ٤زش ُظوخٍد حؿخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤ك٢
ٓظـَ٤حص حٓ٫ظٔخٍس كوي هٔ٘خ رـٔغ حُٔظـَ٤حص ًخ٫ط ٫ ( ٢أٝحكن ر٘يس ٫ +أٝحكنٓ/لخ٣ي/أٝحكن +أٝحكن ر٘يس ) حٗظَ
حُـيٍ ٍٝهْ ( ٓٝ )6زٍَٗخ ٌُٜح ح٫ؿَحء حُ ٍٞٛٞحٍُ ٢أٝ ١حٟق ٔ٣ؼَ حٓظـخرش حُٔزلٞػ ٖ٤رٍٜٞس ؿٔؼ٤ش ًٔخ ٟٓ٘ٞق
ًُي ٖٓ ه ٍ٬طلِ َ٤حُـي ٍٝحٌُ ١رؼ٘ٞحٕ حطـخٛخص حُط٬د ٝحُطخُزخص ك ٍٞحٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٢ٓٝحُ٘زخدًٔ .خ ٗ٬كع ٖٓ
ه ٍ٬حُـي ٍٝأ٠٣خ ً إٔ ٘ٛخى رؼ ٞحُو ْ٤حُٔلوٞىس ( ) Missing Valuesك ٢حٓظٔخٍس حٓ٫ظز٤خٕ ٝهي ػخُـٜخ حُزخكغ ػ٘ي
ىٓؾ ػزخٍحص حُٔو٤خّ.
ؿيٍ ٍٝهْ ( ٟٞ٣ ) 5ق حؿخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤ػِٓ ٢ـٔٞع أٓجِش حٓظٔخٍس حٓ٫ظز٤خٕ
Missing أٝحكن ر٘يس أٝحكن ٓلخ٣ي ٫أٝحكن ٫أٝحكن ّ
حُٔـٔٞع values ر٘يس حُؼزخٍحص
% حُظي % حُظٌَحٍ % حُظي % حُظي حُظي %
ٍحٍ ٍحٍ ٍحٍ ٍحٍ
100 0 59 59 36 36 3 3 0 0 2 2 ٘ٛخى حٗظ٘خٍ ًزُِٔ َ٤ويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ 1
99 1 19 19 37 37 16 16 19 19 8 8 ٘ٛخى ٝػٓ ٢ـظٔؼ ٢روطٍٞس حُٔويٍحص 2
97 3 53 53 31 31 9 9 1 1 3 3 ٘ٛخى حٗظ٘خٍ ٞٗ٧حع ًؼَ٤س ٖٓ حُٔويٍحص 3
100 0 69 69 16 16 7 7 5 5 3 3 ٟؼق حَُهخرش ح٤٘ٓ٧ش أىٗ٫ ٟظ٘خٍ حُٔويٍحص 4
98 2 38 38 37 37 12 12 9 9 2 2 حُز٤جش حُٔل٤طش ٓئحط٤ش ُِل ٍٜٞػِ ٠حُٔويٍحص 5
97 3 31 31 27 27 18 18 17 17 4 4 ك ٢ح٫هزخٍ ػِ ٠حُظؼخٞٗ ٢١ع ٖٓ حُٔلخًخس ٝحُظوِ٤ي 6
98 2 73 73 18 18 4 4 2 2 1 1 طئػَ حُٔويٍحص ػِِٞٓ ٠ى حُٔظؼخ٢١ 7
99 1 41 41 32 32 15 15 8 8 3 3 ٓؼظْ حُٔظؼخُِٔ ٖ٤١ويٍحص ٖٓ حُ٘زخد 8
97 3 34 34 38 38 12 12 10 10 3 3 حُؼٞحَٓ ح٫ؿظٔخػ٤ش حُٔل٤طش رخُ٘خد طيكؼُِ ٚظؼخ٢١ 9
98 2 39 39 28 28 19 19 8 8 4 4 حُلخُش حُ٘لٔ٤ش طيكغ حُ٘زخد ُِظؼخ٢١ 10
99 1 39 39 38 38 10 10 9 9 3 3 ٟؼق حَُهخرش ح٣َٓ٫ش ٓزذ ٍثُِ ٢ٔ٤ظؼخ٢١ 11
99 1 56 56 29 29 6 6 4 4 4 4 ٍكوخء حُٔٞء ُي ْٜ٣طؤػً َ٤ز َ٤ػِ ٠حُ٘خد حُٔظؼخ٢١ 12
98 2 17 17 26 26 24 24 26 26 5 5 حُلخُش حُٔخى٣ش ُِٔظؼخٓ ٢١زذ ُِظؼخ٢١ 13
97 3 14 14 31 31 17 17 25 25 10 10 ح٫كٔخّ رخُ٘٠ؾ ٝحَُؿُٞش ٓزذ ُِظؼخ٢١ 14
97 3 36 36 23 23 18 18 12 12 8 8 حُ٘ٞحى ١حُِ٤ِ٤ش طٔ ْٜك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص 15
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
99 1 18 18 34 34 22 22 15 15 10 10 ِ٣ؼذ حُل٠خء حُظٌُ٘ٞٞؿ ٢حُٔلظٞف ىِٓ ٍٝز ْٜٔ٣ ٢ك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص 16
98 2 80 80 11 11 4 4 2 2 1 1 طئػَ حُٔويٍحص ػِ ٠حُٜلش حُؼخٓش ُِ٘زخد 17
99 1 65 65 25 25 7 7 0 0 2 2 طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٣ئػَ ػِ ٠حُٟٞغ ح٫هظٜخىٝ ١ح٫ؿظٔخػُِ٘ ٢خد ٝأَٓطٚ 18
98 2 22 22 27 27 27 27 11 11 11 11 حُوٞف ٖٓ حُٔٛٞش ٓزذ ك٣ُ ٢خىس حٗظ٘خٍ طؼخ ٢١حُٔويٍحص 19
97 3 43 43 29 29 12 12 12 12 1 1 َُٓ٨س ى ٍٝك ٢حُلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص 20
100 0 55 55 32 32 8 8 4 4 1 1 َُٓ٨س ى ٍٝك ٢ػِٔ٤ش حُظٞػ٤ش رٔوخ َ١حُٔويٍحص 21
100 0 50 50 29 29 14 14 5 5 2 2 ٘ٛخى ٟؼق ٧ىٝحٍ ٓئٓٔخص ٘ٓٝظٔخص حُٔـظٔغ حُٔيٗ ٢طـخ ٙحُٔويٍحص 22
100 0 46 46 38 38 7 7 6 6 3 3 ط٘خٍى حٌُِ٤خص ٝحُٔؼخٛي ٝحُٔيحٍّ ك ٢حُظٞػ٤ش رٔوخ َ١حُٔويٍحص 23
100 0 57 57 30 30 11 11 2 2 0 0 ِ٣ؼذ أثٔش حُٔٔخؿي ٝحُيػخس ى ٍٝح٣ـخر ٢ك ٢حُلي ٖٓ حُٔويٍحص 24
100 0 28 28 24 24 17 17 22 22 9 9 طؼظزَ حُؼوٞرش حُٔخى٣ش ٢ٛحٗ٧ـق ك ٢حُلي ٖٓ حُظؼخَٓ ٓغ حُٔويٍحص 25
حُٜٔيٍ :حُيٍحٓش حُٔ٤يحٗ٤ش ُِزخكغ – ٓ٘طوش حُـلَس ٓ -خٍّ ّ2015
% 95رؤٕ ٘ٛخى حٗظ٘خٍ ًزَ٤ ٖٓ ه ٍ٬حُـيٍ ٍٝهْ ( ٬ٗ ) 6كع إٔ حٓظـخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤ؿخءص ر٘ٔزش
ُِٔويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ٌٙٛٝح٫ؿخرش ٓ٘ز٘ ٢ػِٜ٤خ حُٔئَٗحص حُظٓ ٢ظَى ٫كوخً ًٔخ ٗ٬كع إٔ ٖٓ % 56حُٔزلٞػ ٖ٤أٗخٍٝح
%27أٗخٍٝح حُ ٢ػيّ ٝؿٞى ٝػٓ ٢ـظٔؼ ٢روطٍٞس ُٞؿٞى ٝػٓ ٢ـظٔؼ ٢روطٍٞس حُٔويٍحص رٔ٘٤خ ٘ٛخى ٗٔزش
حُٔويٍحص ٝ ،حًح ٍرط٘خ طلِ٤ِ٤خ ً ر ٖ٤حٗ٫ظ٘خٍ حٌُزُِٔ َ٤ويٍحص ٔٗٝزش حٌُٞ٣ ٖ٣حكو ٕٞرؤٕ ٘ٛخى ٝػ ٢روطٍٞس حُٔويٍحص ،
ٗٔظ٘ظؾ رؤٕ ػخىحص ٝطوخُ٤ي حُٔـظٔغ طلي ٖٓ ًًَ ٝؿٞى أ ٝحٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٌٛٝح حٌَُ٘حٕ حُٔـظٔؼ ٌٖٔ٣ ٢إٔ ٗؼ٤يُ ٙؼيس
أٓزخد ٜٓ٘خ حُ٘ٞحك ٢ح٤٘ٓ٧ش ٝحُوٞف حٌُ٘٣ ١ظخد حُٔظليػ ٖ٤ك ٍٞحُٔويٍحص كٓ ٢ـظٔغ حُٔٔش حُـخُزش ك ٚ٤حُظئً .ٖ٣خ
ٗ٬كع إٔ ٗٔزش ٖٓ % 84حُٔزلٞػ ٖ٤أٗخٍٝح ُٞؿٞى أٗٞحع ٓظؼيىس ٖٓ حُٔويٍحص ٌٙٛٝحُلَ٤ٟش ٓظٔخٗ٤ش ٓغ حُلَ٤ٟش
ح ٢ُٝ٧حُظًًَٗ ٢خٛخ رخٕ ٘ٛخى حٗظ٘خٍ ًزُِٔ َ٤ويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ٝرخُظخُ ٖٓ ٢حُٔ٘طو ٢طؼيى أٗٞحع حُٔويٍحصٝ .كٔ٤خ ًخٕ
٣ ْٜ٘ٓ %84ئًي ًُي ،كٖٔ ُ٠ؼق حَُهخرش ح٤٘ٓ٧ش ى ٍٝك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ؿخءص حٓظـخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤ر٘ٔزش
حُٔؼَٝف إٔ كخُش حُٔ٤زخٕ ح ٢٘ٓ٧طٌَ٘ ٓ٘خم ٓ٘خٓذ ٗ٫ظ٘خٍ حُٔويٍحص ٌٛٝح ٓخ طئًي ٙحُلَ٤ٟش حُظخُ٤ش ٝحُظ ٢ط٘ َ٤حُ٢
ٔٗ ٌٙٛٝ %75زش ًزَ٤س طظطِذ ط٠خكَ حُـٜٞى إٔ حُز٤جش حُٔل٤طش ٓئحط٤ش ُِل ٍٜٞػِ ٠حُٔويٍحص ك٤غ ؿخءص ر٘ٔزش
ُزلغ ٓٝؼخُـش كخُش حُز٤جش حُٔل٤طش رخُ٘زخد ٝطـل٤ق ٓ٘خرغ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحصٝ .كٓ ٢ئحُ٘خ ك ٍٞأٓزخد طؼخ ٢١حُ٘زخد
ُِٔويٍحص أٍٝىٗخ ٓـٔٞػش ٖٓ حٓ٧جِش طَحٝكض حٓظـخرخص حُٔزلٞػ ٖ٤كُٜٞخ كٔٗ ٢ذ ٓظلخٝطش ٓخ ر %50 ( ٖ٤حُ ) %85 ٢كل٢
%58رٔ٘٤خ ؿخءص ٗٔزش %21ؿٞٓ َ٤حكو ٖ٤ػًُِ ٠ي ٓئحُ٘خ ػٖ ى ٍٝحُٔلخًخس ٝحُظوِ٤ي ك ٢حُظؼخ ٢١ؿخءص حُ٘ٔزش
ًٝخٕ ٘ٛخى ٓ % 18لخ٣يٝ ٖ٣ك ٢طلِِ٘٤خ إٔ حُيحكغ ٗل ٞحُٔويٍحص أٓزخد أهَ ٟؿ َ٤حُٔلخًخس ٝحُظوِ٤ي ًٌُ ،ي ًخٗض ٘ٛخى
ٗٔزش ٖٓ % 72حُٔزلٞػ ٖ٤حٗخٍٝح حُ ٢حٕ حُؼٞحَٓ ح٫ؿظٔخػ٤ش ٓ ٢ٛزذ ىحكغ ُِ٘زخد ػِ ٠حُظؼخ ٌٖٔ٣ٝ ٢١إٔ ٗؼ٤ي ًُي
/17كزَح ٢ٛٝ َ٣حُلظَس حُظ٢ حُ ٠حُظلٌي ح ١َٓ٫أ ٝحٍطلخع ٓؼي٫ص حُط٬م أ ٝحُ٤ظْ ك ٢حُٔـظٔغ حُِ٤ز ٢هخٛش رؼي ػٍٞس
طي ٍٞٛكٜ٤خ ح٫هظٜخى حُِ٤زُٝ ٢حىص كٜ٤خ ٗٔذ حٍ٧حٌَٓٛٝ .ح ٌ٘٘ٔ٣خ ٍرطٓ ٚغ حُٔئحٍ حٌُ َ٤٘٣ ١حُ ٠حٕ حُلخُش حُ٘لٔ٤ش
ٓزذ ُِظؼخٝ ٢١حُظ ٢ؿخءص ر٘ٔزش %67ك٤غ ٣ئًي ًُي ٓخ ًٛز٘خ حُٓ ٚ٤خروخ ً رؤٕ حُٟٞغ ك٤ُ ٢ز٤خ ٓ٘ـغ ُٗ٬ليحٍ ٗلٞ
ىٍى حُٔويٍحصًٌُ .ي ٗ٬كع إٔ ٍكوخء حُٔٞء ُي ْٜ٣طؤػً َ٤ز َ٤ػِ ٠حُ٘زخد ك٤غ ٝؿي ٌٛح حُٔئحٍ حٛظٔخّ ٗلً ٢ٜزَ٤
ٖٓ % 85حُٔزلٞػٝ ٖ٤كٓ ٢ئحُ٘خ ك ٍٞحُلجش حُظ ٢ط٘ظَ٘ ًًَطٓ ٚـٔٞػش حُؼَٔ حُٔ٤يحٗٝ ٢هي ٝحكن ر٘يس ٗٔزش
حُٔويٍحص كٜ٤خ رٍٜٞس ًزَ٤س ؿخءص ٗٔزش %73رخُٔٞحكوش ٌٛٝح ٣يٍ ػِ ٠إٔ ٗٔزش ٖٓ %27حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ك٢
كجخص أهَ ٟؿ َ٤حُ٘زخد ٔٓ ،خ ٣ؼ٠ي حُلَ٤ٟش حٓ٧خٓ٤ش ُِزلغ ٝحُظ ٢طظ٘خ ٍٝحٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٢ٓٝحُ٘زخد ى ٕٝؿَٛ٤خ
ٖٓ حُلجخص.
ٌٛح ٝهي حٗول٠ض حُ٘ٔذ ػ٘ي ٓئحُ٘خ ك ٍٞحُلخُش حُٔخى٣ش ًٔزذ ك ٢حُظؼخ ٢١ك٤غ ؿخءص حٓظـخرخص حُٔزلٞػٖ٤
%43أٗخٍٝح حُ ٢ػيّ ٝؿٞى ػ٬هش ر ٖ٤حُلخُش حُٔخى٣ش ٝحُظؼخٝ ٢١هي ٣ؼٞى ًُي حُ ٢طؼيى أٗٞحع حُٔويٍحص ًٝؼَس
حٗظ٘خٍٛخ ٝطٞكَٛخ ٍرٔخ هي أى ٟحٍُ ٢ه ٚأٓؼخٍٛخ ( ٗظَ٣ش حُؼَٝ ٝحُطِذ) ٝهي أكخى ٖٓ %31حُٔزلٞػ ٖ٤رؼيّ ٝؿٞى
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ػ٬هش ر ٖ٤حُٔويٍحص ٝحُٟٞغ حُٔخى ، ١رٔ٘٤خ ٗـي إٔ ٗٔزش ٖٓ %24حُٔزلٞػً ٖ٤خٗٞح ٓلخ٣يًٌُ ، ٖ٣ي ٗـي إٔ ٗٔزش
% 45أٗخٍٝح حُ ٠أٗ٘ٛ ْ٤ُ ٚخى ػ٬هش ر ٖ٤حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٝر ٖ٤ح٫كٔخّ رخَُؿُٞش ًيحكغ ُظؼخ ٢١حُٔويٍحص ًُٝي
ُِظ٘ٞع ك ٢حُلجخص حُظ ٢طظؼخ ٢١حُٔويٍحص ك ٢حُٔ٘ٞحص ح٧هَ٤سٝ .هي أٗخٍ ٖٓ % 59حُٔزلٞػ ٖ٤حُ ٢ى ٍٝحُ٘ٞحى ١حُِ٤ِ٤ش
ك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٌٙٛٝحُ٘ٔزش ١ز٤ؼ٤ش ًُٝي َٓ ٕ٧طخى ١حُ٘ٞحىٔ٣ ٫ ١ؼِٔٗ ٕٞزش ًزَ٤س ٖٓ حُ٘زخد ًٔخ إٔ حَُهخرش
حُٔـظٔؼ٤ش ػِ ٠حُ٘ٞحى ١حُِ٤ِ٤ش طـؼَ ٖٓ ٓؼظٜٔخ ؿ٘ٓ َ٤ـغ ٌُٜح ح٫طـخًٔ .ٙخ ٗ٬كع ٖٓ ه ٍ٬حُـي ٍٝإٔ ٗٔزش %52
ٖٓ حُٔزلٞػ ٖ٤أٗخٍٝح ُِي ٍٝحُِٔز ٢حٌُِ٣ ١ؼز ٚحُل٠خء حُظٌُ٘ٞٞؿ ٢حُٔلظٞف ٗٝؼ٘ ٢ر ٚحٗ٫ظَٗض – حُو٘ٞحص حُل٠خث٤ش –
ح٫طٜخ٫ص ٝحُٜٞحطق حُ٘وخُش – حُٔـ٬ص ٝحُٜلقٝ .رخُ٘ٔزش ُظؤػ َ٤حُٔويٍحص ػِ ٠حُٟٞغ ح٫هظٜخى ١أ ٝحُٜلش أكخى
حُٔزلٞػ ٖ٤ر٘ٔزش طـخُٝص %90رٔخ ٣ ٫يع ٓـخُِ٘ ً٫ي رؤٜٗخ طئػَ.
ٖٓ %72حُٔزلٞػ ٖ٤إٔ َُٓ٨س ٝكٔ٤خ ٢ِ٣ح٧ىٝحٍ حُٔـظٔؼ٤ش حُٔوظِلش ك ٍٞحُلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص أكخى
ىٓ ٍٝئًي ك ٍٞحُلي ٖٓ حُٔويٍحص رٔخ طلَ ٟٚحَٓ٫س ٖٓ طٞؿٜ٤خص ٝطلٌَ٣حص ٍٝهخرش ػِ ٢أػ٠خثٜخ ٌُٖٝ ،أكخى %87
ٖٓ حُٔزلٞػ ٖ٤إٔ َُٓ٨س ى ٍٝك ٢حُظٞػ٤ش ٖٓ ٓوخ َ١حُٔويٍحص ٌٛٝح كو٤و ٕ٧ ٢حَٓ٫س ك ٢ظَ حُؼُٔٞش أٛزق ىٍٛٝخ
ٖٓ %79حُٔزلٞػ ٖ٤رؤٕ ٘ٛخى ٟؼق طٞػ ١ٞأًؼَ ٍٓ٘ ٚهخرٓ ٢ئػَ ػِ٤ًِٞٓ ٢خص أػ٠خثٜخٝ .كً ٢حص ح٫طـخ ٙأكخى
٧ىٝحٍ ٓئٓٔخص ٘ٓٝظٔخص حُٔـظٔغ حُٔيٍٗ ، ٢رٔخ ٣ؼٞى ًُي ُؼيّ ٝؿٞى آُ٤خص ٓظخرؼش َٓ ٝحهزش كؼخُش ك ٢ظَ ػخُٔ٤ش
حُٔويٍحص ٝطؼيى أٗٞحػٜخ َ١ٝم حٗظ٘خٍٛخ ٝحٕ ٝؿيص ُٖ ٔ٣ظؼَ ُٜخ ٓظؼخ ٢١حُٔويٍحص ٝ .هي طوخٍرض ٗٔذ ٓ٘خًٍش
ٖٓ %87 حٌُِ٤خص ٝحُٔؼخٛي ٝحُٔيحٍّ ك ٢حُظٞػ٤ش رٔوخ َ١حُٔويٍحص ٝأىٝحٍ أثٔش حُٔٔخؿي ٝحُيػخس ك٤غ أٗخٍ
حُٔزلٞػ ٖ٤حُ ٠إٔ ٘ٛخى ى ٌُٜٙ ٍٝحُٔئٓٔخص ك ٢طـخ ٙحُلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٢ٓٝحُٔـظٔغ ٝحُ٘زخد ػٍِ ٠أّ
حُلجخص حُٔـظٔؼ٤ش حُظ ٢طٜ٤ُٞخ ٌٙٛحُٔئٓٔخص ػ٘خ٣ظٜخٝ .كٓ ٢ئحُ٘خ ُِٔزلٞػ ٖ٤ك ٍٞحُؼوٞرش حُٔخى٣ش ٝىٍٛٝخ ٗٝـخكٜخ ك٢
حُلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُظخَٛس أٗخٍ ْٜ٘ٓ % 52رؤٜٗخ طظ٘خٓذ ٓغ حُـَّ ٖٓ ٌُٖٝه ٍ٬حُ٘ظَ ُ٘ٔزش ٖٓ %31حُٔزلٞػٖ٤
حٌُ ٖ٣أٗخٍٝح حُ ٢ػيّ ٓٞحكوظ ْٜرؤٕ حُؼوٞرش حُٔخى٣ش طظ٘خٓذ ُِلي ٖٓ حُٔويٍحص ٣ ،ظُ٘ َٜخ ؿِ٤خ ً ٛلش ًُي رؤٕ ٓؼخُـش
حُظخَٛس ٣ـذ إٔ طظٌخَٓ كٜ٤خ حُـٜٞى ر ٖ٤حُٔئٓٔخص حُٔـظٔؼ٤ش ٝػٍِ ٢أٜٓخ حَٓ٧س ٝحُٔئٓٔخص حُوخٗ٤ٗٞش حُظ ٢طِؼذ
حُي ٍٝحُؼوخرٝ ٢حٌُٜ٣ ١ؼذ ح٣ـخى ٙك ٢ظَ حُظَٝف حُظ ٢طؼٜ٘٤خ ُ٤ز٤خ.
ؿيٍ ٍٝهْ ( ٟٞ٣ ) 6ق حطـخٛخص ٬١د ًِ٤خص حُـلَس ٗل ٞحُٔويٍحص
99 1 %85 85 %6 6 %8 8 ٍكوخء حُٔٞء ُي ْٜ٣طؤػً َ٤ز َ٤ػِ ٠حُ٘خد حُٔظؼخ٢١ 12
98 2 %43 43 %24 24 %31 31 حُلخُش حُٔخى٣ش ُِٔظؼخٓ ٢١زذ ُِظؼخ٢١ 13
97 3 %45 45 %17 17 %35 35 ح٫كٔخّ رخُ٘٠ؾ ٝحَُؿُٞش ٓزذ ُِظؼخ٢١ 14
97 3 %59 59 %18 18 %20 20 حُ٘ٞحى ١حُِ٤ِ٤ش طٔ ْٜك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص 15
99 1 %52 52 %22 22 %25 25 ِ٣ؼذ حُل٠خء حُظٌُ٘ٞٞؿ ٢حُٔلظٞف ىِٓ ٍٝز ْٜٔ٣ ٢ك٢ 16
حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص
98 2 %91 91 %4 4 %3 3 طئػَ حُٔويٍحص ػِ ٠حُٜلش حُؼخٓش ُِ٘زخد 17
99 1 %90 90 %7 7 %2 2 طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٣ئػَ ػِ ٠حُٟٞغ ح٫هظٜخىٝ ١ح٫ؿظٔخػ٢ 18
ُِ٘خد ٝأَٓطٚ
98 2 %49 49 %27 27 %22 22 حُوٞف ٖٓ حُٔٛٞش ٓزذ ك٣ُ ٢خىس حٗظ٘خٍ طؼخ٢١ 19
حُٔويٍحص
97 3 %72 72 %12 12 %13 13 َُٓ٨س ى ٍٝك ٢حُلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص 20
100 0 %87 87 %8 8 %5 5 َُٓ٨س ى ٍٝك ٢ػِٔ٤ش حُظٞػ٤ش رٔوخ َ١حُٔويٍحص 21
100 0 %79 79 %14 14 %7 7 ٘ٛخى ٟؼق ٧ىٝحٍ ٓئٓٔخص ٘ٓٝظٔخص حُٔـظٔغ حُٔيٗ٢ 22
طـخ ٙحُٔويٍحص
100 0 %84 84 %7 7 %9 9 ط٘خٍى حٌُِ٤خص ٝحُٔؼخٛي ٝحُٔيحٍّ ك ٢حُظٞػ٤ش رٔوخَ١ 23
حُٔويٍحص
100 0 %87 87 %11 11 %2 2 ِ٣ؼذ أثٔش حُٔٔخؿي ٝحُيػخس ى ٍٝح٣ـخر ٢ك ٢حُلي ٖٓ 24
حُٔويٍحص
100 0 %52 52 %17 17 %31 31 طؼظزَ حُؼوٞرش حُٔخى٣ش ٢ٛحٗ٧ـق ك ٢حُلي ٖٓ حُظؼخَٓ ٓغ 25
حُٔويٍحص
ٖٓ ه ٍ٬حُـيٍ ٍٝهْ (ٔٗ )6ظوِ ٚػيى ٖٓ حُ٘ظخثؾ ًٔخ ٟٞٓ ٢ٛلش ك ٢حُ٘ظخثؾ أىٗخ:ٙ
حُ٘ظخثؾ:
٘ٛ .1خى حٗظ٘خٍ ًزُِٔ َ٤ويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ٜ٣خكز ٚط٘ٞع ك ٢حُٔويٍحص ُ٣ؼُِِ ٟلخُش ح٤٘ٓ٧ش حُظ ٢طؼٜ٘٤خ ُ٤ز٤خ.
.2حُؼٞحَٓ ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝحُز٤جش حُٔـظٔؼ٤ش ٝحُوخٗ٤ٗٞش حُٜ٘ش طٞكَ ٓ٘خم ٓ٬ثْ ُظل٘ ٢ظخَٛس حىٓخٕ حُٔويٍحص.
ٔٗ .3زش ٖٓ %73حُٔظؼخُِٔ ٖ٤١ويٍحص ٖٓ حُ٘زخد ٌٛٝح ٔ٣ؼَ هطَ ػِٔٓ ٠ظوزَ ىُٝش ُ٤ز٤خ.
٘ٛ .4خى حٍطزخً ١ز َ٤ر ٖ٤حُـَحثْ حُظ ٢طليع ك٤ُ ٢ز٤خ ٝحُٔويٍحص.
ٍ .5ؿْ حُلخُش حُٔخى٣ش حُـ٤يس ُِٔـظٔغ حُِ٤ز ٢ح ٫إٔ حُلخُش حُٔخى٣ش ُٓ ْ٤ززخ ً ُِظؼخًُٝ ٢١ي ُظٞكَ حُٔويٍحص ًٔخً
٤ًٝلخ ً ٓٔخ أى ٟحٍُ ٠ه ٚأػٔخٜٗخ.
ِ٣ .6ؼذ حُل٠خء حُظٌِ٘ٞؿ ٢ىٍٝحً رخٍُحً ك ٢حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ػزَ طٔ َ٤ٜكًَظٜخ هخٛش طَ٣ٝـٜخ.
.7أًي ٖٓ %91حُٔزلٞػ ٖ٤إٔ طؼخ ٢١حُٔويٍحص ٣ئػَ ػِ ٠حُٜلش حُؼخٓش ُِ٘زخد.
٘ٛ .8خى ٝػ ٢روطٍٞس حُٔويٍحص ٣ظ ٖٓ َٜه ٍ٬ح٧ىٝحٍ حُظ٘ٔ٤و٤ش ٌُِِ٤خص حُؼِٔ٤ش ٝحُٔؼخٛي ٝحُٔيحٍّ ٝأثٔش
حُٔٔخؿي ٝحُيػخس ،ح ٫إٔ حُي ٍٝحٌُزُِ َ٤لي ٖٓ حُٔويٍحص طو ّٞر ٚحَٓ٧س.
.9أٗخٍ ٖٓ %85حُٔزلٞػ ٖ٤حُ ٠حُي ٍٝحٌُِ٣ ١ؼزٍ ٚكوخء حُٔٞء ك ٢حٓظيٍحؽ ٝحؿٞحء حُ٘زخد ُِيه ٍٞك ٢ػخُْ
حُٔويٍحص.
.10أٗخٍ ٖٓ %52حُٔزلٞػ ٖ٤كو ٢رؤٕ حُؼوٞرش حُٔخى٣ش ٢ٛحٗ٧ـق ٌٙٛٝحُ٘ظ٤ـش ط٘ َ٤حُ ٢إٔ ػ٬ؽ ظخَٛس حٗظ٘خٍ
حُٔويٍحص ٣لظخؽ حُٛٝ ٠لش ٓظٌخِٓش ( ى٤٘٣ش – ٗلٔ٤ش – ٓـظٔؼ٤ش – هخٗ٤ٗٞش).
حُلِ:ٍٞ
.1ح٫ػظٔخى ػِ ٠رَحٓـخ ُظٞػ٤ش حُظ ٢طوخ١ذ حُٞحُع حُيٝ، ٢٘٣طؼظ٘ ٢رظَر٤ش حُلَىٝ،طٜوَ هزَحطٝ، ٚطلؼ ٚػِ ٠حٌُٔذ
حُلٓٝ ،ٍ٬لخٍرش حُزطخُشٝ،طـَّ ريحهِ ٚحُو ْ٤حُي٤٘٣ش حُظ ٢طلٔٝ ٚ٤ط٘وٌ ٖٓ ٙحًَُِ٣ش ٝحُلٔخى اُ ٍٞٗ ٠ح.ّ٬ٓ٩
.3حٓظويحٓخ ٓ٧خُ٤ذ حُلي٣ؼش ٝحُٔظطٍٞس ك ٢ح٫طٜخٍ ُظلو٤ن أه ٠ٜآُ٤خص حُظؼخ ٕٝر ٖ٤حُِـخٕ حُ٤٘١ٞش ٌٍٓخكلش
ُٔويٍحص.
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
.4حُظؤً٤يػِ ٠طؼخٗٝخ ُِـخٕ حُ٤٘١ٞش ٌُٔخكلش حُٔويٍحص ٝحُٔئٓٔخص حُظَر٣ٞش ٝحُؼِٔ٤ش ُظٞكَ٤حَُػخ٣شحُٔ٘خٓزش
ُِٔؼظٔي ٖ٣ػِ ٠حُٔويٍحصًُٝ،ي رـ٤ش اػخىس طؤُٔٔ ِْٜ٤ٛخٍٓش ى ٍْٛٝح٫ؿظٔخػٝ ٢حُ٘لٔ ٢ك٤خ ُٔـظٔغ ٝط٬ك ٢ح٥ػخٍ
حُِٔز٤ش حُ٘خؿٔشػٖ ػيّ حٗيٓخؿ ْٜىحهَ أَٓٓٝ ْٛـظٔؼ.ْٜ
طٞؿ ٚ٤حُزَحٓؾ ح ُٞهخث٤ش ُِلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ٝكن هط ٢ط٘ٔ٣ٞش طظٜق رخُٞحهؼ٤ش ٓز٘٤شػِ ٠ىٍحٓخص ٓظوٜٜش
ُظؼٔ٤ن حُ٘ؼ ٍٞرخُٔٔئ٤ُٝش حطـخ ٙحُٞهخ٣ش ٖٓ ٌٛٛخ ٥كش رظؼخً ٕٝخكش ٓئٓٔخص حُٔـظٔغ حَُٓٔ٤ش ٝحُٔيٗ٤ش.
ٟٝغ هطش اػ٤ٓ٬ش طؼِ٤ٔ٤ش طَطٌِ ػِ ٠حُٔؼُِ ٢و٠خء ػِ ٠حُٓ٬زخ٫س ٝح٩كزخٝ ١حُِٔز٤ش ٝ،طيع ٝاُ ٠حُظ٘ـ٤غ ػِ٠
ح٣٩ـخر٤ش ٝحُٔٔخٔٛش ك ٢طلَٔ حُٔٔئ٤ُٝش ٝحُؼَٔ حُٔ٘ظَى ٖٓ أؿَ ٓٞحؿٜش آكش حُٔويٍحص ٝط٘ٔ٤ش حُٔـظٔغ.
٣ـذ إٔ طئٖٓ ًخكش ٓٝخثَ ح٫طٜخٍ حَُٔ٣غ ُ َٓ٨حُٜ٘ش حُٔؼَٟش ُٗ٬لَحف ،ػِ ٠إٔ طظ ٌٙٛ ٖٔ٠ح٫طٜخ٫ص
حٓظ٘خٍحص ١ز٤ش ٗٝلٔ٤ش ٝحؿظٔخػ٤ش ُلٔخ٣ش أكَحىٛخ ٖٓ حُٞهٞع ك ٢ىحثَس حُٔويٍحص.
حَٓ٩حع ربُلخهخ ٥رخء ٝحٜٓ٧خص ك ٢ىٍٝحص طؼو٤ل٤ش طيٍ٣ز٤ش ُِظؼخَٓ ٓؼخ ُٓ٧خص ٝحٌُٔ٘٬ص ح٫ؿظٔخػ٤شٓ ،غ طٌؼ٤ق
حُزَحٓؾ حُظٞػ٣ٞش ٝحُٞهخث٤ش حُٔٞؿٜش َُٓ٨س رٜلش هخٛش ُظلو٤ن حُؼوش رخُ٘لْ ٝطو٣ٞش ىػخثٔخ َٓ٧س ُٔٔخٍٓش ىٍٛٝخ
حُلو٤و ٢ك ٢حُٔـظٔغ ريٍءح ٧هطخٍ حُٔل٤طش ٜ٘ٓٝخ ًخٍػش ح٫ػظٔخى ػِ ٠حُٔويٍحص.
طٞؿ ٚ٤رَحٓـخ ُظٞػ٤ش ُِٞهخ٣ش ٓ٘آ كشحُٔويٍحص ُ ٠حُٔئٓٔخص حُظَر٣ٞش ٝحُؼِٔ٤ش ُٜوَ هزَحص حُط٬د كَٓ ٢حكَ
حُظؼِ ْ٤حُٔوظِلش،ػِ ٠إٔ طظ٘خٓذ ٌٙٛحُزَحٓؾ ٓغ هيٍحص ٔٓٝظ٣ٞخص حًٌُخء ُيٝ، ْٜ٣إٔ ٣ظْ اَٗحً ْٜك ٢اػيحى ٌٙٛ
حُزَحٓؾ كظ ٠طٜزق رَحٓؾ كخػِش ُٜخ ٛلش حُظٞحٝ َٛحٓ٫ظَٔحٍ.
حُظ٤ٛٞخص:
.1ىػْ ٝطٔٓ َ٣ٞئٓٔخص ٘ٓٝظٔخص حُٔـظٔغ حُٔيٗٝ ٢طٌٜٔ٘٤خ ٖٓ حُٔؼِٓٞخص ًحص حُِٜش رو٤٠ش حُٔويٍحطل ٢حُٖ١ٞ
حُؼَر.٢
.2طـل٤ق ٓ٘خرغ ٝىٝحػْ ط٘خٓ ٢حُظخَٛس ًُٝي رٔلخٍرش حُـَٔ٣ش حُٔ٘ظٔش – حُظول٤ق ٖٓ كيس حُلوَ – حُظول٤ق ٖٓ ح٥ػخٍ
.3طو٣ٞش ى ٍٝحَٓ٧س ٝحُٔـظٔغ ك ٢حَُهخرش ػِ ٠ؿ َ٤حُ٘زخد ٓغ حُظًَ ِ٤ػِ ٠حُظَر٤ش ح٣َٓ٧ش حُِٔٔ٤ش حُوخثٔش ػِ٠
حُٜٔ٘ؾ حُوَآٗ.٢
.4اىٓخؽ حُ٘زخد حُٔؼظٔي ٖ٣ػِ ٠حُٔويٍحص ك ٢رَحٓؾ طٞػ٣ٞش طؼو٤ل٤ش ُظٞؿ١ ٚ٤خهخطٗ ْٜل ٞح٫ه٬ع ػٖ حُٔويٍحص
ٝحٜٓ٫خّ ك ٢ط٘ٔ٤ش حُٔـظٔغ.
.5حُظًَٝ ِ٤حٍٗ٩خى حُٞهخث ٢ػِ ٠حطـخٛخص حُط٬د ٗل ٞحُٔويٍحص رخٓ٫ظلخىس ٖٓ حُ٘٘خ ١حُط٬ر ٢ك ٢حُٔيحٍٓٞحُـخٓؼخص
ٝحُؼَٔ ػِ ٠اػَحثٝ ٚط٘٣ٞغ ٝكغ حُط٬د ػِ ٠حٗ٫وَح ١ك.ٚ٤
.6طٞػ٤ش حَٓ٧س ٝط٘ٔ٤ش حُٞحُع حُيٝ ٢٘٣ح٧ه٬هُ ٢ي ٟحُـٔ٤غ ٍٝػخ٣ش ح٧ر٘خء ٝهخٛش حَُٔحٛوٝ ْٜ٘ٓ ٖ٤حٛ٫ظٔخّ رظٞػ٤ش
أٛيهخثٓٝ ْٜؼَكش حٓ٧خًٖ حُظَ٣ ٢طخىٜٗٝخ َٓٝ ,حهزظٗٝ ْٜـَ أٝهخص كَحؿ.ْٜ
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
.7طٞػ٤ش أ٤ُٝخء أٓ ٍٞحُط٬د رؤَٟحٍ حُٔويٍحص ٝح٩ىٓخٕ ػِٜ٤خ ٖٓ ه ٍ٬حَُ٘٘حص ٝحُِٜٔوخص ٝحٌُظ٤زخص ٝحُ٘يٝحص
ٝحُٔلخَٟحص.
.8طز٘ ٢كِٓش ٖٓ حُٔؼخُـخص ػِٔٓ ٢ظ ٟٞحُزِي٣خص ٝحُٔ٘خ١ن حُِ٤ز٤ش ُِلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص.
.9طٞؿٍٓ ٚ٤خثَ حػ٤ٓ٬ش ُظول٤ق حُوٞ٤ى حُٔـظٔؼ٤ش حُٔؼ٤وش ُظطٝ ٍٞط٘ٔ٤ش حُٔـظٔغ ٝط٘و٤ق حُؼخىحص ٝحُظوخُ٤ي حُيحػٔش
ٌُُي.
.10طلؼ َ٤ى ٍٝحُؼزخىس ٓغ طٌؼ٤ق حُوطخد حُي ٢٘٣حُٔؼُِ ُِٞحُع حُي ٢٘٣كٗ ٢ل ّٞحُ٘زخد ٍٝرط ْٜرخُٔٔخؿي
ٝحُٔلخَٟحص حُي٤٘٣ش.
.11طٌؼ٤ق حُزَحٓؾ حُظٞػ٣ٞش هخٛش ك ٢حُـخٓؼخص ٝحُٔيحٍّ ٝأٓخًٖ طـٔؼخص حُ٘زخد.
.12حَٗحى حُ٘زخد كٟٝ ٢غ حُوطٝ ٢حُزَحٓؾ حُظ ٢طلي ٖٓ حٗظ٘خٍ حُٔويٍحص.
.13حرظٌخٍ َٓ٘ٝػخص ُظ٘ـ َ٤حُوَ٣ـ ٖٓ ٖ٤حُ٘زخد حُِ٤زُ ٢ظول٤ق كيس حُزطخُش ٓٝط.ْٜ
.14طٔ ١َٝٗ َ٤ٜحُِٝحؽ ٝطز٘ ٢رَحٓؾ ٩ػلخف حُ٘زخد ىكؼخ ً رٗ ْٜل ٞحٓ٫ظوَحٍ حُ٘لٔ.٢
حَُٔحؿغ:
ٍٞٓ .1س حُزوَس :ح٣٥ش .195
ٍٞٓ .2س حَٓ٫حء :ح٣٥ش .70
.3حكٔي ًٔخٍ حكٔي ٜ٘ٓ ،خؽ حُويٓش ح٫ؿظٔخػ٤ش ك ٢هيٓش حُـٔخػش ٌٓ ،ظذ حُوخٗـ ، ٢حُوخَٛس .ّ1979 ،
.4ري ٚ١ ١ٝري ، ١ٝحكٌٍٝح حُٔويٍحص ،طلَ ْ٣حُٔويٍحص ى٤٘٣خ ً ٝأَٟحٍٛخ ١ز٤خ ً ،حٌُٔظزش حُؼوخك٤ش َُِ٘٘ 1١ ،رَٝ٤ص .ّ2004 ،
.5ػخرض ٗخ ،َٛحُٔويٍحص ٝظخَٛس حٓظ٘٘خم حُـخُحص ً ،حص حُُِٔ َٓ٬طزخػش ٝحَُ٘٘ ، 1١ ،حٌُ٣ٞض .ّ1984 ،
.6هخُي كٔي حُٜٔ٘ي ، ١حُٔويٍحص ٝأػخٍٛخ حُ٘لٔ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش كٓ ٢ـِْ حُظؼخ ٕٝحُوِ٤ـٝ ، ٢كيس حُيٍحٓخص
ٝحُزلٞع رخُٔـِْ ،حُيٝكش ،هطَ .ّ2013 ،
ٔ٤ِٓ .7خٕ رٖ ػزيحٌَُ ْ٣حُٔلَؽ ٟ ،لخ٣خ ٝآٛخص طلض أٗوخ ٝحُٔويٍحص ،حٌُظ٤زخص ح٤ٓ٬ٓ٫ش ،ىحٍ حُ، َُِ٘٘ ٖ١ٞحُـٞف
،ؿَسٍَٜٗؿذ ٛ 1423ـَ٣ش..
.8ػزي حُؼِ ِ٣ػِ ٢هِحػِش ،ى ٍٝحُزلغ حُؼِٔ ٢ك ٍْٓ ٢حُٔ٤خٓش حُٞهخث٤ش ٝحُؼ٬ؿ٤ش ٌُِٔ٘ش حُٔويٍحص ،حُ٘يٝس حُؼِٔ٤ش
كٓ ٢ؼخُـش ٌِٓ٘ش حُـَٔ٣ش ٝحٗ٫لَحف ك ٢حُي ٍٝحُؼَر٤ش ،حَُ٣خ.ّ2001، ٝ
.9ػزيحُٔـ٤ي ٓ٤ي أكٔي ٓ٘ ،ٍٜٞح٩ىٓخٕ ،أٓزخرٓٝ ٚظخ َٛحُٞهخ٣ش ٝحُؼ٬ؽ ،حَُ٣خ ًَِٓ ، ٝأرلخع حُـَٔ٣ش 1406،
ٛـَ٣ش.
.10ػخىٍ كٖٔ حُْ١ى١ ،ز٤ؼش ػِٔ٤خص ؿٔ َ٤حٝ ّ٫حٍ ػ٬هظٜخ رخٗظ٘خٍ حُٔويٍحص ،ؿخٓؼش ٗخ٣ق حُؼَر٤ش ُِؼِ ّٞح٤٘ٓ٧ش ،
حَُ٣خ.ّ2008 -ٝ
.11ػخىٍ ٍٓ ، ٕ٬كٌْ ط٘خ ٍٝحُٔويٍحص ٝحُٔلظَحص ٝطيحُٜٝخ ك ٢حُظَ٘٣غ حٝ ٢ٓ٬ٓ٫حُوخٗٓ ، ٢ٗٞطزؼش ٗ٠ٜش ٓ، َٜ
.ّ1985
.12ػخىٍ حُيَٓىحٕ ،ح٩ىٓخٕ ٓٝظخٝ َٙٛػ٬ؿ ،ٚػخُْ حُٔؼَكش .ّ1982 ،
.13ػخري حُلٔ٤يحٕ،هل٠خُطِزؼِىخُٔويٍحطٞطٌخُٓ٬ـٜٞىك٤خُٔـظٔؼخٌُ٣ٞظ،٢حٌُ٣ٞض.ّ2006
.14كَؽ أكٔي كَؽ ،حُ٘زخد ٝطؼخ ٢١حُٔويٍحص ،رلغ ،حُ٘يٝس حُؼَر٤ش ك ٍٞظخَٛس طؼخ ٢١حُٔويٍحص.
ًٔ .15خٍ ػَٔ رخرٌَ ٓ ،ؼخ ً ٌُ٘ق حُٔويٍحص ٝحُٔئػَحص حُؼوِ٤ش ،ىحٍ ػِس َُِ٘٘ ،حُوَ ، ّٞ١حُٔٞىحٕ .ّ2003 ،
ً .16خَٓ كَ٣ي حُٔخُي ،هٞحٗ ٖ٤حُٔويٍحص حُـِث٤ش ،ىٍحٓش ٓوخٍٗش ُوٞحٗ ٖ٤حُٔويٍحص ك ٢أُٔخٗ٤خ ٝحُز٬ى حُؼَر٤ش ػِ٠
ٟٞء أرلخع ػِْ ح٫ؿَحّ ٝحُٔ٤خٓش حُـ٘خث٤ش ٍٞ٘٘ٓ ،حص حُٔـِْ حُلوٞه٤ش ، 1١ ،رَٝ٤ص ُ ،ز٘خٕ .ّ2006 ،
ٓ .17لٔي كظل ٢ػ٤ي ،ؿَٔ٣ش طؼخ ٢١حُٔويٍحص ك ٢حُوخٗ ٕٞحُٔوخٍٕ ،ىحٍ حَُ٘٘ رخًَُِٔ حُؼَرُِ ٢يٍحٓخص ح٤٘ٓ٫ش
ٝحُظيٍ٣ذ رخَُ٣خ ،ٝري ٕٝطخٍ٣ن.
ٓ .18ـي ١ػِ حُيٓٞ٣ ٖ٣ق ٓ ،ـِش حُلٌَ حَُ٘ ، ٢١حُٔـِي 3حُؼيى ٍ ، 2ر٤غ حُؼخٗٛ1415 ٢ـ.
ٓ .19لٔٞى ه٤خٍ -ح٫ىٓخٕ ً ،ظخد حُ ٍ٬ٜحُطز ، ٢ىحٍ حُ ،َُِ٘٘ ٍ٬ٜحُؼيى ،12أؿٔطْ .ّ2001
ٓ .20لٔي حكٔي حُ٘خرِٔٗ ٕ ٢لٍ ٞإ٣ش طٌخِٓ٤ش ُٟٔٞٞع حُٔويٍحص ك ٢حُ ٖ١ٞحُؼَرٍٝ ، ٢هش ٓويٓش حُٓ ٢ئطَٔ ح٫طلخى
حُؼَرُِ ٢ـٔؼ٤خص ؿ َ٤حُلٌ٤ٓٞش ٌُٔخكلش ح٫ىٓخٕ ،حُوخَٛس .ّ2001
مجلة الدراسات العليا-جامعة النيلين(مج( ،)3عGCNU Journal ISSN:1858-6226:1/10/2015 )11
ٜٓ .21طل٣ٞٓ ٠ق ،حُٔويٍحص ٝحُٔـظٔغ ٗ ،ظَس طٌخِٓ٤ش ،حُٔـِْ حُُِ ٢٘١ٞؼوخكش ٝحُل٘ ، ٕٞحٌُ٣ٞض ِِٔٓ ،ش ػخُْ
حُٜٔخٍف ،ػيى .ّ1996 ، 205
ٓ .22لٔي ٓ ٚٓ٬ؿزخٍ ، ١حُويٓش ح٫ؿظٔخػ٤ش ٍٝػخ٣ش حُ٘زخد ك ٢حُٔـظٔؼخص ح٤ٓ٬ٓ٫ش ، 2١ ،حٌُٔظذ حُـخٓؼ ٢حُلي٣غ ،
حٌ٘ٓ٫يٍ٣ش.ّ1989،
.23أًخى٤ٔ٣ش ٗخ٣ق ُِؼِ ّٞح٤٘ٓ٧ش ،حُ٘يٝس حُؼِٔ٤ش كٓ ٢ؼخُـش ٌِٓ٘ش حُـَٔ٣ش ٝحٗ٫لَحف ك ٢حُي ٍٝحُؼَر٤ش ،حَُ٣خٝ
.ّ2001،
Naim , Samir , Ahmed: Patterns of Juvenile Drug Use . University of California , .24
Doctoral Dissertation , 1967.
Geopolitical Drug Watch Report – 2014. .25
حُ٘زٌش حُؼٌ٘زٞط٤ش:
٤ٌ٣ٝ.1ز٤ي٣خ حُٔٞٓٞػش حُلَس www.google.com ، ّ2014
ٞٓ .2هغ ؿخٓؼش َٓص حَُٓٔٓ ٢خٍّ .ّ2015
ٌِ٘ٓ .3ش حُٔويٍحص كٝ َٜٓ ٢حُ ٖ١ٞحُؼَر - ٢ػَ٘٘٣خص .www.googl.com .ّ2013 ,ٞ٤ٗٞ٣27
.4حُـَِ٣س ٗض ،طوَ َ٣ك ٍٞحُٔويٍحص ك٤ُ ٢ز٤خ ،ح٧كي ٘٣ 13خ.4:47 2013 َ٣