IG, YT: @juliaobiologii

Bud a k órki
Spis treści

1. Podstawa programowa
2. Czym jest komórka?
3. Dlaczego komórki są bardzo małe?
4. Rodzaje komórek
5. Błony biologiczne
6. Osmoza
7. Składniki komórek
8. Inkrustacja, adkrustacja, teoria endosymbiozy
9. Połączenia międzykomórkowe
10. Cytoszkielet
11. Ważne pojęcia

i
gi
Wszystkie zdjęcia w tym pliku są udostępnione zgodnie z dotyczącą ich licencją. Zabraniam
lo
edytowania pliku i udostępniania go osobom trzecim bez mojej wiedzy oraz zgody.

Dziękuję za zainteresowanie moimi materiałami - mam nadzieję, że okażą się dla Ciebie pomocne.
io
Jeśli masz jakiekolwiek uwagi dotyczące notatek - będę bardzo wdzięczna za feedback!
Miłej i owocnej nauki! 📗 ❤
ob

1. Podstawa programowa
lia

Formuła 2015 Formuła 2023

ju
@

1
ow
om
 IG, YT: @juliaobiologii

2. Czym jest komórka?

• najmniejsza jednostka strukturalna i funkcjonalna organizmu

• najmniejsza struktura zdolna do samodzielnego funkcjonowania

Organizmy jednokomórkowe
• pojedyncza komórka stanowi organizm; wykonuje ona wszystkie czynności życiowe
• przykłady: bakterie, protisty, grzyby

Formy kolon ne
• kolonia - zespół komórek; połączone ze sobą za pomocą ścian komórkowych lub galaretowatych otoczek
• przykłady: bakterie, protisty

Organizmy wielokomórkowe
• zespół różnych, zależnych od siebie komórek
• przykłady: rośliny, zwierzęta

3. Dlaczego komórki są bardzo małe?

i
stosunek powierzchni do objętości

gi
↓
lo ✅ krótsza droga do pokonania
✅ szybki transport
io
zwiększenie rozmiaru → objętość rośnie szybciej niż powierzchnia
ob
lia
ju

4. Rodzaje komórek
@

Podział ze względu na:

a) obecność jądra komórkowego d) rodzaj budowanej struktury

• komórki eukariotyczne
• komórki prokariotyczne
b) udział w rozmnażaniu
• płciowe
• somatyczne
c) rodzaj budowanego organizmu
• zwierzęce
• roślinne
• grzybowe
• bakteryjne

5. Błony biologiczne
2
ij
 IG, YT: @juliaobiologii

• błony komórkowe - oddzielają wnętrze komórki od środowiska

zewnętrznego
• błony śródplazmatyczne - tworzą przedziały
• są selektywnymi barierami ochronnymi - niektóre cząsteczki (np. woda,
gazy, mocznik)
mogą przejść przez błonę bez żadnej pomocy, a inne (np. jony, cukry,
aminokwasy) potrzebują do tego specjalnych białek
• biorą udział w odbieraniu sygnałów chemicznych, mechanicznych,
elektrycznych
• kontrolują transport jonów i cząsteczek

i
gi
lo
io
Budowa błon biologicznych
ob

1) lipidy
• fosfolipidy - dwuwarstwa lipidowa
• glikolipidy - funkcje receptorowe
lia

• cholesterol - usztywnienie błony

2) białka 1 - białko przezbłonowe / transbłonowe

• lipoproteiny, glikoproteiny 2 - białko monowarstwy zewnętrznej
ju

• ze względu na stopień związania z dwuwarstwą dzieli się je na: 3 - białko monowarstwy wewnętrznej
- integralne - przeb ają błonę, wystają z obu jej stron lub tylko z jednej 5 - niebieskie - białka powierzchniowe
- powierzchniowe - znajdują się tylko po jednej stronie, nie wnikają do
wnętrza dwuwarstwy
@

Funkcjonowanie błon biologicznych

3
ij
 IG, YT: @juliaobiologii

1) Transport bierny

• zachodzi zgodnie z różnicą (gradientem) stężeń

• zachodzi spontanicznie
• nie wymaga nakładu energii

a) dyfuzja prosta
• przykład: osmoza
• transportowane substancje: H2O, O2, N2, CO2

b) dyfuzja wspomagana (ułatwiona)

• występują białka transportujące (kanałowe lub nośnikowe; rys. obok)
• białka kanałowe - transportują określone jony, małe
cząsteczki substancji nieorganicznych; otwierają się i zamykają - reagują na bodźce
• białka nośnikowe - transportują jeden typ cząsteczek; białka te wiążą po jednej stronie cząsteczki danej substancji,
następnie zmieniają swoją strukturę i uwalniają je po drugiej stronie
• transportowane substancje: jony, cukry, aminokwasy

2) Transport aktywny (czynny)

i
• zachodzi wbrew gradientowi stężeń (od niższego stężenia do

gi
wyższego)
• nośniki określane są jako pompy
• wymaga nakładu energii - pochodzi ona z rozkładu ATP
lo
• przykład: pompa sodowo-potasowa (inaczej pompa Na+/K+) w
błonie każdej komórki (przewodnictwo nerwowe; różne ładunki)
• utrzymuje ona wewnątrz komórki mniejsze stężenie jonów Na i
io
większe jonów K niż na zewnątrz
• łatwo zapamiętać: Na Na zewnątrz, K do środKa
ob

3) Endocytoza

• substancje są pobierane do wnętrza komórki

• formuje się przy tym pęcherzyk - pęcherzyk endocytotyczny
lia

• powstaje on poprzez wpuklenie błony komórkowej

• zawartość pęcherzyka jest rozkładana przez enzymy hydrolityczne (lizosomy)
• proces ten przypomina odwróconą egzocytozę
• tym sposobem komórki ludzkie pobierają cholesterol
ju

• pęcherzyki służą do transportu substancji oraz uczestniczą w przebudowie

błony komórkowej
• wyróżnia się fagocytozę (🦠 ) i pinocytozę (💧 )
@

• w przypadku pinocytozy pęcherzyk ulega strawieniu, co wiąże się z ubytkiem w błonie komórkowej

4) Egzocytoza

• jest to proces, w którym cząsteczki są wydzielane - są transportowane na zewnątrz

komórki (eksport produktów)
• pęcherzyk zlewa się z błoną komórkową, a jego zawartość tra a na zewnątrz komórki
• pęcherzyk transportujący oddziela się od aparatu Golgiego
• udaje się od w kierunku błony dzięki mikrotubulom
• egzocytoza umożliwia rozbudowywanie błon

6. Osmoza

• jest to odmiana dyfuzji prostej (transport bierny)

• rozpuszczalnik (np. woda) przenika przez błonę biologiczną z roztworu o niższym
stężeniu substancji do roztworu o wyższym stężeniu substancji
• cel: wyrównanie stężeń po obu stronach błony
4
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

• toniczność - zdolność roztworu do powodowania poboru lub utraty wody przez

komórkę
• toniczność roztworu zależy od stężenia w nim substancji, które nie są zdolne do
przechodzenia przez błonę
• wyróżniamy roztwory: hipotoniczne, hipertoniczne i izotoniczne

a) roztwór izotoniczny

• do wnętrza komórki wpływa tyle samo wody, co z

niej wypływa
• są to warunki optymalne dla komórki zwierzęcej;
komórka roślinna jest zwiotczała - pozbawiona
turgoru
• turgor - stan wysycenia żywych komórek lub
tkanek roślinnych wodą; umożliwia utrzymanie
kształtu i określonej
pozycji przez roślinę, która nie ma wykształconej
tkanki mechanicznej

b) roztwór hipertoniczny

i
gi
• hiper oznacza „bardziej” - odnosi się to do
substancji nieprzenikających
• większe stężenie substancji nieprzenikającej znajduje się na zewnątrz komórki
lo
• komórka traci wodę - komórka zwierzęca wysusza się; komórka roślinna traci wodę i turgor, ulega plazmolizie
(jej zawartość kurczy się i odstaje od ściany komórkowej)
io
c) roztwór hipotoniczny

• hipo oznacza „mniej” - odnosi się to do substancji nieprzenikających

ob

• większe stężenie substancji nieprzenikającej znajduje się wewnątrz komórki

• komórka pobiera wodę - komórki pęcznieją; turgor w komórce roślinnej się zwiększa, a ściana komórkowa chroni
ją przed pęknięciem
• jak zapamiętać: hipo - komórka pęcznieje i jest jak hipopotam
lia

d) plazmoliza i deplazmoliza

• zjawisko, w którym zawartość komórki kurczy się i odstaje od ściany komórkowej

ju

• zachodzi po umieszczeniu komórki roślinnej w roztworze hipertonicznym (woda opuszcza komórkę)

• umieszczenie takiej komórki w roztworze hipotonicznym sprawi, że woda będzie do niej napływać
i nastąpi deplazmoliza
@

plazmoliza deplazmoliza

7. Składniki komórek

• organellum (organella) - struktura oddzielona błoną od cytozolu pełniąca określoną funkcję

• protoplast - aktywna metabolicznie część komórki, czyli cytozol, cytoszkielet, centriole, rybosomy,
jądro, jąderko, mitochondrium, plastydy

5
 IG, YT: @juliaobiologii

1) jądro komórkowe

Funkcje:
• kierowanie, kontrolowanie funkcjonowaniem komórki
• bierze udział w przekazywaniu materiału genetycznego komórkom potomnym
• umożliwia syntezę, replikację DNA
• synteza podjednostek rybosomowych ❗

• kario- : wrzeciono kariokinetyczne, kariokineza, kariolimfa, kariotyp

• organizmy, które nie zawierają jądra komórkowego to organizmy
prokariotyczne

Budowa:
• w komórce przeważnie znajduje się jedno jądro (są wyjątki, np. niektóre
glony, grzyby, pierwotniaki, a także komórki mięśni szkieletowych);
komórczaki
• ma kształt kulisty, jest stosunkową dużą organellą
• jądro to organellum otoczone dwiema błonami
• otoczka jądrowa = podwójna błona; zawiera pory jądrowe, które
umożliwiają wymianę substancji między jądrem a cytoplazmą

i
• wewnątrz znajduje się kariolimfa (nukleoplazma) - płyn (skład: woda, białka,

gi
kwasy nukleinowe, enzymy)
• chromatyna - materiał genetyczny; występuje w dwóch postaciach: euchromatyny i
heterochromatyny

genetycznej
lo
• euchromatyna - ma luźną strukturę, dzięki której możliwe jest odczytywanie informacji

• heterochromatyna - ma zwartą strukturę / jest mocno upakowana; jest nieaktywna

io
genetycznie
• jąderko - miejsce powstawania rRNA
ob

2) siateczka śródplazmatyczna

• inaczej: retikulum endoplazmatyczne (ER)

• jest to sieć błon tworzących kanaliki
lia

• kanaliki łączą się z otoczką jądrową

• wyróżnia się 2 rodzaje siateczki: szorstką (rER; r od rough), na
której powierzchni znajdują się liczne rybosomy i gładką (sER;
s od smooth), na której nie ma rybosomów
ju

Szorstka siateczka śródplazmatyczna odpowiada za:

• syntezę białek - ob cie występuje w komórkach
odpowiedzialnych za biosyntezę białek (np. w trzustce, która
@

wytwarza białkowe enzymy)

Gładka siateczka śródplazmatyczna odpowiada za:

• syntezę lipidów - ob cie występuje w komórkach, które są
odpowiedzialne za wytwarzanie tłuszczowych substancji,
np. w komórkach kory nadnerczy produkujących
hormony steroidowe
• neutralizację szkodliwych, trujących substancji (detoksykację) - ob cie występuje w komórkach wątroby

3) rybosomy

• odpowiadają za syntezę białek

• nie są otoczone żadną błoną
• składają się z dwóch podjednostek - małej i dużej
• zbudowane są z białek i rybosomalnego RNA - tzw. rRNA
• występują na rER lub są luźno zawieszone w cytozolu
• rybosomy organizmów prokariotycznych i organelli półautonomicznych (w mitochondriach i chloroplastach) są
mniejsze

6
fi
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

• podjednostki łączą się ze sobą tylko na czas procesu translacji

• klasy kacja: współczynnik sedymentacji (szybkość opadania cząsteczek w
roztworze podczas wirowania)
• u eukariontów występują rybosomy 80S oraz mniejsze rybosomy
mitochondrialne i chloroplastowe podobne do rybosomów bakteryjnych, a u
prokariontów 70S

4) aparat Golgiego

Funkcje:
• odpowiada za mody kowanie, sortowanie i pakowanie
w pęcherzyki transportowe białek oraz lipidów, które następnie zostaną
wydzielone poza komórkę
• w komórkach roślinnych wytwarza polisacharydy potrzebne do budowy
ściany komórkowej

Budowa:
• składa się z wielu woreczków (cystern) rozszerzających się na końcach;
są ułożone w stos
• cysterny i pęcherzyki tworzące aparat Golgiego z budowane są

i
z pojedynczej błony

gi
• licznie występują w komórkach wydzielniczych (np. w trzustce)

5) lizosom

•
•
niewielki pęcherzyk
lo
występuje tylko w komórkach eukariotycznych - zwierzęcych i niektórych protistów
io
• otoczony jest pojedynczą błoną
• zawierają enzymy trawiące różne cząsteczki (białka, kwasy nukleinowe, lipidy, oligosacharydy)
• licznie występują w komórkach układu odpornościowego, które mają właściwości żerne
ob

• w środku panuje niskie pH - około 5

• jeśli cząsteczki enzymu przypadkiem wydostaną się poza pęcherzyk, elementy komórki nie ulegną strawieniu
• niestrawione resztki są usuwane poza komórkę na drodze egzocytozy
lia

6) peroksysom

• niewielki pęcherzyk
• występuje tylko w komórkach eukariotycznych
ju

• otoczony jest pojedynczą błoną

• zawierają enzymy katalizujące reakcję utleniania i redukcji związków organicznych
• produktem ubocznym reakcji jest H2O2 (nadtlenek wodoru)
enzym katalaza rozkłada H2O2 do wody i tlenu
@

•
• peroksysomy znajdujące się w wątrobie uczestniczą w neutralizacji alkoholu etylowego
• glioksysomy - podobne do peroksysomów; występują tylko u roślin; zawierają enzymy, które przekształcają
cząsteczki lipidów w cukry potrzebne zarodkowi do kiełkowania

7) mitochondrium

Funkcje:
• są odpowiedzialne za produkowanie cząsteczek ATP, które są źródłem energii

Budowa:
• są otoczone dwiema błonami białkowo-lipidowymi, które różnią się między sobą
• błona zewnętrzna - gładka, przepuszczalna dla wielu substancji
• błona wewnętrzna - tworzy grzebienie mitochondrialne (cel: zwiększenie
powierzchni); nieprzepuszczalna
• macierz mitochondrialna / matrix mitochondrium - substancja płynna;
zawiera białka, rybosomy, DNA

7
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

8) plastydy

• występują głównie w komórkach roślinnych i protistach

roślinopodobnych
• powstają z proplastydów
• wyróżnia się: leukoplasty, chromoplasty i chloroplasty
• wszystkie mają cechy wspólne takie jak: obecność dwóch
błon, własne DNA i rybosomy
• leukoplasty - syntezują i magazynują skrobię
• chromoplasty - zawierają barwniki karotenoidowe (karoten,
ksanto l); odpowiadają za zabarwienie organów roślinnych
(liście, owoce)

Chloroplast

Funkcje:
• przeprowadzanie fotosyntezy w celu uzyskania związków organicznych

Budowa:
• błona zewnętrzna - przepuszczalna

i
• błona wewnętrzna - słabo przepuszczalna

gi
• stroma - substancja płynna wypełniająca wnętrze; zawiera enzymy, DNA, rybosomy
• tylakoidy - zawierają barwniki fotosyntetyczne (chloro l) i białka enzymatyczne
• tylakoidy gran - ułożone w stos (grana) woreczki
lo
• tylakoidy stromy - są podłużne, łączą tylakoidy gran

9) wakuola
io
Funkcje:
• występują u roślin, grzybów i niektórych pierwotniaków
ob

• magazynowanie substancji zapasowych oraz substancji

toksycznych
• utrzymywanie jędrności (turgoru) komórki - gdy woda
napływa do środka, wakuola pęcznieje
lia

• u niektórych protistów występują wodniczki tętniące i

trawienne
• wakuole u roślin i grzybów zawierają enzymy hydrolityczne -
podobnie jak lizosomy uczestniczą w procesie trawienia
ju

wewnątrzkomórkowego

Budowa:
• pojedyncza błona (u roślin zwana tonoplastem)
@

• wypełnia ją sok komórkowy, czyli płyn

10) cytoplazma

Budowa i funkcje:
• tworzą ją organelle i cytozol
• cytozol - roztwór koloidalny; składnik cytoplazmy; składa się z wody oraz związków organicznych i
nieorganicznych
• w cytozolu zawieszony jest cytoszkielet
• tworzy środowisko wewnętrzne komórki
• w niej zachodzą różne procesy biochemiczne i transport substancji

11) ściana komórkowa

Funkcje:
• ochrona przed uszkodzeniami, wnikaniem drobnoustrojów
• nadaje komórce kształt (funkcja wzmacniająca, podporowa)
• chroni komórkę przed pękaniem

8
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

Budowa:
• występuje u: roślin, grzybów, większości bakterii, niektórych protistów
• główny składnik budujący ścianę różni się w zależności od grupy organizmów
- bakterie - mureina
- grzyby - chityna
- rośliny - celuloza

Ściana komórkowa roślin

• główny składnik - celuloza (polisacharyd zbudowany z tysięcy
reszt glukozy)
• cząsteczki celulozy tworzą bryle elementarne, czyli długie
łańcuchy
• wiązki bryli elementarnych tworzą mikro bryle (→ makro bryle);
tworzy się włóknisty szkielet
• pektyny, hemiceluloza i woda wypełniają wolne przestrzenie
pomiędzy włóknami tworzącymi szkielet
• ściana komórkowa pierwotna - występuje u młodych,
rosnących komórek roślin (np. u komórek merystematycznych i
miękiszowych), celuloza stanowi ok. 20% suchej masy; włókna
celulozowe są cienkie, nieregularnie rozmieszczone

i
• ściana komórkowa wtórna - tworzy się po okresie wzrostu komórki; po wewnętrznej stronie ściany komórkowej

gi
pierwotnej; zawiera więcej celulozy (ok. 75%); włókna celulozowe mają regularny układ; w jej skład mogą wchodzić
inne związki chemiczne; gruba ściana komórkowa wtórna występuje np. we włóknach sklerenchymatycznych

lo
8. Inkrustacja, adkrustacja, teoria endosymbiozy
io
1) inkrustacja (wysycanie)
• wnikanie substancji do przestrzeni między włóknami celulozowymi
• lignina (drzewnik) - nadaje wytrzymałość i sztywność ścianie komórkowej; znajduje się w komórkach drewna
ob

• krzemionka - występuje w ścianach komórkowych skrzypów, nadaje sztywność, chroni przed patogenami i
roślinożercami

2) adkrustacja (powlekanie)
lia

• odkładanie się substancji na powierzchni pierwotnej ściany komórkowej

• kutyna - składnik kutykuli; chroni przed drobnoustrojami chorobotwórczymi i nadmiernym parowaniem wody
• suberyna - chroni przed utratą wody, uszkodzeniami mechanicznymi
• gumy - wytwarzane są w miejscach zranień
ju

3) teoria endosymbiozy
• mitochondria i plastydy (w tym chloroplasty) są organellami półautonomicznymi
@

• w odróżnieniu od innych organelli mają własny materiał genetyczny, własne rybosomy

• teoria endosymbiozy zakłada, że mitochondria i plastydy pochodzą od komórek prokariotycznych, które zostały
wchłonięte przez gospodarza i nie uległy strawieniu
• argumenty za:
- nowe mitochondria i plastydy powstają przez podział (co jest charakterystyczne dla komórek prokariotycznych)
- podobne wymiary
- podobna budowa i wymiary rybosomów (rybosomy przypominają rybosomy bakteryjne)
- otoczone są dwiema błonami biologicznymi

9. Połączenia międzykomórkowe

1) Komórki roślinne

Plazmodesmy
• cienkie pasma cytozolu
• wysłane są błoną komórkową
• przechodzi przez nie zmody kowana siateczka śródplazmatyczna, która łączy siateczki obu komórek
• łączą protoplasty sąsiadujących ze sobą komórek

9
fi
fi
fi
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

• mogą się otwierać i zamykać

• umożliwiają transport związków chemicznych
• mogą tędy się przemieszczać wirusy roślinne

Blaszka środkowa
• cienka warstwa substancji zbudowanej z pektyn
• znajduje się między ścianami pierwotnymi komórek
• jest „spoiwem”
• kiedy blaszka ulega rozpuszczeniu, komórki się rozsuwają

2) Komórki zwierzęce

Połączenia zamykające
• znajdują się w szczytowych częściach
komórek
• uszczelniają komórki

Połączenia szczelinowe (neksus)

• tworzą kanały (kontakt cytoplazm komórek)
• zbudowane są z kompleksów białkowych

i
• umożliwiają transport substancji

gi
Desmosomy
• działają jak nity - spajają obie komórki
• nadają wytrzymałość mechaniczną lo
io
10. Cytoszkielet

cytoszkielet - sieć włóknistych struktur białkowych występująca we wszystkich komórkach eukariotycznych; składa
ob

się z mikrotubul, lamentów pośrednich i lamentów aktynowych

Mikrotubule
• długie, cienkie rurki zbudowane z białka - tubuliny
lia

• ich rozmieszczenie decyduje o rozmieszczeniu

organelli w komórce
• tworzą szlaki transportu wewnętrznego
• tworzą wrzeciono kariokinetyczne
ju

• są elementami rzęsek i wici

Filamenty pośrednie
• włókna zbudowane z różnych białek
@

• tworzą silną i trwałą sieć

• otaczają jądro komórkowe
• rozciągają się do krańców komórki
• zapewniają wytrzymałość na uszkodzenia mechaniczne (licznie występują w komórkach nabłonka)

Filamenty aktynowe (mikro amenty)

• włókna zbudowane z białka - aktyny
• są cienkie
• odpowiadają za ruch pełzakowaty
• decydują o zmianie kształtu komórki
• uczestniczą w skurczu włókien mięśniowych
• największa ilość mikro lamentów znajduje się pod błoną komórkową

10
fi
fi
fl
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

11. Ważne pojęcia

• adkrustacja
• aktyna
• blaszka środkowa
• cytoplazma a cytozol
• inkrustacja
• mikrotubule
• osmoza
• plastyd
• plazmodesmy
• plazmoliza i deplazmoliza
• protoplast
• toniczność
• tubulina

i
gi
lo
io
ob
lia
ju
@

11
 IG, YT: @juliaobiologii

Linki do obrazków (gdyby ktoś chciał sobie konkretny obrazek wydrukować w dobrej jakości):

1 - rodzaje komórek - By Haileyfournier - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?

curid=79600426
2 - budowa błony komórkowej - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3687097
3 - białka błonowe - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=880066
4 - rodzaje endocytozy - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2670742
5 - egzocytoza - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2491118
6 - osmoza - https://images.slideplayer.com/27/8959918/slides/slide_4.jpg
7 - roztwory - https://slideplayer.com/15859094/88/images/slide_11.jpg
8 - plazmoliza - Autorstwa Mnolf - Photo taken in Innsbruck, Austria, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/
index.php?curid=137707; Autorstwa Mnolf - Photo taken in Innsbruck, Austria, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/
w/index.php?curid=137710
9 - jądro komórkowe - https://opentextbc.ca/anatomyandphysiology/wp-content/uploads/sites/142/2016/03/0318_Nucleus.jpg
10 - jądro komórkowe - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=736389
11 - pory - By The original uploader was R. S. Shaw at English Wikipedia. - Transferred from en.wikipedia to Commons., CC BY-
SA 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2185290
12 - siateczka, jądro i a. Golgiego - Autorstwa Nucleus ER golgi.jpg: Magnus ManskeDerivative work: Pbroks13 (talk) -
File:Nucleus ER golgi.jpg, CC BY 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6208993
13 - rybosomy - http://alevelbiology.co.uk/wp-content/uploads/2018/01/ribosome.jpg
14 - rybosomy - https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ribosome_shape.png/440px-
Ribosome_shape.png
15 - aparat Golgiego - By Kelvinsong - Own work, CC BY 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=23090802
16 - mitochondrium - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6195083
17 - chloroplast - By Kelvinsong - Own work, CC BY 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=27715972
18 - budowa komórki - https://zht.banyansubordinates.pw/img/organelles-in-eukaryotic-cells.png
19 - ściana komórkowa - By Bri - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=74669889
20 - plasmodesmy - http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Plasmodesmata_en.svg/2000px-
Plasmodesmata_en.svg.png
21 - połączenia międzykomórkowe - By Lu.qianhe - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=67582946
22 - mikrotubule - Autorstwa Wikipedysta - "Podstawy biologii komórki: wprowadzenie do biologii molekularnej",
Bruce Alberts [et al.]; przekł. pod red. Jana Michejdy i Jacka Augustyniaka, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN , 1999., CC BY-
SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1194533

12