BATMAN MÜZESİNDE BULUNAN BİZANS SİKKELERİNİN

TİPOLOJİSİ
SİYAMET OĞUZ
0009-0002-6560-1504
Öz
Çalışma kapsamında, Batman Müzesi’nde yer alan Bizans sikke örneği tipolojik olarak ele alınmıştır. Sikke tanıtını
öncesi nümizmatik formun tarih boyunca kullanımı ve Hıristiyan inancındaki önemi vurgulanmıştır. Bir sonraki
aşamada Bizans sanatının nümismatik tipolojiye yansımaları tartışılmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Hristiyanlığın
en önemli temsil araçlarından biri olan sikkelerin Bizans siyasetine, sosyo-kültürel yaşamına, dinine ve sanatına
yansımasını incelemektir. Diğer müzelerdeki madeni paralar gibi, müzelerdeki eserler de biçimsel ve teknik
özellikleriyle birlikte dikkate alınır. Araştırma kapsamında ele alınan sikkeler zamanla tahribata uğradıkları için
üzerindeki figürlü tasvirler, yazıtlar bezeme açısından tam net tanımlanamamıştır. Bronz, Bakır, Gümüş, Altın,
Elektron malzemeden yapılan sikkelerin şekillendirilmesinde Sikke basım tekniği- süslemesinde döküm, kazıma
ve kabartma teknikleri bir arada kullanılmıştır. Sikkeden kısaca bahsedecek olursak ‘’Antik Yunan nomisma ve
Latin nummus’’ madeni para anlamına gelir. Sikkelerde İmparator, İmparatoriçe, Hıristiyan ikonografisinden
sahneler ve aziz figürleri içerir. İncelenilmiş örneklerin ayrıca bitkisel, geometrik, şekiller, yazıtlar ele alınmıştır.
Batman Müzesi’ndeki sikkeler, Farklı bölgelerdeki müzelerde bulunan benzer örneklerle karşılaştırılmıştır. Bu
nedenle eserin üslup özellikleri hakkında ve tarihlemeye yardımcı olacak veriler elde edilmeye çalışılmıştır. Tip
bakımından yazıya konu olan sikke hakkında genel bir yargıya varılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Müze, Sikke, Bizans Sikkeleri, Tipoloji, Hıristiyanlık

TYPOLOGY OF BYZANTINE COINS FOUND IN THE BATMAN

MUSEUM
Abstract
Within the scope of the study, the Byzantine coin sample in the Batman Museum was handled typologically. The
use of the numismatic form throughout history and its importance in the Christian belief were emphasized before
the introduction of coins. In the next stage, the reflections of Byzantine art on numismatic typology are discussed.
The aim of this study is to examine the reflection of coins, one of the most important means of representation of
Christianity, on Byzantine politics, socio-cultural life, religion and art. Like the coins in other museums, artifacts
in museums are taken into account along with their formal and technical characteristics. The figurative depictions
and inscriptions on the coins could not be defined clearly in terms of decoration, as they were destroyed over time.
In shaping the coins made of Bronze, Copper, Silver, Gold and Electron materials, the coin minting technique-
casting, engraving and relief techniques were used together in their decoration. If we talk about the coin briefly,
"Ancient Greek nomisma and Latin nummus" means coin. The coins include the Emperor, the Empress, scenes
from Christian iconography, and figures of saints. In addition, vegetative, geometric, shapes and inscriptions of
the examined samples were discussed. Coins in Batman Museum were compared with similar examples found in
museums in different regions. For this reason, it has been tried to obtain data about the stylistic features of the
work and to assist in dating. A general judgment has been reached about the coin, which is the subject of the article
in terms of type.
Keywords: Museum, Coin, Byzantine Coins, Typology, Christianity1

* Batman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek
Lisans Öğrencisi Siyamet Oğuz, siyamet1983@gmail.com, orcid no 0009-0002-6560-1504, Danışman Dr. Öğr.
Üyesi Hazal Ceylan Öztürker Demir, 02/05/2023

1
GİRİŞ
Hristiyanlık açıdan temsil gücü göz önüne alındığında, bu sikkeler Anadolu'nun en ünlü
sembollerinden biridir ve önemli gelişmeler geçirmiş, farklı malzeme ve yapım teknikleri
kullanılarak seri olarak üretilmiştir. Hristiyan dininin etkilerinin yanı sıra dönemin siyasi,
sosyo-kültürel ve sanatı hakkında bilgi edinmemizi sağlayan sikkeler günlük hayatta iletişim
için önemli bir araçtır. Eski Yunanca sözcükler nomisma ve Latince nummus madeni para
anlamına gelir. Bu kelimelerden türetilen nümizmatik terimi Türkçe'ye "madeni para bilimi"
olarak çevrilebilir. Nümizmatiği çalışma biçimi olarak ele alan, konuyu bilimsel biçimde
yaklaşan ayrıca malzemeyi (madeni para) metodik olarak inceleyen insanlara "nümismat"
diyoruz. Geçmişte Lidyalıların madeni parayı icat etmesinden bu yana birçok kişi, toplum ve
devlet tarafından onu darp edenin gücünü yansıtırken ticaretin simgesi olarak da kullanılmıştır.
Dönemin dini, siyasi, sosyal ve sanatsal anlayışını kasıtlı olarak yerleştirilmiş yazıtlar ve
tiplerle tasvir eden sikkeler, arkeolojik araştırmalar için bir rehber olarak da önemliydi. Birçok
medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu toprağı büyük önem taşımaktadır; çünkü ilk madeni
para orada icat edilmiştir. Ancak bu sikkeler arkeolojik kazılar, define avcıları ve tesadüfler
sonucunda bulunmuştur. İnsanlık açısından önemli olan sikkeler tarihe ışık tutar. Sikkelerde
görülen figürlerin tasvirleri ile geçmişteki dönem hakkında ekonomik, kültürel, siyasi ve dinsel
yaşamları hakkında bilgi edinmemizi sağlar. Dönemin imparatorları ekonomik güçlerine göre
sikkeyi üretirken altın, gümüş ve bakır madenini kullanmışlardır. Anadolu’da iz süren
Bizanslılar ticaret sayesinde Anadolu’nun birçok kentinde alış veriş aracı olan sikkeleri
kullanmıştır. Makalede Bizans İmparatorluğu döneminde Anadolu'da kurulan şehirlerden
Batman’da Bizans sikkeleri belirlenerek genel bir tipoloji oluşturulmuştur. Kültürel miras olan
sikkelerin kazandırılmasıyla böylece kentin kültürel anlamda farklı medeniyetlere ev sahipliği
yapması açısından önemlidir. Anadolu’nun bir kenti, eski adı ile iluh olan Batman’da ticaret
veya yerleşim sayesinde kazı, satın alma ve hibe yoluyla Bizans dönemi sikkeleri kente
kazandırılmıştır. Böylece kentin kültürel anlamda farklı medeniyetlere ev sahipliği yapması
açısından önemlidir. Kültürel mirası geleceğe ulaştırması açısından da müzeler önemlidir.
Kısaca müzecilikten de bahsedecek olursak "Müze" kelimesi, eski yazar ve şairlerin duygusal
ve samimi yazılarında konuşurken kullandıkları kutsal varlıklardan gelmektedir. Bu varlık,
Yunanca'da Musa, Latince'de Muzeion olarak adlandırılır. Mısır ve Asur gibi milletlerin
saraylarında ganimetlerin depolanması müzeciliğin ilk uygulaması olarak yorumlanmıştır.
(Arık 1953, Özkasım 2005, Şapolyo 1936, Eyice 1989 ve Yücel 1999).

2
Genel Hatlarıyla Bizans İmparatorluğu

Bizans İmparatorluğu veya Doğu Roma İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu'nun bir devamı
olarak geç antik çağda ve Orta Çağ'da var olan ve başkenti Konstantinopolis (Bizans) olan bir
ülkeydi. I. Konstantin (324-337), imparatorluğu tekrar düzenledi. Konstantineyi başkenti yapıp
hıristiyanlığı yasal hale getirdi. Theodosios döneminde (379-395), Hıristiyanlık devletin dini
oldu ayrıca önceki dinler yasaklanmıştır.2 602-628 yıllarında Bizans Devleti ile Sasaniler savaşı
başladı ve kaynakları tükenen Bizans Devleti, İslam dininin 7. yüzyılda yayılmasıyla büyük
toprak kayıplarına uğradı. Araplara karşı Mısır ve Suriye'yi kaybettiler. Makedon hanedanlığı
döneminde imparatorluğun sınırları yeniden genişledi. Bu dönem, 1071 Malazgirt Meydan
Muharebesi'nden sonra Anadolu'da başlayan büyük toprak kayıplarıyla sona erdi. Bu savaşta
verilen kayıplar sonucunda Türkler Anadolu'ya yerleşmeye başladılar. 1453'te Osmanlı
İmparatorluğu'na düşmeden önce yaklaşık bin yıl varlığını sürdürdü. İmparatorluğu'nun 1453'te
Konstantinopolis'i fethetmesiyle sona erdi. Konstantin'in başkenti Konstantinopolis'i
seçmesinden önceki "Bizans" kentinin adından türemiştir. Osmanlı İmparatorluğu, eski Bizans
grubuna mensup insanlar için milleti rum veya "roma devleti" terimini kullanmaya başladı.
(Rosser 2011: 1-2, Wolff 1948: 5-11, 33-34, Ostrogorsky, 1959: 21, Norwich 2013: 107-118,
Bailly 2005: 35-42 ve Kazhdan & Epstein 1985: 1 ve Mango 2002: 13)

Bizans İmparatorluğu Para Politikasına gelecek olursak Folis, 498'de değerleri Yunan
rakamlarıyla işaretlenmiş bir dizi bronz birim içeren I. Anastasius'un para sistemi reformuyla
yeniden tanıtıldı. Bizans sikkeleri başlıca üç metalden basılmıştır: altın, gümüş ve bakır.
Electrum ve bronz sikkeleri 11. yüzyıldan itibaren basılmıştır. Electrum düşük kalibreli bir
altın madenidir ve Bronz düşük kalibreli bir gümüş madenidir. Nomisma'ya alternatif olarak
"Hyperpyron" adlı yeni bir altın para piyasaya sürüldü. Hiperpilonların bir yüzü oyuk, diğer
yüzü kavisli olarak basılmıştır ve bu sikkeler içi boş sikke olarak bilinir. Hiperpilon, Bizans
İmparatorluğu'nun geleneksel madeni parası olan solidus veya nomisma'nın yerini aldı.3
Solidus'un yarısına "Semisis" ve üçte ikisine "Tremisis" denir. (Harl 2002, Tekin 1999 ve
Grierson 1999).

2
Theodosius döneminde (379-395), Hıristiyanlık devlet dini ilan edildi ve diğer dinler yasaklandı. "Bizans" teriminin ilk kullanımı, Alman
tarihçi Hieronymus Wolff'un Corpus Historia Bizans tarihi malzeme koleksiyonunda 1557 yılına dayanmaktadır. Terim, Konstantin'in başkent
Konstantinopolis'i seçmesinden önceki "Bizans" kentinin adından türemiştir. (Rosser 2011: 1-2, Wolff 1948: 5-7-33-34 ve Ostrogorsky, 1959:
21)
3
Stefan Karwiese, Antik Nümizmatiğe Giriş (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995: 18-19)

3
Eski Yerleşim Yerlerinden İluh/Batman Kenti

Bizans Döneminde Anadolu’nun bir kenti Batman hakkında bilgi verecek olursak, eski adı ile
iluh olan Batman’ın tarihi gelişimi, bulunduğu bölgenin tarihi gelişimi ile paralellik
göstermektedir. Bu yerleşimin eski olduğu, Batman'ın merkezi olan İluh köyünün bir tepe
üzerinde yer almasıyla belirtilir. Son Ermeni kaynaklarında İluh olarak geçen köy, Dicle'nin
kuzeyindeki bölgesine verilen H'arzan'a (Garzan) bağlı Sasun (Sason) köyünden biridir.4
Ermeni kaynaklarına göre bugünkü Batman vilayetinin coğrafi bölgelerini Dicle’nin kuzey ve
güneyi olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Bu farklılık bölgenin coğrafi ve tarihi koşullarında
belirgindir. (Tonbul 2008:10, Sunkar 2010:13 ve Uluçam 2008, Uluçam ve Eliüşük 2018)

Şehir, şimdiki Iluh semtinin bulunduğu yerde bulunuyordu. El-Medina şehrine gelen tüccar
kervanlarının gecelediği, "Ela Han (Han Obası)" olarak da bilinen bir yerleşim merkeziydi.
1926 yılında Batman Çayı'nın taşması El-Medine şehrini sular altında bırakınca şehir İluh ve
çevresine devredilmiştir. Bölge, tarihi geçmişte birçok ülke ve millete ev sahipliği yapmıştır.
Kentin bulunduğu bölgede Selçuklular, Artuklular ve bazı küçük beylikler, Romalılar,
Bizanslılar ve Osmanlılar hakim duruma geçmişlerdir. Kentin çekirdeğini oluşturan İluh köyü
bir tepe üzerine kurulmuş olup, kenti çevreleyen köylerin bir kısmı hala eski tepelerde
kalmaktadır. Tarihteki ilk düzenli ticaret yolu ağları, Asur ve Babil uygarlıklarının
Mezopotamya, Suriye ve Anadolu'daki başlıca faaliyet alanıdır. Aslında Hititler, Persler,
Helenler, Romalılar, Doğu Romalılar, Selçuklular ve Osmanlılar gibi birçok uygarlık yol
ağlarını aşağı yukarı aynı yollar üzerine kurmuşlardır. Kentin önemli ilçesi Hasankeyf ‘te Dicle
Nehri’nin kuzey kıyısında yükselen Hasankeyf Höyüğü, 200.00 x 160.00 m’lik alanı
kapsamaktadır. 2009-2014 yıllarında yapılan kazı Hasankeyf'in en eski anıtsal yapısı M.Ö. IV.-
II.Yüzyıllar boyunca inşa edilmiş "garnizon şehrinin" bir kısmı şehre aitti. Savunmaya uygun
bir yer olan Kalebaş bölgesine ilk giriş kapısından, üzerindeki garnizon binasına kadar, ustanın
tuğrasını taşıyan blok kesme taş yapı günümüze kadar gelebilmiştir. (Altunışık 2009: 16-17,
Kışanak 2013: 27, Halifeoğlu vd. 2013:82; Özkaya 2012: 2 ve Uuçam 2008-2013, Uluçam
2006: 147)

4
Batman'ın merkezi olan İluh köyünün bir tepe üzerinde yer almasıyla belirtilir. Son Ermeni kaynaklarında İluh olarak geçen köy, Dicle'nin

kuzeyindeki bölgesine verilen H'arzan'a (Garzan) bağlı Sasun (Sason) köyünden biridir. (Uluçam 2008, Uluçam ve Eliüşük 2018)

4
Sikke İle İlgili Terminolojik Bilgiler

Antik Yunan nomisma ve Latin nummus, madeni para anlamına gelir. Bu kelimelerden türetilen
bir terim olan nümizmatik, Türkçe'ye "madeni para bilimi" olarak çevrilebilir. Konu olarak
parayı seçen, konuya bilimsel bir bakış açısıyla yaklaşan, malzemeyi sistemli bir şekilde
inceleyen kişilere nümizmat diyoruz.5 Nümismatik bilimi, ticari ve hukuki işlemlerde ödeme
aracı olarak kullanılan ve yetkili makamlar tarafından basılan, üzerinde tanımlayıcı notlar
bulunan kabartmalı metal şeritlerin incelenmesine dayanmaktadır. Nümizmatik sikkeler ait
oldukları toplumun tarihine, dinine, sanatına, askeri, siyasi, sosyokültürel yapısına ve
yaşantısına ışık tutar. (Tekin 1998: 1, Tekin 1994: 22, Tekin 2004: 46; Morrisson 1993: 8-9,
Öztürker Demir 2022 ve Grierson 1973: 317)

Antik sikkelerde kullanılan metaller öncelikle altın, gümüş ve bakır/bronzdu. Demir, darp için
uygun bir metal değildir; ancak Mora Yarımadası'nda bazı demir paralar vardı. İlk madeni para
basma makineleri 300 yıl önce kullanıldı. Bu tarihe kadar madeni paralar elle basılmıştır. Eski
zamanlarda basit bir atölye vardı. Örsler, ocaklar, teraziler, kalıplama aletleri, kalıplar ve
çekiçleri içeriyordu. Erimiş bir metal çubuktan kesilen veya madeni para büyüklüğünde
yuvarlak yassı bir şekle dökülen bir madeni para kalıbı ısıtılır ve örsteki bir yuvaya ile bir
plakaya yerleştirilmiştir. Arka kalıbı doğrudan bu damganın üzerinde tutup ve iki kalıp arasına
sıkıştırılarak resimler ve harflerini ortaya çıkarmak için bu kalıba bir çekiçle vurulurdu. 6(Tekin
1998: 4, Tekin 2005: 41-47-49, Demirel Gökalp 2009: 5 ve Morrisso 2002: 68-69)

5
Antik Yunan nomisma ve Latin nummus madeni para anlamına gelir. Bu kelimelerden türetilen bir terim olan nümizmatik, Türkçe'ye "madeni
para bilimi" olarak çevrilebilir. Konu olarak parayı seçen, konuya bilimsel bir bakış açısıyla yaklaşan, malzemeyi (madeni para) sistemli bir
şekilde inceleyen kişilere nümizmat diyoruz. (Tekin 1994: 22-46, Tekin 1998: 1, Morrisson 1993: 8-9, Öztürker Demir 2022 ve Grierson
1973: 317)
6
Sikke Basım Tekniği için bakınız (Morkholm 2000: 25, Tekin 1998: 5-6 ve Jones: 451)

5
Bakır ve Bronz Sikkeler 498 ile 685 yılları arasında basılan madeni paralar, bölgede en yaygın
olarak bulunan bakır folislerdir. Eski Yunan sayı sisteminde 40 nummus değerini gösteren bir
M değeri sembolü vardı. 512'ye gelindiğinde, forlisin ağırlık ve boyut olarak iki katına çıktı ve
beş nummi birimi veya PENTANUMMIA (2.5 g, E-mark) ile basıldı. (Tekin 1998: 5-10, Tekin
2005: 42, 49-52, Demirel Gökalp 2009: 8-10, Morrisson 2002: 71-73 ve Grierson 1982.)

Altın ve gümüş sikkeler, altın solidus (4.54 gr ) misma olarak adlandırılan; nomismata çoğul;
nomismata çoğul) ve üçte bir altın tremissis (1.35 gr) gümüş, çoğunlukla gün ışığına
çıkarılmıştır. Küçük boyutlu gümüş sikkeler, 5. ve 6. yüzyıllarda esas olarak Batı darphaneleri
tarafından basılmıştır. 6. ve 7. yüzyıllarda imparatorluğun doğusunda ve batıda (Sicilya) 20 ve
22 karatlık altın sikkeler basıldı. Bu paralara "hafif solidus" denir. Bizans para teorisi, bir
altının değerinin külçenin içerdiği metal miktarına eşit olduğu varsayımına dayanıyordu.
Solidus, yarı yarı hareket ve üçte bir yarı harekettir. Solidus'un yarısı "semimissis" 2.25g ve
üçte biri "tremissis" 1.52g. dı. Altın sikkelerin sona ermesiyle yeni gümüş paralar "heksagram"
ortaya çıktı. Heksagram,7 Roma İmparatorluğu döneminde basılan tüm madeni paralardan daha
büyüktür ve 6.84 g ağırlığındadır. Heksagram 8. yüzyılın başında aşamalı olarak kaldırıldı. Az
zaman karşın, Siligua ve Miliarens'ten çok daha sık basıldı. Öte yandan "tetateron" (nomisma)
adı verilen Solidus'tan daha hafif bir madeni para tanıttı. Tam ağırlıktaki altın paralar
histamenon (nomisma) olarak bilinir. Dolaşımdaki Nomisma'nın yerini "Hyper Piron" adlı yeni
bir altın para aldı. Fakat bu sefer altın madeninin değeri 24 karat yerine 20 karat'a düşürüldü.
Nomismadan farkı, hiperpilon bir tarafta içbükey ve diğer tarafta dışbükey idi. Bu sikkelere
nümizmatik literatürde "Skyfates" (çukur) adı verilmektedir.8 Hiperpiron elektronlarının üçte
biri Aspyron-Trachy'dir. 1350'lerde Bizans altın sikkeleri sona erdi. (Grierson 1999: 6-16,
Tekin 1999: 38-40, 60-66, DOC 2/1: 17, Demirel Gökalp 2009: 13- 14 ve Harl 2002: 24-25)

7 Heksagram ya da seksagram, Schläfli şekli {6/2}, 2{3} ya da {3} olan altı köşe geometrik bir yıldız biçimidir. Gerçek düzenli sürekli
heksagramlar olmadığı için, terim bunun yerine iki eşkenar üçgenin bileşik şeheksagram ya da seksagram, Schläfli sembolü {6/2}, 2{3} ile
{3} olan altı köşe geometrik bir yıldız biçimidir. Gerçek düzenli sürekli heksagramlar olmadığı için, terim bunun yerine iki eşkenar üçgenin
bileşik şekline atıfta bulunmak için kullanılır. Düzgün bir altıgendir.( Tekin 1999: 39-40, DOC 2/1: 17 ve Demirel Gökalp 2009: 14)
8
Yeni düzenlemeye göre, dolaşımdaki Nomisma'nın yerini "Hyper Piron" adlı yeni bir altın para aldı. Fakat bu sefer altın madeninin değeri 24
karat yerine 20 karat'a düşürüldü. Nomisma'dan farkı, hiperpilon bir tarafta içbükey ve diğer tarafta dışbükey (düzensiz) idi. Bu sikkelere
nümizmatik literatürde "Skyfates" (çukur) adı verilmektedir. (Grierson 1999: 13-16, Tekin 1999: 39-40, DOC 2/1: 17 ve Demirel Gökalp
2009: 14)

6
Bizans Sikkelerinde Semboller/Betimlemeler

Erken Bizans sikkesinin ön yüzü ile arka yüzü, semboller ve anlamları (Gökalp 2009)

Metal üzerine işlenen her karakterin bir anlamı vardır. Parasal açıdan bakıldığında, her sembol
bir dönemin damgasını taşır. Darphanelerden değerlere, darphane yıllarına, inançlara, kültüre,
madeni para açıklamalarından moda ve giyim özelliklerine kadar çeşitli konularda bilgiler
içerir. (Ostrogorsky 1984)

-İmparator Tipleri

Bizans sikkelerinde, elbette, önden veya yandan bakıldığında imparatorun bir büstü veya
heykeli vardı. Örneğin I Justinian ve I Justinian Solidus ve II Justinian, Eşleriyle resmedilmesi
istendiğinde, imparatorlar genellikle oturur pozisyonda tasvir edilmiştir. 7. yüzyılda hakim olan
anlatım figüratif tiptir. Bu türün ilk örneklerinden farklı olarak özellikle bakır ünitelerde
kullanılanlardan çok farklı Maurice'in Cherson'da (Kırım) basılan "aile madeni parası" bu
kullanımı başlattı. Moritz, Konstantin ve Theodora bu sikkelerin üzerinde ayakta durmaktadır.
Bu kullanım Phokas ve Leontia heykelli sikkelerde de kopyalanmıştır. Isauria ve Amorium
hanedanları döneminde tek veya çoklu büstler tercih edilen formlardı. Makedon hanedanlığı
döneminde ayakta duran figürler sıklıkla kullanılmıştır. İmparatorlar genellikle madeni para
tasvirlerinde loros giyerler. Loroslar, kiliselerdeki mozaik süslemelerde bulunan imparatorluk
elbiseleridir. Ayrıca II. Justinianus'un Solidus'unda görülen ve ön yüzünde İsa'nın bir temsili de
bulunan bir kostüm bulunur. Justinianus'un hem loros hem de cramies giydiği bir örnek var.
1360 sonrası bu ikinci dönemin baskın tipi imparatorun ön büstüdür. (DOC 3/1: 107-109-110,
DOC 2/1: 69, Tekin 1996: 48-50 ve Demirel Gökalp 2009: 22)

-İkonografik Betimlemeler

1. ve 2. yüzyıl sikkelerinde profil tasviri geleneğini uzun süredir miras alan bir İmparatorluk
Roma sikkesi, Licinius zamanında madalyonun ön yüzündeki değişim, ön büstün tanıtılmasıyla

7
başladı. 4. yüzyılın ilk yarısı, Konstantin sikkesinde 4/3 kenarlı bir büst kullanılmıştır. 5.
yüzyılda yine 4/3 cephesinden temsiller görüyoruz, ancak tam süreklilik devam etmedi. 5. yy’da
profil büstlerden ön büstlere geçişi işaret etmektedir. 6. yüzyılda cephe boyamadan, büst
boyamaya tam bir geçiş olmuş ve profil sikkelerde 7 adede kadar küçük alt birim sikkeler
halinde basılmıştır. Bizans sikkelerinin ön yüzünde imparator I. Justinianus (527-565) bulunur.
Sikkenin yüzeyine imparatorun portresi çizilirken, yavaş yavaş imparatorun akrabaları ortaya
çıktı ve onlar da portre yerine tam boy bir görüntü olarak çizilmeye başlandı. Bazen ön planda
iki veya üç figür görülebilirdi. (Tekin 1999: 29, Hahn 1975: 59).

İsa tasvirleri ilk olarak geç Roma dönemi sikkelerinde ve düğünler için basılan solidalarda
görülür ve kullanımları çok nadirdir. Büst şeklindeki madeni paranın ana türü olarak İsa'nın
tasviri, Justinianus dönemine denk gelir. Bizans sikkesi İmparator II. Justinianus döneminde
darp edilen sikkelerde bulunan iki farklı İsa tipi, tasvir tipolojisinde ilk sırada yer almakta ve
ikonografik değerden çok politik değer taşımaktadır. Sikkelerde İsa imgesi kullanılarak
imparator elinde tuttuğu sembolle önden arkaya temsil edilmeye başlanmış ve madeni paranın
kupür değerini temsil eder. Basileios zamanından kalma bir altın sikke de "tahtta oturan İsa"
tasvirini içeriyordu. VII. Konstantin zamanında, İsa cepheden bir büst olarak temsil edildi. Bu
temsil 1028 yılına kadar altın sikkelerde kullanılmıştır. Sikkelerde İsa'nın farklı türlerini tasvir
edilmiştir. Demirel Gökalp, İsa tasvirlerini dokuz türe ayırır. 9 Bunlar: 1.İsa'nın "lirli bir taht"
üzerinde oturduğu tasviri, 2. İsa, Karemsi Taht Üzerinde Sunumu, 3. İsa, "sırtsız tahtta"
sunumu, Ayakta duran İsa örneği, 4.İsa heykeli ilk olarak İmparator I. Aleksios ve II. Aleksios
döneminde görülmüştür. Theodorus ile biter. 3 farklı çeşidi vardır: a- Îsa, Khalkitis: Khalke'de
olan İsa figürüne benzerlikten dolayı böyle anılmıştır. Burda sakallı biçimde İsa, kolobionlu ve
himationlu giysisi üstünde vardır. Kutsanmış pozisyonda sağ elini kaldırır ve sol elinde bir İncil
tutar. İsa'nın kafasının arkasında hale yerine haç vardır. Ayrıca bir nimbus temsili de vardır. Bu
tür temsil İmparator 'dur. III Ioannes zamanında ve Latinceyi taklit eden sikkelerde bulunur. b-
İsa, Souppedion: Tasvir edilen İsa sakallıdır ayrıca başını çevreleyen hale şekli vardır. Kolobion
ile Himation giyiyor ve soldan İncil tutuyor. c- İsa, Antiphontes: İsa figürü dizlerine kadar

9
James D. Breckenridge, The Numismatic Iconography of Justinian II American Numismatic Society (New York 1959: 1)
Michael Angold, Byzantium The Bridge From Antiquity to the Middle Ages, (Phoenix Press, London, 2001:57-58)
Bellinger ve Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection (Washington 1973, 3/1: 146-175)

8
gösterilmiştir. Nimbus, tunik, himation, giyinmiş. Sol elinde bir İncil tutar ve sağ eli kutsanmış
bir pozisyonda kaldırılır. İsa'nın ayakta duran bir imparatorla tasvir edildiği durumlar da vardır.
Bunlar, İsa'nın imparator olarak taç giydiğini tasvir ediyor. İsa'nın burada sakalı ve halesi var.
Tunik ile himation giyinmiştir. Soldan bir İncil tutmuş. İmparator labarum, kılıç ve haçlı
giysisine benzer eşyalardan biriyle resmedilmiştir. 5. Sol eli göğsünün altında ve sağ eli
göğsünün üstünde olacak şekilde bir kitap tutan, önden büst şeklinde temsil edilen İsa örneğidir.
Bu tipler, İsa'nın fiziksel özellikleri, duruşu, giyimi ve tespih tutmasındaki farklılıklar dikkate
alınarak alt gruplara ayrılabilir. 6.Önden büst şeklinde betimlenmiş bir İsa örneği. Kitabı sol
elinizle göğsünüzün altında ve sağ elinizle vücudunuzun önünde tutun. 7.İsa'yı büst olarak
tasvir eden bir örnek. Sol elinde bir kitap tutar ve sağ eliyle pelerinini kaldırır. 8.Madeni paralar
üzerindeki en yaygın tasvir, sekizinci grubu temsil eden bir "pantokrator" tasviridir. Bu
tasvirlerde İsa'nın uzun saçları ve dolgun bir sakalı vardır. Genellikle bir korobion ve üzerine
bir himacion giyer. Sağ elini kutsanmış pozisyonda kaldırır. Soldan bir İncil tutmuş. Başının
arkasında, bazen nimbuslu, bazen nimbussuz bir haç vardır. 9.Bir parşömen tutan İsa örneği.
Bu tipte İsa parşömeni sol elinde tutarken sağ elini kutsama pozisyonuna kaldırmış olarak tasvir
edilmiştir. Bu tip Anonymous G ve Nikephoros Bryennius foliküllerinde bulunur. (Demirel
Gökalp 2009: 35-38, Ünal 2010: 88-89, DOC 3/1: 146).

Meryem tasviri ilk olarak İmparator VI. Leon zamanında (MS 886-912) oldu. Meryem bu
paralarda orantılı şekildedir. Daha sonra, VII. Konstantin (MS 913), Meryem'in göğsünde
Nikopoeus tipi-İsa suretinde bir madalyon tuttuğu tip olarak tasvir edilmiştir. Meryem büstleri,
Nicephorus (MS 963-969) ve Ioannes (MS (969-976) dönemlerinde imparatorların yanında yer
alır. II. Basileios (MS 976-1025) döneminde, Nikopoeus tipi yeniden ortaya çıkar. Sikke
üzerinde Meryem'in en güçlü tasviri III. Romanus (MS 1028-1034) döneminde bulunmuştur.
Meryem, Romanos'un Solidus'unda durur ve Romanos tacını takar, tetratheron'da Nicophora
Meryem'i temsil edilir ve gümüş sikkede Odegetria Meryem'i (Meryem, bebek İsa'yı kucağında
tutar) temsil eder.10 (Demirel Gökalp 2009: 35-38 ve Tekin 1999: 30-31).

Azizlerin ve diğer önemli şahsiyetlerin tasvirleri, Bizans sikkelerinde Hıristiyanlığın ünlü ve

popüler azizlerinin tasvir edilmesi yakın zamanda görülür. Aziz'in ilk tasvirinin ismine dikkat
edersek, aynı ismin imparatorun sikkelerinde de tasvir edildiğini görebiliriz. Bizans

10
DOC 3/1: 146 ve DOC 5/1: 74

9
sikkelerinde ilk görünen, 4. Yy da Konstantin piskoposu Aziz İskender idi. Aziz Michael tasviri
ilk olarak IV. Michael'ın Histamenone'sinde (MS 1034-1041) İmparator tarafından
kullanılmıştır. Bu sikkelerde aziz kanatlı bir baş melek olarak resmedilmiştir. I. Isaac ve III.
Ioannes döneminden kalma büst örnekleri de vardır. Efes'in soylu ailesinin bir üyesi olarak
tanınan Aziz Andronikus, ilk imparator II. Andronikus Tetra'da (MS 1282-1328) tasvir
edilmiştir. Aziz Demetrius ilk olarak I. Aleksios Komnenos'un (1081-1118) Selanik'te basılan
sikkelerinde ve Selanik Darphanesi'nin Paleologos dönemine ait sikkelerinde görülür. Aziz, bir
tahtta oturan, ayakta duran, kendisiyle imparator arasında bir haç veya labarum tutan veya
Selanik şehrinin bir maketini tutan büstü olarak madeni parada resmedilmiştir. Bizans sanatında
en sık tasvir edilen azizlerden biri olan Aziz George, sikkeler üzerinde büst, ayakta veya bir
imparatorla birlikte tasvir edilirdi. Aziz George ve Aziz Dimitrios ile askeri azizlerden biri olan
Aziz Theodorus, öncelikle İmparator I. Manuel Komnenos'un (1143-1180) sikkelerinde büst
olarak tasvir edilmiştir.11 (Demirel Gökalp 2009: 35-38 ve Tekin 1999: 30-31).

Melek tasvirlerinde, Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte melek tasvirleri Hıristiyanlığın

sembollerinden biri haline geldi. Eskiden Roma sikkelerinde bulunan pagan kültler (tanrılar,
tanrıçalar ve kişileştirmeler) artık Bizans sikkelerinde görülmüyordu. Bununla birlikte,
Viktorya dönemi pagan kültü, I.Anastasius 'un solidus'unda hala görülüyordu. Ayrıca II.
Justinianus solidus'un arka yüzünde kullanılan muzaffer heykelin cinsiyeti yoktu, ancak
çoğunlukla erkek tuniklerinde bir baş melek temsiline dönüştürülmüştür. Birçok sanat eserinde
tasvir edilen melek figürleri kanatlı insan özelliklerine sahipti. Bu varlıklar, parlak ve hızlı ışık
olarak tanımlanmaları zor olduğu için bu şekilde verilmiştir. Melekler, semavi dinlerde Allah'a
kulluk ve ibadet etmek için var olan soyut varlıklardır. Bu varlıkların aynı zamanda Tanrı ile
insanlar arasında aracılık yaptıklarına da inanılmaktadır. Bizans sikkelerinde melek
tasvirlerinin kökeni I. Justinus dönemine kadar gitmektedir. I. Justinus'un saltanatı sırasında
Victoria'nın yerini bir melek alır, ancak görünüşü hemen kaybolmaz. Bizans sikkeleri
üzerindeki melek heykelleri boydan boya ayakta görülmektedir. Ayakta duran bir heykel
durumunda, melek önden gösterilir ve genellikle palyum ile tunik giyinirler. Sağ elinde uzun
bir asa veya haç tutmaktadır. Asa’nın tepesinde bir Christogram var. Sol elinde bir küre veya

11
Tekin 1999: 53, Grierson 1999: 36-37, DOC 3/1: 174, DOC 5/1:77-81, DOC 3/1: 174, DOC 5/1: 77-
78 ve Guy Lacam, Civilisation Et Monnaies Byzantines, (Paris 1974: 353.)

10
küre şeklinde bir puro tutmaktadır. (Hahn 1973: 38-39, Pehlivan 2010: 102-103, Çantay 2008:
94 ve Tekin 1999: 30-31).

Viktoria tasvirinde yaygın olarak kullanılan Viktorya tipine ait tanrı ve tanrıça tasvirlerine
Hıristiyan Bizans İmparatorluğu sikkelerinde rastlanmaz ve böylece Konstantinopolis dışında
yerlerin coğrafi kişileştirmeleri, Bizans sikkelerinin pagan geleneğinden kaybolmuştur. Ancak
kanatlı Victoria (muzaffer) tipinin kullanımı genellikle pagan geleneklerinde kült amaçlardan
ziyade politik amaçlarla kullanılmıştır. Victoria Heykeli, Justinian sikkelerinde bir meleği
temsil ettiği kabul ediliyor. İki Viktoria tasviri nadiren karşı karşıya gelir. Ayakta tasvir edilen
Victoria, bir tunik, palyum veya chiton giyer ve bir asa tutar. Oturan Victoria, yine I.
Anastasius, I. Justinus, I. Justinian, II. Justinian dönemlerinde görülmüştür. Oturan Victoria
genellikle çıplak olarak tasvir edilir. Kalkanlarda ve ganimet anıtlarında "XXXX" olarak
yazılır. Yürüyen Viktorya dönemi figürü, aynı imparatorluk tremesisini takip ediyor. Phocas'ın
Semisis ve Tremesis'i ve Herakleios'un madeni parasıyla biter. Victoria'nın koşan figürü
İmparator I. Anastasius ve I. Justinianus'un Aureus'unda görülür. Zaferin bir çelengi, çapraz bir
küre veya bir palmiye ağacı vardır. Birbirine karşı dönük ikili Victoria figürü sadece
I.Justinianus'un Solidus'inde bulunur. Arasında uzun haç bulunur. (Hahn 1973: 38-39, Pehlivan
2010: 102-103, Çantay 2008: 94 ve Tekin 1999: 30-31).

Christogram tasvirinde, Christogram, İsa'yı ifade eden bir monogramdır.12 İlk olarak
Magnetius (MS 350-353) döneminde geç Roma sikkelerinde ortaya çıktı. I.Anastasius 'tan beri
Bizans sikkelerinde kullanılmıştır. Kristogramlar bazen meleklerin ve imparatorların asalarında
bulunur, bazen de kürelerde tasvir edilir. Bazı örneklerde de ayrı tipler olarak tanımlanmıştır.
(DOC. 2/1: 94-95)

Haç tasvirlerinde, Haç Bizans sikkelerinin ana dini unsurudur. İsa'nın çarmıha gerilmesini
simgeleyen haç,13 I.Theodosius zamanında imparatorluk törenlerinde değerli bir hal almıştır.
İsa'nın ölüme karşı kazandığı zaferin sembollerinden haç, imparatorun düşmanlarına karşı
kazandığı zaferin simgesidir. Bizans sikkelerinde bulunan haç, imparatorluk tacında, asa ve
kürenin ucunda, madalyonun arka yüzündeki değer harfinde ve madalyonun arka yüzünde tek
başına bulunur. (Demirel Gökalp 2009: 39-40 ve Tekin 1999: 32).

12
Christogram, İsa'yı temsil eden bir monogramdır. (DOC 2/1: 94-95)
13
Haç, İsa'nın çarmıha gerilmesini simgeler. (Demirel Gökalp 2009: 39-40, Çantay 2008: 95 ve Tekin 1999: 32).

11
Bizans sikkeleri üstünde dört haç türü bulunur. Bunlar: Sade Haç, eşit kollara (Yunan haçları)
veya haçın gövdesini oluşturan kısa dikey kollara sahip haç örnekleridir. Düz haçlar tek başına
merdiven başlarında veya bazen noktaların kenarlarında hilal veya çelenklerle verilmiştir.
Patrik Haçı, haç türü, ana haçın üst kolunu ikinci haçın üstüne koyar. Sikkeler, kaideler veya
merdivenler üzerinde tek tek tasvir edilmiştir. Nokta ve çiçek süslemelerle bezenmiş örnekler
de vardır. Latin Haçı, Haçın gövdesini oluşturan dikey kolların uzun ve haç kollarının uçlarının
düz olduğu bir haç türüdür. Madeni paraların genellikle kaideli veya kaidesiz bir tasviri vardır.
Temel örnekler hilal veya botanik süslemelere sahiptir. Latin haçının kolları bir topla bitebilir
veya kolların kesişme noktasında başka bir haç olabilir. Potent Haç, haçın her bir kolunun sonu
dikey kısa bir çubuk görünen haç biçimidir. Sikkelerin üstünde Potent haç farklı tiplerde
resmedilmiştir. Sade şekilde resmedildiği örnekler ile çelenk içinde görülen şekilleri de vardır.
Potent haçın basamaklı, kaideli, globus üzerinde ve palmiyeler arasında biçimleri de görülür.
Çoğunlukla basamakl üzeri şekilli gümüş hexagram’larda 7. ve 8. yüzyılda görülmüştür.14
(DOC 2/1: 68, DOC 3/1: 99-115 ve Demirel Gökalp 2009: 39-42)

-Nesneli Bezemeler

Askeri kostüm, parudamentum, zırh ve sagions, sikkeler üzerinde askeri üniforma olarak tasvir
edilmiştir. Paludamentum: Basit bir mor uzun askeri pelerindir. Genellikle zırh üzerine giyilir
ve fibula tarafından sağ omuza sabitlenir. Bileklerinize kadar iniyor. Sagion ise, fibula
tarafından boyun hizasında sabitlenen ve sırtı örtmek için omuzların arkasına atılan küçük bir
parudamentum pelerinidir. 12. yüzyıldan itibaren kullanımı görülen Sagion, Ritüeller Kitabı'na
göre bir imparator tarafından özel günde giyilen altınsı veya mor bir askeri pelerindir. Ön büstü
sadece zırh içinde gösterilir. 6. yüzyılın sonlarında ise ön büstler, parudamentumlar ve zırhlar
birlikte kullanılmaya başlandı. Geleneksel profil büstte, sadece kafa tam profilde (sağa bakan)
ve vücut 4/3 profildedir. Böylece imparatorun sadece sağ omzu değil, göğsü ve sol omzu da
görülebilmektedir. Ön zırhın büstü, sol omuzda bir kalkanla donatılmıştır. Kalkanın üst kısmı
genellikle süvari olarak tasvir edilir. Zırh ve Paradamentum modelinde, kalkansız temsil
İmparator Maurice'in 2. tip Solidus'unda bulunur. Paludamentum15 vücudu dolaşır. (Tulay

14
James D. Breckenridge, 1959:1, Michael Angold, 2001:57-58 ve DOC 3/1: 146-175
15
Paludamentum, Roma Cumhuriyeti döneminde üst düzey yetkililer tarafından giyilen geniş renkli pelerinler, daha sonra sadece generaller
ce giyildi. Paludamentum, özellikle koyu vişne, scarlet veya mor renklerde, bazen ise beyaz olurdu. (Tulay2001: 131, Sevcenko 1991: 1251,
Bally 2005: 18, DOC 2/1: 53-58-78, DOC 3/1: 120-125, DOC 4/1: 102, DOC 5/1: 65-69, Tekin 1994: 24 ve Demirel Gökalp 2009: 24-25)

12
2001: 131, Sevcenko 1991: 1251, Bally 2005: 18, DOC 2/1: 53-58-78, DOC 3/1: 120-125, DOC
4/1: 102, DOC 5/1: 65-69, Tekin 1994: 24 ve Demirel Gökalp 2009: 24-25)

Sivil kostüm, gelenekli sivil giysi chlamythdir. Chlamyth, Sağ omuz açık bırakılarak sağ
omuza fibula tarafından sabitlenmiş uzun bir pelerindir. Kısa olanlar eski zamanlardan beri
askerler, avcılar ile atlılarca giyinilirdi. 6. Yy da, chlamyth askeri biçimini kaybetti ve
mahkemenin ana kostümü oldu. Chlamyth, askeri ceketten bir tablion ile ayrılır. Farklı
renklerde olabilir. Solidus'ta boyanmış Chlamyth ilk imparator büstü Herakleios'tur. Taç ve
chlamyth, daha önce Herakliyen dönemindeki Twobust Solidus'ta kullanılan miğfer ve
parudamentum örneğinin yerini alıyor. Herakleios'un ayakta duran üç haneli tasvirindeki sikke
üzerinde açıkça görülmektedir. 8-9. yy madeni paralarında, chlamyth, sağ omuzdaki küre
biçimli bir fibula ile bağlanıp ve bunlardan üç zincir veya boncuk bir tel ile asılır. (Tulay 2001:
131, Sevcenko 1991: 1251, Bally 2005: 18, DOC 2/1: 53-58-78, DOC 3/1: 120-125, DOC 4/1:
102, DOC 5/1: 65-69, Tekin 1994: 24 ve Demirel Gökalp 2009: 24-25)

Konsül kostümü, Romalılar tarafından giyilen ayrıntılı bir pelerin olan loros, Bizans
zamanında konsol kostümü gibi kullanıldı. Hem imparatorlar hem de imparatoriçelerce giyilen
deriden yapılmış loros’un gelişim evresi, Roma İmparatorluğu döneminde konsoloslar
tarafından giyilinen "toga" veya "trabea"ya dayanmaktaydı. Loros, üst gövdede ‘X’ şeklinde
düzenlenmiştir. İki tarafı da bezemeli bu uzun atkı, vücudun ön tarafından ayak bileklerine
kadar sarkmıştır. Şal, sağ omzun üzerinden vücudun önünden, sağ kolun altından ve sol omzun
üzerinden geçirilirdi. Bir sonraki haç da vücudun arka tarafın görülürdü. Bu konsül elbisesinin
İsa'nın örtüsünü ve dirilişini simgelediği söylenir. Yani Loros, pahalı kumaşı ve renkleri ile
imparatorun zenginliği temsil eder. Dini sembolizmiyle, imparatorun dünyadaki dini rolünü,
Tanrı'nın yeryüzündeki koruyucusunu sembolize eder.16 (Tulay 2001: 131, Sevcenko 1991:
1251, Bally 2005: 18, DOC 2/1: 53-58-78, DOC 3/1: 120-125, DOC 4/1: 102, DOC 5/1: 65-69
ve Tekin 1994: 24)

Taçlar, Bir taç, incili dar bir şerit ve başın arkasına bağlı bir kravat ipidir. Profildeki sikke
üzerinde büst tasvir ediliyorsa, kullanılan aksesuarın taç veya diadem olduğunu biliyoruz.
Ancak büstü önden kaldırırsanız ayırt etmeniz zorlaşır. Bununla birlikte, taçlardan farklı olarak,
taçlar tek başına kullanılabilir ve bazen bir kask ile giyilir. Bu durumda kullanılacak aksesuar

16
Loros, pahalı kumaşı ve renkleri ile imparatorun zenginliği temsil eder. Dini sembolizmiyle, imparatorun dünyadaki dini rolünü, Tanrı'nın
yeryüzündeki koruyucusunu sembolize eder (A.Semih Tulay, 2001: 131, Nancy P. Sevcenko,1991: 1251 ve Jennifer L., 2005: 18.)

13
elbette taçtır. Bu nedenle kron ve taç birlikte düşünülür. Madeni paralarda taçlar üç şekilde
görünür: Sarkaçlı ayrıntılı oyma, Sarkaçsız ayrıntılı nakış, Sarkaçlı basit taçtır. (Demirel
Gökalp 2009: 25-26, DOC 2/1: 80-84, DOC 3/1: 127-130 ve DOC 4/1: 166-168)

Haçlı Globus (Crusader Globe), Globus, Roma İmparatorluğu döneminde imparatorun

habercisi olarak ortaya çıkmış ve Geç Roma döneminde yaygınlaşmıştır. Küre, dünya küresini
sembolize eder. Dolayısıyla imparatora ait olmak, onun dünyanın hükümdarı olduğunu
vurgular. Son dönem Roma sikkelerinde Konstantinopolis şehrinin kişileştirilmesi bazen basit
bir küre olarak tasvir edilir. Geç Roma sikkeleri, bazen "Gloria Romanorum" (Roma Zaferi) ve
benzer türler, Roma'nın dünya üzerindeki zaferini simgelemek adına ayakta duran bir Viktorya
dönemi figürünü tasvir eder.17 (Demirel Gökalp 2009: 25-26, Tulay 2001: 90, DOC 2/1: 80-84,
DOC 3/1: 127-130 ve DOC 4/1: 166-168)

Mappa (mendil), Konsey otoritesinin simgesidir. Konsolos, beyaz mendil, oyunun

başlangıcını işaretlemek için haritacıyı arenanın zeminine atar. Konsolos diptik simgesinde,
konsolos genellikle sağ elinde bir haritacı ve solunda bir asa tutar. 6. yüzyıldan itibaren
mappalar, imparatorların elinde imparatorluk otoritesinin bir başka sembolü olarak madeni
paralarda ortaya çıktı. Mappa, konsolosluk sisteminin öneminin azalmasıyla bağlantılı olarak
kram giyen imparatorlar tarafından kullanılan bir eşya haline geldi. (Demirel Gökalp 2009: 29,
Kazhdan 1991: 1294 ve DOC 2/1: 86-87)

Akakia (kese), Akakia kelimenin anlamı "sadece" veya "sabır, hoşgörü" anlamına gelir. Mor
ipeksiden yapılmış silindirik bir kese olan Akakia, ölümü simgeleyen toz içerir. Törenlerde sağ
elinde, sol elinde ise küre, asa gibi nesneleri tutan imparator, gücü, alçakgönüllülüğü ve ölümü
simgelediğini açıklar. Akasya, 8. yüzyıldan beri sikkelerde mappa yerine kullanılmıştır.
Isaurian ve Amorian hanedanları sırasında, Akasya sıklıkla bir egemenlik sembolü olarak
kullanılmıştır. Çoğunlukla imparator ve halefleri tarafından hem sağda hem de solda kullanıldı.
(Demirel Gökalp 2009: 29, Kazdan 1991: 42, DOC 2/1: 86-87 ve DOC 3/1: 133-134)

Skepter (hükümdar asası), Roma konsolosluk asasının otorite ve gücünün sembolüdür.

İmparator tarafından bir başka konsüllük işareti olarak kabul edildi. Konsolos Diptycon'ların
konsolos betonlarında genellikle bir kartal bulunur. 7. yüzyıldan itibaren uçlarında haç bulunan
değnekler de kullanılmıştır. Asa Bizans törenlerinde kullanılırdı. Yüzyılın başına kadar çok

17
Tulay, 2001:90, DOC 2/1:78-80-84-86 ve DOC 3/1: 131-133
14
küçük bir rol oynayan nesnelerden biridir. Bununla birlikte, Haçlı Asası, İmparatoriçe ve onun
halefleri arasında da popüler bir eşyadır. Haçlı asasını taşıyan imparatorlar genellikle loros
giyerler. Asalar, 10. ve 11. yüzyıllarda Isauria hanedanına kadar madeni paralarda sıklıkla tasvir
edilmedi. 18 (Demirel Gökalp 2009: 29, Kazdan 1991: 1849, DOC 2/1: 87-88 ve DOC 3/1: 140)

Labarum (sancak), labarum üzerine oyulmuş bir kristogramlı askeri bir bayraktır. 311 de
Milvia Köprüsü Savaşı'ndan önce Konstantin, kendi ordusundaki birçok Hıristiyan askerin ve
Hıristiyan askerin sempatisini kazanmak için sancaklarında askeri semboller olarak Hıristiyan
sembollerini kullandı. Sonuç olarak, uzun bir mızrağın sonunda bir haç bayrağı oluşturuldu.
Mor kumaştan dokunan pankart, imparator ve oğlunun bir büstünde tasvir edilmiştir. Labarum,
I. Romanus sikkelerinin asa şeklindedir. Madeni para sadece imparatorun büstünü gösteriyorsa,
labarum imparator tarafından imparatorun eli bayrağın altında olacak şekilde dikey olarak
tutulur. Labarum, aynı zamanda, 11. yüzyıl sikkeleri üzerinde duran imparatorun daimi
nesnesidir.19 (Baker 1931: 114-115, Kazhdan 1991, DOC 2/1: 87-88 ve DOC 3/1: 140)

-Bitkisel ve Geometrik Bezemeler

Bizans sikkelerinde görülen geometrik şekiller haç, yıldız, ay, küre, kare, nokta bezemeleri,
etrafı saran çember ve dikdörtgen bordürler arasında noktalı süslemeler görülür. Ayrıca bitkisel
bezemelere de rastlanılır.

-Yazı Sitili ve İbareler

Yazıt, Roma İmparatorluğu'nun resmi dili Latince idi. Bundan dolayı ilk dönem Bizans sikke
üzerindeki yazıtlar orijinal olarak Latincedir. Yazıt genellikle sikke büstünün başının etrafına
yerleştirilir. 4. ve 5. yüzyıllarda Roma sikkelerinin ön yüzünde kullanılan unvan ve sıfatlar
Bizans sikkelerinde de kullanılmaktadır. "ebedi")")), AVG (Augustus, "kutsal"). Ancak
zamanla bunların yerini Yunanca unvanlar ve sıfatlar aldı. 8. yüzyıldan itibaren AVG,
BASILEUS (kral) ve sonra ∆ (tiran) ile değiştirildi. 11. yüzyılın başlarında, sikke yazıtlarında
soyadları da bulunur. Soyadını ilk kullanan X. Konstantinin tabletinin arkasında "Tanrı'nın

18
Alexander P. Kazdan, “Mappa”, “Akakia”, “Skepter”, (ODB, Oxford University Press, 1991: 1294,42,1849), DOC 3/1: 133-134, ve DOC
2/1: 86-87.
19 Askeri bayraklar Helenistik dönemden beri çeşitli devletlerin orduları tarafından kullanılmaktadır. Roma bayrakları genellikle her lejyon
için farklıydı. Uzun mızrağın sancak tarafında, bu varlığı temsil eden kutsal bir sembol (örneğin, Jüpiter'in kartalı) bulunur. Altta birliğin adı
yazılı dikdörtgen bir kumaş parçası bulunur. Altında, komutası altında savaşlara katılmış ve zaferler kazanmış küçük imparator büstlerinin
dairesel bir dekorasyonu vardı. (DOC 3/1: 140, DOC 2/1: 87-88 ve G. P.Baker, Constantine The Great and The Christian Revolution, Eveleigh
Nash & Grayson, (London 1931: 114-115)).

15
Annesi, İmparator Konstantin Dukas'a yardım et" yazılıdır. Viktorya betimlemesi haç
tamamlayıcı bir unsur olarak kabul edilirdi. Başlangıçta "VICTORIA AVGVSTORVM"
(İmparatorun Zaferi) veya GLORIA ROMANORVM (Romalıların Zaferleri) yazısı
kullanılmış. 4-5. Yy’larda iktidarda olan imparatorların sayısı, para üstünde AVG(GG)'deki G
harfleriyle belirtilmiştir. Gücü paylaşan imparatorların sayısı bakılmadan önce üç G, sonra iki
G kullanılmıştır. (DOC 5/1: 77-81, Tekin 1999: 34, Demirel Gökalp 2009: 41-42 ve Grierson
1999: 27)20

Harfler-Sayılar, Bizans bronz sikkelerinin arka yüzündeki değer işaretleri, atölyeler ve tarihler
için harfler ve sayılar, Yunan veya Latin harfleri ve sayıları kullanılmıştır. Yunanca ve Latince
bazen birlikte kullanılmıştır. Bu nedenle XςI veya XЧII, 17'ye eşittir. XXЧI ila 27; XXЧII veya
XXЧIII, 28'e atıfta bulunur. Madeni paranın arka yüzünde yıl ile birlikte değer ve atölye işareti
bulunur. Tarihler genellikle X / X / ЧI gibi dikey olarak düzenlenir. 21( DOC 5/1: 77-78,79-81,
Lacam t.y: 355-35, Tekin 1999: 34, Grierson 1999 ve Demirel Gökalp 2009: 41-42)

Monogramlar

Uzun bir ismin dar bir temsili olan monogram, uzun süredir madeni para geleneğinde
uygulanmaktadır. Bizans sikkelerinde de imparatorun adının tuğrası kullanılmıştır. Bizans
sikkeleri üzerindeki imparatorluk monogramları en çok 7. yy paralarında bulunur. Bizans
sikkeleri üzerindeki monogramlar üç biçimde ortaya çıktı. Birinci "kutu veya kare",
ikinci"çapraz veya çapraz", üçüncüsü ise harfleri yan yana kullanma örneğidir. "Kutu" tipi "H",
"N" vb. harflerden oluşur. Genellikle 6. yüzyılın ortalarına ait sikkelerde bulunur. "Çapraz"
monogramı için harfler haçın kollarına konulmuştur. "I" ve "T" gibi harfler kullanılır.
Monogramlar, genellikle üç veya dört harfin yan yana kullanıldığı 7. yüzyıl madeni paralarında
yaygın olarak kullanıldı. 10. ve 11. yüzyılda, madeni paralar, kişisel bir monogramdan ziyade
imparatorun tam adını gösteriyordu.22 (DOC 2/1: 107-110, DOC 5/1: 93, Tekin 1999: 36-37,
Hörandner 1991: 1597 ve Demirel Gökalp 2009: 44)

20
DOC 5/1: 77-78,79-81, Lacam, age.: 355-335, Tekin 1999: 34 ve Grierson 1999: 27
21
“Despotes” için bakınız., R.Guilland, “Etudes sur I’histoire Administrative de I’empire Byzantin. Le Despote, ∆”, Revue des Etudes
Byzantines, 17(1959: 52-89), Tekin 1999: 35 ve Grierson 1999: 39-40.
22
Monogram, isim ya da unvan gibi sıfatların ya da bir dua’nın kısaltılmış harflerinin bir kombinasyonudur. Mimaride, kontrol damgalarında,
ağırlıklarda, sikke ve özellikle mühürlerde görülür. En çok 6-8. yüzyılda, ender olarak da 9-12. yüzyılda yaygındır. Palaiologoslar döneminde
ise özellikle mimaride yeniden kullanılır. En yaygın formu, “kutu tipi”nde olanlarıdır. Ayrıntılı bilgi için bkz., Wolfram Horandner,
“Monogram”, (ODB, Oxford University Press 1991: 1397), Tekin 1999: 36-37, DOC 2/1: 107-110 ve DOC 5/1: 93.

16
Kontrmarklar

Basılmış ve basılmaya hazır bir madeni para üzerine herhangi bir amaçla vurulan küçük bir zar,
damga olarak adlandırılır. Madeni paranın her iki yüzüne de basılabilen damgalar bir harf veya
herhangi bir simge olabilirdi. Kontrmarkların asıl amacı şunlardır: Eski veya geçerliliğini
yitirmiş madeni paraların dolaşımını sağlamak, Madeni paranın basıldığı yer dışında
geçerliliğini sağlamak, Birim değerlerindeki değişiklikleri gösterdiği şeklinde yorumlanabilir.
Bizans nümizmatiğinde, kontrmark, bir madeni paranın değerini artıran veya azaltan, ömrünü
uzatan, iyi veya kötü, yabancı veya eskimiş arasında ayrım yapan ve aynı zamanda bir
hükümdarın tahta çıkışının veya hükümdarın hak ve statüsündeki bir değişikliğin işaretidir.
(DOC 4/1: 102, DOC 2/1: 53-58, Tekin 1994: 24 ve Demirel Gökalp 2009: 18-19)23

Lejantlar

Sikke üzerinde yer alan yazıya lejant diyoruz. Latin dilinde okumak anlamına gelen legere
kelimesinden gelir. “En zamanlarda tarihlenen sikke, en basit tip ve en kısa yazıya
biçimindedir” tanımlama bu şekilde kabul edebiliriz. İlk sikkelerde mesela bir Atina sikkesinde
geç örneklerde AΘEΝAIΩΝ (Atinalıların) yazısı görülürken, erken örneklerde bu yazı
kısaltılmış formda 􀇹ΘE (Athe) şeklinde resmedilir. Aynı şekilde Ephesos sikkelerinde de
önceleri 􀇹Φ, daha sonra ise EΦ EΣI ΩΝ şeklinde bulunur. Fakat lejand, madeni parayı basan
kişilerin isimleri gösteriliyorsa o zaman bunun yerine, grekçe εθvoç’dan türetilmiş olan, ulus
ya da halk anlamındaki "ethnikon’’ denilir. (Morrisson 2002: 48 ve Tekin 2008: 28-29)

Bizans Dönemi Darphaneleri

Darphane, bir madeni paranın veya çeşitli madeni paraların basıldığı bir yerdir. Darüddarp ve
darüssikke olarak da bilinen darphane paranın basıldığı yer anlamına gelir. Aynı zamanda
Arapça'dan Türkçe'ye çevrilen ifade de yer alan "hane" kelimesi "ev" anlamına gelir ve "madeni
para", "darphane" ile para basma işleminin adıdır. Geç Anastasia ve İmparatorluğun toprakları
dört darphane içeriyordu: Konstantinopolis, Selanik, Nikomedia ve Antakya. Justinian'ın
saltanatı sırasında bu darphaneler Kyzikos, İskenderiye ve Kherson'u kapsayacak şekilde
genişletildi. I. Justinianus zamanında İtalya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve İspanya'yı fethi,
imparatorluk için işleyen Kartaca, Roma, Ravenna ve Carjagena'nın darphaneleriyle

23
Oğuz Tekin, Aşağıanzaf (Van) Kazısında İslami Kontrmarklı Bir Bizans Sikkesi”, Toplumsal Tarih (1994: 24-48-50)

17
sonuçlandı. Bütün bu darphaneler bakır paralar bastı. Altın Konstantinopolis, Ravenna ve
Kartaca'da, gümüş ise Ravenna ile Kartaca'da basıldı. (DOC 3/2: 634-641, DOC 2/1: 33,
Whitting 1955: 88-98, Grierson 1999: 22, Tekin 1999: 40-41, Gregory 2008 ve Demirel Gökalp
2009: 16-17)

BİZANS SİKKELERİNİN TİPOLOJİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

G.1.I.Justinianus 527-602 Bronz-Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.2.I.Justinianus 527-602 Altın Tremisisi-Kostantinopolis (İstanbul)
(https://www.metmuseum.org/art/collection/search/462770, Erişim Numarası: 04.35.3357)
Bizans sikkesinde Ön yüzde Justinianus yan profilden sağa dönüktür. Diademli, zırhlı ve
paludamentumludur. DNVISTI-NVSPPAVC yazıtı bulunur. Arka yüzde ilk sikkede M harfi
sağında ve solunda sekiz köşeli yıldız bulunur. Üstte ise haç işareti vardır. En altta ise iki haç
arası THЄUPO yazıtı bulunur. İkinci sikkede ise Viktoria ayaktadır, sağ elinde çelenk, sol
elinde haçlı globus tutmuş vaziyettedir. Alt kısımda CONOB yazısı bulunur.
VICTORIAAVCVSTORVM yazıtı çevreler.

G.3.I.Justinianus 527-565 Bronz-Kostantinopolis (İstanbul)- (Batman Müzesi)

G.4.I.Justinianus 527-565 Altın-Kostantinopolis (İstanbul)
(https://www.metmuseum.org/art/collection/search/469160 Erişim numarası: 99.35.7406)
Bizans sikkesi Ön yüzde İmparator Justinianus büstü sağa dönüktür. DNIVSTINI-

ANVSPPAVC yazıtı bulunur. Üstte haç bezemesi mevcuttur. Boşlukta silinik asa ucunda
khristogram işareti bulunur.
18
Arka yüzde ortada M harfi üst, sağ ve sol da haç bezemesi ile altta Є harfi ve CON yazıtı
bulunur. İkinci sikkede Viktoria ayaktadır, sağ elinde haç başlıklı asa ve asa ucunda cristogram
işareti, sol elinde haçlı globus tutuyor. Alt kısımda CONOB yazısı bulunur.
VICTORIAAVCVSTORVM yazıtı çevreler.

G.5.I.Justinianus 550-551 Bakır- Konstantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.6.I.Justinianus 550-551 Bakır-Antakia (Antakya)
(DOC 1:145, https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.1972.34/view)
Bizans sikkesi Ön yüzde Tüylü miğfer, önünde yonca süslemeli taç ve göğüs zırhı giyen I.
Justinianus'un önden büstü görünüyor. Sağ elinde haçlı globus, sol omuzda süvari nesnesi ile
kalkan bulunur. Sağ tarafta haç simgesi bulunuyor. Ayrıca [ ]VSTINI-ANVSPPAVC yazıtı
vardır. Arka yüzde M harfi üstte haç, sol alanda A|N|N|O, sağ alanda X|X|IIII ve altta Є ile ilk

sikkede CON yazıtı ikinci sikkede yazıtı bulunur.

G.7.I.Justinianus 550-551 Bronz- Konstantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.8.I.Justinianus 518-522 Follis Bakır-Kostantinopolis (İstanbul)
(DOC 1:145, https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.1969.26/view)
Bizans sikkesi Ön yüzde Taç, göğüs zırhı ve paludamentum ile sağa bakan I. Justinianus büstü
ve diadem üzerinde haç bulunur. Ayrıca DNIVSTI-NVSPPAVCCON yazıtı vardır. Arka yüzde

19
M harfi üstte haç, sol ve sağ tarafta altı köşeli yıldız bulunur. M harfi altında ilk sikkede
CONOB ikinci sikkede ise CON yazıtı vardır.

G.9.I.Anastasios 491-518 Bronz-Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.10.I.Anastasios 491-518 Gümüş-Thessalonike (Selanik)
(https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.2003.8/view)
Bizans sikkesi Ön yüzde I.Anastasios büstü sağa dönük ve diademlidir. DNANASTAS-
IVSPERPAVC yazıtı bulunur. Arka yüzde ilk sikkede ortada M harfi sol tarafında altı köşeli
yıldız sağ tarafta ve üstte haç işareti vardır. M harfi altında B harfi de görünüyor. Alt kısımda
CON yazıtı bulunur. İkinci sikkede ise I.Anastasios askeri kostümlü ayakta ve sola dönüktür.
Sağ elinde labarum tutuyor. Sol el kalkanın üzerinde duruyor. GLORORV-STAPRAR yazıtı
vardır. Sol tarafta sekiz köşeli yıldız vardır. Alt kısımda THSOB yazıtı görülüyor.

G.11.II.Justinus 565-578 Bakır- Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.12.II.Justinus 565-578 Bakır- Kostantinopolis (İstanbul)
(DOC I:206, https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.1969.36.3/view)
Bizans sikkesi Ön yüzde Solda II. Justinus ve sağda Sophia, ikisi de oturmuş, nimbate ve çift
lir sırtlı tahtlar üzerinde oturmaktadır. II. Justinus sağ elinde globus haçı tutar. Sophia sağ elinde
haç biçimli bir asa tutmaktadır. DNIVSTI-NVSPPAVC yazıtı bulunur. Arka yüzde ilk sikkede
K harfi, solda A|N|N|O ve altta CON yazıtı, ikinci sikkede M harfi üstte haç, altta Є, sol alanda
A|N|N|O ve ikinci sikkede sağ alanda I|II ile altta CON yazıtı bulunur.

20
G.13.Phocas 602-610 Bakır- Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)
G.14.Phocas-Leontia 611-612 Bakır Follis- Persian-ruled Syria (Suriye)
(DOC 2.1:187, https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.2013.003.05/view)
Bizans sikkesi ilk sikkede Ön yüzde Phocas ön büst önden verilmiş. Sakallıdır ayrıca zırh ve
konsül giyimlidir. Pendilisiz taç takmıştır. Sağda haç bulunur. Her iki yanda da kısa saçları
görülüyor. Sağ elinde haçlı globus bulunur. ∂NFOCAS PЄRPAVC yazıtı vardır. Ortada
XXXX, yukarıda A/N/N/O, sağda yıl sayısı ve altta KVZ yazıtı vardır. İkinci sikkede solda
ayakta duran Phokas ve sağda Leontia ayaktadır. Phokas sağ elinde globus haçı tutar, Leontia
çapraz olarak haç biçimli bir asa tutar. ONFOCA-NPEVV yazıtı bulunur. Arka yüzde M harfi
yukarıda haç, sağda A|Ν|Ν|Ο sol alanda ise II ile THEUP yazıtı bulunur.

G.15.Heracleios 610-641 Bronz-Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.16.Heracleios 610-641 Altın-Ravenna (İtalya)
(DOC 2.1:367, https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.2000.9/view)
Bizans sikkesi Ön yüzde Ortada bıyıklı ve uzun sakallı Herakleios durmaktadır. Sakalsız
Heraklanos, III. Konstantin yanında duruyor. Sakalsız, küçük ve taçsız Heraklonas solda
duruyor. Herakleios, Heraklenos, Constantin yoncalı (?) taç takarlar. Her biri clamis giyer ve
bir globus haçı sağ elinde tutar. Arka yüzde ilk sikkede ortada M harfi üstte haç işareti ve
ANNO yazıtı bulunur. Alt kısımda CON yazıtı ve sağda X II harfleri bulunur. İkinci sikkede

21
taban ve üç basamak kaide üstünde haç bulunur. yazıtı vardır. Sağda küçük Є
harfi bullunur. Altta ise CONOB yazıtı vardır.

G.17.III.Romanus 1028-1034 Altın-Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.18.II.Andronikos-IX.Michael 1294-1320 Gümüş-Nicaea and Thessalonica (İzmit-Selanik)
(DOC 5.1:146-147, https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue/BZC.2006.14/view)
Bizans sikkesi ilk sikkede Ön yüzde arkalıklı tahtta oturan İsa başını çevreleyen hale görülüyor.
Sol elinde İncil vardır. Tahtın sol tarafında haç ile IhSXISKEK RESNANTIh (?) yazıtı bulunur.
Arka yüzde OCEKHO ROMANIO (?) yazıtı vardır. Arka yüzde Romanus ve eşi görülüyor.
Romanus sol elinde üstünde haç globus küre tutmaktadır. Sağında tahminen Eşi Zoe sağ elini
kaldırmış ve tunik giymektedir. Üst kısımda MQ harfleri vardır. İkinci sikkede ise Ön yüzde
İsa arkalıksız tahtta oturur vaziyette baş kısmında hale var. Sol elini kaldırmış kutsama işareti
ve sol elinde incil tutmaktadır. Solda ve sağda, IC̅ XC̅ başlayan yazıt vardır. ΚΥΗ Є -IΟΗΤ
yazıtı bulunur. Arka yüzde Solda ayakta duran uzun sakallı II. Andronikos ve sağda kısa sakallı
Mihail IX, aralarında kaide üstünde küre labarum tutuyor. yazıtı bulunur.

G.19.VII. Michael Duka 1071-1078-Altın-Kostantinopolis (İstanbul)-(Batman Müzesi)

G.20.IX.Kostantinos 1042-1055 Altın Histamenon-Kostantinopolis (İstanbul)
(DOC 3.2: 732, http://www.doaks.org/museum/online-exhibitions/byzantine-emperors-on-
coins)
Bizans sikkesi ilk sikkede Ön yüzde profilden pantokrator İsa sol elinde incil tutmaktadır. Başı
halelidir. Arka yüzde VII.Michael Duka sağ elinde asa baş kısmı haç ve uçlarda globus sol
tarafında haç işareti vardır. Başında taç süslü kostüm vardır. İkinci sikkede Ön yüzde episkepsis

22
Meryem tasviri göğüs önünde çocuk İsa bulunuyor. Arka yüzde taçlı, pendilialı ile abartılmış
süslü kostümleriyle görülen iki kardeş Zoe ve Thedora, aralarındaki labarumu tutarken
resmedilmişlerdir. Zoe’nin solda bulunması ve elinin labarumun üstünde olması iktidarın asıl
sahibinin kendisi olduğunu vurgulamaktadır.

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Batman Müzesinde bulunan satın alma ve hibe yoluyla müzede olan 110 civarındaki Bizans
sikkelerinden 10 adet sikke örneği (G1, G3, G5, G7, G9, G11, G13, G15, G17, G19) ile farklı
sahnelerden oluşan figürlerin başka müzede ve koleksiyonda olan 10 adet Bizans sikke örneği
(G2, G4, G6, G8, G10, G12, G14, G16, G18, G20) tipolojik olarak aynı ve farklı tip sikkelerin
karşılaştırılması yapılıp ele alınmıştır. Bu kapsamda sikke üzerindeki figürlerin yaşama etkileri
araştırılmıştır. Batman Müzesindeki Bizans sikkeleri, Hristiyanlığın sanata olan inancının bir
yansıması olarak görülebilir. Bizans döneminde kullanılmış sikkeler imparatorluk siyaseti ve
gücün yanı sıra sanat anlayışını ve dönemin toplumsal yapısını da ortaya koyar. Söz konusu
madeni paralar önce kullanım amaçlarına göre tasnif edilmiş, daha sonra şekil ve teknik
özelliklerine göre yorumlanmıştır. Çoğu toplumda tarihi figürlerin iletişim aracı olan sikkeler
sayesinde hem hayatta hem de ölümden sonra özel ve ölümsüz kılmak amaçladığından
toplumda genellikle bireyler üstünde güç ve üstünlük kurmak için kullanıldı. Bir imparatorluk
sembolü, ya imparator ya da imparatoriçe olsun, yalnızca bir ferdi temsil etmez, aynı zamanda
siyasi ve ekonomik gücü de yansıtır. Bu durumda, nerede olursa olsun, imparator ve
imparatoriçenin siyasi bir güç olarak temsili de mevcuttur. Makalede genel olarak sikke
tipolojisine değinilip açıklanmıştır. Ayrıca başka müze vb yerlerdeki sikkeler karşılaştırılıp
tipolojik açıdan benzer ve farklı yönleri üzerinde durulmuştur. Tipolojiden hareketle Bizans
İmparatorluğu'nun siyaseti ve dininin sikke tiplerine nasıl yansıdığı ve kullanılan dilin sikkelere
yansıyıp yansımadığı sorgulanmıştır. Ayrıca Bizans İmparatorluğu döneminde kültürel
geleneklerini sürdüren şehirlerin politikasına ve bu politikanın uygulanmasına yönelik
tutumlarının paraya yansıması görülür.

23
KAYNAKÇALAR

Alfred R. Bellinger (Ed). Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks
Collection and in the Whittemore Collection, Volume 1, Dumbarton Oaks Center for Byzantine
Studies (DOC 1), Washington, D. C.1992.

Alfred R. Bellinger & Philip Grierson (Ed). Catalogue of the Byzantine Coins in the
Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume 1, Dumbarton Oaks
Center for Byzantine Studies (DOC 2/1, DOC 2/2, DOC 3/1, DOC 3/2, DOC 4/1, DOC 4/2,
5/1), Washington, D. C. 1968, 1973 ve 1999.

Arık, Remzi Oğuz. Türk Müzeciliğine Bir Bakış, Milli Eğitim Bakanlığı Eski Eserler Ve
Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1953.

Demirel Gökalp, Z. Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri. Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler
Genel Müdürlüğü Yayınları,2009.

Eyice, Semavi.“Müzeciliğimizin Başlangıcı ve Türk İslam Müzeleri”, Müze Dergisi, 5-8, 1989.

Gregory, Timothy. Bizans Tarihi. ÇEV. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları. ISBN 978-975-08-1507-2.,2008.

Grierson Philip. Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in
the Whittemore Collection, Leo III to Nicephorus III 717-1081., Dumbarton Oaks Research
Library and Collection Washington DC. 1973.

Harl, K. W. Kazılarda Bulunan Sikkelerin Tanımlanması İçin Rehber (Bizans M.S. 498–1282),
ÇEV. B. Delikan, İstanbul: Arkeoloji Ve Sanat Yayınları, 2002.

Kazhdan, Aleksandr Petrovich; Epstein, Ann Wharton. Change in Byzantine Culture in the
Eleventh and Twelfth Centuries. Berkeley and Los Angeles: University of California
Press. ISBN 0-520-05129-7.,1985.

Kışanak, Z. 'Tarihiyle Buluşan Kent: Batman', Batman Belediyesi, 2013.

Mango, Cyril. The Oxford History of Byzantium. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-
19-814098-3.,2002

Morrisson, C. Bizans Dünyası Doğu Roma İmparatorluğu 330 641. Aslı Bilge (çev.), İstanbul:
Ayrıntı Yayınları, 2014.

Norwich, J.J. Bizans II Yükseliş Dönemi (MS 803-1081), Selen Hırçın Riegel (çev.), İstanbul:
Kabalcı Yayınları, 2013.

Öztürker Demir, Hazal Ceylan. Osmanlı İktisat Tarihinde Önemli Bir Maddi Kültür Eseri Olan
Sikkeler Üzerine Değerlendirme: Hasankeyf Müzesi Osmanlı Dönemi Sikkeleri (1431-1901),
2022.

24
Rosser, John H. "Introduction". Historical Dictionary of Byzantium. Lanham, MA:
Scarecrow. ISBN 0-8108-7567-5.,2011.

Ostrogorsky, George."The Byzantine Empire in the World of the Seventh Century". Dumbarton
Oaks Papers. Cilt 13. ss. 1-21. doi:10.2307/1291127. JSTOR 1291126. 1959

Şapolyo, Enver Behnan. Müzeler Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1936.

Tekin, Oğuz. Sikkenin Bulunuşundan Önceki Değişim ve Ödeme Araçları. İstanbul: Arkeoloji
ve Sanat Dergisi,1998.

Tekin, Oğuz. Bizans İmparatorluğu’nun Tarihine ve Sikkelerine Kısa Bir Bakış Akdenizin Mor
Binyılı Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat
Yayıncılık,1999

Tekin, Oğuz. Eski Yunan ve Roma Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları,2004-2005.

Tulay, S. A. Genel Nümismatik Sözlüğü, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2001.

Tonbul, S. ve Sunkar, M. “Batman Şehrinde Yer Seçiminin Jeomorfolojik Özellikler ve Doğal

Risk Açısından Değerlendirilmesi”. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, 2008.

Tonbul, S. ve Sunkar, M. Batman’da Yaşanan Sel Felaketi (31.10.2006) ve Batman Şehri İçin
Doğal Risk Planlaması, TÜBİTAK, 2010.

Uluçam, Abdüsselam “Hasankeyf’in Mimarlık Tarihi”, I. Uluslararası Batman ve Çevresi

Taarih ve Kültür Sempozyumu, 15-17 Nisan 2008

Uluçam, Abdüsselam. Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma
Projesi, 2010-2012 Çalışmaları, Ankara.,2013 ve “Hasankeyf Kazısı 2004”, 27. Kazı Sonuçları
Toplantısı II, Ankara, 147-160.,2006

Uluçam, A., Eliüşük, M. "Batman Müzesi, Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları", Batman/Türkiye :
Fikirzen Ajans Reklamcılık San. Tic. Ltd. Şti.,2018.

Wolff, Robert Lee. "Romania: The Latin Empire of Constantinople". Speculum. 23 (1). ss. 1-
34. doi:10.2307/2853672. JSTOR 2853672.,1948.

‘Metropolitan Museum’ (https://www.metmuseum.org/art/collection/search/462770, Erişim

Numarası: 04.35.3357) ve (https://www.metmuseum.org/art/collection/search/469160 Erişim
numarası: 99.35.7406)

‘Dumbarton Oaks’ (https://www.doaks.org/resources/coins/catalogue#b_start=0)

25