Strukturalne składniki komórki

KOMÓRKA cz. 1
Błona komórkowa

Jądro

Organelle:
• siateczka śródplazmatyczna
• aparat Golgiego
• mitochondria
• endosomy
• lizosomy
• peroksysomy
• rybosomy
• centriole

Inne struktury:
• cytoszkielet
• pęcherzyki transportujące
• pęcherzyki wydzielnicze
• materiały zapasowe
• wtręty

1 2

Składniki błon biologicznych: lipidy i białka Lipidy błonowe: fosfolipidy

Lipidy: część
• fosfolipidy hydrofilna
• glikolipidy
• cholesterol
część
hydrofobowa

przestrzeń  fosfolipidy cholinowe: część

hydrofilna
błona komórkowa międzykomórkowa
- fosfatydylocholina = lecytyna
- sfingomielina
część
 fosfolipidy aminowe: hydrofobowa
- fosfatydyloetanolamina
- fosfatydyloseryna
błona komórkowa
 fosfatydyloinozytol (sygnalizacja, substancje biologicznie czynne)

3 4

Lipidy błonowe (c.d.) Białka błonowe

białka

Klasyfikacja
białek błonowych
Cholesterol
Biochemiczna
(siła związania
z dwuwarstwą):
• obwodowe
• integralne

Strukturalna białka białka

Glikolipidy (topograficzna): powierzchniowe transbłonowe

• obwodowe (powierzchniowe)
• transbłonowe (jednokrotnego
lub wielokrotnego przebicia)

5 6

1
 Klasyfikacja czynnościowa białek błonowych Błona biologiczna- regulacja transportu substancji

Białko błonowe może równocześnie pełnić kilka funkcji, np.:

• receptorową i enzymatyczną • gazy i cząsteczki hydrofobowe (np. kwasy tłuszczowe, steroidy) – dyfuzja
• receptorową i transportową
• transportową i enzymatyczną • jony i niskocząsteczkowe substancje hydrofilne - białka transportowe
• strukturalną i receptorową

7 8

Kanały - transport bierny (dyfuzja jonów) Mechanizmy otwierania kanałów

kanały otwierane kanały otwierane kanały otwierane

zmianą potencjału ligandem mechanicznie

ZAMKNIĘTE

Kierunek: zgodnie z gradientem

stężeń
Bez nakładu energii

Przykłady: OTWARTE

• kanały sodowe
• kanały wapniowe
• kanały chlorkowe komórki nerwowe błona postsynaptyczna, komórki mięśniowe,
• kanały potasowe komórki reagujące na komórki zmysłowe
hormony i neuroprzekaźniki ucha wewnętrznego

9 10

Przenośniki - transport cukrów, aminokwasów, nukleotydów)

Kanały stale otwarte

Regulacja
- wycofywanie z błony do cytoplazmy
- wbudowywanie z cytoplazmy do błony
Kierunek – zgodnie z gradientem stężeń
Przykłady:
Bez nakładu energii
• potasowe kanały „przecieku” (błona komórkowa -utrzymywanie
Inna kinetyka (dyfuzja ułatwiona)
potencjału błonowego)
• kanały wodne – akwaporyny (np. w kanalikach nerkowych)
Zmiana konformacji przenośnika

11 12

2

Pompy - transport aktywny jonów
i innych substancji niskocząsteczkowych
Kierunek – wbrew gradientowi stężeń
Nakład energetyczny – rozkład ATP
Pompy cyklicznie zmienia swoją
konformację (tak jak przenośniki)
Przykłady:
• pompa sodowo-potasowa (Na+,K+-ATPaza)
• pompa wapniowa
• pompa protonowa
13
Szczególne transportery błonowe
dla substancji wysokocząsteczkowych
Translokony umożliwiają przechodzenie
białek przez błony biologiczne
Wbudowywanie białek do błon:
• siateczki śródplazmatycznej
translokon
• mitochondriów
• peroksysomów
Transportery ABC umożliwiają
transport przez błonę niektórych
substancji wysokocząsteczkowych
(leków, peptydów)
15
Przepływ błon w komórce
• szlak „wydzielniczy”: siateczka  Golgi  błona komórkowa

• szlak „endocytarny”: bł. komórkowa  endosomy  lizosomy
17
Przenośniki i pompy mogą transportować jedną (uniport)
lub równocześnie dwie substancje (kotransport)
uniport symport antyport
Przykłady:
• Na+-K+-ATPaza (antyporter)
• H+-K+-ATPaza (antyporter)
• transporter Na+-glukoza (symporter)
14
Transport substancji wysokocząsteczkowych i dużych
struktur wymaga aktywnego udziału błony: tworzenia
pęcherzyków, ich transportu i fuzji z inną błoną; jest to
transport pęcherzykowy
Transport pęcherzykowy przenosi:
rybosom • transportowaną substancję (kargo)
• fragment błony
Zarówno kargo jak i fragment błony
mogą być modyfikowane chemicznie
podczas transportu
ER
16
Błona komórkowa (plazmalema)
jest szczególnym rodzajem błony biologicznej
błona
komórkowa glikokaliks
• gruba (7.5 nm)
• trójwarstwowy obraz w mikroskopie elektronowym
• asymetryczne rozmieszczenie fosfolipidów w dwuwarstwie
• warstwa cukrowców na powierzchni (glikokaliks)
• specyficzne glikoproteidy odpowiedzialne za kontakt z innymi
komórkami i z substancją międzykomórkową (cząsteczki adhezyjne)
• liczne białka transportowe i receptory
• nierównomierne rozmieszczenie ładunków elektrycznych
  po obu stronach błony (potencjał spoczynkowy)
• obszary wyspecjalizowane: tratwy lipidowe, kaweole, dołeczki okryte
• wzmocniona przez szkielet błonowy (podbłonowe białka – spektryna)
18
3
 Glikokaliks Cząsteczki adhezyjne Ca2+

kadheryny

• kadheryny - wiązanie komórka-komórka (tego samego typu)

• selektyny - wiązanie komórka-komórka
• białka z nadrodziny immunoglobulin - wiązanie komórka-komórka
• integryny - wiązanie komórka-substancja międzykomórkowa,
Warstwa cukrowcowa na zewnętrznej powierzchni błony komórkowej rzadziej komórka-komórka
zbudowana z łańcuchów cukrowcowych połączonych z cząsteczkami
białek (glikoproteidów) i lipidów (glikolipidów)

Funkcje:
• ochrona komórki przed czynnikami mechanicznymi i chemicznymi
• udział w regulacji pobierania substancji przez komórkę (endocytozy)
• udział w kontaktowym „rozpoznawaniu się” komórek
integryna elementy substancji
międzykomórkowej

19 20

Specjalne obszary błony komórkowej Szkielet błonowy

Tratwy lipidowe:
• bogate w glikolipidy i cholesterol
• sztywne, „pływają” w płaszczyźnie
dwuwarstwy lipidowej
• przenoszą związane z nimi zespoły
białek, które muszą być blisko siebie,
nie pozwalają na ich rozproszenie

Kaweole
• powstają z tratw przez przyłączenie
białka kaweoliny i wpuklenie
• skupiają białka receptorowe,
enzymatyczne i transportowe
(transport Ca2+)
Białkowa sieć pod wewnętrzną powierzchnią błony
kaweolina komórkowej, połączona z białkami transbłonowymi
Dołeczki okryte:
• wewnętrzna powierzchnia błony przyłącza białko klatrynę i niekiedy z cytoszkieletem
• skupiają białka receptorowe i uczestniczą w endocytozie receptorowej

21 22

Jądro komórkowe

Biogeneza błon biologicznych

Błony biologiczne nie mogą się tworzyć „od nowa” (de novo),
mogą się jedynie powiększać przez wbudowywanie nowych
składników (białek i lipidów) do istniejących błon.

• białka wbudowywane są do błon siateczki śródplazmatycznej

w trakcie translacji, a do błon mitochondriów i peroksysomów
po zakończeniu translacji
• lipidy są wbudowywane do błon siateczki podczas ich syntezy,
a do innych błon przez specjalne białka przenoszące Główne składniki:
• błony aparatu Golgiego, endosomów i lizosomów są stale • chromatyna
odnawiane w procesie przepływu błon • jąderko
• błony mitochondriów i peroksysomów nie uczestniczą • otoczka jądrowa
w przepływie błon

23 24

4
 Budowa chromatyny c.d. DNA
Budowa chromatyny
nukleosom

nukleofilament
Podjednostka: nukleosom euchromatyna luźna
histon H1
• rdzeń - oktamer histonów
(2 X H2A, H2B, H3, H4) włókno chromatynowe
• nawinięty fragment DNA zwarta
(147 par zasad)
---------------------------------------------------------

tworzenie bocznych pętli

Odcinek DNA łączący
nukleosomy: 10-90 par zasad
+ histon H1 heterochromatyna
superspirala

---------------------------------------------------------

podział chromosom

25 26

Jąderko Otoczka jądrowa

kontroluje wymianę substancji pomiędzy jądrem
produkuje podjednostki rybosomów
a cytoplazmą przez znajdujące się w niej pory

1
2

Obszary jąderka:
1 - jasne centra włókienkowe - nieaktywny rDNA 3
2 - gęste obszary włókienkowe - pre-rRNA
3 - obszary ziarniste - podjednostki rybosomów
Etapy produkcji podjednostek rybosomów:
• transkrypcja rDNA  pre-rRNA
• cięcie pre-rRNA na mniejsze fragmenty  rRNA
• przyłączanie białek importowanych z cytoplazmy  podjednostki rybosomów
Organizatory jąderek (NOR) – obszary rDNA na chromosomach 13,14,15,21,22
Zbudowana z dwóch błon:
• błona wewnętrzna z blaszką jądrową (laminy A,B)
• błona zewnętrzna - kontynuacja błon siateczki
śródplazmatycznej
Pomiędzy błonami przestrzeń okołojądrowa (do 100 nm)
Otoczka jądrowa uważana jest za szczególny obszar
siateczki śródplazmatycznej

27 28

Kompleks poru jądrowego Białka kompleksu:

nukleoporyny
Rybosomy - aparat biosyntezy białek
włókienko
• pierścień cytoplazmatyczny
cytoplazma
pierścień • kolumny
cytoplazmatyczny
• pierścień jądrowy
• obszar centralny
kolumna

Transport
pierścień jądrowo-cytoplazmatyczny:
jądrowy
jądro • z jądra do cytoplazmy:
koszyczek mRNA, tRNA, podjednostki
rybosomów
• z cytoplazmy do jądra:
Jak działa kompleks poru: wszystkie białka jądrowe

• małe cząsteczki przechodzą swobodnie

• duże cząsteczki są rozpoznawane i wiązane przez receptory
(cytoplazmatyczne importyny dla białek, jądrowe eksportyny 49 białek 33 białka
dla rybonukleoproteidów) Podjednostki rybosomów łączą się Polirybosomy (polisomy):
• tylko kompleksy cząsteczka-receptor są przenoszone w cytoplazmie dopiero po przyłączeniu rybosomy połączone nicią mRNA
przez łańcuchy nukleoporyn w obszarze centralnym mRNA (w trakcie biosyntezy białka - translacji)

29 30

5
 Białka mają odmienne odcinki sygnałowe
umożliwiające wbudowanie ich do:
• siateczki śródplazmatycznej
• jądra
• mitochondriów
• peroksysomów

Odcinki sygnałowe są rozpoznawane przez odpowiednie receptory

znajdujące się w docelowych organellach. Po związaniu odcinka sygnałowego
z receptorem, białko zostaje wbudowane do organelli:

• do jądra - przechodzi przez por w otoczce jądrowej

- rybosomy związane z błonami siateczki szorstkiej produkują:
białka błon biologicznych, białka wydzielnicze, białka lizosomowe
- rybosomy wolne (cytoplazmatyczne) produkują:
białka jądrowe, mitochondriów, peroksysomów, cytoszkieletu, cytoplazmy
Docelowa lokalizacja białka zależy od tzw. odcinka sygnałowego: krótkiego
fragmentu łańcucha polipeptydowego zlokalizowanego zazwyczaj na jednym
z końców cząsteczki białkowej
• do siateczki, mitochondriów i peroksysomów -
przechodzi przez translokony, obecne w ich błonach
Białko może mieć także odcinek „stop” - zazwyczaj
wewnątrz cząsteczki - powoduje on zatrzymanie białka
w błonie (w ten sposób wbudowywane są białka błon).
Do siateczki białka wbudowywane są podczas translacji,
do innych organelli po zakończeniu translacji

31 32

Biosynteza białka na wolnych (cytoplazmatycznych) rybosomach Biosynteza białka na rybosomach siateczki śródplazmatycznej

1. Przyłączenie mRNA do małej podjednostki rybosomu.

1. Przyłączenie mRNA do małej podjednostki rybosomu.
2. Przyłączenie dużej podjednostki do małej - tworzy się kompletny rybosom.
3. Rozpoczęcie translacji.
4. Zakończenie translacji – rybosom rozpada się na oddzielne podjednostki
i odłącza od mRNA.
2. Przyłączenie dużej podjednostki do małej - tworzy się kompletny rybosom.
3. Rozpoczęcie translacji - jako pierwszy powstaje odcinek sygnałowy
4. Przyłączenie „cząsteczki rozpoznającej sygnał” (SRP) do odcinka sygnałowego
5. Przyłączenie kompleksu SRP-odcinek sygnałowy do receptora SRP w błonie
siateczki śródplazmatycznej

33 34

Siateczka śródplazmatyczna

6. Skierowanie odcinka sygnałowego do translokonu w błonie siateczki - białko

zaczyna przechodzić przez błonę.
7. Przyłączenie dużej podjednostki rybosomu do błony siateczki przy udziale szorstka gładka
białek mocujących (ryboforyn) obecnych w błonie. • spłaszczone cysterny • kanaliki
8. Dalsze przechodzenie białka przez błonę, odcięcie odcinka sygnałowego. • rybosomy • brak rybosomów
9. Jeżeli białko nie ma odcinka „stop”, przechodzi w całości przez błonę • receptory dla SRP, translokony, ryboforyny • główne funkcje:
i wewnątrz siateczki ulega sfałdowaniu (przyjmuje strukturę trzeciorzędową). • główne funkcje: - produkcja lipidów
10. Jeżeli białko ma odcinek „stop”, zostaje wbudowane w błonę siateczki - synteza białek - neutralizacja leków i trucizn
i tam się fałduje. - wstępna glikozylacja białek - gromadzenie jonów Ca2+
11. Po ukończeniu translacji rybosom rozpada się na oddzielne podjednostki. - fałdowanie białek (Hsp)

35 36

6
 Aparat Golgiego
Diktiosom - podjednostka
aparatu Golgiego
37
ER  sieć cis  biegun cis
biegun cis  biegun trans
biegun trans  sieć trans 
Sieć cis: „przedział ratunkowy”
Sieć trans: „rozdzielnia”
39
38
Jak działa diktiosom?
Pęcherzyki wychodzące z sieci trans:
• pęcherzyki transportujące (małe) –
odnowa błony komórkowej
i egzocytoza konstytutywna
• wakuole zagęszczające (ziarna
wydzielnicze, duże, gęsta zawartość,
egzocytoza regulowana)
• pęcherzyki hydrolazowe
40
Bieguny diktiosomu
CIS TRANS
- wypukły - wklęsły
- błona (5 nm) podobna - błona (7,5 nm) podobna
do błon siateczki do błony komórkowej
- wewnętrzna powierzchnia
błony bogata w cukry
Przez diktiosom „przepływają” (transport pęcherzykowy) fragmenty błony
i białka z siateczki śródplazmatycznej. W trakcie przepływu od bieguna cis
do trans składniki błony i transportowane białka ulegają modyfikacji
chemicznej (głównie glikozylacja, także fosforylacja i sulfatacja).
Błona stopniowo zmienia charakter na podobny do błony komórkowej.
Funkcje aparatu Golgiego:
• przebudowa błon i odnowa błony komórkowej
• modyfikacja chemiczna przepływających białek (głównie glikozylacja)
• wytwarzanie glikokaliksu (glikozylacja białek i lipidów błonowych)
• sortowanie (segregacja) białek i kierowanie do różnych pęcherzyków
• tworzenie pęcherzyków i ziarn wydzielniczych - udział w procesie
wydzielania
• tworzenie pęcherzyków hydrolazowych
7
 KOMÓRKA Egzocytoza

Cz. II

• transport pęcherzyków zawierających substancje do wydzielenia

• fuzja pęcherzyków z błoną komórkową - wydzielenie substancji

1 2

Rodzaje egzocytozy:
Fuzja błon

konstytutywna:
• ciągła
• wolna
• wydzielina niezagęszczona
• małe pęcherzyki

regulowana:
• na sygnał (np. nerwowy
lub hormonalny)
• szybka
• wydzielina zagęszczona
Warunki połączenia się (fuzji) dwóch błon biologicznych: • duże ziarna wydzielnicze
• w obu błonach muszą być specyficzne białka (SNARE),
które rozpoznając się i wiążąc ze sobą wymuszają fuzję błon
• błony ulegające fuzji mają zazwyczaj podobny charakter

3 4

Tworzenie pęcherzyków Endocytoza:

pozakomórkowych

Komórki uwalniają do przestrzeni

pozakomórkowej dwa rodzaje
pęcherzyków:
• mikropęcherzyki wypączkowujące
z błony komórkowej
• egzosomy uwalniane przez
egzocytozę zawartości ciał
wielopęcherzykowych (rodzaj
endosomów) • fagocytoza
Pęcherzyki pozakomórkowe są pobierane przez inne komórki, a ich białka
błonowe i zawartość wpływają na czynność tych komórek. • pinocytoza
Jest to ważny mechanizm komunikacji i sygnalizacji międzykomórkowej, - niezależna od klatryny
uczestniczący m.in. w regulacji:
• procesów różnicowania komórek - zależna od klatryny
• procesów obronnych (zapalenie, reakcje immunologiczne) (endocytoza receptorowa)
• proliferacji (w tym nowotworowej) komórek

5 6

1
 Fagocytoza Pinocytoza Endocytoza receptorowa:
• selektywna
• pobierane substancje związane z receptorami
• błona komórkowa zachowuje się jak w pinocytozie

błona pęcherzyka

• pobierane duże cząstki stałe

lub struktury
• błona komórkowa „wspina
się” otaczając cząstkę
• udział cytoszkieletu (mikrofilamentów)
• potrzebna energia
• powstają duże pęcherzyki
(fagosomy)
• pobierany płyn
klatryna adaptyna
• błona komórkowa wpukla się
• bez udziału cytoszkieletu Tworzenie pęcherzyków w procesie transportu pęcherzykowego (zwłaszcza
• bez udziału energii przy udziale receptorów) wymaga uczestnictwa tzw. białek okrywających
• powstają małe pęcherzyki (klatryna, białka COP) - tworzą się „pęcherzyki okryte”. Białka okrywające
(pinosomy) wspomagają wpuklanie się błony tworzącej pęcherzyk i agregację błonowych
receptorów.

7 8

Endocytoza receptorowa: Endocytoza

• selektywna receptorowa:
• pobierane substancje związane z receptorami etapy procesu
• błona komórkowa zachowuje się jak w pinocytozie

błona pęcherzyka

1. Przyłączenie ligandów do receptorów na powierzchni

błony komórkowej
2. Podbłonowa agregacja klatryny, skupienie receptorów
i utworzenie dołeczka okrytego
3. Endocytoza - utworzenie pęcherzyka okrytego
klatryna adaptyna 4. Oddzielenie klatryny od pęcherzyka
5. Połączenie pęcherzyka z wczesnym endosomem
Tworzenie pęcherzyków w procesie transportu pęcherzykowego (zwłaszcza 6. We wczesnym endosomie: niskie pH (pompa protonowa),
przy udziale receptorów) wymaga uczestnictwa tzw. białek okrywających oddzielenie ligandów od receptorów, powrót receptorów
(klatryna, białka COP) - tworzą się „pęcherzyki okryte”. Białka okrywające transportem pęcherzykowym do błony komórkowej
wspomagają wpuklanie się błony tworzącej pęcherzyk i agregację błonowych (recyrkulacja receptorów).
receptorów.

9 10

Endocytoza Lizosomy
receptorowa:
etapy procesu c.d.
Pęcherzyki w których zachodzą
procesy trawienia
wewnątrzkomórkowego

Zawartość:
- aktywne enzymy trawienne (hydrolityczne)
- materiał podlegający rozkładowi (trawieniu)
Powierzchnia:
błona biologiczna (lizosomowa)
7. Przemieszczenie endosomu w głąb komórki - staje się późnym endosomem
8. W późnym endosomie: przyłączenie pęcherzyków hydrolazowych
zawierających enzymy trawienne - późny endosom przekształca się Zdolność efektywnej degradacji makrocząsteczek
w lizosom jest warunkiem homeostazy komórkowej
9. Trawienie ligandów w lizosomie

11 12

2
 Enzymy lizosomowe Powstawanie pęcherzyków
hydrolazowych
Należą do kwaśnych hydrolaz
Rozkładają wszystkie typy 1. Synteza enzymów trawiennych
złożonych związków organicznych (hydrolaz) i ich glikozylacja
w siateczce szorstkiej
2. Transport pęcherzykowy
- proteazy: peptydazy enzymów do diktiosomu
katepsyny 3. W diktiosomie reszty mannozy
kolagenaza enzymów ulegają fosforylacji
- powstają grupy
- glikozydazy:  glikuronidaza * mannozo-6-fosforanu (znacznik)
 - mannozydaza 4. Znacznik rozpoznawany jest
i wiązany przez receptory w TGN
5. Od TGN odrywa się pęcherzyk
- esterazy: DNA-aza okryty (klatryną) zawierający
RNA -aza hydrolazy związane z receptorami.
kwaśna fosfataza *
lipaza
fosfolipaza
Hydrolazy w pęcherzykach hydrolazowych są nieaktywne.
* Enzymy markerowe

13 14

endosom

(2) z pęcherzykami tworzonymi

w komórce, zawierającymi
jej własne struktury
Pęcherzyki hydrolazowe mogą się łączyć: (autofagosomami)
(1) z pęcherzykami powstałymi
w wyniku endocytozy: - powstają autolizosomy
• z fagosomami
• z późnymi endosomami (3) z błoną komórkową (rzadko)
- enzymy są wydzielane
- powstają heterolizosomy do procesów trawienia
zewnątrzkomórkowego

15 16

Proteasomy

Białka cytozolu są trawione poza lizosomami, przez znajdujące się

w cytoplazmie kompleksy enzymatyczne - proteasomy

20S 26S

Rozpoznawane i trawione przez proteasomy są tylko te białka, które

zostały „oznakowane” przez przyłączenie do nich innego białka -
ubikwityny
przepływ błon w komórce

17 18

3
 Mitochondria – przedziały mitochondrialne Mitochondria nie uczestniczą w przepływie błon, a zatem
(1) namnażają się przez podział i nie mogą powstać de novo,
(2) ich błony mają unikatowy charakter
(3) ich białka są syntetyzowane na wolnych rybosomach i posttranslacyjnie
wbudowywane do organelli

• błona zewnętrzna
• błona wewnętrzna (tworzy wpuklenia: grzebienie lamelarne
lub tubularne)
• przestrzeń międzybłonowa
• macierz

19 20

Błona wewnętrzna:

• białka/lipidy 4:1
• specyficzny lipid (kardiolipina)
Błona zewnętrzna: • liczne białka transportowe (w pełni kontrolowany transport)
• translokony dla importu białek (TIM)
• białka/lipidy 1:1 • łańcuch przenośników elektronów
• kanały anionowe (poryny) nieselektywna przepuszczalność < 5 kDa • „grzybki mitochondrialne” - kompleksy syntazy ATP
• translokony dla importu białek (TOM)
Macierz:

Przestrzeń międzybłonowa: • aparat genetyczny (mtDNA, mtRNA, mt-rybosomy)

• enzymy cyklu Krebsa
• kinazy nukleotydów (np. synteza ADP) • enzymy β-oksydacji kwasów tłuszczowych
• miejsca kontaktowe (styk obu błon i translokonów) • ciałka gęste (złogi fosforanów wapnia)

21 22

Główna funkcja mitochondriów, produkcja ATP
Trzy składniki łańcucha oddechowego „pompują” protony
z macierzy do przestrzeni międzybłonowej. Powstały gradient
protonowy służy jako źródło energii dla syntezy ATP w „grzybkach”
(a także dla aktywnego transportu przez błonę wewnętrzna oraz dla
importu białek)

współdziałanie enzymów cyklu Krebsa, łańcucha przenośników

elektronów i syntazy ATP Mitchell, Nagroda Nobla 1978

23 24

4
 Grzybek mitochondrialny (kompleks syntazy ATP, F0-F1 ATPaza) Grzybek mitochondrialny (kompleks syntazy ATP, F0-F1 ATPaza)
F0 („nóżka”) - transporter protonowy F0 („nóżka”) - transporter protonowy
F1 („główka”) - syntaza ATP F1 („główka”) - syntaza ATP

Grzybek działa jak „turbina molekularna” Grzybek działa jak „turbina molekularna”

2000 obr/min Boyer & Walker, Nagroda Nobla 1997 2000 obr/min Boyer & Walker, Nagroda Nobla 1997

25 26

Mitochondria zawierają własny aparat genetyczny:

• pętlowy, bezhistonowy mtDNA
• wszystkie rodzaje mtRNA
• rybosomy
• enzymy niezbędne do procesów replikacji,
Inne funkcje mitochondriów: transkrypcji i translacji

• β-oksydacja kwasów tłuszczowych

• ostatnie etapy syntezy hormonów steroidowych
• udział w regulacji poziomu Ca2+ w komórce
• produkcja ciepła
• udział w procesie apoptozy

mtDNA koduje:
• 12S i 16S rRNA do rybosomów mitochondrialnych
• 22 cząsteczki tRNA
• 13 białek błony wewnętrznej

Pozostałe białka mitochondrialne są kodowane w DNA jądrowym,

syntetyzowane w cytoplazmie na wolnych rybosomach
i po translacji wbudowywane do mitochondriów

27 28

Biogeneza mitochondriów
Peroksysomy
pęcherzyki (0,1-1 μm) zawierające specyficzny zestaw enzymów
Lipidy są wbudowywane w błony mitochondrialne
przez specjalne białka przenoszące

Enzymy peroksysomowe:
• oksydazy peroksysomowe (produktem ubocznym ich
działania jest nadtlenek wodoru)
• katalaza (rozkłada nadtlenek wodoru)
Import białek z cytoplazmy do mitochondriów wymaga odpowiednich
odcinków sygnałowych w białkach, a także skoordynowanego • enzymy ß-oksydacji kwasów tłuszczowych
działania translokonów błony zewnętrznej i wewnętrznej. • enzymy biosyntezy lipidów
• aminotransferazy.

29 30

5
 Biogeneza peroksysomów

Główne funkcje peroksysomów:

• utlenianie różnych substratów, w tym detoksyfikacja
• ß-oksydacja długołańcuchowych kw. tłuszczowych
• synteza cholesterolu, kwasów żółciowych i plazmalogenów
• degradacja puryn
•rozkład nadtlenku wodoru
1. Z szorstkiej siateczki wypączkowują małe pęcherzyki zawierające
niektóre błonowe białka peroksysomu (pęcherzyki preperoksysomowe)
2. Do pęcherzyków preperoksysomowych wbudowywane są
posttranslacyjnie pozostałe białka błonowe i enzymy peroksysomowe
(posiadające odpowiedni odcinek sygnałowy)

3. Powstaje peroksysom, który może się dzielić lub ulegać fuzji

z innymi peroksysomami

31 32

Mikrotubule
Cytoszkielet

rureczki
zbudowane z tubuliny

- +

Typ włókien Średnica Białko Funkcja

Dynamiczne (wydłużają się
mikrotubule 25 nm tubulina ruch,
i skracają)
podporowa
koniec „+” – wydłużanie lub
mikrofilamenty 6 nm aktyna ruch,
skracanie
podporowa
koniec „-” stabilny, zazwyczaj
filamenty 10 nm różne podporowa
zakotwiczony w pobliżu centrioli
pośrednie białka

33 34

Centriola
Mikrotubule nietrwałe (cytoplazmatyczne, w tym włókna wrzeciona
podziałowego)

Mikrotubule trwałe (po zakończeniu wzrostu nie rozpadają się):

• neurotubule w wypustkach komórek nerwowych
• mikrotubule budujące złożone struktury: rzęski, witki i centriole

W strukturach mikrotubule łączą się

w dublety lub triplety
9 tripletów mikrotubul

para centrioli = centrosom

Aksonema rzęsek i witek: Centriole i otaczający je materiał

9 obwodowych dubletów zawierający tubulinę G
i 2 mikrotubule centralne indukują i regulują wzrost mikrotubul
cytoplazmatycznych
(centrum organizacji mikrotubul)

35 36

6
 Mechanoenzymy (białka motoryczne)
Mikrofilamenty (filamenty aktynowe)
wykorzystując energię z ATP „kroczą”
zbudowane z aktyny po powierzchni mikrotubul i mikrofilamentów
E

• nietrwałe
• trwałe:
E
w połączeniach międzykomórkowych,
w niektórych komórkach nabłonkowych – mikrokosmki, sieć krańcowa,
w komórkach mięśniowych – cienkie miofilamenty

37 38

Mechanoenzymy (białka motoryczne)

wykorzystując energię z ATP „kroczą”

po powierzchni mikrotubul i mikrofilamentów Po powierzchni mikrotubul mogą
E „kroczyć” dwa mechanoenzymy:
• dyneina - w kierunku końca „-”
• kinezyna - w kierunku końca „+”

Transport:
• pęcherzyków
• organelli (ruch organelli)
• dużych białek
(ruch wewnątrzkomórkowy)
E

39 40

Po powierzchni filamentów aktynowych może kroczyć tylko jeden Filamenty pośrednie

rodzaj mechanoenzymu: miozyna, wyłącznie w kierunku końca „+”.
Filamenty aktynowe zakotwiczają się tym końcem w błonie
komórkowej, a układ ten odpowiada za zjawiska ruchowe, w których
uczestniczy błona:
tworzenie wpukleń i fałdów
błony, wysuwanie i wciąganie
wypustek (fagocytoza,
ruch pełzakowaty) – miozyna II,
doraźnie agreguje w filamenty
• zbudowane z łańcuchów białkowych
skręconych w formę liny (wytrzymałe
elastyczne)
• nie współpracują z mechanoenzymami,
pełnią wyłącznie funkcje podporowe
(wewnątrz komórki i w połączeniach
międzykomórkowych)
• są zbudowane z różnych białek,
zależnie od miejsca występowania

skurcz komórki: (np. komórki

mięśniowe) - miozyna II,
tworzy trwałe filamenty

Miozyna I, wystepująca w formie

pojedynczych cząsteczek transportuje
pęcherzyki wzdłuż mikrofilamentów
błona w stronę błony komorkowej
komórkowa

41 42

7
 Materiały zapasowe i wtręty cytoplazmatyczne
Nazwa Białka budujące Występowanie

laminy jądrowe laminy A i B jądra wszystkich komórek

filamenty keratynowe cytokeratyny komórki nabłonkowe

(tonofilamenty)

*filamenty wimentynowe wimentyna komórki tk. łącznej wtręty krystaliczne

i parakrystaliczne
*filamenty desminowe desmina komórki mięśniowe glikogen

*filamenty glejowe GFAP (kwaśne komórki neurogleju

włókienkowe
białko glejowe)

neurofilamenty białka komórki nerwowe

neurofilamentów ziarna barwników
• melanina
*rodzina filamentów wimentynowych • lipofuscyna
krople lipidowe

43 44

Śmierć komórki:
• martwica (nekroza) Faza indukcji:
• apoptoza (zaprogramowana śmierć) • aktywacja „receptorów śmierci” lub
specyficznych białek indukujących apoptozę
Martwica: • uwalnianie cytochromu c z mitochondriów
- przerwanie błony komórkowej
- zahamowanie procesów życiowych Faza egzekucji:
- autoliza • aktywacja kaspaz (enzymów proteolitycznych)
- rozpad komórki • trawienie białek wewnątrzkomórkowych
- odczyn zapalny • zaburzenie procesów metabolicznych
• śmierć komórki
Apoptoza:
- sekwencyjna aktywacja określonych białek Morfologiczne cechy apoptozy:
(„program”) • fragmentacja DNA
• rozpad jądra na kilka fragmentów
Czynniki wywołujące apoptozę: • zagęszczenie cytoplazmy
• uszkodzenie DNA • rozpad komórki na małe fragmenty (ciałka
• określone cząsteczki sygnałowe apoptotyczne) otoczone błoną
działające na tzw. „receptory śmierci”
• brak składników odżywczych lub Zostaje zachowana ciągłość błony komórkowej,
czynników wzrostowych nie dochodzi do odczynu zapalnego

45 46

Faza indukcji:
• aktywacja „receptorów śmierci” lub
specyficznych białek indukujących apoptozę
• uwalnianie cytochromu c z mitochondriów

Faza egzekucji:
• aktywacja kaspaz (enzymów proteolitycznych) Autofagia
• trawienie białek wewnątrzkomórkowych
• zaburzenie procesów metabolicznych
• śmierć komórki

Morfologiczne cechy apoptozy:

• fragmentacja DNA
• rozpad jądra na kilka fragmentów
• zagęszczenie cytoplazmy
• rozpad komórki na małe fragmenty (ciałka
apoptotyczne) otoczone błoną
Zostaje zachowana ciągłość błony komórkowej,
nie dochodzi do odczynu zapalnego
Autofagia jest z reguły mechanizmem umożliwiającym przeżycie komórki
w warunkach przejściowego niedoboru substancji odżywczych, ale może
się też odbywać w warunkach fizjologicznych.
Nasilona autofagia prowadzi do śmierci komórki i jest (obok apoptozy)
odpowiedzialna za zanik odcinków wydzielniczych gruczołu mlekowego
po zakończeniu laktacji, za zanik ciałka żółtego w jajniku (luteolizę) oraz
za obumieranie komórek nowotworowych pod wpływem chemioterapii.

47 48

8
 HISTOLOGIA OGÓLNA (TKANKI)
Tkanka nabłonkowa

Elementy składowe tkanki:

• komórki (o podobnym pochodzeniu,
zbliżonej strukturze i funkcji)
• substancja międzykomórkowa
(produkowana przez komórki)

Główne rodzaje tkanek

zwierzęcych:
• tkanka nabłonkowa
• tkanka łączna
• tkanka mięśniowa
• tkanka nerwowa

1 2

KLASYFIKACJA
FORMY: NABŁONKÓW
• wyściółki (pokrywające zewnętrzne
i wewnętrzne powierzchnie organizmu) • liczba
warstw: - jednowarstwowe
- wielowarstwowe
• gruczoły (zespoły komórek nabłonkowych
pełniących funkcje wydzielnicze) • kształt
komórek: - płaskie
Nabłonki nie zawierają naczyń krwionośnych! - sześcienne
- walcowate
FUNKCJE:
• ochronna (np. naskórek)
• resorbcyjna (np. nabłonek jelitowy)
• wydzielnicza (np. gruczoły) W klasyfikacji należy zawsze
• regulacja transportu przez nabłonek (np. śródbłonek uwzględniać oba kryteria
wyścielający naczynia krwionośne)
• zmysłowa (np. kubki smakowe) W nabłonkach wielowarstwowych
kształt komórek dotyczy
W obrębie jednego nabłonka mogą występować różne typy komórek warstwy powierzchniowej
pełniące różne funkcje

3 4

Nabłonek jednowarstwowy
Nabłonek jednowarstwowy płaski
sześcienny

Główne funkcje:
wchłanianie, wydzielanie

Przykładowa lokalizacja:
kanaliki nerkowe,
gruczoły i ich przewody

Główne funkcje:
kontrola transportu

Przykładowa lokalizacja:
naczynia (śródbłonek),
pęcherzyki płucne (pneumocyty),
opłucna i otrzewna (międzybłonek)

5 6

1
 Nabłonek jednowarstwowy Nabłonek wieloszeregowy
walcowaty (wielorzędowy)

Odmiana nabłonka jednowarstwowego

walcowatego - komórki różnej wysokości
(niekiedy różne typy komórek)
i/lub jądra na różnych poziomach,
ale wszystkie komórki mają podstawy
na tym samym poziomie (przylegają
Główne funkcje: do blaszki podstawnej)
wchłanianie, wydzielanie,
kontrola transportu, ochrona Główne funkcje:
ochrona, wydzielanie,
Przykładowa lokalizacja: funkcja zmysłowa
przewód pokarmowy,
drogi żółciowe, Przykładowa lokalizacja:
żeńskie drogi rozrodcze, drogi oddechowe, najądrze,
duże przewody wyprowadzające kubki smakowe
gruczołów

7 8

Nabłonek wielowarstwowy płaski Nabłonek przejściowy

(urotelium)
Odmiany:
• nierogowaciejący wielowarstwowy
• rogowaciejący (komórki warstw
powierzchniowych obumierają, tracą na powierzchni komórki
jądra i organelle) kopułowate (baldaszkowate):
• niekiedy dwujądrzaste
• połączenia ścisłe i mechaniczne
• specyficzna szczytowa błona
komórkowa zawierająca sztywne
białkowe płytki (uroplakina)
powiązane z filamentami aktynowymi

Główne funkcje:
Główne funkcje: ochrona (szczelny - bariera
ochrona osmotyczna, bardzo
nierogowaciejący rogowaciejący
rozciągliwy)
Przykładowa lokalizacja:
nierogowaciejący: jama ustna, przełyk, rogówka oka, pochwa Lokalizacja:
rogowaciejący: naskórek drogi moczowe

9 10

Inne nabłonki wielowarstwowe Gruczoły - zespoły komórek nabłonkowych

(rzadkie) o specjalizacji wydzielniczej

Klasyfikacja:

• zewnątrzwydzielnicze:
kierują wydzielinę do określonego
miejsca przez przewody
wyprowadzające (np. ślinianki,
trzustka, małe gruczoły w ścianie
TYP FUNKCJA PRZYKŁADY LOKALIZACJI przewodu pokarmowego, dróg
oddechowych, w skórze).
dwuwarstwowy kontrola przewody wyprowadzające gruczołów
sześcienny transportu potowych, ciałko rzęskowe oka Posiadają jednostki (odcinki)
wydzielnicze i przewody
wielowarstwowy ochronna, rejony przejściowe pomiędzy nabłonkiem wyprowadzające. Od każdego
sześcienny lub wydzielnicza wielowarstwowym płaskim a jednowarstwowym, odcinka wydzielniczego odchodzi
walcowaty walcowatym (jama gardłowa, odbyt), spojówka, przewód wyprowadzający.
męska cewka moczowa, przewody
wyprowadzające ślinianek

11 12

2
 • wewnątrzwydzielnicze: Morfologiczna klasyfikacja gruczołów zewnątrzwydzielniczych
wydzielają do przestrzeni
międzykomórkowej,
skąd wydzielina (hormon) dostaje się 1. Ze względu na kształt
do naczyń krwionośnych, jednostek (odcinków)
a z krwią do odległych narządów wydzielniczych:
(np. przysadka, tarczyca, nadnercza) • cewkowe
• pęcherzykowe

cewkowy pęcherzykowy
Nie posiadają przewodów 2. Ze względu na układ odcinków
wyprowadzających, nie są wydzielniczych i przewodów wyprowadzających:
podzielone na jednostki • proste (nierozgałęziony
wydzielnicze (wyjątek: odcinek wydzielniczy,
tarczyca) pojedynczy przewód
wyprowadzający)
• rozgałęzione
(rozgałęziony odcinek
wydzielniczy)
• złożone
(rozgałęziony układ
przewodów proste rozgałęziony złożony
wyprowadzających)

13 14

Małe gruczoły zewnątrzwydzielnicze:

Duże gruczoły zewnątrzwydzielnicze - zawsze złożone,
w ścianach przewodu pokarmowego i dróg oddechowych
tworzą odrębne narządy (ślinianki, trzustka, wątroba, gruczoł mlekowy)

cewkowe proste cewkowe rozgałęzione

cewkowe złożone pęcherzykowe złożone

15 16

Klasyfikacja gruczołów zewnątrzwydzielniczych Odnowa i regeneracja nabłonków

ze względu na sposób wydzielania

1. Wydzielanie merokrynowe
(ekrynowe) = egzocytoza
Tak wydziela większość gruczołów

2. Wydzielanie apokrynowe
Wydzielina lipidowa, nieotoczona błoną.
Od szczytowych części komórek odrywają się
pęcherzyki zawierające wydzielinę.
Apokrynowe gruczoły potowe (zapachowe) skóry,
gruczoł mlekowy

Wszystkie nabłonki mają zdolność do szybkiej odnowy lub regeneracji

3. Wydzielanie holokrynowe i zawierają niezróżnicowane komórki macierzyste
Komórki gromadzą wydzielinę, obumierają • w nabłonkach jednowarstwowych „stare” komórki obumierają na drodze
i rozpadają się na fragmenty. apoptozy i są zastępowane przez komórki różnicujące się z komórek
Gruczoły łojowe macierzystych
• w nabłonkach wielowarstwowych komórki stale migrują z warstw
podstawnych do powierzchniowych, gdzie ulegają złuszczeniu

17 18

3
 Komórki macierzyste nabłonków
Komórki macierzyste
– podstawowe informacje

Cechy komórek macierzystych:

• zdolność do samoodnowy
(wielokrotnych podziałów
bez różnicowania i „starzenia się”)

• zdolność do podziałów asymetrycznych

(jedna komórka potomna pozostaje
komórką macierzystą, a druga
rozpoczyna proces różnicowania)
• w nabłonkach jednowarstwowych – zazwyczaj są to małe komórki
zlokalizowane przy blaszce podstawnej (komórki podstawne)
• w nabłonkach wielowarstwowych – są to niektóre (nie wszystkie)
• zdolność do generowania w pełni zróżnicowanych, wyspecjalizowanych
komórki zlokalizowane w warstwie podstawnej
komórek organizmu
• niekiedy mają ściśle określoną lokalizację (nisza w konkretnym miejscu
wyściółki nabłonkowej bądź gruczołu)

19 20

Komórki nabłonkowe są spolaryzowane (biegunowe):

mają powierzchnię szczytową, boczną i przypodstawną Struktury występujące na szczytowej powierzchni komórek
nabłonkowych:
Powierzchnia szczytowa:
- mikrokosmki,
- rzęski (migawki), mikrokosmki stereocylia
- białka transportowe
Powierzchnia boczna:
- połączenia
międzykomórkowe
- kanaliki
międzykomórkowe rzęski (migawki)

Powierzchnia przypodstawna:
- połączenia komórka – substancja międzykomórkowa to wypustki cytoplazmy pokryte błoną komórkową
- białka transportowe i zawierające elementy cytoszkieletu
- prążkowanie przypodstawne

21 22

Mikrokosmki Stereocylia
• nieregularne
• zawierają wiązki filamentów aktynowych to długie i grube mikrokosmki występujące na powierzchni
• bardzo liczne, regularne = niektórych komórek nabłonkowych (w najądrzu, nasieniowodzie
brzeżek szczoteczkowy i uchu wewnętrznym)
białka
„czapeczki”

fimbryna
miozyna I

willina

filament
aktynowy

Funkcja: zwiększają powierzchnię

błony, ułatwiając wchłanianie
(brzeżek szczoteczkowy jest
typowy dla nabłonków resorbcyjnych)

23 24

4
 Układ mikrotubul w aksonemie: 9 obwodowych dubletów
Rzęski (migawki) 2 mikrotubule centralne

ciałko podstawne

korzonek

• łodyga - część wystająca ponad powierzchnię,

zawiera aksonemę (układ mikrotubul)
• ciałko podstawne (= centriola)
• korzonek - wiązka włókienek białkowych
Ruch rzęsek generuje mechanoenzym dyneina, która przesuwa
względem siebie pary mikrotubul, powodując czynne zgięcie rzęski.
Elastyczna neksyna odpowiada za fazę bierną ruchu (powrót).

25 26

Skoordynowany ruch (metachronia) Ruch płynu

Rzęska
licznych rzęsek tworzących tzw. pierwotna
brzeżek migawkowy transportuje
po powierzchni nabłonka różne obiekty:

• śluz z przylepionymi cząstkami

pyłów w drogach oddechowych
• oocyty w jajowodzie
• plemniki w męskich drogach
rozrodczych

• pojedyncza, nieruchoma
• aksonema 9 x 2 + 0
• występuje w różnych komórkach
• zawiera receptory i białka
uczestniczące w regulacji cyklu
komórkowego i różnicowania
• w niektórych komórkach pełni rolę mechanosensora: jej
zgięcie otwiera kanały wapniowe i powoduje reakcję komórki

27 28

Połączenia Strefa zamykająca (połączenie ścisłe)

międzykomórkowe
- połączenia ścisłe:
strefa zamykająca (zonula occludens)
- połączenia mechaniczne:
strefa przylegania (zonula adhaerens)
desmosom
- połączenia komunikacyjne:
połączenie szczelinowe (neksus)

Błony sąsiadujących komórek

są połączone za pośrednictwem
stykających się ze sobą białek
transbłonowych (białka łączące)

Białka łączące: klaudyny i okludyny

Połączenia mogą występować
Strefa (zonula): połączenie w formie ciągłego pasa otaczającego komórkę;
między komórkami wszystkich tkanek połączenia typu stref łączą w sposób ciągły (bez przerw) zespoły komórek

29 30

5
 Strefa zamykająca jest wzmocniona
W mechanicznych połączeniach międzykomórkowych połączone są nie
poprzez połączenie z filamentami
tylko błony komórkowe, ale również elementy cytoszkieletu (poprzez
aktynowymi
białka pośredniczące)

filament białko ZO klaudyna

aktynowy lub okludyna

Funkcje:
• uszczelnienie przestrzeni między-
komórkowych (kontrola transportu)
• bariera dla ruchu białek błonowych
(polaryzacja komórki)

31 32

Strefa przylegania Desmosom

filamenty
aktynowe
białka
pośredniczące
białka łączące: kadheryny
strefa białka
przylegania łączące

Forma lokalna: punkt przylegania

33 34

Komórki tworzą również połączenia mechaniczne Połączenie szczelinowe (neksus)

z substancją międzykomórkową (kontakty lokalne, półdesmosomy)

filamenty
aktynowe

jednostka:
konekson
białka
pośredniczące
białka
łączące:
koneksyny

białka łączące: integryny

Kontakt lokalny
Funkcja: umożliwia bezpośrednie przechodzenie substancji
niskocząsteczkowych (jonów, cząsteczek sygnałowych, ATP)
Półdesmosomy pomiędzy połączonymi komórkami

35 36

6
 Kompleksy połączeń międzykomórkowych

Połączenia szczelinowe
umożliwiają: Listewki graniczne (w niektórych
nabłonkach jednowarstwowych):
• bezpośrednie przewodzenie bodźców
elektrycznych między komórkami • strefa zamykająca
• szybką wymianę sygnałów • strefa przylegania
chemicznych między komórkami • desmosom
• synchronizację procesów
metabolicznych i różnicowania
(sprzężenie metaboliczne)

Wstawki (pomiędzy komórkami

mięśnia sercowego):
Zamknięcie koneksonów i przerwanie komunikacji między komórkami
następuje w warunkach zagrażających komórce (spadek pH, nadmierny • strefy (powięzie) przylegania
wzrost wewnątrzkomórkowego stężenia jonów Ca2+). • desmosomy
• połączenia szczelinowe

37 38

Blaszka podstawna - jedyna forma substancji międzykomórkowej

Prążkowanie przypodstawne w tkance nabłonkowej

komórka nabłonkowa

blaszka jasna
blaszka ciemna

Białka:
• laminina
• kolagen IV
• entaktyna integryny
• głębokie fałdy przypodstawnej
błona komórkowa
błony komórkowej, zwiększające jej
powierzchnię Proteoglikany:
• w fałdach pionowo ułożone • perlekan
mitochondria
Składniki blaszki
podstawnej tworzą
Funkcja: aktywny transport kolagen IV laminina entaktyna perlekan
molekularną sieć
jonów przez błonę komórkową

39 40

Funkcje blaszki podstawnej:

• przytwierdza nabłonek do podłoża (poprzez integryny komórek
nabłonkowych)
• uczestniczy w regulacji przechodzenia substancji
wysokocząsteczkowych do rejonu podnabłonkowego (filtr)
• ukierunkowuje migrację komórek w procesach rozwoju i regeneracji
Blaszki podstawne są też wytwarzane przez komórki innych tkanek

Błona podstawna (w niektórych nabłonkach):

blaszka podstawna + dodatkowa warstwa włóknisto-siateczkowa
wytworzona przez tkankę łączna (fibryle z kolagenu III, VII, fibryliny)

blaszka
podstawna

błona
podstawna

41

7
 Funkcje tkanki łącznej

• Funkcja mechaniczna: łączenie, utrzymywanie

i podpieranie komórek i ich zespołów w narządach

• Transport tlenu i metabolitów do komórek wszystkich

TKANKA ŁĄCZNA tkanek i narządów (poprzez krew i substancję

międzykomórkową)

• Obrona (przeciw patogenom, eliminacja obcych

antygenów; nieswoista – np. proces zapalny i swoista
Cz. 1 - reakcje immunologiczne)

• Produkcja substancji regulacyjnych działajacych

TKANKA ŁĄCZNA WŁAŚCIWA na komórki różnych tkanek

• Magazynowanie i metabolizm tłuszczów

1 2

Komórki Substancja międzykomórkowa tkanki łącznej

1. Substancja podstawowa (amorficzna w mikroskopie świetlnym)
glikozoaminoglikany (GAG)
Włókna siarczany chondroityny, heparanu, keratanu, dermatanu
polianiony (liczne grupy siarczanowe i karboksylowe)

disacharyd kwas hialuronowy

Substancja białko
rdzeniowe disacharyd

podstawowa
proteoglikany (białko rdzeniowe + łańcuchy GAG)

glikoproteidy (białka niekolagenowe)

(np. laminina, fibronektyna, entaktyna, trombospondyna)
Tkanka łączna zawiera
znacznie więcej substancji - woda i jony
międzykomórkowej niż komórek,
które sa rozproszone i z reguły 2. Włókna - włókna kolagenowe
nie tworzą zwartych układów - włókna srebrochłonne (siateczkowe)
- włókna sprężyste (elastyczne)

3 4

Proteoglikany i ich agregaty

Substancja podstawowa ma formę sieci molekularnej wiążącej znaczne

ilości wody, odpowiada za dyfuzję gazów i substancji (odżywczych,
regulacyjnych, metabolitów) i ich dostarczenie do komórek

5 6

1
 CHARAKTERYSTYKA NIEKTÓRYCH PROTEOGLIKANÓW Włókna kolagenowe:

Białko Liczba • zbudowane z kolagenu typu I (niekiedy II)

Proteoglikan rdzeniowe GAG cz. GAG Lokalizacja Funkcje
• kwasochłonne (mikr. świetlny)
(masa cz.)
• składają się z prążkowanych fibryli (mikr. elektronowy)
mechaniczna;
siarczany
tworzy agregaty
• grube (kilka μm)
Agrekan 210 000 chondroityny i ~100 chrząstka • tworzą pęczki
z kwasem
keratanu
hialuronowym • odporne za rozciąganie i rozerwanie
pogranicze
siarczany wiąże czynniki włókno
komórek i
Betaglikan 36 000 chondroityny i 1 wzrostowe (TGF-
subst.
dermatanu beta)
podstawowej
siarczany łączy fibryle
powszechny w
Dekoryna 40 000 chondroityny i 1 kolagenowe i
tkance łącznej
dermatanu TGF-beta
siarczan blaszki strukturalna,
Perlekan 600 000 2 - 15
heparanu podstawne filtracyjna fibryle

adhezja
siarczany 1-3 powierzchnie komórek, wiąże
Syndekan 32 000 chondroityny i
komórek czynniki łańcuchy α cząsteczki
heparanu
wzrostowe (FGF) kolagenu

7 8

Tworzenie włókien kolagenowych

Etapy wewnątrzkomórkowe:

1. Translacja preprokolagenu (siateczka szorstka)

2. Hydroksylacja i glikozylacja cząsteczek

preprokolagenu (j.w.)

3. Tworzenie potrójnej spirali – cząsteczki prokolagenu

(j.w.)

4. Transport cząsteczek prokolagenu do aparatu Golgiego

i wydzielanie (egzocytoza konstytutywna)

68 nm Etapy zewnątrzkomórkowe:
300 nm

5. Odcięcie końcowych odcinków peptydowych

(propeptydów) przez peptydazy – powstają cząsteczki
kolagenu
Prążkowanie fibryli kolagenowych
wynika z uporządkowanego układu 6. Agregacja cząsteczek kolagenu w fibryle,
cząsteczek kolagenu w fibryli boczna agregacja fibryli w włókna

9 10

Włókna siateczkowe (retikulinowe, srebrochłonne) TYPY KOLAGENU

• zbudowane z kolagenu typu III

• barwią się solami srebra (mikr. świetlny) Typ Morfologia Lokalizacja
• składają się z prążkowanych fibryli (mikr. elektronowy) grube włókna powszechne, m.in. skóra, ścięgna, więzadła, kość,
• cienkie (1-2 μm) I kolagenowe chrząstka włóknista, rogówka, tkanka łączna wiotka
• tworzą sieci o drobnych oczkach (rusztowanie dla komórek i ich grup) cienkie włókna chrzastka szklista i sprężysta, krążki międzykręgowe,
II kolagenowe ciało szkliste oka
powszechne, m.in. narządy limfatyczne, szpik kostny,
III włókna srebrochłonne
skóra, mięśnie, płuca, watroba

IV układy sieciowe blaszki podstawne, torebka soczewki oka

V cienkie fibryle niektóre blaszki podstawne

VII cienkie, krótkie fibryle błony podstawne (fibryle zakotwiczające)

IX nie tworzy fibryli łączy bocznie fibryle kolagenu II w chrząstce

w niewielkiej ilości wchodzi w skład fibryli
XI kolagenowych w chrząstce
w niewielkiej ilości wchodzi w skład fibryli
XII kolagenowych w ścięgnach i więzadłach

11 12

2
 Włókna sprężyste (elastyczne) Za własności mechaniczne włókien sprężystych odpowiada elastyna
• zbudowane z elastyny (rdzeń) i fibryliny (obwodowe mikrofibryle)
• cienkie (1 μm)
• tworzą sieci lub blaszki
• bardzo rozciągliwe i elastyczne
• wymagają specjalnych barwników
(mikr. świetlny)

• cząsteczki elastyny mają kształt

nieregularnej spirali i są bocznie
połączone mostkami zbudowanymi
z desmozyny i izodesmozyny
• pod wpływem siły rozciągającej
cząsteczki elastyny prostują się,
a mostki zachowują integralność
włókna

13 14

Komórki tkanki łącznej właściwej

Fibroblasty produkują składniki substancji międzykomórkowej

• fibroblasty • wydłużone, zasadochłonne

• makrofagi • siateczka szorstka
• komórki plazmatyczne • aparat Golgiego
• komórki tuczne • egzocytoza konstytutywna
• adipocyty

Pochodzenie:
• z k. mezenchymatycznych
(fibroblasty, adipocyty)
Główne produkty wydzielnicze:
• ze szpiku krwiotwórczego lub • kolageny
bezpośrednio z komórek krwi • elastyna i fibrylina
(mastocyty, makrofagi, plazmocyty) fibryle
• glikozoaminoglikany kolagenowe
• proteoglikany
• białka niekolagenowe
• metaloproteazy

15 16

W dojrzałej tkance łącznej fibroblasty przekształcają się Makrofagi fagocytują i trawią mikroorganizmy, uszkodzone komórki,
w słabo aktywne fibroblasty spoczynkowe szczątki komórek i ciała obce...

• wielokształtne (zdolne do ruchu

pełzakowatego)
• fałdy i wpuklenia błony
komórkowej (fagocytoza)
• liczne heterolizosomy (marker
• cienkie, wydłużone lub wielokształtne makrofagów: fosfataza kwaśna)
• słabo rozwinięte organelle
Pochodzenie: monocyty

17 18

3
 Makrofagi
- produkują: Fagocytoza:
 substancje regulujące czynność innych komórek w • niespecyficzna
procesach obronnych (cytokiny: interleukiny, interferon, TGF, TNF) • specyficzna
 czynniki antybakteryjne (wolne rodniki, lizozym) (immunofagocytoza)
 czynniki pobudzające różnicowanie leukocytów w szpiku
- prezentują limfocytom antygeny w reakcjach immunologicznych

fagocytoza
specyficzna

Stany czynnościowe
makrofagów:
• spoczynkowe (osiadłe)
• wędrujące (wolne, aktywowane)

19 20

Makrofagi – niejednorodna populacja:

Rodzina makrofagów
M1 – prozapalne
Nazwa komórki Lokalizacja
M2 – przeciwzapalne
makrofagi tkanka łączna (histiocyty)
narządy limfatyczne
szpik kostny
jamy surowicze
aktywacja: aktywacja:
makrofagi pęcherzykowe płuca
makrofagi śledzionowe śledziona
komórki Browicza-Kupffera wątroba
komórki Hoffbauera łożysko
komórki mikrogleju CSN
synowiocyty A stawy
osteoklasty * kość
*specyficzne, odmienne
od innych makrofagów

21 22

Komórki plazmatyczne (plazmocyty) produkują immunoglobuliny

Komórki tuczne (mastocyty), po aktywacji
produkują i wydzielają czynniki prozapalne

• „zegarowy” układ chromatyny • liczne, duże zasadochłonne ziarna

• zasadochłonna cytoplazma • aparat Golgiego
• siateczka szorstka • nieregularne mikrokosmki
• aparat Golgiego • lokalizacja w pobliżu naczyń
• egzocytoza konstytutywna
Pochodzenie: szpik krwiotwórczy
Pochodzenie: limfocyty B

23 24

4
 Produkty wydzielnicze mastocytów Dwa rodzaje mastocytów:

• łącznotkankowe
Magazynowane w ziarnistościach: - powszechne w tkance łącznej
• histamina - zawierają w ziarnach obie
• heparyna proteazy (chymazę i tryptazę)
• siarczan chondroityny
• proteazy (chymaza i tryptaza) • błon śluzowych
• czynniki chemotaktyczne przyciągające eozynofile - w ścianach przewodu
i neutrofile pokarmowego
i dróg oddechowych
Syntetyzowane doraźnie i natychmiast wydzielane: - mniejsze
• prostanoidy (leukotrieny) - zawierają tylko tryptazę
• cytokiny (interleukiny) - nie zawierają heparyny
• czynnik aktywujący płytki krwi
• wolne rodniki

Mastocyty są głównymi komórkami wykonawczymi

w reakcjach alergicznych

25 26

Aktywacja mastocytów

1. Przyłączenie cząsteczek
IgE do receptorów mastocyta
(mastocyt „gotowy do akcji”)

2. Przyłączenie antygenu do IgE

3. Aktywacja komórkowych
szlaków sygnalizacyjnych,
prowadząca do:
- wzrostu poziomu jonów Ca
i gwałtownej egzocytozy
zawartości ziarn
(degranulacji)
- aktywacji fosfolipazy
i wydzielania leukotrienów
- aktywacji genów dla cytokin
i syntezy oraz wydzielania
cytokin
Egzocytoza Wydzielanie
zawartości
leukotrienów
ziarn
- rozszerzenie i wzrost
przepuszczalności naczyń
(przekrwienie, obrzęk)
- skurcz mięśniówki gładkiej
U pacjentów z alergią, mastocyty są aktywowane przez różne
nieszkodliwe antygeny (alergeny). Zależnie od miejsca kontaktu
- naciek z alergenem, odczyn zapalny rozwija się w różnych narządach:
leukocytów
- uszkodzenie • alergeny wdychane: jama nosowa (katar sienny), oskrzeliki (astma)
komórek
• alergeny pokarmowe: przewód pokarmowy (biegunki)
• kontakt alergenów ze skórą: alergia kontaktowa (np. pokrzywka)
Mastocyty są odpowiedzialne fazę wykonawczą reakcji alergicznych

Efekt: lokalny stan zapalny Chorzy z alergią mają często podwyższony poziom IgE (atopia)

27 28

Telocyty
Klasyfikacja odmian tkanki łącznej

1. Tkanka łączna embrionalna:

• tkanka mezenchymatyczna
• mają bardzo długie i bardzo
• tkanka łączna galaretowata
cienkie wypustki z lokalnymi
poszerzeniami 2. Tkanka łączna właściwa:
• łącząc się wypustkami tworzą • tkanka łączna wiotka
sieć • tkanka łączna zbita (włóknista)
• występują w śródmiąższowej • tkanka łączna siateczkowa
tkance łącznej wielu narządów • tkanka tłuszczowa
• swoimi wypustkami kontaktują
się z innymi komórkami
3. Tkanka łączna podporowa:
tkanki łącznej i leukocytami
• odgrywają rolę „sieci
• chrząstka
sygnalizacyjnej” wpływając na • kość
czynność innych komórek
poprzez wydzielanie substancji sygnałowych, a także odszczepianie 4. Krew
mikropęcherzyków i egzosomów
• koordynują funkcje komórek śródmiąższowej tkanki łącznej

29 30

5
 Tkanka mezenchymatyczna Tkanka łączna galaretowata:
• komórki mezenchymatyczne, macierzyste i nisko zróżnicowane • prymitywne fibroblasty i mezenchymatyczne komórki macierzyste
• substancja podstawowa • substancja podstawowa (dużo)
• delikatne fibryle kolagenowe (niewiele)

Lokalizacja:
Lokalizacja: tkanki płodowe sznur pępowinowy
miazga zęba

31 32

Tkanka łączna wiotka: Tkanka łączna zbita (włóknista):

• komórki tk. łącznej + krwinki białe • spoczynkowe fibroblasty
• substancja podstawowa i włókna w równych ilościach • zwarty układ włókien kolagenowych
• niewiele substancji podstawowej

Lokalizacja:
powszechna

Tworzy „wewnętrzne
rusztowanie”
w narządach

Wprowadza naczynia
i włókna nerwowe
w głąb narządów Lokalizacja:
skóra, twardówka,
nieregularna torebki narządów

33 34

Tkanka łączna siateczkowa:

regularna Lokalizacja: ścięgna, więzadła, rogówka* • komórki z wypustkami (głównie fibroblasty i makrofagi)
• włókna siateczkowe
Tkanka łączna siateczkowa tworzy rusztowanie w narządach
limfatycznych i w szpiku kostnym

fibroblasty

Budowa ścięgna:
• zwarty, równoległy układ pęczków włókien kolagenowych
• pomiędzy pęczkami spoczynkowe fibroblasty układające się w szeregi
• niewielka ilość włókien spężystych (amortyzacja)
• cienkie przegrody z tkanki łącznej wiotkiej zawierające naczynia

35 36

6
 Tkanka tłuszczowa żółta:
• adipocyty jednopęchrzykowe (zwarty układ)
• niewiele istoty międzykomórkowej (głównie wł. siateczkowe)
• bogate unaczynienie
• budowa zrazikowa

Adipocyt jednopęcherzykowy: Funkcje metaboliczne:

• duży (do 100 μm)
• pojedyncza wielka kropla
lipidowa otoczona siecią
filamentów pośrednich
• cienka obwodowa warstwa
Lokalizacja: tkanka podskórna, otrzewna, torebki narządów
cytoplazmy z jądrem i organellami
Funkcje: gromadzenie i metabolizm tłuszczów, funkcja dokrewna • blaszka podstawna (!)
(zależnie od zapotrzebowania)
- pobieranie składników lipidów
- synteza lipidów
- magazynowanie lipidów
- rozkład lipidów
- wydzielanie składników lipidów
Funkcja dokrewna: wydzielanie leptyn
(hormonów hamujących łaknienie)

37 38

Tkanka tłuszczowa brunatna:

• adipocyty wielopęcherzykowe (zwarty układ)
• niewiele substancji międzykomórkowej
• bogate unaczynienie
• liczne zakończenia nerwowe

Lokalizacja:
- u noworodków: okolice kręgosłupa
śródpiersia, nerek, doły pachowe
- u dorosłych: małe grupy komórek
w rejonie szyi, nad obojczykiem,
Czynność dokrewna: w śródpiersiu, wzdłuż kręgosłupa, na
• leptyny: działając na podwzgórze hamują łaknienie górnych biegunach nerek
• adiponektyna: uczestniczy w regulacji metabolizmu kwasów
tłuszczowych i glukozy, wpływa na wrażliwość komórek na insulinę Funkcje: jak tkanka tłuszczowa żółta,
• rezystyna: uczestniczy w regulacji procesów zapalnych ponadto produkcja ciepła

39 40

Adipocyt wielopęcherzykowy:
• 20-40 μm Beżowa tkanka tłuszczowa
• liczne drobne krople lipidowe
• centralnie położone jądro • tworzy niewielkie wysepki na
• liczne mitochondria terenie tkanki tłuszczowej żółtej
• blaszka podstawna • jest prawie identyczna z tkanką
tłuszczowa brunatną
(wielopęcherzykowe adipocyty,
liczne mitochondria zawierają
UCP-1 i produkuja ciepło)
• wywodzi się (tak jak tkanka
tłuszczowa żółta) z mezenchy-
matycznych komórek macierzystych
• powstaje w wyniku działania
niektórych czynników zewnętrznych
(długotrwałe wyziębienie, intensywna
praca mięśni – ćwiczenia, trening)
• ma korzystny wpływ na redukcję
tkanki tłuszczowej żółtej
Mitochondria adipocytów wielopęcherzykowych • działania ukierunkowane na jej
zawierają w błonie wewnętrznej specjalne białko tworzenie stwarzają perspektywę
(UCP-1, termogenina), które korzystając z skutecznego leczenie otyłości
gradientu protonowego wytwarza energię cieplną

41 42

7
 Tkanki podporowe Własności mechaniczne tkanek
podporowych zależą od składu
ich substancji międzykomórkowej

Komórki produkujące składniki

substancji międzykomórkowej
w chrząstce (chondroblasty,
chondrocyty) i w kości
(osteoblasty, osteocyty)
są wyspecjalizowanymi odmianami
aktywnych i spoczynkowych
fibroblastów.

1 2

CHRZĄSTKA Komórki chondrogenne:

Komórki mezenchymatyczne
zaprogramowane w kierunku
różnicowania chrzęstnego –
macierzyste komórki chrząstki,
przekształcają się w chondroblasty

• komórki: Chondroblasty: produkują znaczne

- kom. chondrogenne  ilości składników substancji
- chondroblasty  miedzykomórkowej podczas
- chondrocyty tworzenia chrząstki, a następnie
przekształcają się w chondrocyty

• substancja międzykomórkowa:
- włókna kolagenowe
- proteoglikany bogate Chondrocyty: komórki dojrzałej
w siarczany chondroityny chrząstki, produkują niewielkie
- białka niekolagenowe ilości składników substancji
(aneksyna chrzęstna, fibronektyna, miedzykomórkowej (wymiana)
chondronektyna, tenascyna)

3 4

Cechy wspólne dla wszystkich typów chrząstki: Ochrzęstna - odżywianie i wzrost chrząstki
• brak naczyń krwionośnych
• substancja podstawowa bogata w siarczany chondroityny warstwa zewn.
• chondrocyty (w tzw. jamkach) rozmieszczone pojedynczo włóknista
lub w niewielkich grupach (grupy izogeniczne)
warstwa wewn.
• jamki z chondrocytami otoczone z naczyniami i kom.
substancją podstawową - noszą nazwę chondrogennymi
terytoriów chrzęstnych

chondrocyt

grupa
izogeniczna Ochrzęstna: warstwa tkanki łącznej włóknistej na powierzchni chrząstki
macierz Wzrost chrząstki:
torebkowa
• przez apozycję (od ochrzęstnej)
• śródmiąższowy (podziały chondrocytów, produkcja nowej substancji
międzykomórkowej)
macierz macierz
terytorialna międzyterytorialna Pomimo tych możliwości, dojrzała chrząstka ma słabe zdolności
regeneracyjne u osób młodych i praktycznie żadne u osób starszych

5 6

1
 Chrząstka szklista Odporność chrząstki szklistej na ściskanie wynika z własności
cząsteczek agrekanu – polianionów wiążących wodę
• terytoria chrzęstne
• sieć cienkich włókien
kolagenowych (typ 2 kolagenu)
pomiędzy i wokół terytoriów
chrzęstnych
• w substancji podstawowej
dominuje agrekan tworzący
agregaty z kw. hialuronowym

Lokalizacja:
• powierzchnie stawowe
• drogi oddechowe Pod wpływem ucisku:
• przegroda nosowa • cząsteczki wody są
• „modele” kości długich wypychane spomiedzy
w życiu płodowym łańcuchów GAG
• jednoimienne ładunki
Własności mechaniczne: grup siarczanowych
• sztywna w GAG odpychają się
• odporna na ściskanie

7 8

Chrząstka włóknista chrząstka włóknista

Chrząstka sprężysta
• terytoria chrzęstne
(nieliczne)
• terytoria chrzęstne
• równoległe pęczki włókien
• włókna kolagenowe
kolagenowych (typ 1 kolagenu)
(typ 2 kolagenu)
• substancja podstawowa
• włókna sprężyste
(b. niewiele)
• substancja podstawowa
• brak ochrzęstnej

Lokalizacja:
Lokalizacja:
• niektóre przyczepy
• małżowina uszna
ścięgien i więzadeł
• trąbki słuchowe
do kości
• niektóre chrząstki krtani
• spojenie łonowe
• krążki międzykręgowe
(pierścienie włókniste)
Własności mechaniczne:
• staw skroniowo-żuchwowy
• sztywna
• elastyczna
Własności mechaniczne:
• odporna na rozciąganie
i rozerwanie ścięgno

9 10

KOŚĆ Białka niekolagenowe substancji międzykomórkowej kości

• komórki: Nazwa Funkcja

- komórki osteogenne 
- osteoblasty 
Osteonektyna Wiąże kolagen z kryształami HA
- osteocyty
- osteoklasty
Osteokalcyna Wiąże Ca, uczestniczy w regulacji
przebudowy kości, pobudza mineralizację
• substancja międzykomórkowa:
Osteopontyna Wiąże komórki z substancją podstawową
- fosforany wapnia (ok. 65-70%):
kryształki hydroksyapatytów (HA),
Sialoproteina II j.w., silnie pobudza mineralizację
obecne wewnątrz fibryli kolagenowych,
pomiędzy nimi i w substancji podstawowej
Fibronektyna Wiąże się z komórkami, kolagenem i innymi
- włókna kolagenowe (typ 1 kolagenu)
składnikami substancji międzykomórkowej
- substancja podstawowa:
proteoglikany (dekoryna, biglikan)
Enzymy: kolagenaza, Uczestniczą w procesach mineralizacji
białka niekolagenowe
fosfataza zasadowa i przebudowy kości
Kości są głównym „magazynem” wapnia
Białka morfogenetyczne Stymulują powstawanie osteoblastów,
kości indukują tworzenie nowej kości

11 12

2
 Komórki osteogenne (osteoprogenitorowe):
• spłaszczone
• ubogie w organelle
• lokalizacja w dojrzałej kości:
(nieliczne, spoczynkowe)
w okostnej, w śródkostnej,
w kanałach naczyniowych
Osteoblasty:
• owalne, zasadochłonne
• szorstka siateczka, aparat Golgiego
• egzocytoza konstytutywna
• aktywność fosfatazy zasadowej
• produkują składniki substancji
międzykomórkowej i regulują ich
mineralizację
• lokalizacja: w obszarach nowo
tworzonej lub przebudowywanej
kości, nieaktywne osteoblasty
w śródkostnej i kanałach naczyniowych
Osteocyty
• spłaszczone
• duże jądro
• cienkie wypustki połączone
połączeniami szczelinowymi
z wypustkami sąsiednich
osteocytów
Osteocyty i ich wypustki
zajmują niezmineralizowane
przestrzenie w substancji
miedzykomórkowej:
jamki i kanaliki kostne.
System połączonych jamek
i kanalików stanowi drogę dla
dyfuzji tlenu, substancji
odżywczych i metabolitów -
komunikuje się z przestrzeniami
zawierającymi naczynia
krwionośne (z kanałami
naczyniowymi lub ze szpikiem)

13 14

Stany czynnościowe
osteocytów
Dyfuzja jest możliwa, ponieważ
osteocyty i ich wypustki otoczone są
cienką warstwą płynu (silnie uwodnionej
• spoczynkowy
substancji podstawowej) wypełniającą
słabo rozwinięte organelle
przestrzeń pomiędzy komórkami a
zmineralizowanymi (nieprzepuszczalnymi)
ścianami jamek i kanalików
• wytwórczy (wydzielniczy)
siateczka szorstka, Golgi
produkują i wydzielają niewielkie
ilości substancji
międzykomórkowej

• resorbcyjny
siateczka szorstka, Golgi, lizosomy
wydzielają metaloproteinazy
lokalnie trawiące substancję
międzykomórkową, uwalniają
jony Ca

15 16

Osteoklasty
Osteocyty reagują na zmiany – komórki trawiące kość
obciążeń mechanicznych kości,
• bardzo duże
zmieniając swój stan czynnościowy
• wielojądrzaste
i przekazując sygnały innym • brzeżek koronkowy
osteocytom: • pęcherzyki hydrolazowe,
• reaguja na „pociąganie” integryn pęcherzyki
• reagują na ruch i zmiany ciśnienia endocytotyczne,
otaczającej je warstewki płynu lizosomy
(czujnik: rzęska pierwotna)
• koordynują swoją aktywność
czynnościową, przekazując sobie
sygnały chemiczne i jonowe (cAMP, Ca)
poprzez połączenia szczelinowe
Pochodzenie:
Sygnały są przekazywane również szpik krwiotwórczy
osteoblastom i osteoklastom. (fuzja komórek
Efektem jest proces przebudowy kości prekursorowych
dostosowujący jej strukturę do kierunku o charakterze
działania sił monocytów)

17 18

3
 Osteoklasty lokalnie resorbują kość Osteoblasty kontrolują różnicowanie i rekrutację osteoklastów
poprzez demineralizację oraz
trawienie zewnątrz-
i wewnątrzkomórkowe

(1) zamknięcie przestrzeni pomiędzy

brzeżkiem koronkowym a powierzchnią
kości przez pierścień integryn
(2) wydzielenie H+ (pompa protonowa)
 zakwaszenie
 lokalna demineralizacja
(3) wydzielenie enzymów hydrolitycznych • komórki zrębowe szpiku wydzielają M-CSF, który indukuje w jednojądrzastych
(egzocytoza pęch. hydrolazowych) prekursorach osteoklastów ekspresję receptora RANK
 trawienie zewnątrzkomórkowe • osteoblasty eksponują ligand dla receptora (RANKL) – jego związanie z receptorem
(4) endocytoza nadtrawionych fragmentów powoduje łączenie się prekursorów w wielojądrzaste osteoklasty (pobudzenie
różnicowania)
 trawienie wewnątrzkomórkowe
• osteoblasty produkują osteoprotegerynę (OPG), która blokuje RANKL (hamowanie
w lizosomach różnicowania)

19 20

Jednostką strukturalną dojrzałej (blaszkowatej) kości W kości gąbczastej, równolegle ułożone blaszki kostne budują
beleczki kostne. Beleczki tworzą sieć, w oczkach której znajduje się
jest blaszka kostna
szpik kostny z naczyniami

3-10 μm

Składniki:
kość • zmineralizowana substancja
zbita
międzykomórkowa z równoległym
układem włókien kolagenowych
• jamki i kanaliki zawierające osteocyty
i ich wypustki
kość
gąbczasta Typy dojrzałej kości:
• zbita
•gąbczasta Lokalizacja: kości płaskie i nieregularne, nasady kości długich

21 22

W kości zbitej, blaszki kostne

układają się koncentrycznie
wokół kanałów naczyniowych
(kanałów Haversa) tworząc
osteony (systemy Haversa).
Zwarty układ równoległych
osteonów tworzy kość.

Osteon
• walec, Ø < 300 μm, długość kilka mm do 2 cm
• 5-15 blaszek kostnych
• otoczony cienką warstwą zmineralizowanej
substancji podstawowej (linia cementowa) –
kanaliki kostne nie przechodzą do sąsiedniego
osteonu
Lokalizacja: • zawartość kanału Haversa:
• trzony kości długich - naczynie włosowate
• powierzchniowa (korowa) - niezmielinizowane włókno nerwowe (czasem)
warstwa kości płaskich - komórki osteogenne
i nieregularnych - nieaktywne osteoblasty i osteoklasty
• odśrodkowa dyfuzja tlenu i subst. odżywczych

23 24

4
 Typy blaszek kostnych
w trzonie kości długiej:

• systemowe
• międzysystemowe
• okrężne
- zewnętrzne
- wewnętrzne

Okostna:
• tkanka łączna włóknista
• zawiera naczynia krwionośne
wchodzące do kości
• w warstwie wewnętrznej
obecne komórki osteogenne
i nieaktywne osteoklasty

Śródkostna:
Naczynia biegnące w kanałach Haversa • pojedyncza warstwa
odchodzą od większych naczyń biegnących spłaszczonych komórek
w kanałach naczyniowych Volkmanna. (komórki wyściółkowe -
Naczynia wchodzą do kości zbitej zarówno nieaktywne osteoblasty)
od strony okostnej, jak i jamy szpikowej. wyścielająca wewnętrzne
powierzchnie kości

25 26

Kostnienie (osteogeneza)
Kostnienie na podłożu mezenchymatycznym (kości płaskie)

Rozrost i przebudowa pierwotnych

beleczek kostnych wymaga
skoordynowanej działalności
osteoblastów i osteoklastów

1. Komórki mezenchymy różnicują się w kom. osteogenne, które produkują Jako pierwsza powstaje kość
substancję podstawową kości (osteoid)... grubowłóknista (plecionkowata),
2. ... i przekształcają się w osteoblasty. o nieregularnym układzie włókien
3. Osteoblasty produkują substancję międzykomórkową kości i otaczają się nią. kolagenowych, która zostaje potem
4. Rozpoczyna się mineralizacja, osteoblasty przekształcają się w osteocyty. przebudowana w kość blaszkowatą
5. Powstają pierwotne beleczki kostne.

27 28

Kostnienie na podłożu chrzęstnym

(k. długie, podst. czaszki, kręgi, miednica)
1. Degeneracja i mineralizacja chrząstki
wewnątrz trzonu (wytworzenie
pierwotnego punktu kostnienia),
wytworzenie mankietu kostnego
wokół trzonu
2. Wniknięcie pęczka okostnowego z
naczyniami i komórkami osteogennymi
które przekształcają się w osteoblasty
i rozpoczynają tworzenie pierwotnych
beleczek kostnych.
3. Degeneracja chrząstki i tworzenie
kości przesuwa się ku nasadom –
powiększa się jama szpikowa
4. Utworzenie płytki wzrostowej na
granicy trzonu i nasad.
5. Po urodzeniu: wytworzenie wtórnych
punktów kostnienia w nasadach,
kostnienie nasad
6. Kostnienie płytek wzrostowych,
zakończenie wzrostu kości

29 30

5
 Płytka wzrostowa: 5 stref odzwierciedla kolejne etapy Mineralizacja substancji międzykomórkowej
przekształcania chrząstki w kość

chrząstka
spoczynkowa

chrząstka
proliferująca

chrząstka
hipertroficzna

chrząstka 1. Odszczepianie się od degenerujących chondrocytów i osteoblastów

degenerująca pęcherzyków gromadzących Ca i P (pęcherzyki macierzy).
2. Krystalizacja Ca-P wewnątrz pęcherzyków
3. Wzrost kryształów – rozerwanie pęcherzyków
mineralizacja,
beleczki 4. Dalszy wzrost, zlewanie się i przebudowa kryształów w obrębie substancji
kierunkowe międzykomórkowej (wspomaganie: sialoproteina kości II, osteokalcyna)

31 32

Przebudowa kości umożliwia optymalne dostosowanie jej struktury

do zmieniających się kierunków działających na kość sił Przebudowa kości zbitej

Blaszki międzysystemowe
są pozostałością dawnych
osteonów, częściowo
zniszczonych podczas
Przebudowa kości jest wynikiem skoordynowanej działalności osteoblastów przebudowy kości
i osteoklastów – efektem jest zmiana układu beleczek kostnych lub osteonów

33 34

6
 KREW
Funkcje krwi:

• transport tlenu i substancji odżywczych do komórek

• transport CO2 i metabolitów wydalanych przez komórki
• transport komórek i czynników uczestniczących w procesach
obronnych
• transport substancji regulacyjnych (np. hormonów) do komórek
• udział w utrzymywaniu homeostazy ustrojowej (równowaga
wodno-jonowa, buforowanie płynów ustrojowych, termoregulacja)
Krew jest tkanką płynną, ponieważ płynna jest • krzepnięcie
istota międzykomórkowa (osocze)

1 2

Skład osocza krwi

Wskaźnik
Woda 91 – 92%
hematokrytu
Białka: albuminy, globuliny α, β, γ (immunoglobuliny), fibrynogen 7 – 8%
osocze

Inne substancje: 1 – 2%

leukocyty i płytki jony (Na+, K+, Ca++, Mg++, Cl-, HCO3-, PO4-3, SO4-2)
elementy morfotyczne

produkty przemiany materii (mocznik, kwas moczowy,

objętość elementów morfotycznych (erytrocytów)
Hct = objętość krwi pełnej
kreatynina, sole amonowe)

erytrocyty substancje odżywcze (glukoza, aminokwasy, lipidy)

gazy (tlen, dwutlenek węgla, azot)

mężczyźni 40% – 50%
kobiety 35% –45% substancje regulacyjne (hormony, enzymy, witaminy)

Surowica: osocze pozbawione fibrynogenu i czynników krzepnięcia

3 4

Elementy morfotyczne krwi Erytrocyty

(krwinki czerwone)
• średnica 7,5 μm
Erytrocyty (krwinki czerwone) 4 500 000 - 5 000 000 /mm3
• brak jądra
Leukocyty (krwinki białe) 5 000 - 10 000 /mm3 • brak organelli
• hemoglobina
Trombocyty (płytki krwi) 200 000 - 400 000 /mm3 • gruby glikokaliks

granulocyty
agranulocyty
Neutrofile 55 - 65%
(obojętnochłonne)
Eozynofile 2 - 4% Limfocyty 25 - 35%
(kwasochłonne)
Bazofile 0.5 - 1% Monocyty 4 - 8% retikulocyt (1-2%)
(zasadochłonne)

5 6

1
 Cukrowce glikokaliksu erytrocytów Erytrocyty utrzymują kształt dzięki obecności
są antygenami układu AB0 wewnętrznego szkieletu błonowego

Białka transportowe błony:

• białko III szczytu – transporter anionowy
• pompa sodowo-potasowa

7 8

Płytki krwi inicjują proces krzepnięcia krwi Twory pęcherzykowe obecne w granulomerze:
Nazwa Zawartość
glikogen

ziarna α czynniki krzepnięcia (V, IX,

• średnica 2-4 μm płytkowy czynnik IV),
• brak jądra plazminogen, fibrynogen,
• strefa obwodowa (hialomer) płytkowopochodny czynnik wzrostu (PDGF),
- mikrotubule chemokiny
- filamenty aktynowe mikrotubule
hialomer ciałka gęste ATP, ADP, Ca2+, histamina,
- otwarty system kanalikowy
(wpuklenia błony kom.) (ziarna δ) serotonina, polifosforany
- zamknięty system kanalikowy
(magazynuje jony Ca2+) pęcherzyki hydrolazowe enzymy hydrolityczne
• strefa centralna (ziarna λ)
(granulomer) granulomer
- organelle i ziarna peroksysomy enzymy peroksysomowe
- glikogen
• gruby glikokaliks

Płytki krwi są bezjądrzastymi fragmentami większych komórek prekursorowych

9 10

Płytki agregują w miejscu uszkodzenia ściany naczyniowej

i wydzielają substancje uruchamiające proces krzepnięcia krwi LEUKOCYTY
GRANULOCYTY AGRANULOCYTY
• kontakt z uszkodzonym (limfocyty, monocyty)
(neutrofile, eozynofile, bazofile)
miejscem
• przyleganie
• uwalnianie zawartości
• zawierają dużą ilość • zawierają niewielką ilość
ziarn ziarn azurochłonnych
• agregacja ziarn azurochłonnych*
• utworzenie „czopu
i swoistych
płytkowego”

• jądro segmentowane, • jądro niesegmentowane

• nie dzielą się • mogą się dzielić i
Substancje uwalniane różnicować,
z płytek oraz inne czynniki
krzepnięcia (osoczowe, • krótki czas życia (dni) • długi czas życia
tkankowe) doprowadzają (tygodnie – lata)
do wytworzenia skrzepu *szczególna forma
pęcherzyków hydrolazowych

11 12

2
 Neutrofile fagocytują i zabijają bakterie Ziarna neutrofila i ich zawartość

Ziarna azurochłonne
• mieloperoksydaza
• defenzyny
• lizozym
• azurocydyna
• elastaza, katepsyna G

Ziarna swoiste
• średnica ok. 12 μm
• katelicydyna
• segmentowane jądro • laktoferryna
• ubogie organelle • lizozym
• ziarnistości • kolagenaza

Ziarna trzeciorzędowe
Zdolne do: • żelatynaza (kolagenaza)
• ruchu pełzakowatego • metaloproteinazy
• fagocytozy • lizozym
• zabijania bakterii
• produkcji mediatorów Pęcherzyki wydzielnicze
regulujących reakcje • albumina
immunologiczne • fosfataza zasadowa
• receptory dla dopełniacza
Neutrofile są głównymi komórkami ostrego stanu zapalnego • cząsteczki adhezyjne

13 14

Etapy migracji leukocytów przez ścianę naczynia Fagocytoza:

marginacja toczenie adhezja diapedeza • głównie bakterii
• szczególnie intensywna po
opłaszczeniu bakterii
przeciwciałami i/lub
składnikami dopełniacza
(mechanizm receptorowy)

aktywacja

cukier integryna ICAM-1 selektyna

1. Marginacja – zbliżenie do ściany naczynia; leukocyt i komórki śródbłonka
ulegają aktywacji.
2. Toczenie - Selektyny śródbłonka wiążą reszty cukrowcowe glikokaliksu
leukocyta (słabe wiązanie), prąd krwi „popycha” leukocyt.
3. Adhezja - Integryny leukocyta wiążą ICAM-1 śródbłonka (silne wiązanie).
4. Diapedeza - Leukocyt „przeciska się” przez szczelinę między komórkami
śródbłonka.

15 16

Fagocytoza: Zabijanie i trawienie bakterii

• głównie bakterii
• szczególnie intensywna po
opłaszczeniu bakterii
przeciwciałami i/lub
składnikami dopełniacza
(mechanizm receptorowy)
Receptory rozpoznające wzorzec (patogenu):
• „wybuch tlenowy”
- specyficzne substancje obecne w • fuzja ziarn z fagosomem
ścianach bakterii i grzybów • zabicie bakterii
- bakteryjny DNA • trawienie bakterii
- wirusowe kwasy nukleinowe
System zabijania bakterii:
Czynniki tlenozależne
• mieloperoksydaza - H2O2 - jony
chlorkowe i jodkowe
(chlorowanie i jodowanie)
• rodniki ponadtlenkowe
i hydroksylowe (utlenianie,
hydroksylacja)

Czynniki tlenoniezależne
• lizozym (trawi ściany kom. bakterii)
• laktoferryna (wiąże Fe, hamuje
metabolizm bakterii)
• defenzyny
• katelicydyny

17 18

3
 Defenzyny „dziurawią” błonę komórkową bakterii

W trakcie zabijania bakterii neutrofile giną.

Podobny mechanizm działania Jeżeli proces zapalny jest bardzo intensywny, szczątki
ma katelicydyna neutrofili i bakterii tworzą ropę

Podwyższona liczba neutrofili w krwi obwodowej

najczęściej świadczy o toczącym się procesie zapalnym
wywołanym zakażeniem bakteryjnym

19 20

Eozynofile zabijają larwy pasożytów i współpracują

z mastocytami w reakcjach alergicznych

Neutrofile
zabijają bakterie
nawet po swojej śmierci…
rdzeń
Zewnątrzkomórkowa sieć
neutrofila (NET – neutrophil
extracellular trap)

• średnica ok. 15 μm
Z ginących neutrofili • dwusegmentowe jądro
wydostaje się rozluźniona • ubogie organelle
chromatyna, tworząc • kwasochłonne ziarna
gęstą zewnątrzkomórkową swoiste, zawierające:
sieć, do której przyczepiają ziarna
- MBP (główne białko zasadowe) swoiste
się antybakteryjne białka - ECP (białko kationowe eozynofili)
neutrofila. Bakterie złapane - EDN (eozynofilową neurotoksynę)
w tę sieć giną. - eozynofilową peroksydazę
- enzymy hydrolityczne
- cytokiny

21 22

Funkcje eozynofili

Podwyższona liczba eozynofili w krwi obwodowej

• zabijanie larw pasożytów (poprzez wydzielanie zawartości ziarn) jest wskaźnikiem chorób pasożytniczych i alergicznych
• współpraca z mastocytami i bazofilami w reakcjach alergicznych
(wpływ na wydzielanie czynników prozapalnych przez te komórki)
• działanie immunoregulacyjne (wydzielanie cytokin działających na
limfocyty)
• słaba zdolność do fagocytozy (fagocytują kompleksy antygen-przeciwciało)
• słabe własności bakteriobójcze i guzobójcze

23 24

4
 Bazofile są podobne morfologicznie i czynnościowo Limfocyty odpowiadają za reakcje
do mastocytów, ale stanowią odrębną populację komórek immunologiczne
• średnica 8 i 12-15 μm („małe” i „duże”)
• duże kuliste jądro
• ubogie organelle
• nieliczne ziarna azurochłonne

• średnica ok. 10 μm
• jądro segmentowe lub nie
• zasadochłonne ziarna
swoiste zawierające:
- histaminę
- siarczan chondroityny Limfocyty B – humoralna odpowiedź immunologiczna
- czynnik chemotaktyczny Limfocyty T – komórkowa odpowiedź immunologiczna
dla eozynofili Limfocyty NK – zabijanie „antygenowo nieprawidłowych” komórek
• receptory dla IgE Wygląd dużych limfocytów mają również krążące w krwi komórki macierzyste

25 26

Monocyty migrują do tkanek, gdzie przekształcają się Szpik krwiotwórczy - miejsce hematopoezy
w makrofagi, komórki prezentujące antygeny
(dendrytyczne) lub osteoklasty

• średnica 15-20 μm
• nerkowate jądro
• dobrze rozwinięte
organelle
• ziarna azurochłonne Przedziały:
• lizosomy • naczyniowy
• zdolność do fagocytozy • hematopoetyczny

27 28

Przedział naczyniowy • rusztowanie z tkanki łącznej

siateczkowej: włókna siateczkowe
Cienkościenne naczynia zatokowe i komórki zrębowe (fibroblasty,
(odmiana naczyń włosowatych): makrofagi, mezenchymatyczne kom.
• śródbłonek macierzyste)
• nieciągła blaszka podstawna • w jego obrębie grupy dojrzewających
• komórki przydankowe (odmiana komórek krwi i nieliczne adipocyty
perycytów) jednopęcherzykowe

Przedział
Komórki śródbłonkowe
hematopoetyczny
budujące ścianę naczynia
tworzą doraźnie tzw. pory
migracyjne dla komórek
szpikowych przechodzących
do krwi

Komórki przydankowe
regulują ten proces poprzez
„odsłanianie” fragmentów
ściany naczynia

29 30

5
 prekursor Komórki o podobnej
Wszystkie komórki erytrocytów
morfologii
krwi wywodzą się BFU - E
prekursor
z jednej komórki eozynofilów

macierzystej
prekursor
bazofilów

hematopoetyczna
CFU-GEMM
komórka
macierzysta
(CFU Mix) CFU-GM prekursor
neutrofilów

prekursor
monocytów

prekursor
megakariocytów
CFU-LT
CFU - L
prekursor
limfocytów T

prekursor
limfocytów B Komórki różniące się morfologicznie
CFU-LB Komórki progenitorowe

31 32

Rozmaz krwi
Komórki macierzyste szpiku krwiotwórczego
(można je uzyskiwać przez punkcję szpiku lub z krwi
obwodowej)
• komórki macierzyste hemopoezy
• mezenchymatyczne komórki macierzyste
(wchodzą w skład zrębu szpiku)

Rozmaz szpiku

Komórki macierzyste hematopoezy są od Mielogram:

ponad 20 lat wykorzystywane • linia rozwojowa
w leczeniu białaczek i chłoniaków erytrocytów: 20%
„przeszczep szpiku”: • linia rozwojowa
• allogeniczny granulocytów: 65%
• autologiczny • pozostałe linie:15%

33 34

6
 Aparat kurczliwy:

Tkanka • miofilamenty cienkie (aktyna i białka pomocnicze)

• miofilamenty grube (miozyna 2)

mięśniowa
• pobudliwość
• kurczliwość

Miofilamenty nie kurczą się, lecz przesuwają względem

siebie („główki” miozyny kroczą po aktynie)

1 2

Klasyfikacja
tkanki mięśniowej: Mięśnie gładkie:
• aparat kurczliwy o niższym poziomie uporządkowania
(1) mięśnie gładkie • reagują na różne bodźce (nerwowe, hormonalne, mechaniczne)
• nie podlegają naszej woli
• skurcz wolny, ale długotrwały
• komórki produkują własne blaszki podstawne i składniki
substancji międzykomórkowej (m.in. włókna sprężyste
(2) mięśnie poprzecznie i siateczkowe)
prążkowane

• mięśnie szkieletowe

• mięsień sercowy

3 4

Bardzo liczne cienkie i nieliczne grube miofilamenty tworzą

Komórka mięśniowa gładka wydłużoną sieć

• wydłużona, wrzecionowata
• pałeczkowate jadro
• organelle zgrupowane na
biegunach jądra
• pozostałą cytoplazmę zajmuje
aparat kurczliwy
• otoczona blaszką podstawną

5 6

1
 Miofilamenty cienkie są powiązane ze sobą i przyczepione do
Aparat kurczliwy:
błony komórkowej za pośrednictwem białek wiążących aktynę
• miofilamenty cienkie:
- aktyna
- tropomiozyna
- kaldesmon
ciałka gęste (α-aktynina)
- kalponina
• miofilamenty grube: miozyna 2

Molekularny mechanizm skurczu

komórki mięśniowej gładkiej:

1. Bodziec
podbłonowa 2. Otwarcie kanałów wapniowych
płytka gęsta 3. Wzrost poziomu Ca2+ w cytoplazmie
(α-aktynina, (sygnał wewnątrzkomórkowy)
winkulina)
4. Przyłączenie jonów Ca do kaldesmonu
kaweola
i kalponiny (wzrost aktywności ATPazowej
miozyny) oraz do cytoplazmatycznego
białka - kalmoduliny
5. Kompleks kalmodulina-Ca aktywuje
podbłonowa
płytka gęsta
kinazę lekkich łańcuchów miozyny…

7 8

6. Kinaza fosforyluje łańcuchy lekkie, co powoduje odsłonięcie Komórki mięśniowe gładkie tworzą warstwy
miejsc wiążących aktynę (błony mięśniowe) lub pęczki i są połączone
połączeniami szczelinowymi,
co umożliwia przewodzenie bodźców

Występowanie:
• warstwy: naczynia krwionośne, układ
pokarmowy, drogi oddechowe, układ
moczowo-płciowy (w tym macica,
pęcherz)
7. Miozyna łączy się z aktyną • pęczki: mięśnie wyprostne włosa,
8. Skurcz tęczówka

9 10

Niemięśniowe komórki kurczliwe:

Śródmiąższowe
- różne pochodzenie
komórki Cajala
(pochodzenie mezenchymatyczne, - aparat kurczliwy jak w komórkach mięśniowych gładkich
spokrewnione z telocytami, • Komórki mioepitelialne
obecne w mięśniach gładkich) - pochodzenie nabłonkowe
- obecne w niektórych gruczołach
• liczne długie wypustki - „wyciskają” wydzielinę do przewodów
• liczne zakończenia nerwowe
• Miofibroblasty (fibrocyty)
• b. liczne połączenia szczelinowe
- pochodzenie mezenchymatyczne
(głównie z komórek zrębowych szpiku)
Funkcje:
- obecne w skórze i niektórych narządach
• spontanicznie generują bodźce
- w skórze uczestniczą w gojeniu ran
skurczowe (kom. „rozrusznikowe”)
- wytwarzają włókna kolagenowe, w narządach
• pośredniczą w przekazywaniu
odpowiadają za ich patologiczne włóknienie
bodźców pomiędzy zakończeniami
nerwowymi a „roboczymi” • Komórki mioidne
komórkami mięśniowymi - pochodzenie mezenchymatyczne
- występują w jądrach
Występowanie: - „wypychają” plemniki z kanalików nasiennych
• przewód pokarmowy • Perycyty
• naczynia krwionośne - pochodzenie mezenchymatyczne
• moczowód - występuja w ścianie naczyń włosowatych
- regulują światło naczynia

11 12

2
 Mięśnie szkieletowe Mięsień szkieletowy jest narządem zbudowanym z włókien mięśniowych
• aparat kurczliwy o uporządkowanym układzie i tkanki łącznej otaczającej: brzusiec (namięsna), pęczki włókien
• reagują wyłącznie na bodźce nerwowe (omięsna) i pojedyncze włókna mięśniowe (śródmięsna)
• zależą od naszej woli
• skurcz szybki, ale krótkotrwały
• włókna mięśniowe wytwarzają własną blaszkę podstawną

W tkance łącznej przebiegają naczynia krwionośne i włókna nerwowe

13 14

Włókno mięśniowe szkieletowe jest wielojądrzastą zespólnią Budowa włókna mięśniowego szkieletowego:
powstałą przez zespolenie wielu komórek prekursorowych (mioblastów).
Średnica: 10-100 μm, długość: jak brzusiec mięśnia
(kilka – kilkadziesiąt cm)
• sarkolema (błona komórkowa +
blaszka podstawna)
• wąska obwodowa warstwa
cytoplazmy zawierająca jądra
i organelle
• obszar centralny zawierający
aparat kurczliwy - równolegle
ułożone, poprzecznie prążkowane
miofibryle

Pomiędzy miofibrylami:
• mitochondria, kanaliki T, siateczka
sarkoplazmatyczna
• glikogen, mioglobina

15 16

Budowa miofibryli: Filamenty i białka podporowe sarkomeru i miofibryli

regularny układ miofilamentów
tworzy segmenty - sarkomery

• titina – zapobiega nadmiernemu

rozciągnięciu sarkomeru
• nebulina – usztywnia cienki
miofilament
• tropomodulina – blokuje wolny
• linia Z: α-aktynina, mocuje końce koniec cienkiego miofilamentu,
cienkich miofilamentów zapobiega jego wydłużaniu Dystrofina łączy
• linia M: miomezyna, tworzy mostki (polimeryzacji aktyny) obwodowe miofilamenty
łączące bocznie grube cienkie z błoną komórkową
miofilamenty

17 18

3
 Molekularna struktura miofilamentów w mięśniu szkieletowym

cienkie grube

Miofibryle połączone są na wysokości linii Z sarkomerów

poprzecznie biegnącymi filamentami pośrednimi (desmina)
w ten sposób, że sarkomery znajdują się na tym samym poziomie -
daje to efekt poprzecznego prążkowania całego włókna mięśniowego

19 20

Molekularny mechanizm skurczu

1. Wzrost poziomu jonów Ca2+ (sygnał wewnątrzkomórkowy)
2. Jony Ca wiążą się z troponiną C Dylemat skurczu mięśniowego (contraction dilemma)
3. Troponina I poprzez troponinę T odsuwa tropomiozynę od aktyny,
odsłaniając na aktynie miejsca wiążące miozynę
4. „Główki” miozyny wiążą się z aktyną
5. Miozyna „kroczy” po powierzchni aktyny -
miofilamenty przesuwają się względem siebie, sarkomer się skraca

tak skierowane są wektory sił generowanych przez sarkomery

?
„fala” skurczu

To jednak działa, gdyż sarkomery nie kurczą się równocześnie, tylko

„po kolei”, każdy z minimalnym opóźnieniem w stosunku do
poprzedniego – co pozwala na efektywne skrócenie miofibryli.

21 22

Bodziec dochodzi do każdego włókna mięśniowego z zakończenia Systemy błonowe otaczające miofibryle:
włókna nerwowego, płytki motorycznej (synapsa nerwowo-mięśniowa) kanaliki T i siateczka sarkoplazmatyczna

• kanaliki T – wpuklenia błony komórkowej

zlokalizowane wzdłuż granic między
• fałdy sarkolemy prążkami I i A
• kanały sodowe • siateczka sarkoplazmatyczna – odpowiednik
• neuroprzekaźnik: siateczki gładkiej/kalciosomu,
acetylocholina o segmentowym układzie, gromadzi jony Ca

23 24

4
 Reakcja włókna mięśniowego na bodziec nerwowy - etapy
Przemieszczanie się bodźca wzdłuż błony komórkowej włókna
mięśniowego i aktywacja kolejnych triad mięśniowych tłumaczy
1. Przekazanie bodźca na błonę
powstanie „fali skurczu” przesuwającej się od rejonu płytki motorycznej
komórkową (płytka motoryczna);
bodziec przemieszcza się wzdłuż
błony
2. Wprowadzenie bodźca w głąb
włókna (błona kanalików T)
3. Zmiana kształtu białka wrażliwego
na bodziec (zmianę potencjału błony)
w błonie kanalika T
4. Mechaniczne otwarcie kanałów wapniowych
w błonie cysterny brzeżnej
5. Wzrost poziomu
jonów Ca
w cytoplazmie
(czyli także
w otoczeniu
miofilamentów)

25 26

Połączenie Typy włókien mięśniowych szkieletowych:

mięsień-ścięgno
• czerwone (typ I)
• pośrednie (typ IIA)
• białe (typ IIX)
IIX

I
IIA

miofilamenty cienkie mitochondria

białka pośredniczące
Włókna czerwone: mniejsza średnica, więcej mioglobiny i mitochondriów,
integryny szersze linie Z, wolniejszy skurcz, bardziej odporne na zmęczenie
kolagen
Włókna białe: większa średnica, mniej mioglobiny i mitochondriów, węższe
linie Z, b. szybki skurcz, szybkie zmęczenie

27 28

Komórki satelitarne Struktury receptoryczne mięśni szkieletowych:

wrzecionka nerwowo-mięśniowe i nerwowo-ścięgniste

błona komórkowa
komórki satelitarnej blaszka podstawna

błona komórkowa
włókna mięśniowego
• niezróżnicowane (komórki macierzyste mięśni szkieletowych)
• leżą pod blaszką podstawną
• mogą się namnażać i wbudowywać do istniejących włókien lub tworzyć nowe
włókna
• odpowiadają za rozrost, przebudowę i regenerację mięśni

29 30

5
 Z uwagi na przestrzenny charakter skurczu, komórki mięśnia sercowego
Mięsień sercowy: (kardiomiocyty) oraz ich aparat kurczliwy tworzą przestrzenną sieć
• zbudowany z oddzielnych komórek
• uporządkowany układ aparatu Pomiedzy rozgałęzionymi kardiomiocytami
kurczliwego (sarkomery) znajdują się bardzo liczne naczynia włosowate
• reaguje na bodźce generowane przez
własne komórki
• skurcz rytmiczny
• skurcz przestrzenny

31 32

Komórki mięśnia sercowego zawierają:
• centralne jądro, a wokół niego organelle
• rozgałęzione pęczki miofilamentów
zorganizowanych w sarkomery,
a między nimi bardzo liczne mitochondria
Kanaliki T i siateczka sarkoplazmatyczna w komórkach mięśnia sercowego
pełnią te same funkcje co w włóknach mięśniowych szkieletowych, choć
nieco różnią się morfologią i mechanizmem działania

• szersze kanaliki T zlokalizowane na poziomie linii Z

• mniejsze cysterny brzeżne
• diady zamiast triad (kanalik T + 1 cysterna brzeżna)
• w błonie kanalików T kanały wapniowe otwierane zmianą potencjału, wstępny
wzrost poziomu Ca aktywuje kanały wapniowe w siateczce sarkoplazmatycznej
(wzmocnienie sygnału)

33 34

Komórki mięśnia sercowego są połączone wstawkami Komórki robocze przedsionków

- zespołami połączeń międzykomórkowych
desmosom

poł. szczelinowe

• mniejsze
powięź przylegania • brak kanalików T
• niektóre komórki pełnią również funkcję dokrewną:
produkują przedsionkowy peptyd natriuretyczny (ANP)

35 36

6
 Komórki układu bodźcotwórczo-przewodzącego są „prymitywnymi”
komórkami mięśnia sercowego

1
zawał
2
4
3
4
blizna łącznotkankowa

• ubogi aparat kurczliwy

• brak kanalików T
• liczne połączenia szczelinowe Komórki mięśnia sercowego nie mają zdolności do regeneracji
– uszkodzony rejon (np. rejon zawału) zastępuje łącznotkankowa
Węzeł zatokowo-przedsionkowy (1), blizna, co prowadzi do upośledzenia wydolności serca.
węzeł przedsionkowo-komorowy (2):
spontaniczna, rytmiczna depolaryzacja

Pęczek Hisa (3), włókna Purkiniego (4): pęczki komórek połączone między sobą
i z kardiomiocytami roboczymi połączeniami szczelinowymi („rozprowadzanie”
bodźców)

37 38

7
 Tkanka nerwowa

Komórki:
• komórki nerwowe (neurony) – sygnalizacja , neurosekrecja
• komórki neurogleju (k. glejowe) - ochrona, wspomaganie

Tkanka nerwowa Substancja międzykomórkowa: prawie nieobecna

(blaszki podstawne)

Pobudliwość i przewodnictwo

1 2

Komórka nerwowa: ciało komórkowe (perykarion) Klasyfikacja komórek nerwowych:

wypustki: dendryty i neuryt (akson)

A. Liczba wypustek
• jednobiegunowe
• dwubiegunowe
• pseudojednobiegunowe
• wielobiegunowe

B. Długość aksonu
• Golgi I (projekcyjne)
dendryty akson zakończenia aksonu
- długi akson
• Golgi II (lokalne)
Dendryty: różna liczba, krótsze, bardziej rozgałęzione, - krótki akson
zawierają ciałka Nissla, nie mają kanałów sodowych
otwieranych zmianą potencjału, przewodzą dośrodkowo C. Kształt perykarionu
• ziarniste
Akson: pojedynczy, dłuższy, słabiej rozgałęziony, nie zawiera • gwiaździste
ciałek Nissla, posiada kanały sodowe otwierane zmianą • piramidowe
potencjału, otoczony osłonkami, przewodzi odśrodkowo • gruszkowate

3 4

Komórka nerwowa W mikroskopie świetlnym, ciałka Nissla to zasadochłonne ziarna

widoczne w perykarionie i dendrytach (nigdy w aksonie)
Organelle:
• ciałka Nissla
• aparat Golgiego
• mitochondria
• lizosomy
• cytoszkielet

Inne:
• neuromelanina
• lipofuscyna

5 6

1
 Ciałka Nissla to skupiska szorstkiej siateczki śródplazmatycznej Cytoszkielet komórki nerwowej
i wolnych rybosomów.
Produkcja własnych białek (błonowych i cytoplazmatycznych)
komórki nerwowej.

• neurofilamenty
(= filamenty pośrednie)

• neurotubule (= mikrotubule)

Neurofilamenty pełnią funkcję

podporową

7 8

Neurotubule
transport organelli, pęcherzyków i dużych cząsteczek Przewodnictwo nerwowe
w perykarionie i w wypustkach.
Potencjał spoczynkowy:
Szczególnie istotny jest transport wewnątrz aksonu • kanały potasowe („przecieku”) – otwarte
(transport aksonalny): • kanały sodowe – zamknięte
• pompa sodowo-potasowa
• odśrodkowy (anterogradowy) – kinezyna (mechanoenzym)

• dośrodkowy (retrogradowy) - dyneina (mechanoenzym)

3

- 70 mV

9 10

Potencjał czynnościowy:
depolaryzacja błony komórkowe
(kanały sodowe otwierane zmianą potencjału)
zamknięte inaktywowane otwarte
akson
Włókno nerwowe = akson otoczony osłonką
zamknięte
Osłonki aksonu są wytwarzane
przez komórki neurogleju:
• w obwodowym u.n. przez
komórki Schwanna
• w ośrodkowym u.n. przez
oligodendrocyty i astrocyty

W zależności od typu osłonki,

miejsce wzbudzenia włókna nerwowe mogą być:
potencjału czynnościowego
(początkowy odcinek aksonu)
• zmielinizowane (aksony są
otoczone osłonką mielinową)
szybkość: 1-3 m/s • niezmielinizowane (aksony są
Depolaryzacja przemieszcza się jednokierunkowo wzdłuż aksonu, otoczone cienką osłonką
ponieważ po otwarciu kanały na krótki czas ulegają inaktywacji cytoplazmatyczną, niekiedy
(zamykają się i są niewrażliwe na zmianę potencjału) bez osłonki)

11 12

2
 W niezmielinizowanych włóknach obwodowego układu nerwowego, W zmielinizowanych włóknach obwodowego układu nerowowego,
aksony leżą w rynienkowatych zagłębieniach błony komórkowej akson jest otoczony przez szczególną osłonkę mielinową, również
komórek Schwanna wytworzoną przez komórki Schwanna

Aksony pozbawione osłonki mielinowej mają regularnie rozmieszczone kanały osłonka mielinowa jest izolatorem elektrycznym
sodowe i przewodzą bodźce w formie fali depolaryzacji (przewodzenie ciągłe)

13 14

Mielinizacja Przewężenie Ranviera – styk dwóch segmentów osłonki mielinowej

• fałdy cytoplazmy komórek Schwanna
Wpuklenie błony komórki • w aksonie:
Schwanna (mezakson) - mitochondria
owija się wielokrotnie - w błonie aksonu (aksolemie)
wokół aksonu... liczne kanały sodowe
... co prowadzi do otwierane zmianą potencjału
wytworzenia zwartego
układu koncentrycznych,
wielokrotnych warstw
fosfolipidowych z
niewielką ilością białek

Akson

15 16

Przewodzenie skokowe
Przewodzenie w formie złożonej z depolaryzacji błony (przewężenia Ranviera) Szybkość przewodzenia zależy od:
i słabego prądu elektrycznego płynącego przez cytoplazmę (do 120 m/s); • obecności osłonki mielinowej
• długości segmentów osłonki
• faza szybka (w obrębie segmentu osłonki, prąd elektryczny
• grubości osłonki mielinowej
płynący przez cytoplazmę aksonu; osłonka działa jak izolator)
• faza wolna (w przewężeniu Ranviera, depolaryzacja błony aksonu) • grubości aksonu

Typy włókien nerwowych:

A: grube zmielinizowane 15-120 m/s

B: cienkie zmielinizowane 3-15 m/s
C: niezmielinizowane 1-3 m/s

17 18

3
 Synapsy mogą się tworzyć pomiędzy różnymi częściami
komórek nerwowych, a także pomiędzy komórkami nerwowymi Synapsa składa się z części
i włóknami mięśniowymi szkieletowymi pre- i postsynaptycznej

Część presynaptyczna:
• pęcherzyki synaptyczne zawierające
neuroprzekaźnik
• mitochondria
• kanały wapniowe
• błona presynaptyczna i strefa aktywna

Szczelina synaptyczna:
• kadheryny łączące błony pre-
i postsynaptyczną

Część postsynaptyczna:
• błona postsynaptyczna z receptorami
• aksodendrytyczne
dla neuroprzekaźnika
• aksosomatyczne
• płytka postsynaptyczna (zagęszczenie
• aksoaksonalne
postsynaptyczne) – szkielet błonowy
• płytki motoryczne

19 20

Przewodzenie synaptyczne (synapsa chemiczna):

Neuroprzekaźniki
1. Potencjał czynnościowy dochodzi Charakter Nazwa Typ synaps Działanie synaps
do części presynaptycznej chemiczny (najczęstsze)
2. Otwarcie kanałów wapniowych estry acetylocholina jonotropowe, pobudzające
(otwierane zmianą potencjału) metabotropowe
3. Wzrost poziomu Ca2+ w części aminy biogenne noradrenalina metabotropowe pobudzające
presynaptycznej - egzocytoza dopamina metabotropowe hamujące
serotonina metabotropowe, pobudzające
pęcherzyków synaptycznych
jonotropowe
4. Dyfuzja cząsteczek neuroprzekaźnika
aminokwasy kwas gamma- jonotropowe, hamujące
przez szczelinę synaptyczną i wiązanie aminomasłowy (GABA) metabotropowe
z receptorami w błonie postsynaptycznej glicyna hamujące
5. Otwarcie kanałów jonowych kwas glutaminowy jonotropowe, pobudzające
w błonie postsynaptycznej jonotropowe,
metabotropowe

Wydzielony do szczeliny synaptycznej peptydy opioidowe (endorfiny, metabotropowe hamujące

enkefaliny)
neuroprzekaźnik w większości powraca
inne (np. CGRP, metabotropowe różne
(wychwyt zwrotny – endocytoza substancja P, VIP)
receptorowa) do części presynaptycznej
nukleotydy ATP, GTP jonotropowe, pobudzające
metabotropowe
gazy tlenek azotu (NO) metabotropowe pobudzające

21 22

Synapsy wstążkowe Synapsy elektryczne

• duża część presynaptyczna to połączenia szczelinowe

• bardzo liczne pęcherzyki synaptyczne pomiędzy błoną pre- i postsynaptyczną
• w pobliżu błony presynaptycznej
„wstążki synaptyczne” – białkowe
pasma wiążące pęcherzyki
synaptyczne i utrzymujące je
w strefie aktywnej
• intensywny wychwyt zwrotny
neuroprzekaźników
• synapsy wstążkowe umożliwiają
ciągłe wydzielanie neuroprzekaźników
przez długi okres czasu
• rzadkie – występują w siatkówce
i w obszarach receptorycznych
ucha wewnętrznego

przewodzenie synaptyczne
bez opóźnienia

23 24

4
 Bodźce z synaps są przewodzone
Parakrynowe
przez dendryty w formie
dendryt przewodzenie bodźców
słabych prądów elektrycznych
(potencjały postsynaptyczne)
W perykarionie ulegają sumowaniu
(powstaje zbiorczy potencjał
postsynaptyczny). Jeżeli jest on
wystarczająco duży, wyzwala
akson potencjał czynnościowy w
początkowym odcinku aksonu

Pomiędzy zakończeniami
włókien nerwowych a komórkami
mięśniowymi gładkimi
i gruczołowymi nie tworzą się
synapsy – bodźce przewodzone
są na drodze parakrynowej
(neuroprzekaźniki dyfundują
przez istotę międzykomórkową)

25 26

Komórki neurogleju: Astrocyty

• ich wypustki tworzą „mankiety”
otaczające naczynia krwionośne,
dochodzą też do komórek
Ośrodkowy U.N. nerwowych i ich wypustek
• astrocyty • wspomagają metabolicznie
• oligodendrocyty komórki nerwowe, produkują
• komórki mezogleju czynniki regulacyjne i troficzne
• komórki ependymy • w miejscach uszkodzenia
tkanki nerwowej namnażają się
i tworzą blizny
Obwodowy U.N.
• komórki Schwanna
• glejowe komórki
satelitarne zwojów
rdzeniowych
• komórki glejowe
cewy pokarmowej

protoplazmatyczne włókniste

27 28

Oligodendrocyty Komórki mikrogleju

wytwarzają osłonki mielinowe (mezogleju)
wokół aksonów ośrodkowego są odmianą makrofagów
układu nerwowego rezydującą w ośrodkowym
układzie nerwowym

Pojedynczy oligodendrocyt może • pochodzenie: z zarodkowych

wytworzyć kilka segmentów wysp krwiotwórczych, komórki spoczynkowe
osłonki mielinowej wokół kilku prekursorowe migrują do OUN
aksonów • po aktywacji:
- zmieniają kształt
- migrują (np. do ogniska
zapalnego)
- fagocytują
- produkują cytokiny

aktywowane

29 30

5
 Komórki ependymy
• tworzą pseudonabłonkowe wyściółki Komórki Schwanna
komór i kanałów w OUN • jeżeli tworzą segmenty osłonek, są wydłużone
• mikrokosmki, migawki • w innych lokalizacjach (np. w ciałkach czuciowych) mogą być
różnokształtne
• połączenia międzykomórkowe
• dobrze rozwinięte organelle (wyjątek: segmenty osłonki mielinowej)
• zazwyczaj nie wytwarzają blaszek podstawnych • wytwarzają blaszkę podstawną

31 32

nanerwie Zwój rdzeniowy (międzykręgowy) zawiera pseudojednobiegunowe

(tk. łączna włóknista) kom. zwojowe, glejowe komórki satelitarne, włókna nerwowe
i gęstą sieć naczyń włosowatych. Podobną budowę mają także
onerwie czuciowe zwoje nerwów czaszkowych.
(warstwy płaskich
fibroblastów)

Pień nerwowy
(nerw obwodowy)

• pęczki włókien nerwowych

• tkanka łączna
• naczynia krwionośne

śródnerwie
(włókna srebrochłonne,
fibryle kolagenowe)

Glejowe komórki satelitarne są morfologicznie i czynnościowo

podobne do astrocytów

33 34

Zwoje układu autonomicznego Ośrodkowy układ nerwowy

• zawierają wielobiegunowe komórki

zwojowe otoczone glejowymi komórkami
satelitarnymi
• rodzaje:
(1) zwoje układu współczulnego
(2) zwoje układu przywspółczulnego
(3) zwoje śródścienne (np. w przewodzie Istota szara:
pokarmowym) • perykariony komórek nerwowych
• niezmielinizowane włókna nerwowe
• astrocyty protoplazmatyczne
• liczne naczynia krwionośne

Istota biała:
• brak perykarionów komórek nerwowych
• zmielinizowane włókna nerwowe
• liczne oligodendrocyty
• astrocyty włókniste
• mniej liczne naczynia krwionośne

35 36

6
 Rdzeń kręgowy Bariera krew-mózg

Warstwy morfologiczne:
• komórki śródbłonkowe
• blaszka podstawna
• wypustki astrocytów

Selektywna przepuszczalność
naczyń włosowatych w mózgu:
• ciągłe strefy zamykające
α- motoneuron pomiędzy komórkami
śródbłonka
• selektywne białka
transportowe w błonie
komórkowej śródbłonka

kanał centralny

37 38

7
 KRĄŻENIE KRWI (duże)

DUŻE ŻYŁY DUŻE TĘTNICE

(SPRĘŻYSTE)

UKŁAD ŚREDNIE I MAŁE

NACZYNIOWY
MAŁE I ŚREDNIE TĘTNICE (MIĘŚNIOWE)
ŻYŁY

ŻYŁKI TĘTNICZKI
(WENULE) (ARTERIOLE)

Śródbłonek NN. POZAWŁOSOWATE

(POSTKAPILARY)
NN. WŁOSOWATE
(KAPILARY)
NN. PRZEDWŁOSOWATE
(PREKAPILARY)

WYMIANA GAZÓW I SUBSTANCJI POMIĘDZY KRWIĄ A TKANKAMI (MIKROKRĄŻENIE)

1 2

Komórki śródbłonkowe wywodzą się z mezenchymy,

Elementy składowe ściany naczynia krwionośnego:
ale mają układ nabłonka i wytwarzają blaszkę podstawną
• śródbłonek (nabłonek jednowarstwowy płaski) • spłaszczone, ułożone zgodnie
z długą osią naczynia
• komórki mięśniowe gładkie
• liczne pęcherzyki pinocytotyczne
• elementy tkanki łącznej • ciałka Weibel-Palade’a zawierające
- włókna kolagenowe czynnik von Willebranda
i siateczkowe • połączenia międzykomórkowe
- włókna/blaszki sprężyste
- komórki tkanki łącznej

Włókna/blaszki sprężyste oraz

część włókien kolagenowych ciałka
i siateczkowych to wytwory Weibel-
komórek mięśniowych gładkich Palade’a

3 4

Drogi transportu substancji przez śródbłonek

Substancje niskocząsteczkowe

• dyfuzja przez błonę

komórkową (gazy, małe
cząsteczki hydrofobowe)
• przez transportery w błonie
Funkcje komórek komórkowej (jony, glukoza,
śródbłonkowych: inne substancje proste)

• wytworzenie gładkiej wewnętrznej powierzchni naczynia, Substancje wysokocząsteczkowe

umożliwiającej prawidłowy przepływ krwi
• transcytoza (endocytoza
• kontrola transportu substancji pomiędzy krwią a tkankami
+ egzocytoza)
• kontrola migracji komórek z krwi do tkanek
• produkcja składników istoty międzykomórkowej
i substancji biologicznie czynnych • transport przez:
• przemiany niektórych substancji krążących w krwi - kanały pinocytotyczne
- okienka
• udział w procesie angiogenezy
-szczeliny między-
• endocytoza krążących w krwi wysokocząsteczkowych „odpadków”
komórkowe
(tylko niektóre kom. śródbłonkowe, np. w wątrobie)

5 6

1
 Kontrola migracji leukocytów – ekspresja cząsteczek adhezyjnych
SUBSTANCJE PRODUKOWANE
na powierzchni komórek śródbłonkowych PRZEZ KOMÓRKI ŚRÓDBŁONKOWE

A. Składniki substancji międzykomórkowej:

marginacja toczenie adhezja diapedeza - kolageny
- laminina
- proteoglikany
B. Substancje wpływające na proces krzepnięcia krwi:
- czynnik von Willebranda
- aktywator plazminogenu
- czynnik aktywujacy płytki krwi
- prostacyklina (PGI2)
aktywacja
C. Substancje regulujące napięcie ściany naczyniowej:
- endoteliny - skurcz
cukier integryna ICAM-1 selektyna - tlenek azotu (NO) - rozkurcz
D. Czynniki wzrostowe:
- VEGF (vascular endothelial growth factor)

7 8

Naczynia włosowate (kapilary, średnica 5-10 µm) odpowiadają

za wymianę gazów i substancji pomiędzy krwią a tkankami.
Komórki progenitorowe
Ich łączna długość wynosi ~ 100 000 km
śródbłonka

• powstają w szpiku kostnym

(z mezenchymatycznych KM)
• krążą w krwi
• osadzają się w miejscach uszkodzeń
śródbłonka lub w rejonach niedokrwienia
• naprawiają uszkodzony śródbłonek
lub tworzą nowe kapilary
• ich liczba w krwi krążącej jest ujemnie
skorelowana z:
- wiekiem
- czynnikami ryzyka chorób
układu sercowo-naczyniowego
- nasileniem miażdżycy

9 10

Elementy składowe ściany: Perycyty

• śródbłonek
• blaszka podstawna • pochodzenie mezenchymatyczne
• perycyty • wypustki otaczające kapilarę
• produkują blaszkę podstawną
• własności kurczliwe
• mogą się przekształcać w różne
typy komórek (fibroblasty,
chondroblasty, osteoblasty,
adipocyty, komórki mięśniowe
gładkie)

Perycyty uważa się obecnie

za specyficzną formę
mezenchymatycznych komórek
macierzystych

11 12

2
 Typy naczyń włosowatych:
• o ścianie ciągłej
• o ścianie okienkowej
• o ścianie nieciągłej (zatokowe) okienka

B. Kapilary o ścianie
okienka
okienkowej:
• śródbłonek z otworkami ø 70 nm
(okienka = fenestracje)
• okienka przesłonięte
A. Kapilary o ścianie
białkowymi przeponkami
ciągłej:
• ciągła blaszka podstawna
• ciągła wyściółka śródbłonkowa
• obecne perycyty
• ciągła blaszka podstawna
• ułatwiona przepuszczalność
• obecne perycyty
• występują głównie w jelitach,
• selektywna przepuszczalność
nerkach i gruczołach
• powszechne
dokrewnych, rzadziej w innych
(np. mięśnie, płuca, mózg)
narządach

13 14

C. Kapilary o ścianie nieciągłej

(naczynia zatokowe): przyłączanie do
produkcja receptorów śródbłonka
• duże otwory w śródbłonku lub szerokie czynników wzrostowych wydzielanie
szczeliny międzykomórkowe
aktywacja
• blaszka podstawna nieciągła lub śródbłonka
nieobecna
• brak perycytów proliferacja
• swobodny transport substancji śródbłonka
i ułatwiona migracja komórek
• występują w wątrobie, śledzionie migracja
i szpiku kostnym śródbłonka

tworzenie „kiełka”

tworzenie rurki

tworzenie pętli

stabilizacja ściany naczynia

Angiogeneza – tworzenie nowych naczyń włosowatych – odgrywa

istotną rolę w procesach regeneracji, naprawy i przebudowy tkanek.
Czynniki promujące angiogenezę: VEGF, bFGF, PDGF, PD-ECGF, TGF

15 16

zwieracze przedwłosowate

Regulacja przepływu
krwi w łożysku naczyń
włosowatych
Prekapilary (metatętniczki):

• zewnętrznie komórki mięśniowe

gładkie o układzie okrężnym

• zwieracze przedwłosowate zwieracze otwarte

(komórki mięśniowe gładkie)
Postkapilary kanał przelotowy
(żyłki pozawłosowate):

• zewnętrznie warstwa perycytów

• główne miejsce działania
czynników prozapalnych
(wzrost przepuszczalności)
• preferencyjne miejsce migracji
leukocytów z krwi do tkanek
zwieracze zamknięte

17 18

3
 Pozostałe naczynia krwionośne mają taką samą warstwową
budowę ściany
• anastomozy tętniczo-żylne
(połączenia między małymi
tętnicami i żyłami) • warstwa wewnętrzna (intima)
śródbłonek + warstwa
- proste (standardowe): tkanki łącznej wiotkiej
krótkie, odcinek tętniczy,
regulacyjny, żylny • warstwa środkowa (media)
zawsze zawiera komórki
mięśniowe gładkie
ułożone okrężnie
(regulacja światła
naczynia i przepływu
krwi)
- kłębki tętnicze:
gruba mięśniówka • warstwa zewnętrzna
(kom. epitelioidalne), (przydanka)
b. liczne zakończenia głównie włókna
nerwowe kolagenowe; przytwierdza
naczynie do otoczenia

19 20

Regulacja kurczliwości komórek mięśniowych

gładkich ściany naczyniowej: W ścianach dużych naczyń
tworzy się odżywiająca je sieć naczyniowa
• autonomiczne włókna nerwowe (vasa vasorum), obejmująca przydankę
(wazomotoryczne) w przydance i medii – i zewnętrzną część medii.
- uwalniają noradrenalinę - skurcz
• hormony i inne substancje biologicznie
czynne obecne w krwi
• substancje wydzielane przez komórki
śródbłonkowe (NO-rozkurcz, endoteliny-skurcz)

NO

21 22

Tętnice i żyły różnią się od siebie

Tętniczki
TĘTNICE ŻYŁY (arteriole)

Ściana grubsza cieńsza

mniej
Warstwy wyraźne
wyraźne
Najgrubsza
media przydanka
warstwa
Elementy
liczne nieliczne
sprężyste
Komórki
bardzo liczne mniej liczne
mięśniowe w medii

Kom. mięśniowe w
rzadsze częstsze • 1-3 warstwy komórek mięśniowych
innych warstwach
• tworzy się wewnętrzna blaszka sprężysta
niekiedy • tworzy się przydanka
Zastawki nieobecne
obecne • znaczna możliwość regulacji światła
Różnorodność (arteriole w największym stopniu przyczyniają się
mniejsza większa do tzw. obwodowego oporu naczyniowego)
budowy

23 24

4
 Dwa typy tętnic: mięśniowe i sprężyste

tętnica płucna aorta - HE

odc. piersiowy aorty

mięśniowe sprężyste

• blaszka sprężysta wewn. i zewn. • blaszka sprężysta wewnętrzna łuk aorty

• media: zwarty okrężny układ
komórek mięśniowych gładkich
• funkcja: regulacja przepływu krwi
• duże, średnie i małe tętnice
• media: naprzemienne warstwy:
blaszki sprężyste i kom. mięśniowe
• funkcja: redukcja różnicy między
skurczowym i rozkurczowym
ciśnieniem krwi
• tylko największe tętnice t. mózgu przednia t. promieniowa t. podkolanowa

25 26

Żyły o szczególnej budowie ściany

Żyłki mają bardzo cienkie ściany

o niewyraźnej budowie warstwowej

Średnie żyły mają grubszą ścianę
i również zatartą budowę warstwową
Żyły opony twardej i żyły beleczkowe
śledziony nie mają własnej ściany:
są wyścielonymi śródbłonkiem
kanałami przebiegającymi w tkance
łącznej
Duże żyły (żyła próżna, żyła wrotna)
mają w przydance liczne
podłużnie ułożone pęczki komórek
mięśniowych gładkich – zwiększa to
sztywność ich ściany

27 28

Żyły kończyn dolnych

• transportują krew wbrew sile ciążenia
• wszystkie mają zastawki (cienkie fałdy intimy)
• żyły powierzchowne mają grubą,
mocno umięśnioną ścianę z komórkami Kłębki
mięśniowymi we wszystkich warstwach szyjne
i aortalne
• zlokalizowane w tkance łącznej
przy t. szyjnej i łuku aorty
• bogato unaczynione
• grupy komórek 2 typów:
- k. kłębkowe (receptoryczne)
z ziarnistościami; dochodzą do
nich zakończenia nerwowe
- k. osłonkowe – zmodyfikowane
k. Schwanna
• k. kłębkowe monitorują poziom
O2, CO2 oraz pH i przez włókna
nerwowe przesyłają sygnały do
ośrodka oddechowego O.U.N.

29 30

5

Zatoka szyjna
• rozszerzony odcinek
tętnicy szyjnej wewnętrznej
• gruba przydanka z licznymi
włóknami i zakończeniami
nerwowymi
• zakończenia nerwowe
reagują na rozciąganie ściany,
monitorując ciśnienie krwi
(baroreceptory)
• sygnały nerwowe przesyłane
są do ośrodków naczynioruchowych
rdzenia przedłużonego
Serce
Trzy warstwy
ściany serca:
• wsierdzie (endocardium)
• śródsierdzie (myocardium)
• nasierdzie (epicardium)
odpowiadają trzem głównym
warstwom ściany naczyń
Nasierdzie pokrywa nabłonek pochodzenie mezenchymatyczne
jednowarstwowy płaski – podobny do śródbłonka
międzybłonek (wyścielajacy wydziela fosfolipidy i białka
wszystkie jamy ciała) kontroluje transport substancji
do płynu osierdziowego
po aktywacji wydziela cytokiny

31 32

Zastawki
pokryte śródbłonkiem
fałdy wsierdzia
o warstwowej budowie
łącznotkankowego zrębu
aorta

fibrosa
spongiosa

ventricularis

L. komora

33

6
 Antygen: substancja (zazwyczaj białko) wywołująca
reakcję immunologiczną

Układ limfatyczny Epitop: fragment antygenu rozpoznawany przez

receptory limfocytów i/lub wiążący się
z przeciwciałem

Przeciwciało (immunoglobulina): białko

(produkowane głównie przez komórki
plazmatyczne) swoiście wiążące epitop
Klasy: IgG, IgM, IgD, IgE,
IgA - zmodyfikowane przez
komórki wydzielnicze

Antygeny:

• własne (tolerowane przez układ immunologiczny;

ważne: antygeny zgodności tkankowej MHC I i II)
• obce (atakowane przez układ immunologiczny,
np. bakteryjne, wirusowe, pasożytnicze, przeszczepu)

1 4

Mechanizmy obronne organizmu: Subpopulacje limfocytów:

Odporność wrodzona: Limfocyty B - odpowiedzialne za humoralną

reakcję immunologiczną,
• bariery nabłonkowe receptor BCR (immunoglobulina)
• komórki fagocytujące
• receptory rozpoznające wzorce Limfocyty T - odpowiedzialne za komórkową
• ostre stany zapalne reakcję immunologiczną,
(neutrofile, makrofagi, inne granulocyty, receptor TCR
mastocyty)
• limfocyty T pomocnicze (TH)
• limfocyty NK
• limfocyty T cytotoksyczne (TC)
• układ dopełniacza
• limfocyty T regulatorowe (Treg) = supresyjne (TS)
• białka ostrej fazy
Limfocyty NK (natural killers)
Odporność adaptatywna (nabyta)
Specyficzne białka (antygeny) powierzchniowe limfocytów:
• reakcje immunologiczne • CD19, CD20, CD40 – limfocyty B
(limfocyty B, T, komórki prezentujące antygen, • CD4 – limfocyty TH
makrofagi) • CD8 – limfocyty TC
• CD4, CD25 – limfocyty Treg
• CD16, CD56 – limfocyty NK

2 5

Receptory rozpoznające wzorce (pattern recognition receptors PRR)

– rozpoznają wzorce molekularne występujące
w mikroorganizmach, natomiast nieobecne u człowieka

Limfocyty NK (natural killers):

PRR rozpoznają:
• specyficzne związki obecne w komórkach bakteryjnych
(lipopolisacharyd (LPS), peptydoglikan, glikany bogate
w mannozę, flagellina, pilina)
• specyficzne związki obecne w komórkach grzybów (glikolipidy, zymosan)
• bakteryjny DNA
• wirusowe kwasy nukleinowe (DNA i RNA)
Dotychczas zidentyfikowano receptory rozpoznające ponad 100 wzorców
Typy PRR:
• związane z endocytozą – po związaniu wzorca indukują
selektywną endocytozę zawierającego go mikroorganizmu
• sygnalizacyjne – ekspresja genów i synteza cytokin
Do tej klasy receptorów należą:
- receptory typu Toll (Toll-like receptors, TLR)
- receptor CD14
- receptory NOD (cytoplazmatyczne)
• nie mają cech limfocytów B ani T
• duże (12 µm)
• zawierają dość liczne, duże pęcherzyki hydrolazowe
• stała „gotowość” cytotoksyczna
• receptory pobudzające aktywność cytotoksyczną:
rozpoznają odcinki Fc immunoglobulin
• receptory hamujące aktywność cytotoksyczną:
rozpoznają antygeny MHC I
• zabijają:
- komórki obce antygenowo, zwłaszcza pokryte przeciwciałami
- komórki bez „własnych” antygenów MHC lub z ich obniżoną
ekspresją (komórki zainfekowane wirusami, komórki
nowotworowe)
• mechanizm zabijania taki jak limfocytów Tc

3 6

1
 Typy reakcji immunologicznych: odpowiedź komórkowa
Komórki prezentujące antygeny (APC):

1. „Profesjonalne” (działają spontanicznie)

• makrofagi
• komórki dendrytyczne
- kom. dendrytyczne w tkance limfoidalnej
- kom. Langerhansa w naskórku i innych
nabłonkach (jama ustna, drogi oddechowe)
• limfocyty B

2. „Nieprofesjonalne” (wymagają stymulacji 1. Rozpoznanie obcego antygenu związanego z komórką

przez limfocyt TC i limfocyt TH1
cytokinami)
2. Limfocyt TH1 aktywuje limfocyt TC
• komórki nabłonkowe zrębu grasicy
3. Proliferacja limfocytu TC
• komórki śródbłonka naczyń 4. Kontakt limfocytów TC z komórkami obcymi antygenowo
• fibroblasty 5. Limfocyty TC zabijają obce antygenowo komórki, wydzielając
• komórki mikrogleju specjalne białka: perforyny i granzymy
! Niektóre limfocyty TC pozostają jako limfocyty T pamięci
„Profesjonalne” APC z wyjątkiem limfocytów B
mają receptory rozpoznające wzorce

7 10

Perforyny wbudowują się w błonę

komórkową atakowanej komórki
i tworzą w niej stale otwarte kanały

Granzymy wnikają do wnętrza

atakowanej komórki i indukują
proces apoptozy

Wirus HIV atakuje limfocyty TH ,

Profesjonalne komórki APC pochłaniają antygen, nadtrawiają go (w co powoduje znaczne zmniejszenie
lizosomach, niekiedy w proteasomach) i wystawiają jego fragmenty ich liczby.
(epitopy) na swoją błonę komórkową razem z antygenem MHC II -
prezentując w ten sposób antygen limfocytom Th. atak... i zwycięstwo

8 11

Typy reakcji immunologicznych: odpowiedź humoralna

Tkanka limfoidalna =
• tkanka łączna siateczkowa +
• bardzo liczne limfocyty

1. Przyłączenie obcego antygenu do receptora limfocytu B

2. Pobranie i prezentacja antygenu przez limfocyt B (pełni rolę APC)
limfocytowi TH2 – aktywacja limfocytu TH2 (wydziela cytokiny)
3. Aktywacja limfocytu B przez cytokiny limfocytu TH2
4. Proliferacja limfocytu B (powstaje klon identycznych limfocytów B) Tkanka łączna siateczkowa:
5. Transformacja limfocytów B w plazmocyty • sieć włókien siateczkowych
6. Plazmocyty produkują przeciwciała (immunoglobuliny) skierowane przeciw
antygenowi, który wywołał reakcję. Immunoglobuliny krążą w płynach • komórki z wypustkami
ustrojowych, wiążą antygen, a kompleksy antygen-przeciwciało są usuwane. (fibroblastyczne komórki
siateczkowe, makrofagi,
! Niektóre limfocyty B nie przekształcają się w komórki plazmatyczne, komórki dendrytyczne)
pozostając jako limfocyty B pamięci

9 12

2
 Umiejscowienie tkanki limfoidalnej: Węzeł chłonny

• narządy limfatyczne:
• zrąb łącznotkankowy:
- torebka
- beleczki/przegrody

• obszary:
- kora (grudki chłonne,
głównie limfocyty B)
- pas przykorowy (tkanka
limfoidalna rozproszona,
węzły chłonne śledziona grasica* głównie limfocyty T)
- rdzeń (sznury rdzenne,
limfocyty B, T, komórki
plazmatyczne)
• tkanka limfoidalna błon śluzowych:
- migdałki
- przewód pokarmowy wraz z wyrostkiem
Węzły chłonne są „filtrami” na przebiegu naczyń limfatycznych, monitorują
robaczkowym antygeny obecne w chłonce i w razie potrzeby inicjują reakcje immunologiczne
- drogi oddechowe

13 16

T
Formy tkanki limfoidalnej: B

• grudkowa
(głównie limfocyty B) kora i
pas przykorowy

• rozproszona
(limfocyty T i B)

Grudki chłonne: rdzeń

• pierwotne (jednolite kuliste skupisko limfocytów)
• wtórne (po kontakcie z obcym antygenem)
- mankiet (ciemniejszy)
- ośrodek odczynowy (miejsce fazy wykonawczej
odpowiedzi humoralnej: namnażanie limfocytów B
i przekształcanie się w komórki plazmatyczne)

14 17

Naczynia chłonne

Selekcja limfocytów B
w ośrodku odczynowym

Limfocyty B namnażające się w trakcie humoralnej odpowiedzi immunologicznej

zostają poddane selekcji – przeżywają te, których receptory mają najwyższą
swoistość wiązania antygenu, pozostałe ulegają apoptozie. W tej selekcji
uczestniczą: Kapilary: Większe naczynia chłonne:
• grudkowe komórki dendrytyczne (prezentują limfocytom B antygen) • kom. śródbłonkowe (ściana ciągła, • budowa ściany jak w cienko-
• grudkowe limfocyty Th (dodatkowo „sprawdzają” swoistość receptorów) ale o znacznej przepuszczalności) ściennych żyłach
• makrofagi (usuwają limfocyty, które uległy apoptozie) • blaszka podstawna • obecne zastawki

15 18

3
Drogi
Miazga biała: tkanka limfoidalna na przebiegu małych tętnic (tętniczki centralne)
przepływu chłonki
przez węzeł chłonny - okołotętnicze pochewki limfatyczne (głównie limfocyty T )
- lokalne zgrubienia pochewek - grudki chłonne śledzionowe (głównie limfocyty B)
1. Naczynia chłonne
doprowadzające
2. Zatoki brzeżne
3. Zatoki przybeleczkowe
(promieniste) TC
4. Zatoki rdzenne
5. Naczynie chłonne
wyprowadzające

Zatoki: przestrzenie wyścielone

komórkami śródbłonkowymi
tworzącymi nieciągłą
warstwę; zawierają
makrofagi, nieliczne
limfocyty i wypustki
kom. dendrytycznych

Tkanka limfoidalna miazgi białej monitoruje skład antygenowy

zatoki brzeżne i przybeleczkowe zatoki rdzenne przepływającej krwi

19 22

Recyrkulacja
limfocytów

• tkanka limfoidalna węzła

• zatoki przykorowe
i rdzenne węzła
• wyprowadzające naczynie
chłonne
• krew
• żyłki o wysokim
śródbłonku
• tkanka limfoidalna węzła

Strefa brzeżna

Żyłki o wysokim śródbłonku (HEV) –

postkapilary wyścielone sześciennymi lub
walcowatymi komórkami śródbłonkowymi. Strefa brzeżna (pogranicze miazgi białej i czerwonej)
W błonie cząsteczki adhezyjne pierwszy kontakt antygenów z tkanką limfoidalną śledziony
(adresyny) rozpoznawane przez receptory • liczne niewielkie naczynia zatokowe
(„receptory powrotu do domu”, homing
• liczne komórki prezentujące antygeny
receptors) limfocytów

20 23

Śledziona Miazga czerwona:

• sznury śledzionowe: tkanka łączna

siateczkowa z licznymi makrofagami,
obecna krew (otwarte krążenie)
Zrąb • zatoki śledzionowe: kapilary
łącznotkankowy: o nieciągłej ścianie)
• torebka • żyły miazgowe
• beleczki
Zatoka śledzionowa:
• wrzecionowate komórki śródbłonkowe
(komórki pręcikowe) z szerokimi
szczelinami międzykomórkowymi
• okrężne włókna siateczkowe
• nieciągła blaszka podstawna

Makrofagi miazgi czerwonej fagocytują

i trawią „stare” erytrocyty, które:
Obszary: • są sztywniejsze, z trudem przeciskają
• miazga biała (tkanka limfoidalna) się przez tk. siateczkową, mają
• miazga czerwona (tkanka łączna siateczkowa z licznymi dłuższy kontakt z makrofagami,
cienkościennymi naczyniami krwionośnymi) • mają zmieniony skład reszt cukrowcowych
glikokaliksu, rozpoznawany przez makrofagi

21 24

4
 1. Komórki gwiaździste
prezentują antygeny MHC i inne własne
Otwarte krążenie krwi w śledzionie antygeny dojrzewającym limfocytom T
Miazga czerwona: 2. Komórki barierowe
tętnice beleczkowe (1) Są połączone strefami zamykającymi,
tętniczki centralne (2) tworząc bariery oddzielające korę
tętniczki pędzelkowe (3) zrazika od tkanki łącznej, naczyń
OTWARTE kapilary osłonkowe* (4) krwionośnych (bariera krew-grasica)
przestrzenie międzykomórkowe i od rdzenia. Bariera uniemożliwia
sznurów śledzionowych (5) dostęp obcych antygenów na teren
OTWARTE zatoki śledzionowe (6) kory (przedwczesna aktywacja „młodych”
żyły miazgowe (7) limfocytów prowadziłaby do ich apoptozy).
żyły beleczkowe (8)

Miazga biała:
tętnice beleczkowe (1)
tętniczki centralne (2)
OTWARTE gałązki tętniczek centralnych (9)
przestrzenie międzykomórkowe strefy brzeżnej
OTWARTE zatoki strefy brzeżnej (10)

*kapilary osłonkowe – otoczone warstwą

fibroblastycznych komórek siateczkowych i makrofagów

25 28

Grasica
różni się od innych narządów
limfatycznych:

• pochodzenie nabłonkowe
• brak tkanki łącznej siateczkowej
• brak grudek chłonnych
• wyłącznie limfocyty T
• nie zachodzą reakcje immunologiczne
skierowane przeciw obcym antygenom
• funkcja: „szkoła” dla niedojrzałych
limfocytów T

Budowa pseudozrazikowa:
• torebka łącznotkankowa
• niekompletne przegrody łącznotkankowe Ciałka Hassalla
dzielące miąższ na obszary (zraziki) • tylko w rdzeniu zrazików
o podobnej budowie • koncentryczny układ komórek nabłonkowych,
często degenerujacych (rogowacenie)
Strefy zrazika grasiczego: • wydzielają cytokiny kontrolujące dojrzewanie limfocytów Treg
• kora (bardzo liczne limfocyty)
• rdzeń (mniej liczne limfocyty)

26 29

Wewnętrzne rusztowanie zrazików grasicy budują komórki nabłonkowe
(nabłonkowo-siateczkowe) różnych typów:
• gwiaździste (typ II w korze i typ V
w rdzeniu)
• barierowe (typ I, III i IV)
• ciałek Hassalla (typ VI)
Komórki nabłonkowo-siateczkowe
tworzą sieć, w jej przestrzeniach
leżą:
• limfocyty T
• makrofagi
• komórki dendrytyczne
Dojrzewanie limfocytów w grasicy
komórka gwiaździsta
prezentująca własne antygeny
W korze zrazików:
• ekspresja receptorów TCR
• ekspresja antygenów CD
(różnicowanie w TH, TC lubTreg)
• pierwsza selekcja: komórki
gwiaździste prezentują
limfocytom antygeny MHC
W rdzeniu zrazików:
• druga selekcja: kom. gwiaździste
i dendrytyczne prezentują
limfocytom własne antygeny różnych
tkanek wraz z antygenami MHC
• zasady selekcji: limfocyty, które nie
rozpoznają własnych antygenów albo
je rozpoznają, ale atakują – giną
(kom. gwiaździste „zmuszają” je do apoptozy)
Przeżywa zaledwie ok. 2%!
Komórki nabłonkowo-siateczkowe grasicy produkują peptydy wpływające
na proliferację i różnicowanie limfocytów T (tymozyna, tymopentyna, tymulina,
zrębowa limfopoetyna grasicza).

27 30

5
 Migdałki podniebienne
Inwolucja grasicy
• największe
W okresie pokwitania w grasicy • otoczone łącznotkankową torebką
zanika utkanie limfoidalne, które • liczne (ok. 20) głębokie krypty
jest zastępowane tkanka tłuszczową. • nabłonek wielowarstwowy płaski

U osób dorosłych pozostają

nieliczne małe wysepki utkania
limfoidalnego.

W organizmie zmniejsza się liczba

nowych „naiwnych” limfocytów T.
krypta
Organizm traci zdolność do tolerowania Migdałek językowy
„nowych” własnych antygenów
• pojedyncza,
rozgałęziona krypta
• nabłonek
wielowarstwowy płaski

31 34

Limfocyty B dojrzewają w szpiku krwiotwórczym, gdzie ulegają

Migdałek gardłowy
podobnej selekcji – własne antygeny są im prezentowane przez
komórki zrębowe • wpuklenia nabłonka (rowki
oddzielające fałdy błony
śluzowej)
• nabłonek dróg oddechowych
(wieloszeregowy z rzęskami
i komórkami kubkowymi)

Migdałki trąbkowe

• zlokalizowane u ujścia
trąbek słuchowych
• brak wpukleń nabłonka
• nabłonek dróg oddechowych

32 35

Migdałki
krypty

• są wbudowane w błonę śluzową

(należą do tzw. tkanki limfoidalnej
błon śluzowych)
• ich powierzchnię pokrywa
nabłonek, który tworzy
wpuklenia – krypty)
• krypta otoczona tkanką
limfoidalną = mieszek
• obecne grudki chłonne
i rozproszona tkanka limfoidalna
• przeważają limfocyty B
• brak doprowadzających naczyń
chłonnych, obecne naczynia
wyprowadzające Tkanka limfoidalna migdałków reaguje
na antygeny obecne w jamie gardłowej
(powietrze, pokarm), jeżeli przejdą one
przez barierę nabłonkową.
Antygeny przenoszone są przez specjalne
komórki obecne w nabłonku (komórki M)

33

6
 Powłoki skórne =
skóra + tkanka podskórna + twory skórne
(gruczoły, włosy, paznokcie)

Funkcje: n

Powłoki
• ochrona
• termoregulacja
• gospodarka wodno-jonowa sw
• funkcja zmysłowa

skórne
• synteza witaminy D

Warstwy skóry:
• naskórek (nabłonek) tp
• skóra właściwa (tkanka łączna
wiotka + włóknista)
--------------------------------------------
• tkanka podskórna
(tkanka tłuszczowa + tkanka
łączna wiotka)

1 2

Keratynocyty w naskórku układają się w warstwy

Naskórek to nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący,
zawierający 4 typy komórek
w. zrogowaciała

w. jasna

w. ziarnista

w. kolczysta
3

1 w. podstawna

1. keratynocyty (90%) 4 Główna populacja komórek, keratynocyty, migrują od podstawy naskórka do

2. melanocyty
2 jego powierzchni, przekształcając się po drodze w martwe płytki keratynowe
3. komórki Langerhansa (rogowacenie). Ten proces jest skoordynowany, co prowadzi do wyodrębnienia
4. komórki Merkla się w naskórku warstw odpowiadających kolejnym etapom rogowacenia.

3 4

Proces rogowacenia obejmuje:
• stopniową zmianę kształtu komórek
(walcowate → wielokątne → płaskie)
• gromadzenie w cytoplazmie filamentów
pośrednich (cytokeratynowych)
Warstwa podstawna
• zawiera komórki macierzyste
zdolne do podziałów i różnicowania
• produkcja czynników wzrostu (EGF)
i cytokin, synteza witaminy D3
• łączy się półdesmosomami i kontaktami
lokalnymi z grubą błoną podstawną

• modyfikację błony komórkowej

• nietypową apoptozę (bez rozpadu

komórek na ciałka apoptotyczne)

• eliminację jądra i organelli Warstwa kolczysta

• wypustki keratynocytów
połączone desmosomami
• wzrost liczby filamentów
pośrednich
• produkcja inwolukryny
• produkcja cytokin i czynników
wzrostu, synteza witaminy D3

5 6

1
 Warstwa ziarnista
Warstwa zrogowaciała:
• ziarna F (keratohialinowe) – filagryna
• ziarna L – lorykryna
martwe, sztywne płytki
• keratynosomy (ciałka blaszkowate) –
(korneocyty) wypełnione
lipidy wydzielane do przestrzeni
pęczkami filamentów
miedzykomórkowej
pośrednich i otoczone
• strefy zamykające
tzw. otoczką zrogowaciałą
• wczesne cechy apoptozy
(błona komórkowa +
podbłonowa warstwa białek)
keratynosomy

ziarna F i L
• warstwa zwarta
• warstwa złuszczająca się

Warstwa jasna
• odporna mechanicznie
• keratynocyty obumierają
• nieprzepuszczalna dla wody
• zanikają jądra i organelle
(przestrzenie miedzykomórkowe
• pozostaje cytoplazma z licznymi pęczkami
uszczelnione lipidami
filamentów pośrednich połączonych
z keratynosomów)
filagryną i z pogrubiałą błoną komórkową

7 8

Melanocyty
Komórki Langerhansa

• zlokalizowane w warstwie
kolczystej
• długie „dendrytyczne”
wypustki
• ziarna Birbecka
• pochodzenie szpikowe
• należą do komórek
prezentujących antygeny
(są to „młode” komórki
dendrytyczne)

• pochodzenie z neuroektodermy
• zlokalizowane w warstwie podstawnej Ziarna Birbecka zawierają
• syntetyzują melaninę w premelanosomach glikoproteid langerynę,
(tyrozyna → DOPA → melanina; enzym - tyrozynaza) (rodzaj lektyny), która zostaje
przekształcając się w melanosomy (ziarna melaniny) wbudowana w błonę kom.
• przekazują ziarna melaniny keratynocytom warstwy kolczystej i stanowi receptor dla
• melanina chroni żywe komórki naskórka przed szkodliwym wpływem UV mannozy

9 10

Skóra właściwa:
Komórki Merkla
• warstwa brodawkowa
• zlokalizowane w warstwie podstawnej
- tkanka łączna wiotka,
• w cytoplazmie drobne ziarenka
liczne komórki
zawierające neuropeptydy
- pętle kapilarów, włókna
• kontaktują się z zakończeniami
nerwowe i mechanoreceptory
nerwowymi
- szeregi brodawek tworzą
• są mechanoreceptorami
listewki skórne

• warstwa siateczkowa
- tkanka łączna włóknista
bogata w włókna sprężyste
- zawiera gruczoły i/lub ich
przewody, korzenie włosów,
mechanoreceptory, włókna splot
nerwowe i naczynia (dwa sploty, podbrodawkowy
anastomozy - kłębki tętnicze)
splot skórny
• skóra właściwa zawiera komórki
uczestniczące w procesach obronnych:
limfocyty, makrofagi, kom. dendrytyczne

11 12

2
 Mechanizmy obronne skóry

1. Bariera zapobiegająca wnikaniu

patogenów
• warstwa zrogowaciała uszczelniona
lipidami z keratynosomów
• strefy zamykające łączące
keratynocyty warstwy ziarnistej

2. Komórki uczestniczące w procesach

obronnych:
• keratynocyty
Tkanka podskórna: • komórki Langerhansa
• limfocyty T i NK Keratynocyty żywych warstw naskórka
- tkanka tłuszczowa i tkanka • makrofagi mają receptory rozpoznające wzorce.
łączna wiotka • dojrzałe komórki dendrytyczne Po zetknięciu z patogenem wydzielają
- zawiera gruczoły, korzenie włosów, • mastocyty substancje mikrobobójcze oraz
naczynia, mechanoreceptory • neutrofile cytokiny przyciagające limfocyty.

13 14

Włosy Korzeń włosa

naskórek Cebulka włosa (dolna część korzenia)
- łącznotkankowa brodawka włosa
z kapilarami, otoczona przez
- macierz (komórki namnażające się: mięsień
wyprostny
keratynocyty, melanocyty)
skóra
właściwa
Włos właściwy (rogowacieje, keratyna
twarda)
- rdzeń
- kora
- powłoczka
tkanka
podskórna
Pochewka wewnętrzna (rogowacieje,
keratyna miękka)
- powłoczka
Włosy i gruczoły rozwijają się - warstwa Henlego
z wpukleń naskórka w skórę - warstwa Huxleya
właściwą i tkankę podskórną,
Struktury związane z korzeniami włosów: są tworami nabłonkowymi Pochewka zewnętrzna (wpuklenie
• gruczoły łojowe naskórka, nie rogowacieje);
• apokrynowe gruczoły potowe pochewki tworzą mieszek włosa
W trakcie wzrostu włos
• mięśnie wyprostne ulega rogowaceniu Torebka włosa (tkanka łączna)

15 16

Mięsień wyprostny włosa

• pęczek komórek mięśniowych gładkich

• przytwierdzony do torebki włosa
macierz i do górnej warstwy skóry właściwej
• unerwienie autonomiczne
• skurcz powoduje wyprostowanie włosa
(„gęsia skórka”)

część część brodawka m. wyprostny

zrogowaciała niezrogowaciała

17 18

3
 Cykl (życiowy) włosa
Włosy pierwotne

Na makroskopowo nieowłosionych obszarach skóry występują

bardzo cienkie, krótkie i bezbarwne włosy pierwotne, o identycznej
budowie korzeni jak włosy „skóry owłosionej”

Anagen: faza wzrostu włosa (4 miesiące – 6 lat)

Katagen: faza inwolucji – cebulka włosa traci kontakt z brodawką, włos
przestaje rosnąć i obumiera (1 – 2 tyg.)
Telogen: faza spoczynkowa – formuje się nowa brodawka włosa, indukując
wytworzenie się nowej cebulki (5 – 8 tyg.)
Anagen: nowy włos rośnie (stary wypada)

19 20

Komórki macierzyste naskórka Gruczoły skóry

(także korzenia włosa i gruczołów)

• pierwotna nisza: w zewnętrznej pochewce włosa,

w pobliżu przyczepu mięśnia wyprostnego • ekrynowe gruczoły potowe
• migrują do warstwy podstawnej naskórka • apokrynowe gruczoły potowe
i do macierzy włosa • gruczoły łojowe
• różnicują się w komórki naskórka i wszystkich
nabłonkowych struktur włosa, a także gruczołów • gruczoły mlekowe
związanych z korzeniami włosów (łojowych,
zapachowych)
• ich lokalizacja jest związana z cyklem włosa

21 22

Ekrynowy gruczoł potowy Przewód wyprowadzający:

(cewkowy prosty) • nabłonek dwuwarstwowy
sześcienny
Odcinek wydzielniczy: • wąskie światło
• kłębkowato zwinięty, na granicy skóry • częściowa resorbcja
właściwej i tkanki podskórnej jonów Na+, K+, Cl-
• walcowate komórki wydzielnicze • wydzielanie związków
(jasne i ciemne) azotowych
• komórki mioepitelialne
• blaszka podstawna Ujście:
spiralny kanał w naskórku
Komórki jasne: transport jonów
Komórki ciemne: produkcja białek

Ekrynowy (merokrynowy) sposób

wydzielania (= egzocytoza)

Wydzielina: woda, jony

(Na, K, Cl), niewielka ilość
białek (glikoproteidów),
śladowe ilości mocznika,
kwasu moczowego, amoniaku

23 24

4
 Apokrynowy gruczoł potowy

(morfologicznie podobny do
gruczołu potowego, ale większy
i o większej średnicy) wydzielina
nieotoczona błoną

• odcinek wydzielniczy:
- walcowate/sześcienne
komórki wydzielnicze,
merokrynowy + apokrynowy
sposób wydzielania
- komórki mioepitelialne
- blaszka podstawna wydzielanie
apokrynowe
• przewód: nabłonek dwu/trój-
warstwowy sześcienny,
połączony z mieszkiem włosa

Wydzielina: woda, kwasy

tłuszczowe, alkanole, steroidy,
białka (u zwierząt feromony)

25 26

Unerwienie skóry receptory zmysłowe skóry:

korzeń włosa - wolne zakończenia nerwowe
- ciałka zmysłowe
przewód

Gruczoł łojowy (pęcherzykowy rozgałęziony)

• odcinek wydzielniczy: wielowarstwowy układ komórki
komórek produkujących wydzielinę (lipidy), degenerujące

a następnie degenerujących i rozpadających

się (holokrynowy sposób wydzielania),
otoczony blaszką podstawną
• krótki przewód (nabłonek wielowarstwowy
płaski) połączony z mieszkiem włosa komórki
Wydzielina: lipidy i szczątki komórek dzielące się

27 28

Ciałko Meissnera
Wolne zakończenia nerwowe (zakończenia nerwowe otoczone
przez lemnocyty - zmodyfikowane
Lokalizacja: naskórek (żywe warstwy), komórki Schwanna, całość objęta
skóra właściwa, wokół korzeni włosów łącznotkankową torebką)

Wrażliwe na: dotyk, ucisk, ból, Lokalizacja: brodawki skórne

temperaturę
Wrażliwe na: dotyk,
przesuwanie naskórka
względem skóry

Ciałko Paciniego
Ciałko (tarczka) Merkla
(zakończenie nerwowe otoczone
(komórka Merkla + zakończenie)
wieloma koncentrycznymi
nerwowe)
warstwami spłaszczonych
lemnocytów i fibroblastów,
Lokalizacja: naskórek
pomiędzy nimi płyn)
Wrażliwe na: delikatny dotyk, Lokalizacja: tkanka podskórna,
różnicowanie tępy/ostry, również torebki stawowe,
gładki/szorstki (np. odczyt krezka, niektóre narządy
alfabetu Brailla)
Wrażliwe na: ucisk, drgania
o wysokiej częstotliwości

29 30

5
 Kolbka Krausego
(zakończenia nerwowe otoczone
łącznotkankową torebką)
Lokalizacja: skóra właściwa
(szczególnie liczne w narządach
płciowych), niektóre błony
śluzowe, spojówki
Wrażliwa na: dotyk
Ciałko Ruffiniego
(zakończenia nerwowe otoczone
łącznotkankową torebką)
Lokalizacja: skóra właściwa,
torebki stawowe, ozębna
Wrażliwe na: rozciąganie
31
Typy skóry
Skóra dłoni i stóp („gruba”):
• gruby naskórek z wyraźnymi warstwami
• gruba warstwa zrogowaciała naskórka
• wysokie, regularne brodawki, wyraźne listewki
• obecne tylko gruczoły potowe
• brak korzeni włosów i związanych z nimi struktur
Skóra powłok („cienka”):
• cienki naskórek z niewyraźnymi warstwami
• brak wyraźnej warstwy jasnej i niekiedy ziarnistej
• cienka warstwa zrogowaciała naskórka
• niższe i mniej regularne brodawki
• obecne wszystkie typy gruczołów skóry
• obecne korzenie włosów i struktury z nimi związane
32
6

Jama ustna
1 2
czerwień wargowa
błona śluzowa
Błona śluzowa jamy ustnej:
• nabłonek wielowarstwowy
płaski nierogowaciejący lub
rogowaciejący
• blaszka właściwa – warstwa
brodawkowa i siateczkowa
• błona podśluzowa (niekiedy
również blaszka właściwa)
zawiera małe gruczoły ślinowe
(wargowe, policzkowe,
podniebienne, językowe)
3 4
Nabłonek wyścielający jamę ustną
Rogowaciejący:
• podobny do naskórka
• brak warstwy jasnej
• cienka warstwa zrogowaciała
• niekiedy parakeratynizacja (w komórkach
warstwy zrogowaciałej obecne jądra,
brak warstwy ziarnistej)
Nierogowaciejący:
• wszystkie komórki są żywe
• mniej filamentów pośrednich
• brak białek i lipidów związanych
z procesem rogowacenia – większa
przepuszczalność
• warstwy: podstawna, kolczysta,
powierzchniowa
Oba typy:
• obecne melanocyty, kom. Langerhansa
i Merkla
• szybka odnowa (5-8 dni)
5 6
czerwień wargowa
Warga
błona
skóra
śluzowa
korzeń włosa
mięśnie
gruczoły
wargowe
Czerwień wargowa: Obszary błony śluzowej
skóra jamy ustnej
• cienki naskórek,
częściowo bez Obszary uczestniczące w procesie żucia
warstwy ziarnistej (dziąsła, podniebienie twarde, górna
• brak tworów powierzchnia języka):
skórnych • nabłonek rogowaciejący
• podnabłonkowe • brak błony podśluzowej
naczynia krwionośne (bardziej wytrzymałe na obciążenia
mechaniczne)
Pozostałe obszary (wyścielające)
• nabłonek nierogowaciejący
• obecna błona podśluzowa
Funkcje błony śluzowej jamy ustnej
• ochrona (mechaniczna, przed
wnikaniem patogenów)
• nawilżanie, buforowanie i wstępne
nadtrawianie pokarmu (gruczoły)
gruczoły • udział w procesach obronnych
(limfocyty, kom. prezentujące antygeny)
• funkcja zmysłowa (czucie, smak)
Błona śluzowa wargi i policzków
• gruby nabłonek
• nieregularne brodawki blaszki
właściwej
• gruczoły wargowe i policzkowe
w błonie podśluzowej
• gruczoły łojowe Fordyce’a
Błona śluzowa dna jamy ustnej
• cienki nabłonek
• niskie, szerokie brodawki
• gruba błona podśluzowa
• gruczoły podjęzykowe
• bogate sploty naczyniowe
• duża przepuszczalność, dobre
wchłanianie leków (tabletki
podjęzykowe)
• podobny charakter ma błona
śluzowa dolnej powierzchni języka
1
 Błona śluzowa kość
podniebienia Podniebienie miękkie nabłonek dróg
oddechowych
• nierogowaciejący nabłonek
błona śluzowa
• niskie brodawki nosogardzieli
blaszka • gruba błona podśluzowa
właściwa
• liczne gruczoły
zrąb (mięśnie)
Podniebienie twarde • mięśnie szkieletowe
nabłonek
• gruby rogowaciejący nabłonek Górna powierzchnia błona
podśluzowa
podniebienia jest
z gruczołami
• obszar środkowy: kość wyścielona błoną śluzową
- blaszka właściwa dróg oddechowych
blaszka
przyrośnięta właściwa
do kości
- nieliczne gruczoły nabłonek
błona
podśluzowa
• obszary boczne: z gruczołami
- wysokie brodawki
- błona podśluzowa
- w przedniej części „strefa blaszka
tłuszczowa”, w tylnej właściwa
nabłonek
„strefa gruczołowa”

7 8

Błona śluzowa wyrostka zębodołowego

Błona śluzowa • cienki nierogowaciejący nabłonek
otoczenia zębów • brak brodawek blaszki właściwej
• liczne powierzchowne naczynia

Błona śluzowa dziąsła

A – błona śluzowa wyrostka
zębodołowego
C – granica błony śluzowej
dziąsła właściwego
D – błona śluzowa dziąsła
właściwego
E – granica dziąsła wolnego
F – brodawka międzyzębowa
Dziąsło właściwe – silnie związane
z podłożem (kością i dolnym rejonem
szkliwa)
Dziąsło wolne – niezwiązane z
podłożem: dziąsło brzeżne
i brodawki międzyzębowe
A – błona śluzowa dziąsła
właściwego
B – błona śluzowa wyrostka
zębodołowego
C – kość zębodołu
D – błona śluzowa dziąsła
wolnego
E – bruzda dziąsłowa
F – brzeg dziąsła wolnego
G – nabłonek szczeliny
dziąsłowej
H – nabłonek złącza
szkliwno-nabłonkowego
• nabłonek rogowaciejący (parakeratynizacja),
na brzegu dziąsła przechodzi w nierogowaciejący
nabłonek szczeliny dziąsłowej
• wysokie brodawki blaszki właściwej
• w blaszce właściwej więzadła łączące ją
z szyjką zęba
• brak błony podśluzowej i gruczołów
• nieliczne naczynia krwionośne
• poniżej dna szczeliny dziąsłowej nabłonek
tworzy złącze szkliwno-nabłonkowe (cienki,
brak brodawek, liczne kapilary w blaszce właściwej)
Płyn szczeliny dziąsłowej
Zawiera jony, białka osocza (w tym immunoglobuliny),
i dość liczne leukocyty. Pełni funkcję obronną, jego
ilość wzrasta w procesach zapalnych przyzębia.

9 10

Język

migdałek
obszar kontaktu
językowy
między zębami foramen
Rdzeń: caecum
mięśnie szkieletowe
brodawki
Powierzchnia dolna: okolone
cienka błona śluzowa,
sploty naczyniowe
brodawki
Powierzchnia górna: liściaste
brodawki (uwypuklenia,
Błona śluzowa brodawek
błony śluzowej), brak
międzyzębowych błony podśluzowej brodawki
grzybowate
brodawki nitkowate
Brodawki
• nabłonek rogowaciejący mechaniczne:
• między zębami wielokorzeniowymi - nitkowate
na szczycie brodawek zagłębienie
(przełęcz międzyzębowa) pokryte Brodawki zmysłowe
(z kubkami smakowymi):
nabłonkiem nierogowaciejącym
- grzybowate
- liściaste
- okolone

11 12

2
 Ogólna budowa brodawek Brodawki nitkowate
brodawki wtórne
Brodawka pierwotna:
• najliczniejsze (90%)
uwypuklenie błony śluzowej
• ostro zakończone
• pokryte rogowaciejącym nabłonkiem
Brodawki wtórne:
• brak kubków smakowych
wpuklenia blaszki właściwej
• nadają powierzchni języka szorstkość
w obręb nabłonka
13
Brodawki okolone
kubki smakowe
• największe (2-3 mm)
• otoczone głębokim rowkiem
Pod brodawkami okolonymi znajdują się
okołobrodawkowym
• pokryte nierogowaciejącym lub gruczoły von Ebnera (językowe tylne)
• złożone gruczoły surowicze
słabo rogowaciejącym nabłonkiem
• leżą głęboko, między mięśniami języka
• na górnej powierzchni liczne
brodawki wtórne • przewody uchodzą do rowka
okołobrodawkowego
• na bocznych powierzchniach
• produkują lipazę
liczne kubki smakowe
• lokalizacja: na granicy trzonu • oczyszczają i opłukują powierzchnie
i korzenia języka kubków smakowych
15
• komórki podstawne (macierzyste)
• komórki smakowe typu 1, 2, 3
• zakończenia nerwowe
Typ 1: (60%) ciemna cytoplazma,
mikrokosmki, ziarna wydzielnicze.
Funkcja podporowa/wspomagająca
Typ 2: jasna cytoplazma, mikrokosmki,
siateczka gładka. Receptory dla
wszystkich smaków z wyjątkiem
kwaśnego.
Typ 3: ciemna cytoplazma, mikrokosmki
w dolnej części pęcherzyki
zawierające neuroprzekaźniki
(serotonina, GABA). Receptory
dla smaku kwaśnego.
Do dolnych rejonów komórek smakowych
dochodzą zakończenia nerwowe
17
Brodawki grzybowate Brodawki liściaste
• rozszerzona część górna • kształt fałdów zlokalizowanych
• pokryte nierogowaciejącym lub na brzegach tylnej części języka
słabo rogowaciejącym nabłonkiem • pokryte nierogowaciejącym nabłonkiem
• na górnej powierzchni kilka • trzy regularne brodawki wtórne
kubków smakowych • w nabłonku bocznych powierzchni
• leżą pomiędzy brodawkami liczne kubki smakowe
nitkowatymi • u człowieka z wiekiem zanikają
14
otworek
smakowy
Kubek smakowy
to beczułkowata grupa walcowatych
komórek nabłonkowych wmontowana
w otaczający nabłonek wielowarstwowy
płaski.
Pojedyncze kubki występują również
w nabłonku podniebienia i gardła
16
Jak działa kubek smakowy:
1. Związanie związku chemicznego z
receptorami obecnymi w błonie
komórkowej pokrywającej mikrokosmki
komórek smakowych.
2. Otwarcie/zamknięcie kanałów
jonowych lub aktywacja białek G -
aktywacja komórek smakowych
3. Komórki typu 2 uwalniają neuroprzekaźnik
(ATP) przez transportery błonowe, komórki
typu 3 uwalniają neuroprzekaźniki
z pęcherzyków (egzocytoza).
4. Następuje wzbudzenie sygnału we
włóknie nerwowym i jego przekazanie do
CSN.
Smaki: słony, kwaśny, gorzki, słodki,
umami (glutaminian)
Jedna komórka – jeden smak
Jeden kubek – wszystkie smaki
18
3
 Migdałki
Receptory smakowe krypty

• są wbudowane w błonę śluzową

(należą do tzw. tkanki limfoidalnej
błon śluzowych)
• smak słony: kanały sodowe • ich powierzchnię pokrywa
• smak kwaśny: kanały kationowe aktywowane przez H+ nabłonek, który tworzy
• smaki słodki, gorzki, umami: receptory związane wpuklenia – krypty)
z białkami G (wolniejsze działanie) • krypta otoczona tkanką
limfoidalną = mieszek
• obecne grudki chłonne
i rozproszona tkanka limfoidalna
słony kwaśny umami słodki gorzki • przeważają limfocyty B
• brak doprowadzających naczyń
chłonnych, obecne naczynia
wyprowadzające Tkanka limfoidalna migdałków reaguje
na antygeny obecne w jamie gardłowej
(powietrze, pokarm), jeżeli przejdą one
przez barierę nabłonkową.
T1R1+T1R3 T1R2+T1R3 T2R
Antygeny przenoszone są przez specjalne
komórki obecne w nabłonku (komórki M)

19 20

Migdałki podniebienne
Migdałek gardłowy
• największe
• wpuklenia nabłonka (rowki
• otoczone łącznotkankową torebką
oddzielające fałdy błony
• liczne (ok. 20) głębokie krypty
śluzowej)
• nabłonek wielowarstwowy płaski
• nabłonek dróg oddechowych
(wieloszeregowy z rzęskami
i komórkami kubkowymi)

krypta
Migdałki trąbkowe
Migdałek językowy
• zlokalizowane u ujścia
• pojedyncza,
trąbek słuchowych
rozgałęziona krypta
• brak wpukleń nabłonka
• nabłonek
• nabłonek dróg oddechowych
wielowarstwowy płaski

21 22

Cytologia wymazów z jamy ustnej

• barwienie metodą Papanicolaou

• w wymazie obecne komórki
nabłonka z warstwy powierzchniowej

Wymaz z policzka:
komórki nierogowaciejące, z jądrami

Wymaz z podniebienia twardego:

komórki rogowaciejące, inne
zabarwienie, w wielu komórkach
brak jąder

Nietypowa keratynizacja lub obecność

dysplastycznych komórek może
wskazywać na zmiany
przednowotworowe i nowotworowe,
obecność leukocytów na procesy
zapalne.

23

4
 Ślina

(1200 ml/24 godz.)

produkowana jest przez duże ślinianka
gruczoły ślinowe (ślinianki) podjęzykowa ślinianka
i małe gruczoły ślinowe obecne przyuszna
w ścianie jamy ustnej i w języku ślinianka podżuchwowa

Funkcje śliny:

• nawilżanie jamy ustnej i kęsów pokarmowych

• rozpuszczanie substancji smakowych (niezbędne do ich interakcji
z receptorami smakowymi)
• wstępne trawienie (głównie wielocukrowców)
• regulacja pH wnętrza jamy ustnej
• kontrola flory bakteryjnej jamy ustnej
• ochrona błony śluzowej przed uszkodzeniem przez czynniki chemiczne
Gruczoły ślinowe • ochrona szkliwa przed demineralizacją
• pobudzanie odnowy i regeneracji nabłonka (jamy ustnej, a także przełyku
i żoładka)

1 2

Ślinianki Główne składniki śliny:

• złożone gruczoły o budowie zrazikowej
Główne składniki śliny
• zbudowane z: • woda
- odcinków (jednostek) • jony: K+, Cl-, Na+, HCO3- Woda
wydzielniczych (pęcherzyki rodanki (ok. 99%)
surowicze, cewki śluzowe) • enzymy
- przewodów wyprowadzających - amylaza ślinowa Jony K+, Na+, Ca2+, Cl-,
- lipaza HCO3-, PO43-, rodanki
- peroksydaza
Substancje glukoza, mocznik,
- kalikreina proste cholesterol

• białka antybakteryjne Enzymy amylaza rozkłada wielocukrowce

- lizozym lipaza w niewielkich ilościach, rozkłada lipidy
- laktoferyna peroksydaza wykazuje aktywność bakteriobójczą
- histatyna kalikreiny peptydazy uczestniczące w tworzeniu
- cystatyna bradykininy
- białka bogate w prolinę
Mucyny MG1, MG2 główny składnik wydzieliny śluzowej:
- IgA wysokocząsteczkowe kwaśne glikoproteidy
(0,25-1,0 MDa) z bardzo dużą ilością krótkich
• wąskie przestrzenie pomiędzy strukturami • czynniki wzrostowe (EGF) łańcuchów cukrowcowych (50-80%), silnie
gruczołowymi zajęte przez: wiążą jony Ca2+
- sieć naczyń włosowatych • śluz (glikoproteidy b. bogate
- włókna nerwowe (głównie autonomiczne) w cukrowce)

3 4

Główne składniki śliny, c.d.

Białka lizozym własności przeciwbakteryjne

przeciwbakteryjne, laktoferryna własności przeciwbakteryjne
przeciwgrzybicze i histatyny białka bogate w histydynę, własności
przeciwwirusowe przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne
cystatyny inhibitory niektórych peptydaz, własności
przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe
białka bogate własności przeciwbakteryjne, gromadzą jony Pęcherzyk surowiczy
w prolinę wapniowe i stymulują remineralizację szkliwa • piramidowe komórki wydzielnicze (surowicze)
- zasadochłonna cytoplazma
katelicydyny peptydy o własnościach bakteriobójczych
- szorstka siateczka
- aparat Golgiego
defenzyny białka bakteriobójcze - ziarna wydzielnicze
Immunoglobuliny IgA - kanaliki międzykomórkowe
• komórki mioepitelialne
• blaszka podstawna
Czynniki EGF, TGF pobudzają wzrost i regenerację nabłonków • zakończenia nerwowe (autonomicznego u.n.)
wzrostowe
Komórki surowicze produkują prawie wszystkie
białka obecne w ślinie i wydzielają IgA
Wydzielina surowicza (wodnista): woda, jony, białka

5 6

1
 Cewka śluzowa:
• komórki wydzielnicze śluzowe
- przypodstawnie spłaszczone jądra
- aparat Golgiego
- siateczka szorstka
- ziarna wydzielnicze (słabo się barwią)
półksiężyc kom. • komórki wydzielnicze surowicze
mioepitelialne (półksiężyc surowiczy)
• komórki mioepitelialne
• blaszka podstawna
• zakończenia nerwowe (autonomicznego u.n.)

Wydzielina śluzowa (gęsta, lepka):

woda, jony, mucyny (glikoproteidy
o znacznej zawartości cukrowców)

7 8

Półksiężyc surowiczy: fakt czy artefakt?

Funkcje wydzieliny śluzowej: • „czapeczka” z komórek surowiczych
na końcu cewki śluzowej
• ułatwia przemieszczanie kęsów
• tworzy warstwę chroniącą śluzówkę • produkuje białka, m.in. lizozym i EGF
przed uszkodzeniem chemicznym,
a szkliwo przed demineralizacją
• przy mikrouszkodzeniach szkliwa
komórka śluzowa
pobudza remineralizację

9 10

Komórki surowiczo-śluzowe

• występują w niektórych
pęcherzykach i półksiężycach półksiężyc (komórki
surowiczych surowiczo-śluzowe)
• produkują zarówno białka,
jak i mucyny
• zawierają ziarna wydzielnicze
o niejednorodnej gęstości
(to widać tylko w ME)

komórki śluzowe
cewki

surowiczo-śluzowe
ziarna wydzielnicze

komórka surowicza komórka śluzowa

11 12

2
 Wstawka:
Przewody wyprowadzające: • nabłonek jednowarstwowy sześcienny
• wymiana jonów Cl/HCO3 (alkalizacja śliny)
• wstawka • produkcja laktoferyny, lizozymu i EGF
cewka śl.
wewnątrz zrazika
Przewód prążkowany:
• przewód prążkowany
• nabłonek jednowarstwowy walcowaty
• prążkowanie przypodstawne
• przewód międzyzrazikowy w tkance
• wymiana jonów Na/K, wstawka
łącznej pomiędzy
pęcherzyk wydzielanie jonów metali ciężkich
• przewód główny zrazikami
sur. wstawka jonów rodankowych i IgA
przewód prążkowany
przewody • produkcja laktoferyny, kalikreiny i EGF
śródzrazikowe
przewód
prążkowany

przewód
międzyzrazikowy

przewód
główny

13 14

Przewód międzyzrazikowy:
nabłonek jednowarstwowy
walcowaty  wielorzędowy
cewka śl.

Przewód główny:
nabłonek wielorzędowy 
wielowarstwowy walcowaty 
wstawka
wielowarstwowy płaski (ujście)
pęcherzyk
sur. wstawka
przewód prążkowany
przewody
śródzrazikowe
przewód Wstawki i przewody prążkowane
prążkowany
odpowiadają za ostateczny skład
śliny i jej hypoosmolarność.
przewód
międzyzrazikowy

Saliwon (jednostka czynnościowa):

przewód
odcinek wydzielniczy + wstawka
główny
+ przewód prążkowany

15 16

Ślinianka przyuszna Ślinianka podjęzykowa

• surowicze (tylko • mieszane, z przewagą

pęcherzyki surowicze) komponenty śluzowej
• komórki surowicze (tylko cewki śluzowe)
produkują m.in. białko • słabo rozwinięte
gustynę, stymulujące półksiężyce surowicze
odnowę kubków • produkują ok. 5% śliny
smakowych
• długie wstawki
• grupy adipocytów
(zwiększają się
z wiekiem)
• produkują ok. 25%
śliny

17 18

3
 Porównanie częstości występowania dwóch typów komórek wydzielniczych
Ślinianka podżuchwowa
i długości przewodów wyprowadzających w poszczególnych śliniankach

Komórki wydzielnicze:
surowicze
śluzowe

Przewody:
wstawki
przewody prążkowane
przewody międzyzrazikowe

podżuchwowa

podjęzykowa
przyuszna
• mieszane z przewagą komponenty surowiczej
(80% pęcherzyki surowicze, 20% cewki śluzowe)
• dobrze rozwinięte półksiężyce surowicze
• długie przewody prążkowane
• wysepki tkanki tłuszczowej (zwiększają się z wiekiem)
• najbardziej wydajne – produkują ok. 70% śliny

19 20

Unerwienie gruczołów ślinowych

• bogate unerwienie autonomiczne

przywspółczulne i współczulne
• najsilniejszy wpływ na wydzielanie
śliny ma układ przywspółczulny
(neuroprzekaźnik: acetylocholina)
• układy przywspółczulny i
współczulny NIE działają
antagonistycznie

Małe gruczoły ślinowe

• zlokalizowane w błonie podśluzowej jamy ustnej, rzadziej w blaszce właściwej

• złożone
• nieotoczone torebką, przeważnie brak budowy zrazikowej
• surowicze, śluzowe, mieszane • na terenie ślinianek
• wstawki  przewody wyprowadzające (nabł. jednowarstwowy walcowaty) znajdują się także
nieliczne perykariony
gruczoły von Ebnera - surowicze komórek zwojowych
pozostałe gruczoły językowe i gruczoły podniebienne - śluzowe
gruczoły wargowe i policzkowe – mieszane

21 22

Budowa stawu
(diarthrosis) Staw skroniowo-żuchwowy
okostna
Torebka stawowa:
warstwa włóknista kość skroniowa
• warstwa włóknista (tkanka torebki stawowej
łączna zbita)
górna komora
błona
maziowa krążek stawowy
dolna komora
jama stawu z
głowa wyrostka
płynem stawowym
kłykciowego żuchwy
torebka stawowa
chrząstka
stawowa
(szklista)
kość
• błona maziowa:
tkanka łączna wiotka Staw skroniowo-żuchwowy umożliwia wielokierunkowe ruchy żuchwy
- makrofagi (synowiocyty A)
- fibroblasty (synowiocyty B)
Na powierzchni synowiocyty jama szpikowa
tworzą zwartą warstwę
• naczynia krwionośne

23 24

4
 Staw skroniowo-żuchwowy Rejon stawowy głowy wyrostka kłykciowego żuchwy
ma odmienny charakter od większości stawów:

• powierzchnie stawowe krążek stawowy

pokrywa tkanka łączna kość skroniowa
włóknista dolna komora jamy stawu
• krążek stawowy
krążek stawowy tkanka łączna włóknista
(z tkanki łącznej
włóknistej) dzieli (powierzchnia stawowa)
jamę stawu na dwie
komory warstwa bogatokomórkowa*
• torebka stawowa
przyrośnięta do obwodu chrząstka włóknista
krążka – niemożliwy głowa
przepływ płynu między wyrostka kłykciowego żuchwy zwapniała chrząstka szklista
komorami
• torebka stawowa
o luźnym utkaniu – kość wyrostka kłykciowego
nie ulega przerwaniu
nawet przy znacznych
przemieszczeniach stawu *warstwa bogatokomórkowa zawiera fibroblasty odpowiedzialne za odnowę
powierzchni stawowej

25 26

Krążek
stawowy

• zbudowany z tkanki łącznej włóknistej

• włókna kolagenowe, niewielka ilość
sprężystych i siateczkowych
• uwodniona istota podstawowa
(zwiększa mechaniczną odporność
krążka)
• fibroblasty łączące się długimi
wypustkami
• brak naczyń krwionośnych (nieliczne
naczynia tylko na obwodzie, gdzie
przyczepia się torebka stawowa)

27

5
 Szkliwo
NARZĄD ZĘBOWY Ogólny schemat
budowy zęba Zębina
wraz z otoczeniem KORONA
Miazga
Zmineralizowane Odontoblasty
SZYJKA
tkanki zęba: Szczelina dziąsłowa
• szkliwo Dziąsło
• zębina Więzadła ozębnej
• cement
Komora zęba

Niezmineralizowane
tkanki zęba: KORZEŃ Cement

• miazga Kość zębodołu

• ozębna Kanał korzeniowy
Naczynia
Otoczenie zęba
(przyzębie) i włókna nerwowe
• dziąsło

Tkanki zmineralizowane Szkliwo • ozębna

• kość wyrostka
zębodołowego

1 2

Szkliwo
SKRAWEK SZLIF
Dwa rodzaje jest najsilniej zmineralizowaną
preparatów z zęba i najtwardszą tkanką organizmu

Skład:
• składniki nieorganiczne
(kryształy hydroksyapatytów) - 96%
Skrawek • składniki organiczne (białka szkliwa,
• konieczna pozostałość rozwojowa) - 2%
• woda - 2%
demineralizacja
• zachowane wszystkie Jednostki strukturalne: pryzmaty
tkanki zęba i otoczenia
z wyjątkiem szkliwa Kryształy hydroksyapatytów:
• największe w organizmie
Szlif • kształt długiej wstęgi
• zachowane tylko • 60 x 30 nm x 1-3 mm
zmineralizowane • głównie fosforany wapnia
tkanki zęba • dodatkowo zawierają jony magnezowe,
węglanowe i fluorkowe
• jony fluorkowe zwiększają odporność
szkliwa na działanie kwasów

3 4

Struktura szkliwa
Białka szkliwa (podobne do cytokeratyn)
Pryzmaty szkliwne
• amelogeniny (90%) •  ok. 5 µm
zlokalizowane pomiędzy kryształami HA, • przebiegają przez całą grubość szkliwa
• nieamelogeniny (10%) • na przekroju poprzecznym
- enameliny kształt „dziurki od klucza” lub łuski
- ameloblastyny
- tufteliny Substancja międzypryzmatyczna
zlokalizowane na granicy pryzmatów • taki sam stopień mineralizacji
i substancji międzypryzmatycznej. • kryształy HA ułożone pod kątem 45o do kryształów w pryzmatach
W trakcie dojrzewania szkliwa jego białka • buduje również powierzchniowe (zewnętrzną i wewnętrzną) warstwy szkliwa
ulegają prawie całkowitej eliminacji
(w dojrzałym szkliwie pozostają tylko ich
śladowe ilości)
• enzymy (metaloproteinazy, kalikreina 4 –
uczestniczyły w eliminacji białek)

Funkcje białek szkliwa (w trakcie rozwoju zęba):

• inicjują procesy mineralizacji
• regulują wzrost kryształów HA
• enzymy (proteinazy) modyfikują skład białek szkliwa w trakcie kolejnych faz
jego rozwoju i dojrzewania oraz trawią je pod koniec procesu mineralizacji

5 6

1
 Przebieg pryzmatów szkliwnych Ślady cyklicznych zmian
mineralizacji szkliwa w trakcie
• pęczki pryzmatów biegną jego rozwoju i dojrzewania
na kształt spłaszczonej litery S
• w środkowych warstwach szkliwa
krzyżują się ze sobą
• w szlifie widoczne są obszary
podłużnych i poprzecznych
przekrojów przez pęczki
pryzmatów (parazonie i diazonie) Cykl dobowy: prążki na pryzmatach
• z uwagi na różnice w załamywaniu
światła powoduje to uwidocznienie
ciemnych linii Hunter-Schregera

Cykl długookresowy: linie Retziusa

7 8

Struktury pokrywające szkliwo bakterie warstwa nazębna

Struktury szkliwa na pograniczu z zębiną
(wynikające z niewielkich zaburzeń rozwoju)
Błonka pierwotna (kutikula, oszkliwie): szkliwo
bezpostaciowa warstwa pozostała
Wrzeciona szkliwne – szerokie kanaliki po blaszce podstawnej nabłonka
zębinowe wnikające w głąb szkliwa szkliwotwórczego – po wykłuciu zęba
(„uwięzienie” wypustek odontoblastów szybko ulega starciu
w szkliwie podczas jego mineralizacji)
Warstwa nazębna (pellikula):
osad pozostawiony przez ślinę,
Pęczki szkliwne – pęczki słabiej zawiera białka śliny, usuwany
zmineralizowanych pryzmatów (defekt podczas mycia zębów, pozostaje
mineralizacji szkliwa) w miejscach niedostępnych

Płytka nazębna i kamień nazębny:

powstaje przez kolonizację
bakteryjną warstwy nazębnej,
Blaszki szkliwne – długie pęczki słabiej a następnie mineralizację tego obszaru.
zmineralizowanych pryzmatów sięgajace Płytka i kamień tworzą się często
do powierzchni szkliwa (defekt mineralizacji w okolicy szczeliny dziąsłowej,
szkliwa) sprzyjają powstawaniu próchnicy
i chorób przyzębia

9 10

Demineralizacja Zębina
Próchnica
niskie pH
• składniki nieorganiczne: 70%
• składniki organiczne: 20%
szkliwo
• woda: 10%

Remineralizacja
Składniki nieorganiczne:

Kryształy hydroksyapatytów, 35 x 10 x 100 nm

Bakterie obecne w płytce/kamieniu nazębnym wydzielają kwaśne (10 x większe niż w kości).
metabolity, które rozpuszczają hydroksyapatyty szkliwa (demineralizacja).
Powstaje ognisko odwapnienia („nadżerka”) szkliwa, które stopniowo Zawartość i skład pierwiastkowy kryształów
pogłębia się, dochodzi do zębiny, obejmuje jej coraz głębsze warstwy mogą się nienacznie róznić w różnych
i umożliwia wnikanie kwasu oraz bakterii do kanalików zębinowych obszarach zębiny.
(pierwsze objawy bólowe) a z nich do miazgi zęba.
Przeciętny skład pierwiastkowy:
Miazga zęba reaguje odczynem zapalnym, który – nieleczony – może • wapń: 30%
prowadzić do ropnia i zgorzeli (martwicy) miazgi. • fosfor: 13,2%
Zniszczenie miazgi i zawartych w niej naczyń krwionośnych prowadzi do • węgiel: 4,6%
śmierci odontoblastów (komórek zębinotwórczych obecnych w miazdze) • magnez: 0.8%
i do „obumarcia” zęba. • inne pierwiastki w śladowych ilościach

11 12

2
 Składniki organiczne c.d.
- włókna kolagenowe (typ I): cienkie,
- proteoglikany (głównie niskocząsteczkowe:
nie tworzą pęczków, w zębinie grubsze niż
dekoryna, biglikan, lumikan): wpływają na
w prezębinie, układają się równolegle do
mineralizację zębiny
powierzchni miazgi, stanowią ok. 90%
- czynniki wzrostowe (IGF, TGF): stymulują
składników organicznych; w śladowych procesy naprawcze
ilościach występują inne typy kolagenu
- fosfolipidy (głównie w froncie mineralizacji,
(III i V)
czyli na granicy prezębiny i zębiny,
- fosfoproteidy: sialofosfoproteina zębiny z reguły występują razem z proteoglikanami,
(DSPP) jest enzymatycznie cięta na uczestniczą w regulacji tworzenia kryształów
fosfoforynę (fosfoproteinę zębiny, DPP) HA)
i sialoproteinę zębiny (DSP). - enzymy (fosfatazy, metaloproteinazy, lipazy),
DPP i DSP wiążą jony Ca, inicjują uczestniczą w zmianach składników
tworzenie kryształów HA i ich dojrzewanie organicznych związanych z procesem
mineralizacji
- białka obecne również w tk. kostnej:
(osteonektyna, osteopontyna, sialoproteina
kości, kwaśna glikoproteina kości, białka
bogate w kwas γ-karboksyglutaminowy,
białka macierzy zębiny (DMP), białka morfogenetyczne kości (BMP)
- uczestniczą w rozwoju, regeneracji i mineralizacji zębiny

13 14

Kanaliki zębinowe
Niezmineralizowane
obszary zębiny
• średnica: od 3-5 µm przy granicy
z miazgą do 1 µm przy zewnętrznej korona
Przestrzenie międzykuliste:
przy zewnętrznej powierzchni zębiny
Mineralizacja zębiny postepuje
• odgałęzienia
w formie rosnących, kulistych
• przebieg: w koronie na kształt spłaszczonej
zmineralizowanych obszarów
litery S, w korzeniu prostolinijny
(kalkosferytów), które ostatecznie
• zakończenia kanalików w zębinie
zlewają się ze sobą. Niekompletna korzeń
korzeniowej: pętle, poszerzenia,
fuzja takich obszarów pozostawia
widoczne w szlifie jako
niezmineralizowane przestrzenie.
warstwa ziarnista Tomesa
Przestrzenie międzykuliste
układają się zgodnie z przebiegiem
linii konturowych Owena,
odzwierciedlających okresowe
zaburzenia mineralizacji zębiny.

Kanaliki zębinowe: warstwa ziarnista

podobne do kanalików kostnych, Tomesa
otwierają się do miazgi zęba

linie Owena

15 16

Zawartość kanalików zębinowych

• wypustki odontoblastów (włókna Tomesa)

- dochodzą zazwyczaj tylko do połowy
długości kanalików
- zawierają mikrotubule, mikrofilamenty,
kanaliki gładkiej siateczki, mitochondria

• bezosłonkowe włókna nerwowe (bólowe)

- dochodzą do 1/3 dlugości kanalików
- najliczniejsze w kanalikach korony zęba

• wypustki komórek prezentujących antygeny

- tylko w początkowych odcinkach kanalików
- ich liczba wzrasta w okolicach ubytków
zębiny

• płyn kanalikowy
- bogaty w jony K+
- jego ruch i zmiany pH pobudzają bólowe
włókna nerwowe
Kanaliki zębinowe w skaningowym mikroskopie elektronowym

17 18

3
 Obszary zębiny Zróżnicowania zębiny
Zębina okołomiazgowa: • prezębina – niezmineralizowana,
• zębina międzykanalikowa („standardowa”) w dojrzałym zębie tworzy cienką
• zębina okołokanalikowa zębina
warstwę na pograniczu z miazgą pz
- tworzy warstwę wyścielającą wewnętrzną
powierzchnię kanalików zębinowych • zębina pierwotna – wytworzona miazga
- brak włókien kolagenowych podczas rozwoju zęba
- mniejsze kryształy HA
- silniejsza mineralizacja • zębina wtórna – wytwarzana po
- stopniowy przyrost zębiny około- wykłuciu zęba; bardzo wolno ale
kanalikowej może w starszym wieku stale przyrasta od strony miazgi zębina wtórna
prowadzić do zamknięcia (obliteracji)
kanalików zębinowych • trzecia zębina – odkładana od strony
Zębina okrywowa miazgi w reakcji na próchnicę, ubytki,
- cienka warstwa zębiny zębina (zębina odczynowa) i procesy zapalne
przylegająca do szkliwa okrywowa prowadzące do śmierci odontoblastów zębina pierwotna
- słabiej zmineralizowana (zębina naprawcza); zębina naprawcza
- bogato rozgałęzione kanaliki jest produkowana przez komórki
- w rozwoju powstaje jako pierwsza doraźnie różnicujące się z komórek
- jako jedyna forma zębiny ulega macierzystych obecnych w miazdze,
mineralizacji przy udziale ma zaburzona strukturę, może nie szkliwo
pęcherzyków macierzy zawierać kanalików zębinowych

19 20

Linie przyrostowe von Ebnera

Cement
• widoczne w szlifie i skrawku
• regularnie rozmieszczone, biegną • składniki nieorganiczne (kryształy
równolegle do powierzchni zębiny hydroksyapatytów, wielkość
• odzwierciedlają cykliczne, dobowe taka jak w kości) - 65%
zmiany aktywności odontoblastów cement
• składniki organiczne - 23% bezkomórkowy
podczas produkcji zębiny
• zębina koronowa przyrasta w tempie - włókna kolagenowe (typ I)
6 μm na dobę, zębina korzeniowa - białka niekolagenowe
3,5 μm na dobę (takie same jak w tkance kostnej) cement
• na podstawie ich liczby w zębinie - proteoglikany komórkowy
pierwotnej można dokładnie określić (takie same jak w tkance kostnej)
czas rozwoju zębiny - komórki (cementocyty) podobne
do osteocytów

• woda - 12%

Cement powstaje przez dobudowę kolejnych

warstw, które ulegają mineralizacji, przez co
zbudowany jest z blaszek otaczających
zębinę korzeniową. Granice między blaszkami
widoczne są jako linie przyrostowe Saltera

21 22

Włókna kolagenowe Włókna zewnątrzpochodne

cementu dochodzą do połaczenia cementowo-
zębinowego, gdzie rozpadają się
na fibryle rozpraszające się w zębinie.

W rejonach przyczepu ozębnej do

cementu i połączenia cementowo-
zębinowego włókna wykazują
podobną sprężystość. Te rejony
można porównać do stawów
o charakterze więzozrostów,
działających przy obciążaniu zęba
jak amortyzatory.
pochodzą z dwóch
źródeł:

• włókna wewnątrzpochodne: wytworzone przez cementoblasty w obrębie

cementu, przebieg równoległy do jego powierzchni
• włókna zewnątrzpochodne: wytworzone przez fibroblasty i cementoblasty
w obrębie ozębnej, wnikają z niej do cementu, przebieg prostopadły
do jego powierzchni, szczególnie liczne w miejscu mocowania
więzadeł ozębnej do cementu

23 24

4
 Cement pierwotny Cement wtórny (komórkowy)
(bezkomórkowy)

• zlokalizowany w dolnej
• pokrywa górne 2/3 powierzchni 1/3 korzenia
zębiny korzeniowej • grubość wzrasta w kierunku
• zawiera wyłącznie substancję wierzchołka korzenia
międzykomórkową • grubsze blaszki
• zbudowany z cienkich blaszek (szybszy rozwój)
(wolny rozwój) otaczających • zawiera połączony system
zębinę korzeniową jamek i kanalików, w których
• w obrębie szyjki zęba znajdują się ciała komórkowe
zazwyczaj kontaktuje się i wypustki cementocytów
ze szkliwem • wypustki cementocytów
skierowane są głównie
w stronę ozębnej (tam są
naczynia)
• w bardzo grubym cemencie
mogą być pojedyncze kanały
60% 30% 10% naczyniowe (rzadko)
przebieg granicy cementu i szkliwa • najbardziej podobny do kości
w obrębie szyjki zęba (możliwości)

25 26

Precement

• cienka, powierzchniowa warstwa

cementu
• niezmineralizowany
• od strony ozębnej pokryty cementoblasty
ciągłą warstwą cementoblastów,
które kontaktują się z wypustkami
cementocytów
• na jego powierzchni znajdują się
również osteoklasty (nazywane też
odontoklastami lub cementoklastami),
które po aktywacji resorbują precement
cement i zębinę korzeni (w trakcie
wymiany zębów mlecznych na stałe,
podczas przebudowy korzeni, np. po
zabiegach ortodontycznych)

27

5
 NARZĄD ZĘBOWY
Cz. II: Tkanki niezmineralizowane
1 2
Miazga zęba
• tkanka łączna galaretowata
- cienkie włókna kolagenowe (typ I)
o układzie sieciowym
- włókna Korffa (kolagen typ III)
- mikrofibryle (fibrylina)
- obfita substancja podstawowa
- komórki: odontoblasty, komórki
dendrytyczne, mezenchymatyczne
komórki macierzyste, fibroblasty,
makrofagi, limfocyty, plazmocyty,
granulocyty
• naczynia krwionośne
• włókna nerwowe
3 4
Odontoblasty
• pochodzenie mezenchymatyczne
• zlokalizowane na granicy z zębiną
• wysokie, wąskie
• w koronie układ wieloszeregowy,
w korzeniu jednowarstwowy
• wypustki: szczytowa (włókno
Tomesa), boczne, miazgowa
• siateczka szorstka, ap. Golgiego
• połączenia: wszystkie typy,
szczególnie liczne połączenia
szczelinowe; odontoblasty
łączą się miedzy sobą i z
położonymi głębiej fibroblastami
• w błonie komórkowej cząsteczki
adhezyjne, liczne receptory
i transportery jonowe
• dzięki aktywności odontoblastów
(mogą wydzielać składniki
substancji międzykomórkowej)
zębina jest zdolna do wzrostu
i regeneracji
5 6
• miazga zęba
• ozębna (więzadło zębowe)
• dziąsło
Wszystkie niezmineralizowane
tkanki narządu zębowego
mają charakter tkanki łącznej
właściwej, jednak różnią się
budową i pełnią różne funkcje.
zębina
Substancja podstawowa miazgi zęba
prezębina
• kwas hialuronowy (50-60%)
• proteoglikany (podobne do zębinowych)
• białka niekolagenowe: laminina,
odontoblasty fibronektyna, tenascyna
• enzymy, m.in. metaloproteinazy
Kwas hialuronowy i proteoglikany wiążą
wodę i zapewniają jej znaczną zawartość
w miazdze zęba. Reguluja także tworzenie
włókien, a niektóre (syndekan) pośredniczą
w działaniu czynników wzrostowych
na komórki miazgi.
Wraz z wiekiem w miazdze przybywa włókien kolagenowych i tkanka
łączna galaretowata stopniowo przekształca się w wiotką tkankę
łączną.
Komórki dendrytyczne
zębina
(prezentujące antygeny)
prezębina • pochodzenie szpikowe
• zlokalizowane głównie
pomiędzy odontoblastami
• ich wypustki wchodzą do
początkowych odcinków
kanalików zębinowych
• uruchamiają reakcje
immunologiczne przeciw
patogenom wnikającym
przez kanaliki zębinowe
Mezenchymatyczne komórki macierzyste
(komórki macierzyste miazgi)
• rezydują w pobliżu ścian naczyń
• mogą się przekształcać w nowe
odontoblasty i w komórki podobne do
odontoblastów (produkcja zębiny
naprawczej), a także w komórki
śródbłonka (udział w angiogenezie)
1
 Unaczynienie miazgi Unerwienie miazgi

• większość (70-80%) to włókna

niezmielinizowane
• splot Raschkowa pod
odontoblastami
• splot brzeżny na granicy
z zębiną i pomiędzy
odontoblastami – włókna
bezosłonkowe, stąd wchodzą
do kanalików zębiny

• naczynia wchodzą do miazgi

przez otwór korzeniowy
• cienkościenne tętnice i żyły
łączą się anastomozami
• sieć kapilarna (kapilary o ścianie ciągłej) • włókna bólowe i włókna
jest najlepiej rozwinięta w komorze zęba autonomicznego układu A B B A
• szczególnie gęsty jest splot kapilarny nerwowego – te ostatnie
pod odontoblastami Nieliczne naczynia chłonne poprzez neuroprzekaźniki A – splot brzeżny
• odchodzą od niego pętle kapilarne znajdują się tylko w miazdze regulują kurczliwość naczyń B – splot Raschkowa
wchodzące między odontoblasty – kanału korzeniowego, w pobliżu i wpływają na aktywność
te kapilary mają ścianę okienkową wierzchołka korzenia komórek miazgi

7 8

Strefa odontoblastów
Strefy miazgi zęba zębina • odontoblasty
(widoczne tylko w koronie) • komórki dendrytyczne
• włókna spiralne Korffa*
• pętle kapilarów
• włókna nerwowe
strefa odontoblastów (splot brzeżny)
strefa bezkomórkowa Strefa bezkomórkowa
(Weila)
strefa bogatokomórkowa • wypustki odontoblastów
(pośrednia) i fibroblastów
• naczynia włosowate
• włókna nerwowe
• włókna Korffa (c.d.)

rdzeń (miazga właściwa) Strefa bogatokomórkowa

• liczne komórki miazgi
• naczynia włosowate
• włókna nerwowe
(splot Raschkowa)
*włókna Korffa: grube włókna siateczkowe
(kolagen III) biegnące pomiędzy odontoblastami
i zakotwiczające się w zębinie

9 10

Ozębna Ozębna

więzadła
skośne

zębina cement kość zębodołu cement kość zębodołu

„Aparat więzadłowy” zęba: grube pęczki włókien kolagenowych

Tkanka łączna łącząca ząb z kością zębodołu
łączące cement z kością zębodołu, pomiędzy nimi tkanka łączna wiotka,
z naczyniami, włóknami nerwowymi i ciałkami Ruffiniego

11 12

2
 Ozębna 3

Funkcje: Więzadła ozębnej

• mocowanie zęba w zębodole
• odżywianie cementu i kości zębodołu • więzadła dziąsłowe (1)
• udział w przebudowie/odnowie cementu i kości zębodołu
• mechanorecepcja 1 • więzadło rąbka zębodołu (2),
Elementy składowe: • więzadło przegrodowe (3),
• tkanka łączna zbita (więzadła ozębnej) 2 • więzadło poziome (4)
• tkanka łączna wiotka (międzywięzadłowa) 4 - ograniczają boczne ruchy zęba
• naczynia krwionośne
• włókna nerwowe i mechanoreceptory • więzadła skośne (5):
7
najliczniejsze, zapobiegają wciśnięciu
Elementy składowe tkanki łącznej ozębnej: 5 zęba w zębodół
• włókna kolagenowe (kolagen I i III w obrębie tych
samych włókien, nie ma włókien siateczkowych); • więzadło wierzchołkowe (6):
• substancja podstawowa przy wierzchołku korzenia, zapobiega
• komórki wysunięciu zęba z zębodołu
Włókna kolagenowe tworzą grube pęczki w więzadłach (włókna główne)
i mają luźniejszy układ w tkance międzywięzadłowej (włókna międzywięzadłowe). 6 • więzadło miedzykorzeniowe (7):
Ulegają bardzo szybkiej przebudowie (wykłuwanie zęba, korekty tylko w zębach wielokorzeniowych
ortodontyczne, stała odnowa obciążanych więzadeł).

13 14

Substancja podstawowa ozębnej:

Unaczynienie ozębnej
• silnie uwodniona
• kwas hialuronowy, proteoglikany (wersikan, lumikan, dekoryna)
• szerokie naczynia włosowate
• glikoproteidy (fibronektyna, tenascyna)
(w większości typu okienkowego)
• liczne żyły wokół wierzchołków korzeni
Komórki ozębnej:

• fibroblasty (najliczniejsze)
- produkują składniki włókien i substancji
podstawowej
- wydzielają enzymy uczestniczące
kość zębodołu
w przebudowie więzadeł i czynniki
regulacyjne, m.in. pobudzające fibrogenezę
pod wpływem stressu mechanicznego
- odporne na apoptozę
• komórki cementogenne i osteogenne Wypełnione krwią szerokie ozębna
• cementoblasty, osteoblasty, osteoklasty kapilary i żyły ozębnej tworzą
cement
• komórki naplywowe: makrofagi, „poduszkę hydrauliczną”
limfocyty, mastocyty, granulocyty amortyzującą siły działające
• komórki nabłonkowe (perły) na ząb zębina
Malasseza (pozostałość rozwojowa)
komórki Malasseza

15 16

Unerwienie ozębnej:
Dziąsło
• włókna czuciowe (w większości niezmielinizowane)
- bólowe • nabłonek wielowarstwowy
- związane z mechanoreceptorami płaski rogowaciejący –
(ciałkami Ruffiniego) – monitorują parakeratynizacja
obciążenia więzadeł ozębnej, (z wyjątkiem obszaru szczeliny
uczestniczą zwrotnej regulacji dziąsłowej i złącza
(adaptacyjnej) przebudowy szkliwno-nabłonkowego)
tych więzadeł
• blaszka właściwa:
• włókna autonomicznego u.n. tkanka łączna włóknista –
(niezmielinizowane) – głównie - wielokierunkowo biegnące
naczynioruchowe pęczki włókien kolagenowych,
tworzące więzadła dziąsłowe,
- komórki tkanki łącznej, w tym
liczne limfocyty i mastocyty poziom klinicznej szyjki zęba
- podnabłonkowa sieć kapilarna poziom anatomicznej szyjki zęba
Mechaniczna wytrzymałość ozębnej jest wynikiem:
• własności włókien kolagenowych (produkcja płynu szczeliny dziąsłowej).
• własności silnie uwodnionej, nieściśliwej substancji podstawowej
tworzącej dodatnie ciśnienie
• wypełnienia krwią sieci naczyniowej („poduszka hydrauliczna”)

17 18

3
 Więzadła dziąsłowe szkliwo

blaszki podstawne

Złącze
szkliwno-nabłonkowe

• nierogowaciejący nabłonek dziąsła styka się ze szkliwem

• po obu jego stronach są blaszki podstawne
• blaszka podstawna od strony szkliwa (wewnętrzna) to zmodyfikowana
błonka pierwotna szkliwa: nie zawiera kolagenów i perlekanu, nie tworzy
sieci molekularnej, zbudowana ze specjalnego typu lamininy (laminina 5)
• komórki nabłonka połączone są desmosomami, a z blaszkami
podstawnymi łączą je półdesmosomy
• elementami łączącymi w półdesmosomach są integryny
• złącze zapobiega wnikaniu patogenów w głąb ozębnej

19 20

Choroby przyzębia

Przyzębica (paradontoza) – przewlekłe zapalenie przyzębia

Wytworzenie płytki i kamienia nazębnego w szczelinie dziąsłowej

powoduje odsunięcie dziąsła od zęba.
Szczelina dziąsłowa poszerza się, doprowadzając do wytworzenia
głębokich „kieszonek przyzębnych”, w których gromadzą się
cząstki pokarmu i bakterie. Rozwój patologicznej flory bakteryjnej
wywołuje stan zapalny dziąsła, a przy przerwaniu złącza szkliwno-
nabłonkowego zapalenie ozębnej.
Przewlekłe zapalenie ozębnej niszczy jej więzadła, doprowadzając
do rozchwiania zęba w zębodole.

Pogłębianie kieszonek przyzębnych i rozdzielanie złącza

szkliwno-nabłonkowego powoduje odsłonięcie anatomicznej
szyjki zęba, a nawet początkowych odcinków korzeni.

21

4
 Ząb rozwija się na styku dwóch tkanek: ektodermy (nabłonka)
i ektomezenchymy*, które wzajemnie na siebie wpływają poprzez

NARZĄD ZĘBOWY sekwencyjne sterowanie ekspresją genów i wytwarzanie substancji

morfogenetycznych/sygnałowych

LISTEWKA WĘZEŁ
EKTO-
DERMA
ZĘBOWA SZKLIWNY ektoderma

EKTO- EKTO- BRODAWKA

MEZENCHYMA MEZENCHYMA ZĘBA

ektomezenchyma

Rozwój *ektomezenchyma (neuromezenchyma) – mezenchyma wywodząca się

z grzebieni nerwowych

1 2

Najwcześniejsze stadia rozwojowe*

Główne stadia rozwojowe
5/6 tydzień życia płodowego:

Nabłonek wyścielający zawiązek jamy

ustnej tworzy zgrubienie, czyli
pierwotny prążek nabłonkowy…

7 tydzień życia płodowego:

… który rozdziela się na listewkę

przedsionkową i listewkę zębową

*Przedstawiane okresy stadiów rozwojowych

odnoszą się do zawiązków zębów mlecznych.
Zawiązki zębów stałych rozwijają się
później i ich rozwój trwa dłużej

3 4

Stadium pączka Stadium czapeczki

Wczesne: 11 tydzień życia płodowego

• nabłonek namnaża się, grubieje i tworzy

zawiązek narządu szkliwotwórczego
8-10 tydzień życia płodowego:
• wyodrębniają się w nim komórki pierwotnego
węzła szkliwnego
• wytworzenie 20 lokalnych zgrubień listewki zębowej,
• od dołu wpukla się mezenchyma,
czyli zawiązków zębów w stadium pączka;
zapoczątkowując tworzenie się pierwotnej
• proliferacja nabłonka powoduje wydłużanie i wpuklanie
brodawki zęba
pączka w obręb ektomezenchymy
• pączek (tak jak cały nabłonek) oddzielony jest od
ektomezenchymy blaszką podstawną
• ektomezenchyma wokół pączka zagęszcza się Późne: 12-13 tydzień życia płodowego

• różnicuje się narząd szkliwotwórczy

(A – miazga, B – nabłonek zewnętrzny,
C – nabłonek wewnętrzny)
• pogłębia się pierwotna brodawka zęba (D),

5 6

1
 Narząd szkliwotwórczy
Funkcje:
• indukcja różnicowania komórek brodawki zęba
• wytworzenie ameloblastów – produkcja szkliwa
• ustalenie kształtu przyszłego zęba („matryca”)
przez utworzenie przestrzeni dla przyszłych
tkanek twardych zęba
Brodawka zęba
Funkcje:
• indukcja różnicowania komórek nabłonka
wewnętrznego narządu szkliwotwórczego
• wytworzenie odontoblastów – produkcja zębiny
Pierwotny węzeł szkliwny:
• grupa niedzielących się komórek narządu
szkliwotwórczego
• wydziela liczne substancje sygnałowe
(czynniki wzrostowe i morfogenetyczne)
• steruje dalszym rozwojem n. szkliwotwórczego
• pośrednio wpływa na produkcję i mineralizację
szkliwa i zębiny
• w wyniku apoptozy zanika w póżnym stadium
dzwonka
7 8
Stadium dzwonka (późne): od 18 tygodnia życia płodowego
• utrata kontaktu narządu szkliwotwórczego z nabłonkiem jamy ustnej
• różnicowanie komórek nabłonka wewnętrznego n. szkliwotwórczego
w ameloblasty
• odkładanie tkanek zmineralizowanych: zębiny i szkliwa
• przekształcenie brodawki zęba w miazgę zęba (w momencie
rozpoczęcia produkcji prezębiny)
9 10
Powstawanie zębiny (dentynogeneza)
zębina
front mineralizacji
prezębina
odontoblasty
• zębina odkładana jest jako pierwsza, przed szkliwem
• najwcześniej odłożona warstwa zębiny stanie się zębiną okrywową
• odontoblasty produkują niezmineralizowaną prezębinę
• prezębina w pewnej odległości od odontoblastów ulega mineralizacji,
przekształcając się w zębinę (dlatego w pobliżu odontoblastów jest zawsze
warstwa prezębiny). Rejon granicy między prezębiną a zębiną nosi nazwę
frontu mineralizacji.
11
Stadium dzwonka Narząd szkliwotwórczy:
(wczesne) • przyjmuje kształt przyszłej korony zęba
• dalsze różnicowanie nabłonka zewnętrznego
14-17 tydzień
(sześcienny, między komórkami pętle kapilarów)
życia płodowego
i wewnętrznego (walcowaty)
• wytworzenie wtórnych węzłów szkliwnych w
zawiązkach trzonowców – decydują o liczbie
guzków
• wyodrębnienie warstwy pośredniej (2-3 pokłady
sześciennych komórek pod nabłonkiem
wewnętrznym – przekazują sygnały niezbędne
dla różnicowania ameloblastów)
• przekształcenie miazgi w siateczkę (gwiaździste
komórki, połączenia międzykomórkowe)
n. szkliwo-
twórczy Brodawka zęba:
• różnicowanie brzeżnych komórek brodawki
w preodontoblasty, które układają się na granicy
z przyszłymi ameloblastami (pierwotna
brodawka przekształca się w brodawkę zęba)
• różnicowanie preodontoblastów w odontoblasty
brodawka (wzrost wysokości, wytworzenie biegunowości)
zęba
woreczek Wytworzenie woreczka zębowego z zagęszczonej
zębowy mezenchymy otaczającej cały zawiązek zęba
zębina szkliwo
odontoblasty ameloblasty
ameloblasty
odontoblasty
zębina szkliwo
Zębina i szkliwo odkładane są „do siebie” przez położone
naprzeciwlegle odontoblasty i ameloblasty. Stopniowy wzrost
zębiny i szkliwa na grubość odsuwa od siebie odontoblasty
i ameloblasty. Proces rozpoczyna się w okolicy wierzchołka
korony zęba i stopniowo posuwa się w dół.
Zębina
Prezębina
Odontoblast
• charakter wydzielniczy
• siateczka szorstka, Golgi,
pęcherzyki wydzielnicze,
połączenia międzykomórkowe
• produkuje i wydziela organiczne
składniki istoty międzykomórkowej
• poprzez transportery wapniowe
w błonie (pompa wapniowa,
antyporter Na/Ca, kanały wapniowe)
i wydzielanie czynników wspomaga-
jących steruje mineralizacją zębiny
• wraz ze wzrostem grubości zębiny
wydłuża się włókno Tomesa,
pozostając w kanaliku zębinowym
12
2
 Mineralizacja zębiny

Czynniki mineralizacji:
• wydzielane przez wypustkę odontoblasta (jony Ca,
składniki substancji podstawowej, enzymy)
• powstające pozakomórkowo: w wyniku trawienia
sialofosfoproteiny (DSPP) substancji podstawowej
(przez metaloproteinazy) i przemian proteoglikanów

Mineralizacja ogniskowa (kalkosferyty) i warstwowa

Odontoblasty Prezębina Front Zębina
(niezmineralizowana) mineralizacji

Hamowanie mineralizacji Aktywacja Stabilizacja

mineralizacji kryształów
hydroksy-
Inhibitory mineralizacji: enzymatyczne apatytów
cięcie:
fosfoforyna (DPP),
sialofosfoproteina sialoproteina
zębinowa (DSPP) zębinowa (DSP)
(aktywatory)

13 14

Wytworzenie zębiny korzeniowej: Powstawanie szkliwa (amelogeneza)

• późno (równocześnie z wykłuwaniem zęba)
• nabłonek załamka (pętli szyjki) narządu
szkliwotwórczego schodzi w dół, tworząc nabłonkową
pochewkę korzenia (Hertwiga-Bruna)
• komórki pochewki nie przekształcają się
w ameloblasty, natomiast indukują różnicowanie
komórek mezenchymy w odontoblasty
• odontoblasty wytwarzają zębinę nabłonek odonto-
• pochewka ulega stopniowej degradacji pochewki blasty

1 1 1 2 3 4 5
Cykl życiowy ameloblasta i etapy amelogenezy:
1. Faza przedwydzielnicza (różnicowanie komórek nabłonka wewnętrznego
w preameloblasty i preameloblastów w ameloblasty)
Rozwój i kształt 2. Faza wydzielnicza
pochewki decyduje 3. Faza przejściowa fazy czynnościowe ameloblastów
o liczbie korzeni 4. Faza dojrzewania (szkliwa)
5. Faza regresji ameloblastów

15 16

Faza przedwydzielnicza: Ameloblast

(różnicowanie indukowane (w fazie wydzielniczej)
wytworzeniem pierwszych warstw
prezębiny)
• zanik blaszki podstawnej
• zwiększenie wysokości komórek
• odwrócenie biegunowości • strefa podjądrowa: mitochondria
komórek • strefa jądrowa
• rozwój organelli • strefa nadjądrowa: siateczka szorstka
i aparat Golgiego
Faza wydzielnicza: • strefa szczytowa (wypustka Tomesa):
- pęcherzyki wydzielnicze (mogą
• produkcja i wydzielanie ulegać fuzji)
białek szkliwa (amelogeniny, - lizosomy
enameliny, ameloblastyny, - siateczka gładka
tufteliny, metaloproteinazy) - cytoszkielet
• wytworzenie wypustki Tomesa • dwa zespoły połączeń
• rozrost sieci kapilarnej przy międzykomórkowych (strefy
nabłonku zewnętrznym narządu zamykające, przylegania i desmosomy)
szkliwotwórczego (odżywianie przy podstawie i blisko szczytu komórki
aktywnych ameloblastów)
• wstępna mineralizacja szkliwa (30%)

17 18

3
 Wytwarzanie i mineralizacja szkliwa
• pierwszy pokład nie ma budowy pryzmatycznej
• tworząc kolejne pokłady, ameloblasty wydzielają
najpierw istotę międzypryzmatyczna, która tworzy
„matrycę” dla rosnących pryzmatów
• w trakcie postępującej mineralizacji, składniki
organiczne są trawione (przez metaloproteinazę-20
i kalikreinę-4), a następnie resorbowane przez
ameloblasty
• amelogeniny kontrolują wzrost kryształów,
enameliny i inne białka wpływają na ich kształt,
przebieg i stabilizację.
19
Faza przejściowa:
• zanika wypustka Tomesa
• ameloblast zmniejsza wysokość
• zakończenie wydzielania białek szkliwa
• produkcja i wydzielanie enzymów proteolitycznych
(zewnątrzkomórkowe trawienie białek szkliwa)
Faza dojrzewania:
• dalsza mineralizacja szkliwa (30%  96%)
• fagocytoza produktów trawienia białek szkliwa
• resorbcja wody, transport jonów Ca, HCO3, F
• brzeżek koronkowy
• faza dojrzewania jest najdłuższa i ameloblasty
kilkakrotnie przechodzą od formy z brzeżkiem
(aktywność resorbcyjna) do formy bez brzeżka
(transport jonów) i ponownie do formy z brzeżkiem
Faza regresji
• odtworzenie blaszki podstawnej
• ameloblasty zmniejszają wysokość
• w trakcie wykłuwania zęba łączą się z nabłonkiem
jamy ustnej i ulegają degeneracji
• blaszka podstawna pozostaje na powierzchni
szkliwa jako błonka pierwotna
21
Rozwój cementu
• nabłonek pochewki korzenia (Hertwiga-Bruna)
wydziela białka tworzące na powierzchni
zębiny korzeniowej warstewkę (błonkę
szklistą)
• zanik nabłonkowej pochewki korzenia – kontakt
zębiny korzeniowej z woreczkiem zębowym.
Niewielkie grupy komórek pochewki pozostają
w woreczku/ozębnej jako komórki Malasseza
• białka błonki szklistej indukują różnicowanie
się komórek mezenchymy woreczka
w cementoblasty i ich aktywację
• cementoblasty górnej części korzenia odkładają
na zębinie warstwę istoty międzykomórkowej
cementu i kontrolują jej mineralizację – tworzy się
cement pierwotny (bezkomórkowy)
• cementoblasty dolnej części korzenia produkują
substancję międzykomórkową i otaczają się
nią, przekształcając się w cementocyty - tworzy się
cement wtórny (komórkowy)
23
Rola amelogenin
w mineralizacji szkliwa
1. Nukleacja: zawiązki kryształów
hydroksyapatytów powstają wokół
cząsteczek białka P32 (produkt
trawienia enamelin).
2. Po wydzieleniu z ameloblastów wydzielanie
amelogeniny tworzą nanosfery,
układające się wokół powstających
kryształów. tworzenie
3. Nanosfery stają się hydrofobowe nanosfer
i agregują wokół rosnących
kryształów, zapobiegając ich fuzji.
4. Pod koniec wzrostu kryształów
nanosfery są trawione
i resorbowane przez ameloblasty
5. Kryształy mogą zwiększać
grubość, ale nie ulegają już fuzji
agregacja trawienie
(pozostaje między nimi nieco białek)
20
Rozwój miazgi
Stadium czapeczki: brodawka pierwotna
Stadium wczesnego dzwonka, po
wyróżnicowaniu preodontoblastów:
brodawka zęba
Stadium późnego dzwonka, po rozpoczęciu
produkcji zębiny: miazga zęba
Dojrzewanie miazgi:
(1) Produkcja proteoglikanów (komórki
chondrocytopodobne)
(2) Produkcja kwasu hialuronowego
i włókien (fibroblasty)
Pierwsze naczynia wnikają do brodawki zęba
w stadium wczesnego dzwonka, sieć kapilarna
miazgi rozwija się w stadium późnego dzwonka.
Unerwienie miazgi następuje później niż jej
unaczynienie – pełne unerwienie tworzy się
pod koniec rozwoju zęba.
22
Rozwój ozębnej
• komórki mezenchymy woreczka
zębowego przekształcają się
w fibroblasty i osteoblasty
• fibroblasty wytwarzają włókna
aparatu więzadłowego i tkanki
łącznej wiotkiej ozębnej
• osteoblasty wytwarzają kość
wyrostka zębodołowego
24
4
 Wykłuwanie (wyrzynanie, erupcja) zęba i wymiana zębów
mlecznych na stałe

Wykłuwanie zęba następuje

jednoczasowo z rozwojem i wzrostem
korzenia, rozwojem ozębnej
i przebudową wyrostka zębodołowego

Fazy procesu:
• faza przederupcyjna
• faza erupcyjna (przedfunkcyjna)
• faza poerupcyjna (funkcyjna)

Rozwój cementu, ozębnej i kości zębodołu następuje jednoczasowo:

w ten sposób włókna kolagenowe więzadeł zęba zostają zakotwiczone
w cemencie i w kości zębodołu, które ulegają stopniowej mineralizacji,
a w ozębnej pozostają fibroblasty, cementoblasty i osteoblasty.

25 26

Faza
Faza przederupcyjna zębina
erupcyjna
• od stadium wczesnego dzwonka do rozpoczęcia szkliwo szkliwo
rozwoju korzeni
nabłonek
n. szkliwo-
• zawiązki koron zębów mlecznych zmieniają pozycję,
twórczego
przystosowując się do lokalizacji sąsiednich
zawiązków i do zmian kształtu rozwijających się zawiązek
kości twarzy korzeń z. stałego

• zawiązki koron zębów stałych* dostosowują swoją

pozycję do lokalizacji przyszłych korzeni zębów
mlecznych
• rozpoczyna się wraz z początkiem rozwoju korzenia(ni)
• równocześnie ze wzrostem korzenia(ni) korona zbliża się do powierzchni
błony śluzowej
• nabłonek narządu szkliwotwórczego pokrywający koronę ulega fuzji
z nabłonkiem jamy ustnej
*pojawiają się ok. 20 tygodnia życia płodowego,
• korona przebija nabłonek jamy ustnej, na jej powierzchni pozostaje
kiedy zawiązki zębów mlecznych są w stadium
blaszka podstawna narządu szkliwotwórczego (błonka pierwotna, oszkliwie)
późnego dzwonka
• dalszy wzrost zęba i wyłanianie korony
• ta faza kończy się, gdy górne i dolne zęby zetkną się ze sobą

27 28

Faza erupcyjna - procesy zachodzące w otoczeniu zęba

Wykłuwanie się zębów stałych
woreczek resorbcja
zębowy kości ząb mleczny

ząb stały

• zawiązki zębów stałych zajmują pozycję

sznur prowadzący szlak erupcji
pod korzeniami zębów mlecznych
• częściowa degeneracja tkanki łącznej (woreczka zębowego) ponad koroną: • sygnały chemiczne wydzielane przez
znajdujące się tam makrofagi wydzielają enzymy powodujące częściowe wykłuwające się zęby stałe przyciągają
strawienie włókien tkanki łącznej, zanik naczyń i włókien nerwowych na ten teren osteoklasty i aktywują je
– ten obszar nosi nazwę szlaku erupcji • osteoklasty demineralizują i resorbują
• w tym obszarze pojawia się pasmo włókien kolagenowych biegnące korzenie zębów mlecznych (mechanizm
w kierunku powierzchni jamy ustnej – jest to tzw. sznur prowadzący taki sam jak resorbcja kości)
(hipoteza: „prowadzi” wykłuwający się ząb we właściwym kierunku) • korona zęba mlecznego wypada
• równocześnie zachodzi rozbudowa otaczającej ząb kości, tworzenie • resorbujące zębinę i cement osteoklasty
cementu i ozębnej – z uwagi na związany z wykłuwaniem ruch zęba nazywane są niekiedy odontoklastami
wszystkie te elementy ulegają intensywnej przebudowie przy udziale lub cementoklastami
fibroblastów, makrofagów, cementoblastów, osteoblastów i osteoklastów osteoklasty korzeń

29 30

5
 Faza poerupcyjna

Przebudowa zęba i jego otoczenia nie kończy się po wykłuciu.

W fazie poerupcyjnej przebudowa ta ma na celu:

• adaptację do wzrostu szczęki i żuchwy (wzrost i przebudowa

kości wyrostka zębodołowego)

• adaptację zgryzu do ścierania się zębów (wzrost grubości

cementu w okolicy wierzchołka korzenia)

• adaptację do zużywania się kontaktujących się ze sobą bocznych

powierzchni zębów (zmiany pozycji zębów w płaszczyźnie bocznej)

• adaptację do zabiegów ortodontycznych

31

6
 Warstwy cewy nabłonek
pokarmowej:
błaszka właściwa z gruczołami
1. Błona śluzowa
• nabłonek
• blaszka właściwa muscularis mucosae
• muscularis mucosae błona podśluzowa

2. Błona podśluzowa błona mięśniowa

3. Błona mięśniowa
Cewa pokarmowa • warstwa okrężna
naczynia
• warstwa podłużna
bl. właściwa
4. Błona surowicza nabłonek
lub włóknista
gruczoł

gruczoł
błona surowicza

błona mięśniowa
warstwa podłużna

warstwa okrężna

błona podśluzowa musc. grudka chłonna

mucosae

1 2

Żołądek błona śluzowa

• wpust
• trzon i dno
• odźwiernik

przełyk wpust
Przełyk: błona podśluzowa
• nabłonek wielowarstwowy płaski Ogólne cechy budowy ściany:
• blaszka właściwa bogata w włókna sprężyste
• gruczoły śluzowe (przełykowe gr. wpustowe)
• nabł. jednowarstwowy walcowaty
w blaszce właściwej pokrywający powierzchnię i
• szeroka, nieregularna muscularis mucosae
tworzący wpuklenia (dołeczki żoł.)
o układzie podłużnym mięśniówka
• w blaszce właściwej ciasno ułożone
• gruczoły śluzowe (gr. właściwe) w bł. podśluzowej gruczoły cewkowe (wpustowe,
(wydzielają śluz, lizozym, jony wodorowęglanowe)
właściwe, odźwiernikowe)
• w błonie mięśniowej mięśnie szkieletowe i gładkie
• dodatkowa wewnętrzna warstwa
• zewnętrzna błona włóknista
mięśniowa o układzie spiralnym

3 4

Nabłonek
Nierozpuszczalny śluz
powierzchniowy
produkowany przez komórki
nabłonka powierzchniowego,
• wysokie walcowate alkalizowany przez jony
komórki wodorowęglanowe przechodzące
• aparat Golgiego z podnabłonkowych naczyń
• siateczka szorstka tworzy warstwę ochronną
• śluzowe ziarna na wewnętrznej powierzchni
wydzielnicze żołądka
• mikrokosmki na
powierzchni
• połączenia
międzykomórkowe

5 6

1
 Trzon i dno żołądka Gruczoł żołądkowy właściwy
Gruczoły żołądkowe właściwe: proste gruczoły cewkowe ułożone ma trzy odcinki:
równolegle w blaszce właściwej, pomiędzy nimi niewielka ilość • cieśń
tkanki łącznej z licznymi komórkami i naczyniami włosowatymi • szyjkę Komórka
• trzon z dnem macierzysta

Buduje go pięć typów komórek:

• komórki niezróżnicowane - macierzyste

(cieśń)
• komórki śluzowe szyjki (szyjka)
• komórki główne (trzon, dno)
• komórki okładzinowe (wszystkie odcinki)
• komórki dokrewne (wszystkie odcinki)

7 8

Komórki główne
Komórki śluzowe szyjki

produkują rozpuszczalny śluz • zasadochłonne

• siateczka szorstka
• aparat Golgiego
• ziarna wydzielnicze

produkują enzymy żołądkowe:

pepsynogen, lipazę żołądkową
i podpuszczkę (u niemowląt)

9 10

Komórki okładzinowe
• duże, piramidowe/owalne
• kwasochłonne
• niekiedy dwujądrzaste
• system tubularno-pęcherzykowy/
kanaliki wewnątrzkomórkowe z licznymi
mikrokosmkami
• bardzo liczne mitochondria

System tubularno-pęcherzykowy to
cytoplazmatyczny magazyn błon
bogatych w transportery jonowe.
Po stymulacji pęcherzyki i rurki
wbudowują się w błonę kanalików
wewnątrzkomórkowych.

11 12

2
 Komórki dokrewne
Komórki okładzinowe produkują HCl (enteroendokrynowe)
i czynnik wewnętrzny Castle’a.
produkują hormony peptydowe,
przeważnie o lokalnym działaniu
(m. in. gastrynę i grelinę
pobudzającą apetyt)
„Produkcja” HCl polega na transporcie W dolnej połowie gruczołów
jonów H+ and Cl- do światła kanalików żołądkowych właściwych znajdują
wewnątrzkomórkowych, skąd dostają się komórki ECL wydzielające
HCl
się do światła gruczołu. histaminę (pod wpływem
acetylocholiny i gastryny)

Transportery uczestniczące
w „produkcji” HCl:
• antyporter protonowo-potasowy
• antyporter dwuwęglanowo-
chlorkowy
• kanał chlorkowy
• kanał potasowy
• pompa sodowo-potasowa

13 14

Wpust: Odźwiernik:
• głębokie dołeczki
• płytsze, nieregularne dołeczki żołądkowe • rozgałęzione cewkowe gruczoły odźwiernikowe
• gruczoły wpustowe (cewkowe, poskręcane) zawierające • gruba warstwa okrężna mięśniówki (zwieracz)
- komórki śluzowe (podobne do kom. nabłonka powierzchniowego)
- komórki śluzowe (identyczne jak kom. szyjki)
- pojedyncze komórki okładzinowe i dokrewne (kom. G, produkujące gastrynę)

dołeczki

Gruczoły odźwiernikowe:

• komórki śluzowe
(identyczne jak k. szyjki)
produkujące też lizozym
• liczne komórki
dokrewne (G)
produkujące gastrynę
gruczoły • pojedyncze komórki
okładzinowe

15 16

Dwa piętra błony śluzowej jelita cienkiego:

Jelito cienkie • górne: kosmki jelitowe
• dolne: gruczoły (krypty) jelitowe
zwiększenie powierzchni
chłonnej:
• fałdy okrężne: x 2-3
• kosmki jelitowe: x 10
• brzeżek szczoteczkowy
na powierzchni nabłonka:
x 20

Nabłonek jelitowy
(jednowarstwowy walcowaty)
pokrywa kosmki i wyściela krypty:

Typy komórek:
• enterocyty
• komórki kubkowe
• komórki niezróżnicowane (tylko w kryptach)
• komórki Panetha (tylko w kryptach)
• komórki dokrewne
• komórki szczoteczkowe
• komórki M

17 18

3
 Enterocyty Komórki kubkowe
• wysokie, walcowate
produkują rozpuszczalny
• brzeżek szczoteczkowy
śluz
(z ektoenzymami)
• liczne organelle
• połączenia między-
komórkowe

Funkcje:

• resorbcja substancji prostych

(produktów trawienia)
• resynteza trójglicerydów
i tworzenie chylomikronów

Substancje proste są • wąska podstawa

przekazywane do naczyń • rozszerzona część górna
krwionośnych, a chylomikrony z ziarnami wydzielniczymi
do naczyń chłonnych (słabo się barwią)

19 20

Komórki macierzyste
(niezróżnicowane)

kom. zróżnicowane

• lokalizacja:
w dnie krypt jelitowych kom.
różnicujące się

kom.
namnażające się

fibroblasty kom. macierzyste

Komórki Panetha
• w dnie krypt
• różnicują się we wszystkie typy komórek • szorstka siateczka, aparat Golgiego
nabłonka jelitowego, odpowiadają za odnowę • kwasochłonne ziarna wydzielnicze
i regenerację nabłonka • produkują białka antybakteryjne (lizozym i defenzyny)
• wydzielają IgA
• fagocytują (słabo) bakterie i jednokomórkowe pasożyty

21 22

Kosmek jelitowy
Komórki szczoteczkowe (rzadkie)
• palczaste uwypuklenie błony śluzowej (0,2 x 1 mm)
• pęczek długich mikrokosmków pokryte nabłonkiem jelitowym
na powierzchni • pod nabłonkiem ciągła warstwa miofibroblastów
• zakończenia nerwowe blisko (uczestniczą w regulacji odnowy nabłonka
podstawy i procesów obronnych)
• podobne do komórek receptorycznych • wewnątrz zrąb:
kubków smakowych bogatokomórkowa tkanka łączna wiotka
• funkcja chemoreceptoryczna (komórki tk. łącznej właściwej i leukocyty)

Zrąb zawiera:
- kapilary o ścianie
okienkowej
- pojedyncze ślepe
naczynie chłonne
- 1-3 pęczków komórek
mięśniowych gładkich
(„pompowanie”
chłonki)

23 24

4
 Krypta jelitowa Dwunastnica
• dno: komórki Panetha i komórki
• duże, szerokie kosmki
macierzyste
• mało kom. kubkowych
• ponad dnem: komórki namnażające się
• w błonie podśluzowej
(progenitorowe)
gruczoły dwunastnicze
• górna 1/2: różnicujące się komórki
(Brunnera)
(głównie enterocyty i kubkowe)
przesuwające się stopniowo ku górze

enterocyty

kom. kubkowe

kom. dokrewne
Gruczoły dwunastnicze produkują:
kom. progenitorowe • zasadowy płyn bogaty w wodorowęglany (neutralizacja kwaśnej treści
przechodzącej z żołądka)
kom. macierzyste
• urogastron (hamuje wydzielanie kwasu solnego w żołądku)
• EGF
kom. Panetha
• lizozym

25 26

Jelito grube

• brak kosmków - obecne tylko

głębokie, regularne krypty
• bardzo liczne komórki kubkowe
• brak komórek Panetha
• fałdy półksiężycowate
• zewnętrzna warstwa mięśniówki
podzielona na trzy odrębne
„taśmy”

Funkcje:
• wchłanianie wody
• transport jonów
Jelito czcze Jelito kręte • produkcja śluzu
• krótkie, wąskie kosmki
• węższe i krótsze kosmki • więcej komórek kubkowych (formowanie mas
• więcej komórek kubkowych • duże skupiska grudek chłonnych kałowych)
(kępki Peyera) w błonie podśluzowej

27 28

Tkanka limfoidalna cewy pokarmowej Wyrostek robaczkowy ma budowę ściany jelita grubego
i duże skupiska tkanki limfoidalnej

• skupiska tkanki
limfoidalnej
w blaszce właściwej
i w błonie podśluzowej
(zmniejszają się
z wiekiem)
• pojedyncze (samotne) grudki chłonne (we wszystkich odcinkach cewy)
• obecne kom. Panetha
• skupiska grudek chłonnych i rozproszonej tkanki limfoidalnej:
• ciągła warstwa
- kępki Peyera w jelicie krętym
podłużna mięśniówki
- wyrostek robaczkowy

29 30

5
 Unerwienie (autonomiczne)
cewy pokarmowej

Komórki M

• występują w miejscu kontaktu nabłonka

jelitowego z tkanką limfoidalną
• mikrofałdy na powierzchni szczytowej
• pochłaniają obce antygeny (np. bakterie) • splot podśluzówkowy
i przenoszą je na drodze transcytozy - wewnętrzny Meissnera kontrolują wydzielanie gruczołów
do tkanki limfoidalnej - zewnętrzny Schabadascha i kurczliwość muscularis mucosae
• w ten sposób monitorują antygenowy • splot mięśniówkowy Auerbacha kontroluje perystaltykę
skład zawartości cewy pokarmowej
Sploty zawierają komórki nerwowe (zwojowe) i komórki glejowe podobne do
astrocytów

31 32

Z układem nerwowym cewy pokarmowej Komórki dokrewne cewy pokarmowej

współpracują śródmiąższowe komórki Cajala (enteroendokrynowe)
żołądek jelito cienkie jelito grube
• należą do systemu komórek DNES (APUD)
• lokalizacja: • zlokalizowane w nabłonku gruczołów, krypt
warstwa mięśniowa i (rzadziej) w nabłonku powierzchniowym
• mogą być „otwarte” lub „zamknięte”
• kontaktują się • mają ziarna wydzielnicze w części podstawnej
z zakończeniami • produkują hormony peptydowe zazwyczaj
nerwowymi i z kom. o lokalnym działaniu (wpływają na przepływ krwi,
mięśniowymi wydzielanie gruczołów i kurczliwość mięśniówki),
(neksusy) niekiedy również o działaniu odległym
otwarta
• spontanicznie
generują bodźce
skurczowe („wolne”
fale perystaltyczne)

• pośredniczą w
przekazywaniu
bodźców pomiędzy
zakończeniami nerw.
a kom. mięśniowymi otwarta zamknięta zamknięta

33 34

Komórki dokrewne cewy pokarmowej (przykłady)

Nazwa Wydzielany Działanie

hormon
Delta somatostatyna hamuje wydzielanie
(D) innych kom. dokrewnych
Epsilon grelina pobudza łaknienie
EC serotonina pobudza perystaltykę
G gastryna pobudza wydzielanie HCl
H VIP rozszerza naczynia krw.
I cholecystokinina pobudza wydzielanie w
trzustce, obkurcza
pęcherzyk żółciowy
L GLP pobudza wydzielanie
insuliny, hamuje
perystaltykę
S sekretyna pobudza wydzielanie
wodorowęglanów w
trzustce

35

6
 Trzustka
złożony gruczoł o budowie zrazikowej
- część zewnątrzwydzielnicza (dominująca)
- skupiska komórek dokrewnych (wysepki trzustkowe Langerhansa)

Wątroba i trzustka

1 2

Część zewnątrzwydzielnicza
- odcinki wydzielnicze (pęcherzyki trzustkowe)
- system przewodów wyprowadzających

Pęcherzyk trzustkowy

• komórki wydzielnicze
(pęcherzykowe)
• komórki śródpęcherzykowe
• blaszka podstawna

Komórki śródpęcherzykowe
należą do przewodu
wyprowadzającego (wstawki),
która częściowo „wchodzi”
w głąb pęcherzyka

Pęcherzyk otaczają
naczynia włosowate

3 4

Komórki wydzielnicze Produkty wydzielnicze

(pęcherzykowe)
komórek pęcherzykowych
typowe komórki produkujące
białka
- wyraźna polaryzacja
- efekt dwubarwności komórek
i całego pęcherzyka

• siateczka szorstka, Golgi

Proenzymy: trypsynogen
• kwasochłonne ziarna wydz.
(aktywowane chymotrypsynogen
• kanaliki międzykomórkowe proteazy
w dwunastnicy) prokarboksypeptydaza
proelastaza
profosfolipaza A2

Aktywne enzymy: alfa-amylaza

lipaza trójglicerydowa
DNaza
RNaza

Inne: kofaktor lipazy

inhibitor trypsyny
kwaśny proteoglikan

5 6

1
 Przewody wyprowadzające:

komórki
śródpęcherzykowe wstawka • wstawki (nabłonek płaski
do niskiego sześciennego)

• przewody śródzrazikowe
(nabłonek sześcienny)

Komórki nabłonkowe wstawek

i przewodów śródzrazikowych
transportują jony i wydzielają
zasadowy, bogaty w wodorowęglany
płyn (neutralizacja kwaśnej treści
pokarmowej)

Podczas regeneracji mogą się

Komórki śródpęcherzykowe przekształcać w komórki
są morfologicznie i czynnościowo pęcherzykowe i komórki
podobne do komórek wstawki wysepek trzustkowych

7 8

Wątroba
• przewody międzyzrazikowe
(nabłonek walcowaty): gruczoł złożony
- kom. główne (najliczniejsze, „metaboliczne centrum” organizmu
podobne do komórek
przewodów śródzrazikowych)
- kom. podstawne Funkcje:
(niezróżnicowane) • produkcja i wydzielanie żółci
- kom. kubkowe • przemiany metaboliczne
- kom. dokrewne substancji endo- i egzogennych
• produkcja białek osocza
• produkcja lipidów
• magazynowanie witamin i Fe
• udział w eliminacji patogenów
i starych erytrocytów
• przewody główne
- nabłonek walcowaty o podobnym
składzie komórkowym
- warstwa tkanki łącznej
- warstwa mięśniówki gładkiej
Wątrobę budują jednostki
strukturalne - zraziki wątrobowe

9 10

świnia człowiek „Klasyczny” zrazik wątrobowy

przestrzenie wrotne

żyła centralna

przestrzenie
wrotne

żyła centralna żyła centralna

• komórki wątrobowe
(hepatocyty) ułożone
w blaszki
• zatoki wątrobowe
(naczynia włosowate)
• żyła centralna
• przestrzenie wrotne
(tkanka łączna)
z triadą (struktury
międzyzrazikowe):
- tętnica
Tkanka łączna oddzielająca zraziki tylko u niektórych zwierząt (np. świni).
- żyła
U człowieka zraziki można wyodrębnić dzięki specyficznej architekturze
- przewód żółciowy
miąższu wątrobowego.

11 12

2
 żyła centralna
Blaszki hepatocytów i zatoki
są otoczone siecią włókien
srebrochłonnych
13
Hepatocyty stref 1 i 3
różnią się:
Strefa 1: (wysoka aktywność
hepatocytów)
duże mitochondria z licznymi
grzebieniami, obfita siateczka
szorstka i gładka, dużo
glikogenu
Strefa 3: (niska aktywność
hepatocytów)
małe mitochondria z rzadkimi
grzebieniami, obfitsza
siateczka gładka, mało
glikogenu, wczesne zmiany
degeneracyjne
15
• siateczka szorstka
• siateczka gładka
• aparat Golgiego
• mitochondria
• lizosomy
• peroksysomy
• złogi glikogenu
• drobne krople lipidowe
17
T przestrzeń Różne sposoby podziału miąższu wątrobowego
wrotna
PŻ
triada
Osią gronka wątrobowego
są naczynia okołozrazikowe
Strefy gronka wątrobowego:
1 – bogata w tlen (aktywnego
metabolizmu)
2 – pośrednia (zmiennego
metabolizmu)
3 – uboga w tlen (niskiego naczynie
okołozrazikowe
metabolizmu)
14
przepływ krwi Hepatocyt
Strefa 1 Strefa 2 Strefa 3
W związku z jego wieloma
różnorodnymi funkcjami,
jest najbogatszą w organelle
komórką organizmu
Funkcje hepatocytu:
• produkcja i wydzielanie żółci
• metabolizm cukrowców: obrót
glukoza-glikogen, glukoneogeneza
tlen
• metabolizm lipidów: rozkład
detoksyfikacja chylomikronów, synteza
cholesterolu i fosfolipidów,
uwalnianie glukozy
produkcja VLDL
glikoliza • synteza białek osocza
rozkład kw. tłuszcz. (nie dotyczy immunoglobulin)
• detoksyfikacja
synteza kw. tłuszcz.
• funkcja dokrewna: produkcja
Nakładające się na siebie strefy gronka wątrobowego insulinopodobnych czynników
można odnieść do obszarów klasycznego zrazika: wzrostu 1 i 2 (dawniej
strefa 1 = obszar wokół przestrzeni wrotnej (okołowrotny) somatomedyn), erytropoetyny
strefa 3 = obszar wokół żyły centralnej (okołocentralny) i cytokin
• wydzielanie IgA
16
Bieguny hepatocytu:
• biegun naczyniowy
wchłanianie
i wydzielanie
• biegun żółciowy
(kanalikowy)
sekrecja
Hepatocyty mogą być:
• dwujądrzaste (25%)
• poliploidalne (30-80%)
i mają znaczne zdolności
regeneracyjne
18
3
 śródbłonek światło zatoki
Biegun naczyniowy: Zatoki wątrobowe
• mikrokosmki
przestrzeń Dissego
• obfita siateczka szorstka • odmiana kapilarów o nieciągłej
• wchłanianie produktów trawienia mikrokosmki ścianie
(obecnych w krwi spływającej • szerokie, nieregularne
z przewodu pokarmowego) • komórki śródbłonkowe
• wydzielanie glukozy, białek, z otworami o różnej wielkości
lipoproteidów • brak blaszki podstawnej
• pełna przepuszczalność
Przestrzeń okołozatokowa Dissego:
pomiędzy biegunami naczyniowymi
hepatocytów a ścianą zatoki
(śródbłonkiem)

Biegun żółciowy:
• kanalik żółciowy (obustronne
wpuklenia błon komórkowych)
z mikrokosmkami
• połączenia międzykomórkowe
(uszczelnienie i wzmocnienie
kanalika)
• liczne diktiosomy i lizosomy
• wydzielanie żółci i IgA

19 20

Komórki związane
Komórki śródbłonkowe zatok wątrobowych ze ścianą zatok
uczestniczą w procesach odporności wrodzonej. wątrobowych:

• komórki
Kupffera
• komórki gwiaździste
• komórki ziarniste

kom. gwiaździsta
przestrzeń
okołozatokowa

21 22

Krążenie krwi w wątrobie

tętnice wątrobowe żyła wrotna

tętnice międzypłatowe żyły międzypłatowe

tętnice międzyzrazikowe żyły międzyzrazikowe

tętnice okołozrazikowe żyły okołozrazikowe

tętniczki wlotowe żyłki wlotowe

zatoki wątrobowe
kom. Kupffera
żyły centralne
• komórki Kupffera – makrofagi rezydujące kom. gwiaździste
żyły podzrazikowe
w wątrobie: fagocytują bakterie, uszkodzone
komórki, stare erytrocyty; produkują cytokiny żyły wątrobowe
wpływające na funkcje hepatocytów, komórek
śródbłonkowych i komórek ziarnistych
• komórki gwiaździste (Ito) – specyficzna
odmiana miofibroblastów, magazynują lipidy
i wit. A; regulują przepływ krwi przez zatoki,
w warunkach patologicznych produkują włókna
kolagenowe (zwłóknienie wątroby)
• komórki ziarniste – limfocyty NK

23 24

4
 Wewnątrzwątrobowe drogi żółciowe
Wątroba jest najwiekszym producentem chłonki w ustroju
kanaliki żółciowe
• kanaliki żółciowe

• przewodziki żółciowe
(cholangiole)
niski nabłonek
sześcienny: cholangiocyty
Przepływ: i kom. owalne
1 – przestrzeń Dissego
2 – przestrzeń chłonna • międzyzrazikowe
Malla (pomiędzy przewody żółciowe
hepatocytami nabłonek sześcienny
a tkanka łączną do walcowatego
przestrzeni wrotnej) (cholangiocyty)
3 – międzyzrazikowe
naczynie chłonne Cholangiocyty wydzielają
w przestrzeni wrotnej alkaliczny płyn bogaty
hepatocyty przewodziki międzyzrazikowy
w wodorowęglany żółciowe przewód żółciowy
Komórki owalne to komórki macierzyste
cholangiocyty
wątroby: mogą się namnażać i różnicować
w komórki nabłonkowe przewodów
i hepatocyty

25 26

Przepływ krwi, chłonki i żółci w zraziku wątrobowym: • przewody wątrobowe

krew – dośrodkowo (do żyły centralnej), chłonka i żółć – odśrodkowo • przewód pęcherzykowy – Pozawątrobowe drogi żółciowe
(do przestrzeni wrotnych) pęcherzyk żółciowy
• przewód żółciowy wspólny

mięśniówka

warstwa włóknista
• nabłonek jednowarstwowy walcowaty
(kom. jasne, pojedyncze kom. dokrewne
i szczoteczkowe)
• blaszka właściwa
Krew • mięśniówka gładka
• warstwa włóknista/surowicza
Chłonka Komórki jasne:
• mikrokosmki
Żółć • połączenia międzykomórkowe
• mitochondria w górnej i dolnej części
• wpuklenia bocznej błony komórkowej
• funkcja: resorbcja wody i jonów

27 28

Pęcherzyk żółciowy

• nabłonek i układ warstw jak w przewodach pozawątrobowych

• liczne fałdy błony śluzowej
• nieliczne małe gruczoły śluzowe w blaszce właściwej
• wpuklenia śluzówki w obręb mięśniówki

29

5
 Typy sygnalizacji międzykomórkowej wykorzystującej hormony

UKŁAD DOKREWNY

endokrynowa (dokrewna) parakrynowa autokrynowa

dalekiego zasięgu lokalna autoregulacja

Charakter chemiczny hormonów:

• peptydy/białka
• pochodne aminokwasów
• steroidy (pochodne cholesterolu)

1 2

Ogólna charakterystyka gruczołów dokrewnych:

• brak przewodów wyprowadzających
• komórki dokrewne
• komórki pomocnicze/towarzyszące (nie zawsze)
• bogata sieć naczyń włosowatych o ścianie okienkowej
• brak podziału na jednostki (odcinki) wydzielnicze (wyjątek: tarczyca)

Przysadka mózgowa
- powstaje z dwóch odrębnych zawiązków
i składa się z dwóch części

Część gruczołowa przysadki:

• część obwodowa (dalsza, płat przedni)
• część pośrednia
• część guzowa

Część nerwowa przysadki:

• szypuła lejka
• wyrostek lejkowaty (płat tylny)

3 4

Podwzgórze zawiera komórki neurosekretoryczne, które produkują hormony Dwa szlaki podwzgórze-przysadka:
i przenoszą je transportem aksonalnym na teren przysadki. Hormony te regulują
aktywność wydzielniczą komórek dokrewnych przysadki i wpływają na czynność • małe komórki neurosekretoryczne
niektórych narządów. Układ ten nosi nazwę osi podwzgórzowo-przysadkowej. (jąder drobnokomórkowych) • duże komórki neurosekretoryczne
produkują czynniki (hormony) (jąder wielkokomórkowych:
nadwzrokowego i przykomorowego)
regulujące aktywność wydzielniczą
produkują ADH i oksytocynę,
komórek części gruczołowej przysadki.
Wydzielane do naczyń włosowatych transportowane długimi aksonami
wyniosłości pośrodkowej, dostają się do wyrostka lejkowatego i tam uwalniane
do płata przedniego przez naczyniowy do naczyń włosowatych.
układ wrotny.

HORMONY UWALNIAJĄCE

• hormon uwalniający tyreotropinę (TRH)

• hormon uwalniający kortykotropinę (CRH)
• hormon uwalniający somatotropinę (GHRH)
• hormon uwalniający gonadotropiny (GnRH)
• hormon uwalniający prolaktynę (PrRH)
HORMONY HAMUJĄCE naczynia wrotne

• dopamina (hormon hamujący wydzielanie

prolaktyny, PIH)
• somatostatyna (SRIH, hormon hamujący
wydzielanie somatotropiny i tyreotropiny)
• hormon hamujący gonadotropiny (GnIH)

5 6

1
 Część gruczołowa
przysadki

Elementy składowe:
• nieregularne sznury
i grupy komórek Komórki pęcherzykowo-gwiaździste
• liczne szerokie kapilary
o ścianie okienkowej • wypustki cytoplazmatyczne
• komunikują się miedzy sobą
i z komórkami dokrewnymi
poprzez połączenia szczelinowe
• reagują na substancje regulacyjne
KOM. BARWNIKOOPORNE - KOM. MACIERZYSTE (cytokiny, czynniki wzrostu, niektóre
(b. nieliczne ziarna - KOM. PĘCHERZYKOWO-
hormony) wysyłając sygnały do
lub ich brak) GWIAŹDZISTE
komórek dokrewnych przysadki
- „WYCZERPANE” KOM.
DOKREWNE wpływające na ich aktywność
Klasyfikacja komórek KOM. BARWNIKOCHŁONNE • tworzą drugi (obok hormonów uwalniających
części gruczołowej (liczne ziarna) KWASOCHŁONNE - SOMATOTROPY i hamujących) system regulacji aktywności
wynika z obecności - MAMMOTROPY wydzielniczej komórek dokrewnych
i barwliwości ziarn przysadki
ZASADOCHŁONNE - KORTYKOTROPY
wydzielniczych
- GONADOTROPY
w komórkach - TYREOTROPY

7 8

Charakterystyka komórek barwnikochłonnych Komórki dokrewne przysadki można identyfikować immunohistochemicznie…

Kwasochłonne: obfita szorstka siateczka, ap. Golgiego
(produkują hormony białkowe)
Zasadochłonne: ap. Golgiego, mniej siateczki szorstkiej
(produkują hormony glikoproteidowe,
wpływające na aktywność innych
gruczołów dokrewnych)

Typ komórki Wielkość ziarn Produkowane

hormony
Kwasochłonne Somatotropy 300-400 nm GH (STH)
somatotropy kortykotropy gonadotropy mammotropy
Mammotropy nieaktywne 200 nm PRL
aktywne 600-900 nm
Kortykotropy 400-500 nm ACTH
POMC MSH
LPH
Zasadochłonne endorfiny
Gonadotropy 250-300 nm FSH, LH

Tyreotropy 120-200 nm TSH

9 10

... i w mikroskopie elektronowym (różnice w wyposażeniu Rozmieszczenie komórek w części gruczołowej:

cytoplazmatycznym i w wielkości ziarn)

• część obwodowa: wszystkie typy komórek

• część pośrednia: chromofoby i komórki

zasadochłonne, u człowieka ulega redukcji,
występują tu duże cysty (Rathkego)
wypełnione koloidem (bogatobiałkowy płyn)

• część guzowa: bogata sieć naczyniowa

(naczynia wrotne), chromofoby i mało aktywne
komórki zasadochłonne

T-tyreotrop, G-gonadotrop, C-kortykotrop, S-somatotrop, F-okienka w kapilarach

11 12

2
 Oś podwzgórzowo-
Część nerwowa nie produkuje hormonów przysadkowa
- w wyrostku lejkowatym hormony produ-
reguluje czynność
kowane przez komórki neurosekretoryczne
podwzgórza (oksytocyna i ADH) wielu narządów
są uwalniane do naczyń
Elementy składowe:
• aksony komórek neurosekretorycznych
• pituicyty (odmiana astrocytów)
• naczynia włosowate

W narządzie neuro-
hemalnym wyrostka
lejkowatego
wypustki pituicytów
regulują dostęp
zakończeń aksonów
do naczyń.
Skupisko zakończeń aksonów
komórek neurosekretorycznych
przylegających do naczyń
włosowatych to narząd
neurohemalny.

13 14

Tarczyca Pęcherzyk
budowa zrazikowa i w odróżnieniu od innych gruczołów tarczycowy
dokrewnych składa się z jednostek wydzielniczych:
pęcherzyków tarczycowych wypełnionych bogatobiałkowym koloidem • koloid
• jedna warstwa sześciennych
komórek dokrewnych (komórek
pęcherzykowych = tyreocytów)
• komórki C
• blaszka podstawna

Pomiędzy pęcherzykami:
• naczynia włosowate
• delikatna tkanka łączna

15 16

Etapy
produkcji
hormonów
tarczycy

aktywna

aktywna
(1) w komórkach pęcherzykowych: synteza i wydzielanie białka tyreoglobuliny do koloidu,
synteza tyreoperoksydazy i jej wbudowywanie do szczytowej błony komórkowej,
pobieranie jonów jodkowych i ich transport do koloidu (faza wydzielnicza)
(2) w koloidzie: utlenianie jonów jodkowych, jodowanie tyreoglobuliny, sprzęganie
jodowanych reszt tyrozynowych (wynik działania tyreoperoksydazy)
Komórki pęcherzykowe tarczycy
(3) w komórkach pęcherzykowych: endocytoza jodowanej tyreoglobuliny, jej trawienie
w lizosomach, transport produktów trawienia - T3 i T4 – do cytoplazmy i dalej,
przez błonę komórkową do otaczających pęcherzyk naczyń (faza resorbcyjna)
spoczynkowa
Fazy wydzielnicza i resorbcyjna mogą w komórce pęcherzykowej zachodzić jednocześnie

17 18

3
 Komórki C (okołopęcherzykowe) leżą pomiędzy
Nadnercze rozwija się z dwóch odrębnych zawiązków,
tyreocytami a blaszką podstawną, zawierają liczne różnicujących się w korę i rdzeń gruczołu
ziarna wydzielnicze i produkują kalcytoninę

KORA

RDZEŃ

KORA

kalcytonina

19 20

Kora nadnerczy
Komórki kory nadnerczy produkują hormony steroidowe
trzy warstwy (kłębkowata, pasmowata, siatkowata) o różnym układzie
komórek i naczyń włosowatych Wszystkie komórki produkujące hormony steroidowe
(komórki steroidogenne) mają podobne cechy:

• obfita gładka siateczka

(synteza steroidów)
• mitochondria z tubularnymi
grzebieniami (końcowe
etapy syntezy steroidów)
• krople lipidowe

21 22

Komórki różnych warstw kory produkują różne hormony Rdzeń nadnerczy

Elementy składowe:
małe komórki • komórki chromochłonne:
z nielicznymi kroplami
barwią się solami chromu, produkują
lipidowymi
adrenalinę i noradrenalinę
mineralokortykosteroidy • komórki nerwowe (kom. zwojowe
(np. aldosteron) układu sympatycznego)
• naczynia krwionośne (kapilary
i liczne żyły)
duże, jasne komórki
z licznymi kroplami
lipidowymi

glikokortykosteroidy
(np. kortyzol,
kortykosteron)

Kora nadnerczy wpływa na czynność rdzenia

małe, kwasochłonne poprzez naczynia krwionośne
komórki z ziarnami (krew przepływa od torebki poprzez korę do
lipofuscyny rdzenia).
glikokortykosteroidy produkowane
androgeny nadnerczowe w korze dostają się do rdzenia, gdzie aktywują
(głównie dehydroepi- metylotransferazę i pobudzają konwersję
androsteron - DHEA) noradrenaliny w adrenalinę.

23 24

4
 tyrozyna
aminokwasy
Produkty wydzielnicze Nadnercze płodowe (15 tyg.)
TH komórki chromochłonnej
DOPA
warstwa „dojrzała”
(nieaktywna)

ER
DDC
egzocytoza

DBH A, NA
chromograniny dopamina
chromograniny
proenkefaliny enkefaliny
ATP DBH warstwa płodowa
ATP
DBH
DBH
Golgi chromogr. NA A
enkefaliny Enzymy:
TH – hydroksylaza tyrozyny
ziarno
DDC – dekarboksylaza DOPA
wydzielnicze
PNMT DBH – β-hydroksylaza
dopaminy tworzący się rdzeń

• noradrenalina (NA) jest pochodną tyrozyny i może zostać przekształcona

w adrenalinę (A) przez enzym, metylotransferazę (PNMT) Komórki warstwy płodowej wytwarzają DHEA, który przechodzi do łożyska
• w ziarnie wydzielniczym adrenalina i noradrenalina są związane i tam jest substratem do produkcji estrogenów
z białkami - chromograninami

25 26

Przytarczyce (typowo cztery) o budowie zrazikowej leżą w torebce

otaczającej tarczycę
Elementy składowe:
• komórki główne (dokrewne)
• komórki oksyfilne
• grupy adipocytów
• kapilary okienkowe

27 28

Komórki główne: Wysepki trzustkowe (Langerhansa)

a. ciemne (aktywne) grupy komórek dokrewnych produkujących hormony białkowe, zlokalizowane
• bardzo małe (6-8 um) na terenie zrazików, otoczone przez struktury części zewnątrzwydzielniczej
• siateczka szorstka,
ap. Golgiego, ziarna wydzielnicze
• hormon produkowany:
parathormon (PTH)

b. jasne (nieaktywne)
• mniej siateczki i ap. Golgiego
• duże skupiska glikogenu

Komórki oksyfilne:
• większe (10-15 um)
• silnie kwasochłonne
• bardzo dużo mitochondriów
• są to degenerujące komórki
główne (odmiana onkocytów
- komórek degenerujących
przez namnażanie mitochondriów)

29 30

5
 Elementy składowe wysepki:

• komórki dokrewne
• kapilary okienkowe
• włókna nerwowe

Komórki dokrewne wysepek trzustkowych

Typ % Lokalizacja Produkowany

w wysepce * hormon

Alfa (A) 10-35 obwodowa glukagon

Beta (B) 55-80 centralna insulina
Komórki dokrewne:
• szorstka siateczka Delta (D) 5-7 rozproszona somatostatyna
• aparat Golgiego PP 0,5-2 rozproszona polipeptyd trzustkowy
• liczne ziarna wydzielnicze
* u zwierząt, u człowieka wszystkie komórki są rozproszone

31 32

Typy komórek można identyfikować immunohistochemicznie...

B
A B

D
... lub w mikroskopie
A elektronowym, z uwagi
na różną wielkość
i obraz ziarn wydzielniczych

D PP

Charakterystyka ziarn:
Komórka alfa : 250 nm, okrągły ciemny rdzeń, wąskie „halo”
Komórka beta: 300 nm, nieregularny ciemny rdzeń, szerokie „halo”
Komórka delta: 350 nm, jaśniejsza zawartość, bez rdzenia
Komórka PP: 150 nm, ciemna zawartość, bez rdzenia

33 34

Szyszynka rozwija się z tkanki nerwowej

Szyszynka jest uwypukleniem

międzymózgowia pełniącym Elementy składowe zrazika szyszynki:
funkcję wydzielniczą (dokrewną), • pinealocyty (komórki dokrewne)
komórki są zmodyfikowanymi • komórki śródmiąższowe (zmodyfikowane astrocyty)
neuronami lub komórkami • kapilary okienkowe
neurogleju • piasek szyszynkowy - złogi mineralne fosforanów i
Tkanka łączna opony miękkiej tworzy
węglanów wapnia, ich ilość wzrasta z wiekiem
torebkę szyszynki i niekompletne przegrody
dzielące miąższ na zraziki

35 36

6
 Główny hormon:
• melatonina (amina biogenna),
• jest transportowana wewnątrz wypustek i
uwalniana w pobliżu naczyń.

Bodźce nerwowe generowane w

siatkówce oka pod wpływem światła,
docierają ostatecznie do szyszynki
włóknami układu współczulnego.
Noradrenalina (neuroprzekaźnik) hamuje
syntezę melatoniny, która produkowana
Pinealocyty jest głównie w ciemności.
• wypustki dochodzące do kapilarów
• siateczka szorstka, ap. Golgiego, ziarna wydzielnicze, „wstążki synaptyczne” Melatonina steruje rytmami organizmu: Melatonina działa m.in. na podwzgórze,
• białka błonowe charakterystyczne dla fotoreceptorów • okołodobowym hamując wydzielanie hormonu
• rocznym (sezonowym) uwalniającego gonadotropiny (GnRH)
• zakończenia włókien nerwowych układu sympatycznego

37 38

System rozproszonych komórek dokrewnych (DNES) Klasyfikacja komórek systemu DNES

System DNES (diffuse neuroendocrine system) - komórki dokrewne Centralne:

o podobnym pochodzeniu, strukturze, metabolizmie i charakterze chemicznym
produkowanych hormonów. Mogą wchodzić w skład gruczołów dokrewnych, albo mogą • komórki neurosekretoryczne podwzgórza
się znajdować w nabłonkach i gruczołach zewnątrzwydzielniczych różnych układów. • pinealocyty
• komórki dokrewne przysadki
• hormony: peptydy i aminy biogenne
• metabolizm: Obwodowe:
- produkują aminy biogenne Powiązanie z układem nerwowym
(adrenalina, noradrenalina, • komórki C (tarczyca)
• podobne pochodzenie (ektoderma
dopamina, serotonina, melatonina) zaprogramowana w kierunku nerwowym)
• komórki główne (przytarczyce)
- pobierają ich prekursory • komórki A, B, D, PP (wysepki trzustkowe)
• te same produkty wydzielnicze
- przekształcają prekursory • komórki chromochłonne (rdzeń nadnerczy)
w aminy (dekarboksylacja)
(niektóre aminy i peptydy są również
neuroprzekaźnikami (noradrenalina,
dopamina, CGRP, VIP, substancja P) • komórki dokrewne cewy pokarmowej
• komórki dokrewne dróg oddechowych
• komórki obu układów zawierają
• komórki dokrewne dróg moczowych*
enzymy i inne białka
charakterystyczne dla neuronów • komórki dokrewne dróg rozrodczych*
(AChE, NSE) • komórki Merkla
• te same komórki mogą należeć do obu
układów (komórki neurosekretoryczne *b. nieliczne
podwzgórza, pinealocyty)

39 40

• morfologia i ultrastruktura:
- liczne ziarna wydzielnicze (zwykle elektronowo gęste)
- szorstka siateczka, wolne rybosomy, Golgi
- rozbudowany cytoszkielet
- w nabłonkach: odwrócona polaryzacja
(ziarna wydzielnicze przypodstawnie)

typy: otwarty i zamknięty

41

7
 • drogi oddechowe
- jama nosowa
UKŁAD - jama garłowa
ODDECHOWY - krtań
- tchawica
- drzewo oskrzelowe

• pęcherzyki płucne
(wymiana gazowa)

płuca

1 2

Drogi oddechowe (z wyjątkiem obszaru Samooczyszczanie dróg oddechowych

węchowego, narządu przylemieszowego i
najmniejszych oskrzelików)
wyściela nabłonek wielorzędowy z rzęskami
(nabłonek dróg oddechowych)

Główna funkcja - samooczyszczanie dróg

oddechowych

warstwa śluzu

warstwa płynu
(hypofaza)

Komórki nabłonka dróg • rzęski przesuwają warstwę śluzu

oddechowych z przylepionymi zanieczyszczeniami
- komórki z rzęskami (1) • śluz „ślizga się” po warstewce
- komórki kubkowe (2) wodnistego płynu (hypofazie) -
- komórki podstawne (3) produkt małych gruczołów
surowiczych w ścianie dróg
(macierzyste)
oddechowych
- komórki szczoteczkowe (4) • śluz wraz z zanieczyszczeniami
- komórki dokrewne (DNES)(5) dostaje się do jamy gardłowej
- komórki Langerhansa i jest połykany

3 4

Ciałka mózg
neuroepitelialne opuszki
obszar węchowe
węchowy
Grupy kilku komórek DNES oczodół zatoki
z dochodzącymi aferentnymi sitowe
przegroda
zakończeniami nerwowymi nosowa małżowiny
w nabłonku dróg odechowych jama
nosowe
zatoka
Jama nosowa nosowa
szczękowa
podniebienie
i zatoki: twarde
Funkcja:
• reagują na poziom O2 i CO2 • obszar oddechowy
we wdychanym powietrzu • obszar węchowy
• wydzielają neuroprzekaźniki
• poprzez drogi nerwowe
wpływają na ośrodek
oddechowy
• są najliczniejsze u Błona śluzowa:
noworodków, być może • nabłonek
zastępują czynnościowo (dróg oddechowych
niedojrzałe kłębki szyjne, lub węchowy)
a później uzupełniają • blaszka właściwa
ich funkcję

5 6

1
 Błona śluzowa
obszaru oddechowego
• bogate unaczynienie
• liczne mieszane gruczoły
w blaszce właściwej
• pojedyncze grudki chłonne
• ciałka obrzękowe
Funkcje:
• ogrzewanie powietrza
(naczynia krwionośne)
• nawilżanie powietrza
(gruczoły)
Błona śluzowa zatok:
- cienka
- liczne kom. kubkowe
7 8
Nabłonek węchowy
• komórki podstawne
(niezróżnicowane –
komórki macierzyste)
• komórki podporowe
• komórki węchowe
(dwubiegunowe neurony)
komórka podporowa
komórka węchowa
komórka podstawna
gruczoł Bowmana
9 10
rzęski
11
Błona śluzowa obszaru węchowego
(błona węchowa)
• bardzo wysoki wielorzędowy
nabłonek węchowy
• gruczoły węchowe (Bowmana)
w blaszce właściwej
• liczne pęczki nerwowe w blaszce właściwej
Gruczoły węchowe (Bowmana)
• surowicze
• produkują:
- białko wiążące hydrofobowe
substancje zapachowe
- lizozym
• wydzielają IgA
• wydzielina pokrywa nabłonek
węchowy i jest rozpuszczalnikiem
dla substancji zapachowych
Komórki podstawne
nabłonka węchowego
• nabłonkowe komórki macierzyste
(dla komórek podporowych)
• neuralne komórki macierzyste
(dla komórek węchowych)
Komórki podporowe
• jądra w górnej części
• mikrokosmki
• cytoszkielet
• ziarna lipofuscyny
• połączenia międzykomórkowe
receptory
Działanie komórki węchowej
1. Substancje chemiczne zawarte
w powietrzu rozpuszczają się w płynnej
wydzielinie gruczołów węchowych
pokrywającej powierzchnię nabłonka.
2. Cząsteczki wiążą się z receptorami
w błonie komórkowej rzęsek,
(aktywacja białek G).
3. Otwierają się kanały sodowe,
(depolaryzacja komórki węchowej).
kłębki
4. Potencjał czynnościowy przesyłany
jest aksonem do kłębków (zespoły
synaps z komórkami mitralnymi)
opuszki węchowej.
5. Kombinacja sygnałów wysyłanych
z ok. 1000 kłębków powoduje wrażenie
zapachowe (człowiek rozróżnia
ok. 10 000 zapachów).
12
2
 Węchowe komórki osłonkowe
Narząd przylemieszowy (Jacobsona)
Szczególne komórki glejowe tworzące osłonki wokół rosnących aksonów
komórek węchowych.
Jedyne komórki glejowe występujące zarówno w obwodowym, jak i
ośrodkowym układzie nerwowym.
Osłonki pobudzają ukierunkowany wzrost aksonów.

błona
węchowa

komórki
osłonkowe

• u człowieka szczątkowy
grupy aksonów otoczone osłonkami • rurkowate wpuklenie błony śluzowej (< 1 cm) w przegrodzie nosowej
• komórki podporowe i komórki zmysłowe (?)
opuszka • połączenie włóknami nerwowymi z podwzgórzem
węchowa
• (?) reaguje na niektóre substancje (pochodne hormonów steroidowych)

13 14

Tchawica
Część tylna (błoniasta):
Jama gardłowa (cz. oddechowa) brak chrząstki, mięśnie gładkie
• nabłonek dróg oddechowych • błona śluzowa (nabłonek
• gruczoły gardłowe dróg oddechowych, blaszka
nagłośnia
w blaszce właściwej właściwa, blaszka sprężysta)
• tkanka limfoidalna • błona podśluzowa
(migdałek gardłowy, migdałki) z gruczołami tchawiczymi
trąbkowe) • podkowy chrzęstne
połączone wł. kolagenowymi
Krtań • zewn. warstwa włóknista
• nabłonek dróg oddechowych
i wielowarstwowy płaski
• gruczoły krtaniowe
w blaszce właściwej fałd głosowy
• wewnątrzkrtaniowe
mięśnie szkieletowe
• rusztowanie z chrząstki
szklistej i sprężystej

15 16

Oskrzela
Drzewo oskrzelowe
(podział histologiczny) • błona śluzowa (nabłonek dróg
oddechowych, blaszka właściwa)
• oskrzela główne • warstwa mięśniówki gładkiej
• oskrzela (wewnątrzpłucne) • błona podśluzowa
• oskrzeliki z gruczołami oskrzelowymi
• oskrzeliki końcowe • płytki chrzęstne połączone
• oskrzeliki oddechowe włóknami kolagenowymi
• zewnętrzna warstwa włóknista

Oskrzela główne mają

taką samą budowę
ściany jak tchawica warstwa mięśniówki gładkiej

17 18

3
 Oskrzeliki

• brak chrząstki i błony

podśluzowej z gruczołami
• nabłonek wielorzędowy 
nabłonek jednowarstwowy walcowaty
• komórki kubkowe zastąpione przez
oskrzelikowe komórki maczugowate
Oskrzelikowe komórki maczugowate
(dawniej Clary)

Warstwy ściany: • uwypuklają się ponad powierzchnię nabłonka

• błona śluzowa • szorstka i gładka siateczka śródplazmatyczna
• warstwa mięśniówki gładkiej • ziarna wydzielnicze
• zewnętrzna warstwa włóknista • liczne duże mitochondria
Funkcje:
• neutralizacja wdychanych trucizn
i karcinogenów
• produkcja białka ochronnego (CC16): działanie
przeciwzapalne, przeciwnowotworowe,
ochrona przed POChP (rozedmą płuc)
• produkcja białek surfaktantu i mucyn (śluzu)
• możliwość różnicowania się w inne
komórki nabłonka oskrzelików

19 20

Oskrzeliki oddechowe, przewody pęcherzykowe

Oskrzeliki końcowe
i pęcherzyki płucne stanowią część oddechową
układu oddechowego, odpowiedzialną za
cienka ściana, nabłonek
wymianę gazową
jednowarstwowy sześcienny:
komórki z rzęskami
i komórki maczugowate

oskrzelik
oddechowy

Oskrzeliki oddechowe

nieciągła ściana, częściowo

zbudowana z pęcherzyków płucnych

Zespół pęcherzyków płucnych zaopatrywany

przez jeden oskrzelik oddechowy nosi nazwę
gronka płucnego

21 22

Ściany pęcherzyków (przegrody międzypęcherzykowe)

Pęcherzyki płucne • włókna sprężyste

• włókna siateczkowe
• miofibroblasty
• makrofagi
• naczynia włosowate
• średnica 0,2 – 0,5 mm (ściana ciągła)
• 300 mln • wyściółka nabłonkowa:
• 140 m2 pneumocyty typu I i II
• połączone otworkami
(porami) w przegrodach

23 24

4
Spłaszczone pneumocyty typu I wchodzą w skład bariery powietrze-krew
odpowiedzialnej za wymianę gazową.
Strefy zamykające (uniemożliwienie przechodzenia wody do światła pęcherzyków)

pneumocyt makrofag
typu I pęcherzykowy
erytrocyt

Warstwy
bariery krew-powietrze:

• cytoplazma pnenumocyta
typu I
• zespolone blaszki
podstawne pneumocyta
i kapilary
przegroda
• cytoplazma komórki
międzypęcherzykowa śródbłonkowej kapilary
bariera
powietrze-krew Grubość bariery: ok.0,5 μm
kapilary

25 26

Pneumocyty typu II produkują

i wydzielają surfaktant
(białka i lipidy), pokrywa
wewnętrzną powierzchnię
pęcherzyków płucnych

Pneumocyt typu II

• mikrokosmki
• gładka i szorstka
siateczka śródplazmatyczna
• aparat Golgiego
• charakterystyczne
pęcherzyki wydzielnicze
(ciałka blaszkowate) Po wydzieleniu, białka i lipidy
surfaktantu tworzą przejściowo
„mielinę tubularną”, która ulega
potem rozdzieleniu na odrębne
warstwy: hydrofilną i hydrofobową

27 28

Makrofagi pęcherzykowe
Surfaktant monowarstwa fosfolipidów
fagocytują cząstki pyłów i mikroorganizmy, które nie zostały zatrzymane w
białka drogach oddechowych, a także eliminują nadmiar surfaktantu

• fosfolipidy (dwupalmitynian fosfatydylocholiny DPPC)

• białka

• zewnętrzna, hydrofobowa strefa surfaktantu to

monowarstwa cząsteczek DPPC (grupy hydrofobowe skierowane do światła pęcherzyka)
- obniża napięcie powierzchniowe, zapobiega zapadaniu się pęcherzyków
w trakcie wydechu i ułatwia ich poszerzanie w trakcie wdechu.

• białka surfaktantu:
- A (SP-A) – najpowszechniejsze, reguluje syntezę i wydzielanie surfaktantu,
moduluje odpowiedź obronną przeciw mikroorganizmom,
- B (SP-B) i C (SP-C) – odpowiadają za przemianę ciałek blaszkowatych w cienką
warstwę surfaktantu (dojrzewanie surfaktantu),
- D (SP-D) – białko o własnościach obronnych. Wiąże mikroorganizmy,
a także współpracuje z limfocytami. Uczestniczy indukcji w ostrej odpowiedzi
zapalnej i wraz z SP-A moduluje odpowiedź na wiele antygenów wziewnych.

29 30

5
 Wędrówki makrofagów pęcherzykowych

Makrofagi obładowane cząstkami

pyłu lub innymi substancjami:

• są transportowane wraz z wydzieliną

oskrzelową do jamy gardłowej

• albo przechodzą przez ściany

małych oskrzelików do naczyń
chłonnych i dostają się do płucnych
węzłów chłonnych

Na ich miejsce do pęcherzyków

migrują monocyty z krwi
i przekształcają się w „młode”
makrofagi.

niepalący palący

31 32

Naczynia płucne

• odgałęzienia tętnicy płucnej:

przebiegają wzdłuż oskrzeli
i większych oskrzelików, mają
stosunkowo cienką ścianę (1)

• odgałęzienia żył płucnych:

mniejsze, cienka ściana, 1
przebiegają w miąższu płucnym
bez topograficznego związku
z drzewem oskrzelowym (2)

• odgałęzienia tętnic oskrzelowych:

małe, zlokalizowane w ścianie 2
oskrzeli i oskrzelików (3)
3

33

6
 Układ rozrodczy
żeński

1 2

Jajnik Pęcherzyk zawiązkowy (30 μm)

• oocyt
• jedna warstwa płaskich komórek pęcherzykowych
• blaszka podstawna

Oocyt:
• zatrzymana profaza
I podziału mejotycznego
• ciałko Balbianiego
• blaszki pierścieniowate
- nabłonek powierzchniowy: jednowarstwowy sześcienny Zrąb jajnika: (fragmenty otoczki
(pochodna międzybłonka) • tkanka łączna wiotka jądrowej w porami
- osłonka biaława (tk. łączna zbita) • liczne fibroblasty, w cytoplazmie)
- kora: zrąb, pęcherzyki jajnikowe i ich struktury pochodne makrofagi, • liczne cząsteczki mRNA
- rdzeń i wnęka: zrąb, duże naczynia krwionośne k. mięśniowe gładkie

3 4

Pęcherzyk wzrastający jednowarstwowy (pierwotny)

• oocyt
• jedna warstwa sześciennych lub walcowatych
komórek pęcherzykowych
• zaczyna się tworzyć osłonka przejrzysta
• blaszka podstawna

Pęcherzyk wzrastający wielowarstwowy

(bezjamisty, 100 μm +) Oocyt
• oocyt
• osłonka przejrzysta - zona pellucida
• kilka warstw komórek pęcherzykowych (warstwa ziarnista)
• blaszka podstawna
• zaczyna się tworzyć osłonka pęcherzyka - theca folliculi
Zona pellucida
Oocyt:
• rozproszenie i wzrost
liczby organelli
• liczne wolne rybosomy
• tworzą się ziarna korowe Komórki pęcherzykowe
(rodzaj pęcherzyków
hydrolazowych) Zrąb

5 6

1
 Osłonka przejrzysta (zona pellucida)
Pęcherzyk wzrastający
• glikoproteidy ZP-1, ZP-2, ZP-3, ZP4 jamisty (drugorzędowy,
0.5 mm +)

• oocyt i komórki pęcherzykowe

komunikują się poprzez wypustki
• oocyt – osiąga największe
przebijające otoczkę przejrzystą
rozmiary
i połączone połączeniami szczelinowymi. • tworzy się jama pęcherzyka
Wymiana sygnałów chemicznych między wypełniona płynem (liquor
oocytem a komórkami pęcherzykowymi folliculi – zawiera kwas hialuronowy,
pobudza proliferację i aktywność białka osocza)
komórek pęcherzykowych oraz umożliwia • warstwa ziarnista (komórki
blokowanie, a następnie uruchomienie pęcherzykowe)
podziału mejotycznego oocytu. • blaszka podstawna
• osłonka pęcherzyka: wyodrębnia
się warstwa zewnętrzna i wewnętrzna

7 8

Pęcherzyk Graafa (trzeciorzędowy, do 2.5 cm)

Osłonka pęcherzyka (theca folliculi)
• oocyt otoczony przyszłym wieńcem
promienistym na wzgórku jajonośnym
• wytwór łącznotkankowego zrębu • duża jama pęcherzyka
otaczającego pęcherzyk • warstwa ziarnista
• osłonka zewnętrzna (theca externa) - warstwa • blaszka podstawna
włókien kolagenowych • osłonka pęcherzyka
• osłonka wewnętrzna (theca interna) – liczne
naczynia włosowate, zmodyfikowane komórki
zrębu (fibroblasty) przekształcone w komórki
steroidogenne

Komórki wieńca:
• specyficzna populacja
komórek pęcherzykowych
Komórki theca interna produkują androgeny, • połączone połączeniami
szczelinowymi z oocytem
które są przekazywane do kom. pęcherzykowych, • wymiana sygnałów
a te przekształcają je w estrogeny chemicznych
(aromatyzacja, enzym - aromataza)

9 10

W pęcherzyku Graafa komórki

Atrezja pęcherzyków jajnikowych
warstwy ziarnistej i osłonki Jajnik młodej kobiety zawiera
wewnętrznej wykazują największą ok. 400 000 pęcherzyków
aktywność wydzielniczą. zawiązkowych.
Tylko ok. 400 przechodzi pełny
Komórki warstwy ziarnistej proces rozwoju i ulega owulacji.
produkują: Pozostałe pęcherzyki są
• estrogeny eliminowane w procesie atrezji.
• inhibinę, folistatynę, aktywinę,
(regulacja wydzielania FSH) Atrezja:
• apoptoza oocytu i komórek
Komórki osłonki wewnętrznej pęcherzykowych
produkują: • usunięcie szczątków przez
• androgeny makrofagi
• czynniki wzrostowe (rozrost • może zachodzić na wszystkich
warstwy ziarnistej) etapach rozwoju pęcherzyka,
• reninę i angiotensynę najczęściej dotyczy pęcherzyków
(lokalna regulacja przepływu krwi zawiązkowych i pierwotnych
w osłonce) • część steroidogennych komórek
• inhibitor proteaz (zabezpieczenie theca interna pozostaje w zrębie
przed przedwczesnym pęknięciem jako gruczoł śródmiąższowy
pęcherzyka)

11 12

2
 Po owulacji z pozostałości pęcherzyka Graafa powstaje ciałko żółte
Ciałko żółte
skrzep
• komórki
ziarnisto-luteinowe
• komórki
komórki ziarnisto-luteinowe
osłonkowo-luteinowe
• naczynia krwionośne

wczesne (c. krwotoczne) dojrzałe

komórki osłonkowo-luteinowe

1. Sfałdowanie warstwy ziarnistej, wylew krwi do jamy pęcherzyka, wytworzenie

skrzepu (ciałko krwotoczne).
2. Przekształcanie komórek warstwy ziarnistej w komórki ziarnisto-luteinowe.
3. Resorpcja skrzepu, wypełnienie tego obszaru przez kom. ziarnisto-luteinowe.
4. Wnikanie z obwodu naczyń, a wraz z nimi komórek theca interna.
5. Przekształcenie komórek theca interna w komórki osłonkowo-luteinowe. późne (degenerujące) ciałko białawe

13 14

Ciałko żółte produkuje:

Komórki ciałka żółtego to typowe komórki
steroidogenne

• komórki ziarnisto-luteinowe:
- progesteron
- przekształcanie androgenów
produkowanych przez komórki
osłonkowo-luteinowe w estrogeny

• komórki osłonkowo-luteinowe:
- progesteron

• obie populacje komórkowe

produkują też czynniki białkowe:
relaksynę, inhibinę, reninę

15 16

Degeneracja ciałka żółtego

(luteoliza):

- gromadzenie lipidów w komórkach

- apoptoza i autofagia
- włóknienie
- powstaje ciałko białawe,
zbudowane głównie z włókien
kolagenowych, lipidów z rozpadłych
komórek i zawierające nieliczne
Komórki dokrewne jajnika i produkowane przez nie hormony:
spoczynkowe fibroblasty
Ciałko żółte menstruacyjne tworzy • komórki warstwy ziarnistej estrogeny
małe ciałko białawe, które zazwyczaj • komórki osłonki wewnętrznej androgeny*
zanika • komórki ziarnisto-luteinowe progesteron, estrogeny
• komórki osłonkowo-luteinowe progesteron
Ciałko żółte ciążowe tworzy duże
ciałko białawe, które zmniejsza się,
• komórki śródmiąższowe androgeny*
ale pozostaje w jajniku
• komórki wnękowe (rzadkie, w zrębie testosteron
wnęki jajnika, identyczne jak komórki
Leydiga w jądrze, nazywane również)
jajnikowymi komórkami Leydiga) * mogą być aromatyzowane
do estrogenów

17 18

3
 odcinek śródścienny
Jajowód fałdy śluzówki
cieśń • błona śluzowa mięśniówka
(bardzo liczne, naczynia
bańka rozgałęzione fałdy)
• warstwa mięśniowa
jajnik - wewnętrzna okrężna
- zewnętrzna podłużna
lejek
• błona surowicza

Bańka Cieśń Odcinek śródścienny

19 20

Nabłonek jajowodu

jednowarstwowy walcowaty
Macica
• komórki z rzęskami – przesuwają oocyt Trzon i dno
w kierunku macicy
• komórki wydzielnicze – produkują substancje
- tworzące optymalne mikrośrodowisko
dla oocytu i plemników
- ułatwiajace kapacytację plemników
- ułatwiające adhezję i penetrację plemników
(owiduktyny, przyłączają się do osłonki przejrzystej)
• komórki podstawne (macierzyste) – Endometrium
niezróżnicowane, odpowiadają za
regenerację nabłonka (błona śluzowa)

Myometrium
(mięśniówka gładka)
• warstwa podśluzówkowa
• warstwa naczyniowa
• warstwa podsurowicza

21 22

Endometrium Fazy cyklicznych zmian endometrium

złuszczania wzrostowa (folikularna)  wydzielnicza (lutealna)  niedokrwienia

• nabłonek powierzchniowy: komórki z rzęskami i komórki wydzielnicze

• bogatokomórkowa blaszka właściwa (komórki zrębowe i napływowe)
• proste cewkowe gruczoły surowicze
• naczynia krwionośne

23 24

4
 Szyjka macicy

• nabłonek: komórki wydzielnicze

(śluzowe) i komórki z rzęskami
• szerokie, rozgałęzione gruczoły
śluzowe Tzw. strefa przejściowa: przejście
• blaszka właściwa bogata w włókna nabłonka walcowatego szyjki
sprężyste, z mniejszą ilością komórek w nabłonek wielowarstwowy płaski
• znacznie uboższa mięśniówka, pochwy jest zazwyczaj miejscem
zawierająca również włókna transformacji nowotworowej
kolagenowe i sprężyste prowadzącej do rozwoju raka szyjki
• błona śluzowa nie złuszcza się macicy

25 26

Pochwa

nabłonek

blaszka właściwa
(bez gruczołów)

Komórki nabłonka pochwy

zawierają znaczne ilości
glikogenu, przekształcanego
przez naturalną florę
mięśniówka bakteryjną w kwas mlekowy.
Niskie pH środowiska ma
własności przeciwbakteryjne
i przeciwgrzybicze

warstwa włóknista (przydanka)

27

5
 Jądro

1 2

Kanalik nasienny

• błona graniczna
- blaszka podstawna
- cienka warstwa fibryli
kolagenowych
Zrazik jądra: - komórki mioidne (okołokanalikowe)
• kanaliki nasienne - cienka warstwa naczyń chłonnych
• międzykanalikowa (śródmiąższowa) tkanka łączna zawierająca naczynia
krwionośne, włókna nerwowe, makrofagi i komórki Leydiga • „nabłonek” plemnikotwórczy

3 4

spermatocyty I rzędu

„Nabłonek” plemnikotwórczy Spermatogeneza:

spermatydy

• komórki plemnikotwórcze • spermatocytogeneza

• komórki Sertolego spermatogonie

komórki
Sertolego

• mejoza

• spermiogeneza

Komórki plemnikotwórcze:
• spermatogonie A, B
• spermatocyty I rzędu
• spermatocyty II rzędu
• spermatydy

5 6

1
 Spermiogeneza
• wytworzenie akrosomu (fuzja
pęcherzyków pochodzących
z aparatu Golgiego)

• wytworzenie witki – aksonemy

i otaczających ją struktur
włóknistych (pochodne cytoszkieletu)

• zagęszczenie i zmiana kształtu jądra

• utworzenie mankietu mitochondrialnego

Wspólne cechy komórek plemnikotwórczych:
kulisty kształt, okrągłe jadra komórkowe, słabo rozwinięte organelle • utworzenie wyspecjalizowanych
(wyjątek: spermatydy) obszarów błony komórkowej

• „ciemne” spermatogonie A: macierzyste, ciemna, rozproszona chromatyna • usunięcie zbędnej cytoplazmy

(macierzyste komórki spermatogenezy) (ciałko resztkowe, kropla cytoplazmatyczna)
• „jasne” spermatogonie A: jasna, rozproszona chromatyna
• spermatogonie B: ciemne skupiska chromatyny, duże jąderko Fazy chronologiczne:
• spermatocyty I rzędu: największe, często widoczne chromosomy (mejoza I) • faza Golgiego
• faza „czapeczki”
• spermatocyty II rzędu: mniejsze, rzadko widoczne (krótki czas rozwoju) • faza akrosomalna
• spermatydy: najmniejsze, małe, ciemne jądro, więcej organelli • faza dojrzewania

7 8

Tworzenie Tworzenie witki

akrosomu

• dalsza centriola indukuje wytworzenie

i wzrost aksonemy, stając się ciałkiem
podstawnym witki
• aksonema wydłuża się, pociągając za
• enzymy akrosomalne są produkowane na szorstkiej siateczce sobą błonę komórkową
• w aparacie Golgiego są pakowane do pęcherzyków preakrosomalnych • specyficzne białka cytoszkieletu
• pierwsze pęcherzyki preakrosomalne łączą się, tworząc pęcherzyk (spokrewnione z cytokeratynami)
akrosomalny, który osadza się na przednim biegunie jądra - powstaje akrosom tworzą kolumny wokół dalszej centrioli
• enzymy ulegają agregacji, tworząc ziarno akrosomalne i struktury włókniste wokół aksonemy
• kolejne pęcherzyki preakrosomalne łączą się z rosnącym akrosomem

9 10

Dojrzały plemnik Komórki Sertolego

• wysokie
• boczne i przyszczytowe fałdy cytoplazmatyczne
• główka: jądro + akrosom • nieregularne jądro
• siateczka gładka i szorstka, Golgi
• cytoszkielet
• witka:
• specjalizacje ektoplazmatyczne
- szyjka: • krople lipidowe i małe kryształki białkowe
centriole otoczone
przez 9 „kolumn”
białkowych
- część pośrednia (wstawka):
aksonema, 9 gęstych włókien
zewn., mankiet mitochondrialny
- część główna:
aksonema, 7 gęstych włókien
zewn., osłonka włóknista
- część końcowa:
aksonema (przy końcu witki
pojedyncze mikrotubule)

11 12

2
 Funkcje:
• wspomaganie (strukturalne Bariera krew-jądro
i metaboliczne) komórek
plemnikotwórczych • strefy zamykające pomiędzy
• fagocytoza ciałek resztkowych fałdami komórek Sertolego
• bariera krew-jądro • w kanaliku nasiennym
• synteza: bariera oddziela:
- białka wiążącego androgeny
- przedział przypodstawny
- inhibiny
- transferyny jądrowej (spermatogonie i wczesne
- w rozwoju płodowym: czynnik spermatocyty I rzędu)
hamujący rozwój przewodów Müllera - przedział przyszczytowy
(pozostałe stadia komórek
plemnikotwórczych)

Specjalizacje ektoplazmatyczne:
• szczególna forma stref przylegania
• w rejonach kontaktów z komórkami
plemnikotwórczymi i między sobą
• filamenty aktynowe, obok nich
kanaliki gładkiej siateczki • bariera chroni dojrzewające
komórki plemnikotwórcze
Inne połączenia: poł. szczelinowe przed atakiem układu
immunologicznego

13 14

Komórki Leydiga...

komórki
Leydiga

naczynie

Bariera krew-jądro jest dynamiczna:

naprzemienny rozpad i tworzenie
połączeń umożliwiają przechodzenie
komórek plemnikotwórczych
z przedziału przypodstawnego do
przyszczytowego.

komórki
Leydiga

15 16

Komórki Leydiga Typowe komórki steroidogenne. Cecha

Kanaliki proste i sieć jądra
szczególna: białkowe kryształy Reinkego

Produkują:
Końcowe odcinki k. nasiennych Sieć nieregularnych przestrzeni
• testosteron
• nabłonek walcowaty w śródjądrzu
a także nieznaczne ilości estrogenów (estrogeny – w niewielkiej ilości – są
produkowane również u mężczyzn; aromatazę przekształcającą androgeny • blaszka podstawna • nabłonek sześcienny
w estrogeny zawierają komórki Leydiga, Sertolego i nabłonka najądrza) • komórki mioidne • blaszka podstawna

17 18

3
 Głowa najądrza zawiera 10-20 Trzon i ogon najądrza tworzy pojedynczy, zespiralizowany
Najądrze przewodzików wyprowadzających: przewód najadrza
• nabłonek wielorzędowy o zmiennej wysokości
(sześcienny/walcowaty) • nabłonek wielorzędowy
• blaszka podstawna • blaszka podstawna
• cienka warstwa kom. mięśniowych gładkich • warstwa mięśniówki gładkiej

Nabłonek:
• komórki z rzęskami
• komórki z mikrokosmkami
(resorbcyjne/wydzielnicze)
• komórki podstawne
(macierzyste)

19 20

Nabłonek: Nasieniowód
• kom. główne
• kom. podstawne 1. Błona śluzowa
• nabłonek wielorzędowy
Komórki główne: (taki jak w przewodzie najądrza)
• stereocylia • blaszka podstawna
• siateczka, Golgi • blaszka właściwa
• lizosomy
2. Warstwa mięśniowa
• strefy zamykające (b. gruba)
• warstwa podłużna
• resorbcja wody • warstwa okrężna
• fagocytoza ciałek • warstwa podłużna
resztkowych
• wydzielanie 3. Warstwa włóknista
glicerofosfocholiny
i innych substancji
odżywczych
• produkcja glikoproteidów
hamujących kapacytację,
ruchliwość i aglutynację
plemników

21 22

strona przednia strefa włóknisto-

Pęcherzyki nasienne Gruczoł krokowy -mięśniowa
• nabłonek wielorzędowy (rozgałęzione gruczoły cewkowe) torebka
• blaszka podstawna
• zrąb łącznotkankowy (blaszka właściwa)
• warstwa mięśniówki gładkiej gruczoły
• zewnętrzna warstwa włóknista podśluzówkowe

gruczoły
śluzówkowe

cewka moczowa

gruczoły
Produkują ok. 70% główne
płynu nasiennego
mięśniówka gładka
Główne produkty:
• fruktoza zrąb
• prostaglandyny
przegrody łącznotkankowe
• białka
przewody wytryskowe

23 24

4
 • nabłonek walcowaty/sześcienny • nabłonek walcowaty/sześcienny
• blaszka podstawna • blaszka podstawna
• zrąb łącznotkankowy z licznymi • zrąb łącznotkankowy z licznymi
komórkami mięśniowymi gładkimi komórkami mięśniowymi gładkimi
• kamyczki sterczowe • kamyczki sterczowe

Produkują ok. 20% płynu nasiennego Produkują ok. 20% płynu nasiennego
Główne produkty: Główne produkty:
• enzymy proteolityczne • enzymy proteolityczne
• kwaśna fosfataza • kwaśna fosfataza
• lipidy • lipidy
• kwas cytrynowy • kwas cytrynowy
PSA (prostate-specific antigen): PSA (prostate-specific antigen):
kalikreina-3 (proteaza) kalikreina-3 (proteaza)

25 26

Gruczoły opuszkowo-cewkowe (Cowpera)

• budowa zrazikowa
• odcinki wydzielnicze: cewki śluzowe (nabł. walcowaty, blaszka podstawna)
• przewody wyprowadzające – nabł. sześcienny
• torebka i przegrody z tkanki łącznej zawierającej włókna mięśniowe
szkieletowe

27

5
 Ogólna budowa nerki

• kora
- labirynt
- promienie
rdzenne
UKŁAD MOCZOWY
• rdzeń
- zewnętrzny
- wewnętrzny
• kielichy:
- mniejsze
- większe
• miedniczka promienie
rdzenne

1 2

Nerka zbudowana jest z gęsto ułożonych nabłonkowych, Kanaliki nerkowe

rurek - kanalików nerkowych – o bardzo regularnym układzie
(zróżnicowanie miąższu na korę i rdzeń). • nefrony (nierozgałęzione, mają
Przestrzenie międzykanalikowe - tkanka łączna z gęstą kolejne odcinki różniące się
siecią naczyń krwionośnych (głównie włosowatych). budową histologiczną i funkcją)

• cewki zbiorcze (rozgałęzione,

do jednej cewki uchodzi klika
kora nefronów) - otwierają się na
szczytach brodawek nerkowych
gdzie mocz przedostaje się
do dróg wyprowadzających

rdzeń * nefrony korowe

* nefrony przyrdzeniowe

3 4

Ciałko nerkowe
Nefron

Odcinki:
• kłębuszek nerkowy (naczyniowy)
1. Ciałko nerkowe - pętle naczyń włosowatych
(pomiędzy nimi komórki
2. Kanalik proksymalny mezangialne)

• część kręta • torebka Bowmana

- blaszka zewnętrzna,
• część prosta
- blaszka wewnętrzna
(zbudowana z podocytów)
3. Kanalik pośredni
(część cienka pętli Henlego)
* biegun naczyniowy
(tętniczka doprowadzająca
4. Kanalik dystalny i odprowadzająca)
• część prosta * biegun moczowy
• część kręta (przejście w kanalik
proksymalny)

Pętla Henlego: naczynia kłębuszka to kapilary o ścianie okienkowej

proste odcinki nefronu Funkcja: ultrafiltracja (filtracja osocza krwi do przestrzeni torebki Bowmana)
(*pętle krótkie i długie) i tworzenie moczu pierwotnego – ok. 150 l/dobę

5 6

1
 Ciałko nerkowe
Okienkowe kapilary kłębuszka nerkowego

7 8

PODOCYT

Kapilary kłębuszka są pokryte od

zewnątrz przez zazębiające się wypustki
podocytów

9 10

W barierze filtracyjnej:

• śródbłonek (z okienkami bez przeponek)

Bariera filtracyjna zatrzymuje krwinki
ciałka nerkowego:
przestrzeń
• błona podstawna (dwie śródtorebkowa
zespolone blaszki podstawne):
sieciowy układ białek i liczne
• śródbłonek ujemnie naładowane grupy
w proteoglikanach zwalniają
cząsteczki duże i z ładunkiem
• błona podstawna (dwie
elektrycznym
zespolone blaszki podstawne) krew

• szczeliny filtracyjne pomiędzy

• szczeliny filtracyjne pomiędzy
wypustkami podocytów wypustkami podocytów
przesłonięte przeponkami
z białka nefryny zatrzymują
kierunek ultrafiltracji

cząsteczki >70 kDa

Przez barierę przechodzą wszystkie

składniki osocza z wyjątkiem dużych
białek

11 12

2
 Błona podstawna z uwięzionymi Kanalik proksymalny
cząsteczkami jest stale odnawiana: nabłonek jednowarstwowy sześcienny
fagocytowana przez komórki mezangialne
oraz produkowana przez śródbłonek
i podocyty

Komórki mezangialne:
• fagocytują błonę podstawną
• produkuja czynniki wspomagające
regenerację ciałek nerkowych
• mają własności kurczliwe

Komórki kanalika proksymalnego:

• kwasochłonne
• wysoki brzeżek szczoteczkowy
• boczne i przypodstawne fałdy cytoplazmatyczne
• prążkowanie przypodstawne (w nim wydłużone mitochondria)
• liczne organelle (m.in. lizosomy, peroksysomy)

13 14

Kanalik proksymalny Kanalik

pośredni

Funkcje: • płaskie komórki ubogie w organelle

• resorpcja wody (70-80%) • część zstępująca: przepuszczalna
• resorpcja jonów (Na+, Cl-), glukozy, aminokwasów - przez transportery błonowe dla wody
• resorpcja białek - przez endocytozę i trawienie w lizosomach • część wstępująca: nieprzepuszczalna
(resorbowane substancje przekazywane są do pobliskich naczyń kapilarnych) dla wody, transport jonów Na i Cl
• resorpcja niektórych metabolitów, leków i trucizn
• wydzielanie niektórych substancji (kwas moczowy, kreatynina, niektóre leki)
Funkcja: udział w procesie
do światła kanalika
zagęszczania moczu

15 16

Kanalik dystalny
Kanalik łączący
nabłonek
jednowarstwowy • krótki kanalik
sześcienny łączący kanalik
dystalny z cewką
zbiorczą
• nabłonek sześcienny
• komórki główne (jasne)
i wstawkowe (ciemne)

Cewka zbiorcza

• odcinki:
Komórki kanalika dystalnego: - korowy
• nieliczne mikrokosmki - rdzenny
• jądro zlokalizowane przyszczytowo - brodawkowy
• prążkowanie przypodstawne
• strefy zamykające • nabłonek: stopniowy wzrost wysokości
od sześciennego do walcowatego
Funkcje: - resorpcja Na+ i Cl-
- udział w procesie zagęszczania moczu • komórki główne i wstawkowe
- wydzielanie K+ i H+ (zakwaszanie moczu)

17 18

3
 Komórki kanalika łączącego Zagęszczanie moczu
jest wynikiem współpracy:
i cewki zbiorczej
• pętli Henlego
• cewek zbiorczych
Komórki główne (jasne)
• pobliskich naczyń włosowatych
• przypodstawne wpuklenia błony
komórkowej
Różne odcinki pętli Henlego
• ostateczne zagęszczenie moczu
charakteryzują się odmienną:
(akwaporyny – kanały wodne
• zdolnością do transportu jonów
w błonie komórkowej,
(transportery błonowe)
regulowane przez poziom ADH)
• przepuszczalnością dla wody
• resorpcja Na+ (pod wpływem
(strefy zamykające)
aldosteronu) i Cl-
Wytwarza to gradient osmotyczny
Komórki wstawkowe (ciemne)
w przestrzeniach między-
• w cewce zbiorczej tylko w odcinku
kanalikowych,
korowym
wzrastający od obwodu nerki
• liczne mitochondria
do brodawek nerkowych.
• monitorują zewnątrz- i
wewnątrzkomórkowe pH
Wysokie ciśnienie osmotyczne
• transportują jony H+ i HCO3-
„wysysa” wodę z końcowych
• odgrywają główną rolę
odcinków cewek zbiorczych,
w regulacji równowagi kwasowo-
co powoduje ostateczne
zasadowej
zagęszczenie moczu.

19 20

Rozmieszczenie kanalików nerkowych Rozmieszczenie kanalików nerkowych

w różnych obszarach miąższu nerki w różnych obszarach miąższu nerki (c.d.)

Rdzeń zewnętrzny: Rdzeń zewnętrzny: Rdzeń wewnętrzny

pas zewnętrzny pas wewnętrzny

- kan. proksymalne - kan. pośrednie - kan. pośrednie

Kora - labirynt Kora - promienie rdzenne - kan. dystalne - kan. dystalne (długich pętli Henlego)
- ciałka nerkowe - kanaliki proksymalne (cz. proste) - cewki zbiorcze - cewki zbiorcze - cewki zbiorcze
- kanaliki proksymalne (części kręte) - kanaliki dystalne (cz. proste)
- kanaliki dystalne (części kręte) - cewki zbiorcze

21 22

Unaczynienie nerki
Aparat przykłębuszkowy
→ tętnice nerkowe →
→ tętnice międzypłatowe → • komórki przykłębuszkowe
→ tętnice łukowate → (ziarniste):
→ tętnice promieniste (międzyzrazikowe) → zmodyfikowane komórki
→ tętniczki doprowadzające → mięśniowe gładkie tętniczki
→ kapilary kłębuszka → doprowadzającej - produkują
i wydzielają reninę
→ tętniczki odprowadzające → • komórki plamki gęstej:
→ kapilary okołokanalikowe → zmodyfikowane komórki
kanalika dystalnego -
→ żyły promieniste → monitorują stężenie Na+ i Cl–
→ żyły łukowate → oraz przepływ moczu
→ (…) • komórki mezangium
t. nerkowa pozakłębuszkowego:
pośredniczą w wymianie
sygnałów pomiędzy komórkami
ż. nerkowa plamki gęstej i ziarnistymi
(połączenia szczelinowe)

Funkcja: regulacja ciśnienia

krwi (od którego zależy
prawidłowa ultrafiltracja)

23 24

4
 Plamka gęsta rejestruje spadek przepływu Układ renina-
Aparat
moczu i spadek stężenia NaCl angiotensyna-
przykłębuszkowy aldosteron
PGE2, ATP, adenozyna (RAAS;RAS)
Komórki ziarniste – wydzielanie reniny
renina
kom. plamki kom. Angiotensynogen Angiotensyna I
gęstej przykłębuszkowa

konwertaza (ACE)

Angiotensyna II

Wydzielanie aldosteronu Skurcz naczyń

przez korę nadnerczy krwionośnych

Resorpcja Na+ i H2O

w kanalikach dystalnych
plamka gęsta
i cewkach zbiorczych

kom. mezangialna Wzrost ciśnienia krwi

25 26

Tkanka śródmiąższowa
Drogi moczowe
• delikatna tkanka łączna zawierająca:
- fibroblasty
Kielichy i miedniczki nerkowe
- makrofagi
• błona śluzowa
- kom. śródmiąższowe (tylko w rdzeniu)
- nabłonek przejściowy
• naczynia włosowate
dróg moczowych (urotelium)
- cienka blaszka właściwa
• cienka warstwa
mięśniówki gładkiej

Fibroblasty tkanki śródmiąższowej kory blaszka

produkują erytropoetynę Moczowód właściwa
• błona śluzowa
Komórki śródmiąższowe rdzenia: - nabłonek przejściowy
• specyficzny rodzaj miofibroblastów dróg moczowych
• wydłużone, zawierają krople lipidowe - blaszka właściwa
• układają się w „drabinę” (bez gruczołów)
• kurcząc się regulują przepływ krwi • błona mięśniowa
• produkują medulipinę (poszerza (warstwy: podłużna –
naczynia) i prostaglandyny okrężna – podłużna
• w warunkach patologicznych • warstwa włóknista
wytwarzają włókna kolagenowe nabłonek mięśniówka

27 28

Pęcherz moczowy

• błona śluzowa
- nabłonek przejściowy
dróg moczowych
- blaszka właściwa
• błona podśluzowa
• gruba warstwa mięśniowa
• warstwa włóknista
lub surowicza

Szczytowa błona komórkowa normalna błona

komórek (kopułowatych)
baldaszkowatych:
sztywne białkowe płytki
zbudowane z uroplakiny,
Nabłonek przejściowy: wielowarstwowy połączone „zawiasowymi”
z komórkami baldaszkowatymi (kopułowatymi) na obszarami normalnej błony.
powierzchni, połączonymi strefami zamykającymi Błona jest nieprzepuszczalna płytka
dla wody i jonów, tworząc
Funkcje: ochrona ściany dróg moczowych, (wraz ze strefami zamykającymi)
bariera osmotyczna, barierę osmotyczną
adaptacja do zmieniającej się powierzchni

29 30

5
 Adaptacja ściany pęcherza moczowego do zmiennej pojemności
pusty (ok. 0,04 l) pełny (do 0,6 l)

A. Wygładzanie fałdów
błony śluzowej i reorientacja
pęczków mięśniowych

B. Rozciągnięcie nabłonka
przejściowego (zmniejszenie Cewka moczowa
liczby warstw i spłaszczenie
komórek baldaszkowatych) żeńska męska

• nabłonek przejściowy walcowaty odcinki: sterczowy, błoniasty,

wielowarstwowy płaski gąbczasty
• blaszka właściwa z gruczołami • nabłonek przejściowy
C. Zwiększenie powierzchni Littre’a (małe gruczoły śluzowe) wielowarstwowy walcowaty
szczytowej błony • warstwa naczyniowa (cienka warstwa wielowarstwowy płaski
komórkowej komórek tkanki erekcyjnej) • blaszka właściwa z gruczołami
baldaszkowatych przez • warstwa mięśniowa (m. gładkie, Littre’a
jej „wygładzenie” i zwieracz z m. szkieletowych) • w odc. gąbczastym otoczona
wbudowanie dodatkowych wzrost pola • okołocewkowe gruczoły Skene’a przez ciało gąbczaste prącia
płytek powierzchni do 15 x (niewielkie, zbliżone budową do prostaty)

31 32

6
 Oko
można porównać do kamery cyfrowej, wyposażonej w:
• system soczewek (rogówka, soczewka, ciało szkliste)
• automatyczną regulację ostrości obrazu (akomodacja)
• automatyczną regulację przesłony (adaptacja)
• matrycę z czujnikami fotoelektrycznymi
(siatkówka z pręcikami i czopkami)

Sygnały generowane
przez fotoreceptory są
najpierw przetwarzane
przez inne komórki
NARZĄD WZROKU siatkówki, a następnie
przesyłane „kablem”
(nerw wzrokowy) do
głównego procesora
(obszar wzrokowy kory
mózgu).

1 2

Ogólna topografia mięśnie okoruchowe Warstwy ściany gałki ocznej:

oka
twardówka • warstwa włóknista: twardówka i rogówka
• warstwa naczyniowa: naczyniówka właściwa,
naczyniówka ciałko rzęskowe i tęczówka
• warstwa nerwowa: siatkówka (część optyczna i „ślepa”)
siatkówka

rogówka
nerw
wzrokowy
soczewka

tęczówka

ciałko rzęskowe
„dno oka”

3 4

Warstwy:
Twardówka Rogówka
• nabłonek
Tkanka łączna zbita: wielowarstwowy płaski
• włókna kolagenowe • błona Bowmana
• włókna sprężyste (blaszka podstawna
• spoczynkowe fibroblasty i fibryle kolagenowe)
• melanocyty
• słabe unaczynienie • zrąb
• pokryta spojówką nieunaczyniony
(gałkową) fibryle kolagenowe
spoczynkowe fibroblasty
słabiej uwodniona istota
podstawowa

Funkcje: • błona Descemeta

• nadaje ścianie gałki (kolagen VIII i błona
ocznej wytrzymałość podstawna)
mechaniczną • nabłonek jedno-
i elastyczność warstwowy płaski
• jest miejscem przyczepu (sródbłonek)
mięśni poruszających
gałką oczną Funkcja: działa
jak soczewka (42 D)

5 6

1
 Regularny (warstwowy i równoległy) układ fibryli kolagenowych w zrębie, Naczyniówka właściwa
słabe uwodnienie i brak naczyń powodują przejrzystość rogówki.
• wiotka tkanka łączna
• liczne melanocyty
• liczne naczynia krwionośne

twardówka
Sclera
Warstwy:
• w. nadnaczyniowa
• w. naczyniowa
fibroblast • w. naczyń włosowatych
(o ścianie okienkowej)
• błona Brucha
(kolagen – elastyna -
kolagen)
siatkówka
Retina

fibryle kolagenowe
Funkcja:
odżywianie fotoreceptorów
siatkówki

7 8

Ciałko rzęskowe
Akomodacja:

• przy rozluźnionych mięśniach

ściana gałki ocznej napina
• zrąb z naczyniami więzadełka Zinna, soczewka ma
i mięśniami gładkimi kształt bardziej płaski → ostre
• wyrostki pokryte widzenie odległych obiektów
nabłonkiem
więzadełka • przy obkurczonych mięśniach
• więzadełka Zinna
(fibrylina) łączą więzadełka Zinna zostają
zrąb
wyrostki z rejonem wyrostki poluźnione, a elastyczność
równikowym soczewki soczewki nadaje jej kształt
bardziej wypukły → ostre
widzenie bliskich obiektów
Funkcje:
• akomodacja
• produkcja płynu
wodnistego

9 10

Sieć beleczkowa
Nabłonek (kąt przesączu, przestrzenie
ciałka rzęskowego
Fontany)

kanał
• dwuwarstwowy sześcienny, jest Schlemma
przedłużeniem siatkówki (część „ślepa”)
• warstwa powierzchniowa - komórki jasne
(wpuklenia błony kom., liczne mitochondria)
- transportują jony (produkcja płynu
wodnistego)
• warstwa głęboka – komórki z ziarnami
melaniny (przedłużenie nabłonka
barwnikowego siatkówki)
• ten nabłonek to de facto dwa nabłonki • między ciałkiem rzęskowym a rejonem przejścia twardówki w rogówkę
jednowarstwowe przylegające do siebie • beleczki łącznotkankowe wyścielone komórkami śródbłonka, między nimi
powierzchniami szczytowymi – stąd po przestrzenie wypełnione płynem wodnistym
jego obu stronach jest blaszka podstawna • w twardówce kanał Schlemma łączący się z żyłami
Funkcja: odprowadzanie płynu wodnistego

11 12

2
 Tęczówka • torebka (b. gruba
Soczewka
(twór blaszka podstawna)
nabłonkowy) • nabłonek sześcienny
(tylko na przedniej
powierzchni)
• włókna soczewkowe

W obszarze równikowym:
• komórki nabłonka przekształcają się
• zrąb łącznotkankowy z licznymi w włókna soczewkowe
melanocytami (barwa oczu: niebieska • w torebce zakotwiczają się
niebieskozielona szara brązowa) więzadełka Zinna
i naczyniami
• przednia powierzchnia: nieciągły nabłonek
płaski
• tylna powierzchnia pokryta nabłonkiem
dwuwarstwowym sześciennym (pigmentowanym)
• zwieracz źrenicy: kom. mięśniowe gładkie
• rozwieracz źrenicy: kurczliwe wypustki
kom. nabłonkowych
Funkcja: adaptacja

13 14

Włókna soczewkowe dojrzałe

(zmodyfikowane komórki nabłonkowe) Ciało szkliste
• długie, płaskie „listewki”
• woda
• brak jądra
• jony
• niewiele organelli
• kwas hialuronowy
• „koralikowe” filamenty pośrednie
niedojrzałe • fibryle kolagenowe (nieliczne)
• w cytoplazmie białka krystaliny
• komórki (nieliczne):
(zapewniają przejrzystość i zdolność
- hialocyty (rodzaj makrofagów)
załamywania światła)
• polączenia boczne „główka i panewka”
• połączenia szczelinowe
Funkcja: element układu
optycznego (ok. 16 D)

Funkcja:
element układu optycznego
(kilka D)

15 16

Siatkówka
1. Nabłonek barwnikowy

jest warstwowym układem komórek nerwowych 2. Warstwa fotoreceptorów

i zawiera 3 pierwsze neurony drogi wzrokowej
3. Warstwa graniczna zewn.
ułożone w odrębnych warstwach
(połączenia międzykom.)
4. Warstwa jądrowa zewn.
(perykariony komórek
fotoreceptorycznych)

5. Warstwa splotowata zewn.

(wł. nerwowe i synapsy)

6. Warstwa jądrowa wewn.

komórki (perykariony komórek)
fotoreceptoryczne
7. Warstwa splotowata
wewn. (wł. nerwowe
i synapsy)
komórki 8. Warstwa kom. zwojowych
dwubiegunowe 9. Warstwa wł. nerwowych
10. Warstwa (błona) graniczna
wewn. (blaszka podstawna)
komórki zwojowe

10 warstw siatkówki światło (!)

17 18

3
 Komórki fotoreceptoryczne (komórki pręcikowe i czopkowe) to dwubiegunowe
komórki nerwowe, których dendryty zostały przekształcone w fotoreceptory
(pręciki i czopki)
segment zewnętrzny
(dyski błoniaste zawierające
białkowe barwniki wzrokowe:
rodopsynę lub jodopsyny)
szczątkowa rzęska
segment wewnętrzny:
- elipsoid (mitochondria)
- mioid (szorstka siateczka,
aparat Golgiego - produkcja
białek dysków błoniastych)
perykarion
akson
synapsa (hamująca!)
19
Pręcik
wąski, pałeczkowaty
dyski błoniaste
otoczone błoną
komórkową
szypuła łącząca segment wewn.
z perykarionem (wypustka
pręcikonośna)
rodopsyna
wysoka czułość na światło
niewrażliwy na barwy
21
Nabłonek barwnikowy
• liczne ziarna melaniny
• wypustki obejmujące szczytowe rejony fotoreceptorów
• strefy zamykające
Funkcje:
• pochłanianie światła
• fagocytoza dysków błoniastych fotoreceptorów
• udział w resyntezie barwników wzrokowych
23
Działanie
fotoreceptorów
1. Fotony aktywują rodopsynę/jodopsyny, uwolnienie opsyny
2. Opsyna aktywuje białko G (transducynę)
3. Transducyna aktywuje fosfodiesterazę cGMP
4. Obniża się poziom cGMP w cytoplazmie
5. Zamknięcie kanałów sodowych, hiperpolaryzacja błony kom.
6. Zahamowanie wydzielania neuroprzekaźnika (glutaminian)
w synapsie hamującej – drugi neuron zostaje „odblokowany”
i wysyła sygnały
20
Czopek
szerszy, stożkowaty
dyski błoniaste
są częściowo wpukleniami
błony komórkowej
brak
jodopsyny (wrażliwe na różne
odcinki widma,czopki S, M, L)
niższa czułość
wrażliwy na barwy
Pręcik Czopek
22
Szczególne obszary siatkówki
plamka żółta (macula lutea) plamka ślepa (tarcza n. wzrokowego)
dołeczek
centralny
• wyeksponowane fotoreceptory • brak fotoreceptorów
(inne warstwy odsunięte) • włókna nerwowe zbierają się
• tylko czopki tworząc nerw wzrokowy
• brak sumowania sygnałów • po wyjściu z gałki ocznej
(neurony jednosynaptyczne) ulegają mielinizacji
• największa ostrość widzenia • miejsce wejścia tętnicy centralnej
i wyjścia żył
24
4
 Naczynia odżywiające siatkówkę
• naczynia włosowate naczyniówki właściwej
• kapilary odchodzące od naczyń dna oka
naczynia dna oka
Bariera krew-siatkówka:
• strefy zamykające między komórkami
nabłonka barwnikowego
• strefy zamykające miedzy komórkami
śródbłonka kapilarów na terenie siatkówki
25
Powieka
Spojówka:
• nabłonek wielowarstwowy walcowaty
z komórkami kubkowymi
• blaszka właściwa
Tarczka: tkanka łączna zbita
z dużymi gruczołami łojowymi
(gruczoły tarczkowe, Meiboma)
uchodzącymi na brzegu powieki.
Funkcja: natłuszczanie rogówki
Inne gruczoły powieki:
• gruczoły Molla (apokrynowe)
• gruczoły Zeissa (gruczoły łojowe
związane z korzeniami rzęs)
27
Paradoksy oka:
• w układzie optycznym największą siłę załamywania światła
ma rogówka (a nie soczewka)
• skurcz mięśni ciałka rzęskowego powoduje rozluźnienie
więzadełek Zinna
• fotoreceptory są umieszczone po „złej” stronie siatkówki
(światło musi przejść przez prawie wszystkie warstwy, zanim
dotrze do pręcików i czopków)
• światło powoduje zahamowanie aktywności fotoreceptorów
26
Gruczoł łzowy
Gruczoł surowiczy o budowie
zrazikowej
• pęcherzyki surowicze otoczone
komórkami mioepitelialnymi
i blaszka podstawną
• przewody wyprowadzające
(nabł. jednowarstwowy
sześcienny/walcowaty)
Łzy: woda, jony, lizozym, laktoferyna,
IgA
Drogi odpływu łez:
- kanaliki łzowe: nabłonek
wielowarstwowy płaski
- woreczek łzowy i przewód
nosowo-łzowy: nabłonek
wieloszeregowy z rzęskami
i komórkami kubkowymi
28