01 2.1 BPURO Tresc

Moduł II
Właściwości biologiczne roślin
Wprowadzenie
1. Pochodzenie roślin
2. Budowa komórki roślinnej
3. Budowa i znaczenie tkanek roślinnych
4. Budowa, modyfikacje oraz znaczenie organów roślinnych
5. Gospodarka wodna roślin
6. Transpiracja
7. Fotosynteza
8. Oddychanie
9. Pobieranie wody i składników pokarmowych
10. Transport wody i składników pokarmowych
Bibliografia
Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Biologiczne podstawy użytkowania roślin ozdobnych
1
Wprowadzenie
Im większa jest wiedza na temat danej rośliny czy jej części, tym lepiej ją można wyko-
rzystać i zaaranżować.
Rośliny ozdobne, aby zachwycały nas swoim urokiem, wymagają ciągłej pielęgnacji. Mu-
simy zatroszczyć się o spełnienie ich wymagań, by mogły jak najdłużej cieszyć się dobrą
kondycją. Kluczem do sukcesu jest znajomość uprawianych przez nas roślin.
Musimy znać ich pochodzenie, bo od tego zależą warunki uprawy. Informacje, dotyczące
naturalnego środowiska określonych gatunków, pozwolą lepiej ocenić ich potrzeby.
Istotną rolę odgrywa znajomość morfologii roślin. W procesie ewolucji rośliny ozdobne
stały się niezwykle zróżnicowane. Natura stworzyła wielkie bogactwo ich kształtów.
Organy roślin uległy różnym modyfikacjom. Znając je, zrozumiemy ich różnorodne funk-
cje.
Rośliny kwiatowe są bardzo czynne zarówno w dzień, jak i w nocy. Znajomość procesów
fizjologicznych zachodzących w roślinie umożliwi sprostanie jej wymaganiom. W odróż-
nieniu od zwierząt, większość roślin nie musi szukać pożywienia, gdyż wytwarzają go
same. Poznanie procesu fotosyntezy pozwoli nam odkryć te tajemnice.
2
1. Pochodzenie roślin
Większość roślin ozdobnych uprawianych w Polsce to przybysze z obcych regionów

świata. Żyją one daleko od swego pierwotnego środowiska. Informacja o pochodzeniu
rośliny pozwala ustalić, jakie warunki są niezbędne do jej uprawy. Aby roślina zachwy-
cała nas swoim pięknem, konieczne jest stworzenie jej warunków zbliżonych do natu-
ralnych. Właściwa uprawa wymaga odpowiedniego dostosowania nasłonecznienia, wil-
gotności i temperatury, odzwierciedlających klimat rodzimy.
Większość roślin, które uprawiamy w domach, to rośliny pochodzące z ciepłych krajów.

Ich ojczyzną są najczęściej:
 deszczowe lasy tropikalne – szeflera (Scheflera), guzmania (Guzmania), anturium

(Anturium), filodendrony (Philodendron), storczyki (Phalenopsis),
 lasy monsunowe – różaneczniki (Rhododendron), laury (Laurus), ostrokrzewy
(Ilex),
 pustynie – kaktusy (Cactaceae), agawy (Agave), aloesy (Aloe),
 stepy i prerie – tulipany (Tulipa), wrotycz (Tanacetum),
 lasy iglaste strefy umiarkowanej i chłodnej – iglaste (Pinopsida),
 lasy liściaste strefy umiarkowanej – sasanki (Pulsatilla), konwalie (Convalaria), li-
lie (Lilium).
3
2. Budowa komórki roślinnej
Komórka – to podstawowy element strukturalny rośliny, zdolny do przeprowadzania
wszystkich podstawowych procesów życiowych.
Rysunek 2.1. Składniki komórki roślinnej

plastydy
jądro
ściana komórkowa
KOMÓRKA wodniczki
ROŚLINNA
protoplast
cytoplazma
mitochondria
rybosomy
retikulum
endoplazmatyczne
struktury Golgiego
błona komórkowa
Źródło: opracowanie własne autora
Rysunek 2.2. Schemat budowy komórki roślinnej
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Czerwiński 1976
4
Funkcje podstawowych składników komórki, czyli organelli komórkowych:
 Ściana komórkowa – martwy składnik komórki, usztywnia i nadaje komórce

kształt, chroni komórkę przed uszkodzeniami mechanicznymi i wnikaniem drob-
noustrojów.
 Błona komórkowa (plazmalemma) – jest to błona półprzepuszczalna (selek-
tywna), która stanowi barierę, regulującą transport jonów i substancji między
komórką a środowiskiem zewnętrznym.
 Cytoplazma – jest to bezbarwna, półpłynna substancja, która wypełnia wnętrze
komórki, w niej znajdują się podstawowe elementy strukturalne komórki, zacho-
dzi tu szereg procesów biochemicznych.
 Jądro komórkowe – zawiera materiał genetyczny komórki w formie kwasu DNA
(deoksyrybonukleinowego), bierze udział w podziałach komórek, odgrywa decy-
dującą rolę w biochemicznych procesach przemiany materii i dziedziczeniu,
 Jąderko – element jądra, w nim odbywa się synteza kwasu rybonukleinowego
(RNA).
 Wodniczki (wakuole) – wypełnione są sokiem komórkowym, zawierającym
głównie wodę, gromadzą wydaliny i wydzieliny, substancje zapasowe, utrzymują
turgor (jędrność) komórki. Sok wakuolarny zawiera barwniki, które nadają bar-
wę kwiatom:
 antocyjany nadają zabarwienie czerwone, niebieskie lub fioletowe kwiatom
fiołka, goryczki, maku, bratka, róży,
 flawony nadają żółtą barwę kwiatom np. lwiej paszczy.
 Tonoplast – selektywnie przepuszczalna błona tworząca zewnętrzną powłokę
wodniczki.
 Mitochondria – centra energetyczne komórki, ośrodki procesów oddychania
wewnątrzkomórkowego, w nich wytwarzana jest energia w postaci ATP.
 Plastydy – na podstawie pełnionej funkcji i zabarwienia dzielimy je na:
 chloroplasty – zawierają zielony barwnik – chlorofil i biorą udział w procesie
fotosyntezy,
 chromoplasty –zawierają żółty barwnik ksantofil i pomarańczowy karoten,
nadają kwiatom zabarwienie żółte np. w płatkach słonecznika (Helianthus
annuus) i aksamitki (Tagetes erectus) oraz pomarańczowe np. w płatkach na-
gietka (Calendula officinalis). Nie wykazują aktywności fizjologicznej, a ich po-
jawienie się w tkankach jest często objawem starzenia się i degeneracji (żółk-
nięcie liści jesienią).
 leukoplasty – są bezbarwne, gromadzą się w nich substancje zapasowe,
 Retikulum endoplazmatyczne (RE) – jest to przestrzenna siatka zbudowana z
membran plazmatycznych, tworząca system kanalików i spłaszczonych pęche-
rzyków zwanych cysternami. Zewnętrzna powierzchnia membran może być po-
5
kryta drobnymi ziarnistościami – rybosomami i takie retikulum nazywamy gra-
nularnym. Rolą RE jest m.in. synteza, przemiany i transport aminokwasów i bia-
łek.
 Struktury Golgiego – składają się z dwóch elementów: cystern i pęcherzyków
Golgiego. Są to ośrodki syntezy i wydzielania różnych substancji: wielocukrów,
śluzów, olejków eterycznych.
 Rybosomy – utworzone są z białek i kwasu rybonukleinowego. Ich funkcja zwią-
zana jest z syntezą białek.
 Jamki z palzmodesmami – szczeliny w ścianie komórkowej przez które przeni-
ka cytoplazma i retikulum endoplazmatyczne sąsiednich komórek.
6
3. Budowa i znaczenie tkanek roślinnych
Komórki roślinne grupują się razem, tworząc tkanki.
Tkanka – to zespół komórek, mających podobną budowę, w określony sposób uporząd-

kowanych i pełniących tę samą funkcję.
Rysunek 2.3. Podział tkanek roślinnych

merystem
wierzchołkowy
pierwotne
merystem
interkalarny
twórcze merystem boczny

pierwotny
merystem boczny
wtórny
wtórne fellogen
TKANKI
okrywająca kallus
miękiszowa
stałe przewodząca
wzmacniająca
wydzielnicza

Rysunek 2.4. Tkanka przewodząca
Tkanki twórcze (merystemy) to tkanki, których
komórki są zdolne do stałych podziałów ko-
mórkowych. Powstają z nich inne tkanki. Tkan-
ki twórcze pierwotne powstają bezpośrednio z
tkanki zarodkowej, tkanki wtórne powstają z
komórek tkanek stałych, które wtórnie odzy-
skały zdolność do podziałów.
Tkanki stałe są zbudowane z dojrzałych wyspe-

cjalizowanych komórek, które nie mają możli-
wości dalszych przekształceń, ani zdolności do
podziałów.
7
Tabela 2.1. Funkcje tkanek
Tkanki twórcze Tkanki stałe
Merystem wierzchołkowy występuje Tkanka okrywająca (skórka, epiderma)

najczęściej w wierzchołkowych częściach pełni funkcję ochronną, zabezpiecza orga-
organów roślinnych: stożkach wzrostu nizm rośliny przed działaniem czynników
korzenia i pędu. Jest odpowiedzialny za zewnętrznych oraz przed nadmierną utra-
wzrost roślin na długość. tą wody, stanowi łączność rośliny z oto-
czeniem.
Merystem boczny powoduje przyrost
rośliny na grubość. Tkanka miękiszowa – w jej komórkach
zachodzi proces fotosyntezy i oddychania,
Tkanka przyranna (kallus) tworzy się w powstają substancje zapasowe i inne, nie-
miejscu zranienia rośliny, stopniowo zara- zbędne do normalnego funkcjonowania
stając uszkodzenia, odgrywa dużą rolę organizmu.
podczas szczepienia.
Tkanka przewodząca – rozprowadza
Fellogen (miazga korkotwórcza) powstaje pobrane z podłoża roztwory mineralne
w łodydze i w korzeniu, wytwarza korek. oraz wytworzone w procesie fotosyntezy
związki organiczne. Wyróżniamy:
Merystem interkalarny (wstawowy)
umieszczony u podstawy międzywęźli,  floem (łyko), tkankę, która przewodzi
powoduje ich wydłużenie. Występuje u asymilaty z liści do pozostałych części
traw. rośliny,
 ksylem (drewno), tkankę, która
przewodzi wodę z solami mineral-
nymi z korzeni w górę rośliny.
Tkanka wzmacniająca – warunkuje wy-

trzymałość mechaniczną rośliny i chroni ją
przed uszkodzeniami.
Tkanka wydzielnicza – wydziela różne

substancje (żywice, olejki eteryczne, nek-
tar kwiatowy, sok mleczny).
8
4. Budowa, modyfikacje oraz znaczenie organów roślinnych
Korzeń – to podziemna (zwykle) część rośliny służąca do pobierania wody z solami mi-
neralnymi i mocująca roślinę w podłożu.
Rysunek 2.5. Budowa korzenia
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie http://gfx2.bryk.pl/entry/00000/00000682.png
Strefy korzenia:
 strefa korzeni bocznych,

 strefa włośnikowa,
 strefa wydłużeniowa (elongacyjna),
 wierzchołek wzrostu,
 czapeczka.
Funkcja korzenia:
 pobieranie wody i soli mineralnych,

 utrzymywanie rośliny w podłożu,
 magazynowanie substancji pokarmowych.
Modyfikacje korzeni:
9
 korzenie oddechowe – wyrastają pionowo ponad powierzchnię terenu, umożli-
wiają dostarczenie powietrza do komórek, występują u roślin rosnących na tere-
nach bagiennych np. cypryśnika błotnego (Taxodium distichum),
 korzenie powietrzne – występują u epifitycznych storczyków, wchłaniają parę
wodną z powietrza,
 korzenie podporowe – stabilizują roślinę rosnącą na grząskim podłożu np. u
monstery (Monstera), Rysunek 2.6. Przykład korzenia spichrzo-
 korzenie spichrzowe – pełnią wego żeń-szenia właściwego
funkcję organów magazynują-
cych substancje zapasowe, cza-
sem tworzą się na korzeniach
bocznych – są to bulwy korze-
niowe – np. u dalii (Dahlia),
 korzenie czepne – ułatwiają
wspinanie się rośliny ku górze i
przyczepianie się do podpór, wy-
stępują u pnączy i epifitów np.
bluszczu (Hedera),
 ssawki (haustoria) – drobne ko-
rzenie boczne, wrastające w organizm żywiciela, wykształcane przez rośliny pa-
sożytnicze i półpasożytnicze. Służą do pobierania wody i soli mineralnych od ro-
ślin żywicielskich; wytwarza je np. półpasożyt nadrzewny – jemioła (Viscum),
 korzenie asymilacyjne – przejęły funkcje organów asymilacyjnych, np. u storczy-
ków,
 korzenie kurczliwe – skracają swoją długość przez zmianę turgoru; dzięki zdol-
ności kurczenia się mają zdolność wciągania fragmentów roślin (np. cebulek) pod
powierzchnię ziemi, co chroni je przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrzny-
mi np. u krokusa (Crocus), lilii (Lilium),
 korzenie hydrofitów (wodne) – odgrywają rolę mocującą w przypadku rośliny
zakorzenionej.
Rysunek 2.7. Systemy korzeniowe
System korzeniowy to
układ korzeni w glebie. Wy-
różniamy systemy korze-
niowe:
 palowy – zbudowa-
ny z korzenia głów-
nego i korzeni bocz-
nych (u większości
Źródło: opracowanie własne wykonawcy
10
nagonasiennych i dwuliściennych),
 wiązkowy – zbudowany z licznych korzeni jednakowej grubości (u większości
jednoliściennych).
Pęd – to nadziemna część rośliny, składająca Rysunek 2.8. Pęd

się z łodygi, liści, pączków, kwiatów i owo-
ców. Często termin „pęd” jest nieprawidłowo
utożsamiany z pojęciem „łodyga”.
Typowy pęd to nadziemna część rośliny zło-

żona z łodygi, będącej osią pędu, oraz osa-
dzonych na niej organów bocznych – liści.
Liście osadzone są na łodydze w regularnych
odstępach. Miejsca, z których wyrastają, są
często węźlasto zgrubiałe (np. u traw) i na-
zywają się węzłami. Dzielą one łodygę na
odcinki – międzywęźla. W fazie rozmnażania
rośliny, pęd wytwarza również kwiaty i Źródło: opracowanie własne wykonawcy
owoce. Można wyróżnić pędy nadziemne i
podziemne.
Rola pędu podziemnego:
 pozwala przetrwać roślinie niekorzystne warunki,

 magazynuje substancje odżywcze.
Rodzaje pędów podziemnych:
 bulwy pędowe, np. u mieczyka (Gladiolus),

 kłącza, np. tataraku (Acorus), kosaćca (Iris),
 cebule, np. tulipana (Tulipa),
 rozłogi podziemne, np. wierzbownicy (Epilobium).
Rola pędu nadziemnego:
 odżywianie przez fotosyntezę,

 rozmnażanie,
 łodyga stanowi rusztowanie dla pozostałych części rośliny,
 przewodzi wodę z solami mineralnymi z korzenia do liści i wytworzone w li-
ściach asymilaty do innych części rośliny,
 magazynuje substancje pokarmowe.
11
Modyfikacje pędów nadziemnych
 pędy spichrzowe, np. kapusta ozdobna (Brassica oleracea),

 ciernie, np. tarnina (Prunus),
 pędy czepne, np. winorośl (Vitis).
Liść – to organ pędu pełniący głównie funkcje asymilacyjne.
Budowa zewnętrzna liścia
Typowy liść rośliny składa się z blaszki liściowej i ogonka liściowego, przymocowanego
do łodygi za pomocą nasady liścia. Często u nasady liścia występują przylistki. Wiele ro-
ślin ma liście bezogonkowe tzw. siedzące. U traw i turzyc nasada liścia przekształca się
w pochwę liściową.
Rysunek 2.9. Unerwienie liści
a – pierzaste
b – siatkowate
c – równoległe
d – dłoniaste
e – wachlarzowate
Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bf/Nerwacja_li%C5%9Bcia.svg, Agnieszka

Kwiecień
Budowa wewnętrzna: kutykula, skórka, miękisz palisadowy, miękisz gąbczasty, aparaty

wiązki przewodzące.
Rysunek 2.10. Budowa anatomiczna liścia
Źródło: opracowanie własne wykonawcy
12
Podstawową funkcją liścia jest jego udział w procesie fotosyntezy. 95% związków po-
karmowych powstaje w liściach.
Modyfikacje liści:
 liście jako organ fotosyntezujący,

 liście kseromorficzne – liście przystosowane do zminimalizowania transpiracji
wodnej, np. u dziewanny (Verbascum),
 liście biorące udział w rozmnażaniu, np. żyworódki pierzastej (Kalanchoe dai-
gremontiana),
 ciernie i kolce pochodzenie liściowego – są silnie zdrewniałe, zaostrzone, bezzie-
leniowe, ograniczają parowanie wody i stanowią ochronę, np. berberysa (Berbe-
ris),
 liście pułapkowe chwytające i trawiące pożywienie (występują u rosiczki okrą-
głolistnej (Drosera rotundifolia) i dzbanecznika (Nepenthes),
 wąsy liściowe – to całe liście lub ich części, mają zdolność owijania się wokół
podpór np. groszku wiosennego Lathyrus vernus),
 liście spichrzowe aloesu (Aloe), stanowiące magazyn wody,
 liście okrywające ochraniają organy roślin, często są łuskowate, bezzieleniowe,
np. łuski ochronne tulipana(Tulipa), hiacyntu (Hyacinthus).
Kwiat – to skrócony pęd o ograniczonym wzroście, który służy do rozmnażania genera-

tywnego (płciowego).
Typowy kwiat osadzony jest Rysunek 2.11. Budowa kwiatu

zwykle na łodyżce zwanej szy-
pułką kwiatową, która zakoń-
czona jest tzw. dnem kwiato-
wym. Gdy szypułka nie wystę-
puje lub jest bardzo krótka,
kwiat jest siedzący. Na dnie
kwiatowym ustawione są ele-
menty okwiatu i generatywne
składniki kwiatu: słupki i prę-
ciki. Pręcikowie i słupkowie
otoczone jest przez okwiat.
Jest on zróżnicowany na we- Źródło: opracowanie własne wykonawcy
wnętrzną barwną koronę zło-
żoną z płatków i zewnętrzny, zwykle zielony kielich. Okwiat może nie być zróżnicowany
(tzw. okwiat pojedynczy np. u tulipana). Istnieją też kwiaty bezokwiatowe, np. u traw. W
kwiatach owadopylnych występują gruczołowe organy – miodniki.
13
Kwiatostan – to skupienie kwiatów na pędzie kwiatonośnym.
Rysunek 2.12. Typy kwiatostanów
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na postawie Tołpa. Radomski 1974
Owoc – to organ charakterystyczny dla roślin okrytonasiennych. Owoce chronią nasiona

oraz uczestniczą w ich rozsiewaniu.
Owoc składa się z owocni i nasion. Owocnia zbudowana jest z trzech warstw.
 Warstwa zewnętrzna stanowi tkankę okrywającą owocu,

 Warstwa pośrednia rozrasta się w soczystą owocnię lub zamienia się w twardą
owocnię suchą,
 Warstwa wewnętrzna tworzy ściany komory nasiennej.
Tabela 2.2. Podział owoców

Suche (owocnia Pękające (pękają Mieszek – powstaje z jednego owocolistka,
w czasie dojrze- podczas dojrze- pęka jednym szwem, np. u kaczeńca (Caltha
wania wysycha) wania) palustris)
Strąk, np. u motylkowatych (Papilionaceae)
Łuszczyna, np. rzepak (Brassica napus)
Łuszczynka, np. tasznik (Capsella)
Torebka, np. u goździka (Dianthus)
Niepękające Niełupka, np. mniszek lekarski (Teraxacum
officinale)
14
Skrzydlak, np. brzoza (Betula)
Ziarniak, np. trawy (Gramineae)
Orzech, np. u leszczyny (Corylus)
Orzeszek, np. u konopii (Cannabis)
Rozłupnia, np. koper (Anethum)
Soczyste (owoc- Pestkowiec, np. wiśnia (Cerasus)
nia mięsista) Jagoda, np. agrest (Ribes)
Owoc szupinkowy, np malina (Rubus)
Źródło: opracowanie własne autora na postawie Tołpa, Radomski 1974
Rysunek 2.13. Wybrane owoce suche pękające
A – mieszek
B – strąk
C1 – łuszczyna
C2 – łuszczynka
D – torebki
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Tołpa, Radomski 1974
Rysunek 2.14. Wybrane owoce suche niepękające
A – niełupka
B – ziarniak
C – orzech
D - rozłupnia
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Tołpa, Radomski 1974
15
5. Gospodarka wodna roślin
Znaczenie wody w życiu rośliny:
 Woda jest doskonałym rozpuszczalnikiem dla licznych substancji, co zapewnia

swobodną dyfuzję cząsteczkom i jonom,
 W wodzie następuje transport substancji odżywczych,
 Jest substratem w wielu reakcjach biochemicznych przebiegających w protopla-
zmie, np. w reakcjach hydrolizy, fotosyntezy,
 Woda występująca w wakuolach zapewnia komórkom stan jędrności, czyli tur-
gor,
 Ułatwia utrzymanie odpowiedniej temperatury organizmu roślinnego.
Gospodarka wodna roślin – to ogół przemian, jakim podlega woda w organizmie rośli-
ny.
Pobieranie wody przez roślinę mogą uniemożliwiać czynniki środowiska. Wywołują one
tzw. suszę. Wyróżniamy dwa rodzaje suszy:
 Susza glebowa – brak wody w podłożu,

 Susza fizjologiczna – jest to susza spowodowana nie brakiem wody, ale czynni-
kami utrudniającymi jej pobieranie, np.:
 niską temperaturą gleby – zmiana stanu skupienia wody,
 słabym jej natlenieniem,
 wysokim stężeniem roztworu glebowego, wynikającym najczęściej z dużego
zasolenia,
 obecnością związków toksycznych w podłożu, które uszkadzają włośniki ko-
rzeniowe.
Bilans wodny rośliny – to różnica między ilością wody pobranej przez roślinę, a ilością
wody traconej. Termin ten podkreśla, że gospodarka wodna rośliny przypomina budżet.
Zawartość wody jest bowiem regulowana przez przychód oraz rozchód.
Przychód wody w roślinie – pobieranie wody za pomocą systemu korzeniowego. Woda

pobierana jest biernie w drodze osmozy. Jony pobierane są na drodze transportu ak-
tywnego, często jest to transport wymienny. Polega na tym, że w miejsce jonu w korze-
niu wprowadzany jest jon z roztworu glebowego, a włośnik pozbywa się drugiego jonu
np. pobieranie kationu sodowego może być związane z usuwaniem kationu wodorowe-
go do gleby.
Rozchód wody w roślinie (straty) – to przede wszystkim transpiracja (parowanie wo-

dy), a także wydzielanie wody w stanie ciekłym – gutacja i płacz rośliny.
16
Gutacja – jest to wydzielanie przez liście wody w stanie ciekłym. Proces wyciekania wo-
dy zachodzi przez szparki wodne, czyli hydatody. Zjawisko to ma miejsce tylko wtedy,
gdy bilans wodny rośliny jest dodatni.
Płacz rośliny – wyciekanie wody z mechaniczne uszkodzonych wiązek przewodzących.
Bilans wody w roślinie może być:
 dodatni – pobieranie wody przez roślinę przewyższa straty, np. zwiędnięte rośli-
ny uzupełniają po opadach deficyt wody,
 zrównoważony – normalny stan roślin w dłuższych okresach prawidłowej wege-
tacji,
 ujemny – straty wody przewyższają pobieranie, występuje wewnętrzny deficyt
wody, niekorzystnie wpływający na roślinę, objawiający się więdnięciem i zasy-
chaniem, a w ostateczności prowadzący do jej śmierci.
Więdnięcie – wiotczenie i zwisanie liści oraz łodyg wywołane utratą turgoru.
Z więdnięciem spotykamy się najczęściej w ciepłe, letnie dni, w godzinach popołudnio-

wych. Występuje wtedy czasowa przewaga transpiracji nad pobieraniem, szczególnie u
roślin z dużymi blaszkami liściowymi. W ten sposób zmniejsza się zawartość wody w
roślinie i występuje więdnięcie początkowe (brak objawów zewnętrznych), a potem na-
stępuje więdnięcie przejściowe – liście tracą turgor i zwisają.
Więdnięcia początkowe i przejściowe mijają w ciągu nocy, gdyż zmniejsza się wtedy
transpiracja i rano rośliny odzyskują swój wygląd. Gdy długo brak opadów i rośliny nie
odzyskują turgoru nawet w nocy, może dojść do więdnięcia trwałego. Gdy nie dostar-
czymy wody w odpowiednim momencie – rośliny giną.
Deficyt wody hamuje takie procesy jak:
 kiełkowanie nasion,
 fotosyntezę i metabolizm węglowodanów,
 oddychanie,
 syntezę białek i tłuszczów,
 pobieranie i przewodzenie substancji mineralnych,
 przewodzenie substancji organicznych.
Deficyt wody ogranicza zatem wzrost i plonowanie roślin.
17
6. Transpiracja
Transpiracja – jest to wyparowywanie wody przez naziemne części rośliny. Jest to pro-
ces fizjologiczny, czyli czynnie regulowany przez roślinę.
Typy transpiracji:
 Transpiracja szparkowa – zachodzi przez szparki. Szparki to wytwory skórki

kształtu fasolowatego otoczone przez komórki przyszparkowe. Komórki apara-
tów szparkowych są wyposażone w chloroplasty, przy szparce ściany ich są grub-
sze i sztywne, a po przeciwnej stronie cienkie i elastyczne (nierównomierna gru-
bość ścian). Kiedy zwiększa się turgor – szparka się otwiera, dzięki oddziaływa-
niu wody na cienkie ściany. Gdy turgor jest niski, ściany szparki wiotczeją –
szparka się zamyka.
Rysunek 2.15. Budowa aparatu szparkowego
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Czerwiński 1976
Transpiracja szparkowa składa się z dwóch etapów:
 parowania wody z powierzchni wewnętrznej, tzn. z powierzchni miękiszu palisa-

dowego i gąbczastego;
 dyfuzji powstałej pary wodnej przez szparki na zewnątrz.
U większości roślin lądowych aparaty szparkowe występują w łodydze i w dolnej części

blaszki liściowej, u roślin pływających aparaty szparkowe są na górnej części liścia, u
roślin zanurzonych w wodzie aparaty nie występują. Gęstość ich rozmieszczenia zależy
od gatunku rośliny i wynosi średnio 100–400 na 1 mm2. Liść przeciętnej wielkości może
mieć kilka milionów szparek. Szparki w dolnej stronie liścia służą też do wymiany gazo-
wej. Transpiracja szparkowa stanowi ok. 75–90% transpiracji ogólnej.
18
 Transpiracja kutykularna – zachodzi przez całą powierzchnię liścia, który po-
kryty jest kutykulą. Jest to tłuszczowa warstwa ochronna, utworzona z celulozy,
wosku i kutyny. Natężenie tej transpiracji zależy głównie od grubości kutykuli. U
większości roślin ma niewielki udział w transpiracji ogólnej. U roślin stanowisk
wilgotnych transpiracja kutykularna nie ustępuje szparkowej, a czasem nawet ją
przewyższa. U sukulentów i innych roślin miejsc suchych o grubej kutykuli, tran-
spiracja kutykularna praktycznie nie istnieje. Młode liście mają dużą transpirację
kutykularną, która w miarę starzenia liści maleje.
 Transpiracja przetchlinkowa – zachodzi przez przetchlinki – mechaniczne
pęknięcia warstw korka, wypełnione luźnym miękiszem. Roślina nie może jej re-
gulować.
Wskaźniki transpiracji:
 Intensywność transpiracji – wyrażamy ją w gramach wyparowanej wody na

jednostkę powierzchni liścia (1 dm2) i na jednostkę czasu (1 h). Zależy od gatun-
ku rośliny, jej wieku, warunków zewnętrznych (światła, temperatury, wilgotno-
ści). Przeciętna intensywność transpiracji waha się od 0,1 do 3,0 g ∙ dm-2 ∙ h-1.
 Współczynnik transpiracji – jest to ilość wyparowanej wody (wyrażona w gra-
mach) na 1 gram przyrostu suchej masy roślin w okresie wegetacji. Współczyn-
nik wykazuje więc zależność pomiędzy wyparowaną wodą, a wytworzoną w tym
samym czasie masą organiczną. Jest miarą efektywności wykorzystania wody.
Rośliny, które gospodarują wodą oszczędnie, mają niski współczynnik transpira-
cji.
Czynniki wpływające na transpirację:
 Światło – powoduje otwarcie szparek i podnosi temperaturę, zwiększając tran-

spirację.
 Temperatura – wzrost temperatury w granicach fizjologicznych zwiększa tran-
spirację.
 Wilgotność powietrza – przy znacznym niedosycie wilgotności transpiracja jest
duża, gdy wilgotność wzrasta (powietrze staje się parne) – transpiracja maleje,
 Wiatr – ułatwia parowanie.
 Dostępność wody glebowej – brak dostępnej wody w glebie zmniejsza zawartość
wody w liściach, a to powoduje zamykanie szparek.
19
7. Fotosynteza
Fotosynteza – jest to tworzenie związków organicznych z dwutlenku węgla i wody,

kosztem energii świetlnej. Istota tego procesu polega na redukcji CO2 do cukrów pro-
stych w obecności energii świetlnej, która jest absorbowana przez barwniki fotosynte-
tyczne. Fotosynteza jest podstawowym mechanizmem powstawania materii organicznej
w postaci węglowodanów, białek, tłuszczów i innych związków, które są wykorzysty-
wane przez prawie wszystkie organizmy na Ziemi, służąc jako podstawowe źródło ener-
gii. Produktem tego procesu jest również tlen cząsteczkowy, który jest wydzielany do
środowiska.
Poniżej podano sumaryczny zapis reakcji fotosyntezy. W rzeczywistości jest to wielo-

etapowy i skomplikowany proces.
6CO2 + 6H2O + energia (2867 KJ) → C6H12O6 + 6O2

glukoza
Fotosynteza zachodzi w chloroplastach. Chlorofil pochłania energię świetlną i przetwa-

rza ją w energię chemiczną potrzebną do syntezy związków organicznych.
Na wydajność fotosyntezy mają wpływ następujące czynniki:
 stężenie CO2 w powietrzu – zwiększenie ilości CO2 w komórce powoduje zwięk-

szenie intensywności fotosyntezy,
 intensywność światła - lepsze oświetlenie poprawia intensywność fotosyntezy,
 temperatura – ze wzrostem temperatury rośnie prędkość fotosyntezy, ale tylko
do pewnych granic. Fotosynteza jest procesem enzymatycznym, przy zbyt wyso-
kiej temperaturze dochodzi do denaturacji i unieczynnienia enzymów,
 woda – mała ilość wody powoduje zamykanie szparek i ogranicza dostępność
CO2,
 sole mineralne. – niedostatek żelaza, magnezu i azotu hamuje syntezę chlorofilu
bez którego fotosynteza nie może przebiegać.
Dla każdego z tych czynników można ustalić trzy charakterystyczne wartości:
 minimum – poniżej którego dany proces nie zachodzi,

 optimum – proces przebiega najintensywniej,
 maksimum – powyżej którego proces przestaje zachodzić.
20
8. Oddychanie
Oddychanie – procesy życiowe związane z uzyskiwaniem przez organizmy energii uży-
tecznej biologicznie.
Oddychanie zewnętrzne – zespół procesów fizjologicznych, podczas których ze środo-

wiskiem wymieniane są gazy oddechowe.
Oddychanie wewnętrzne, komórkowe, utlenianie biologiczne – wielostopniowy

proces metaboliczny, polegający na uzyskiwaniu energii użytecznej biologicznie podczas
utleniania substratów oddechowych. Najczęściej substratem oddechowym jest glukoza.
Częściowo proces ten przebiega w cytoplazmie, a jego główne etapy zachodzą w mito-
chondriach.
Rośliny podczas dnia wykorzystują do oddychania część tlenu wytwarzanego w wyniku

fotosyntezy, a resztę usuwają do atmosfery. W nocy, gdy fotosynteza nie zachodzi, wy-
korzystują tlen zgromadzony w przestworach komórkowych. Część powstałego podczas
fotosyntezy cukru rozkłada się pod wpływem tlenu na dwutlenek węgla i wodę, wyzwa-
lając przy tym energię, którą rośliny zużytkowują dla swoich potrzeb życiowych.
C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + energia (2867 KJ)

glukoza
Energia uwolniona w procesie utleniania związków organicznych, magazynowana jest

częściowo w postaci związku wysokoenergetycznego – ATP, który może być wykorzy-
stany do przeprowadzania reakcji chemicznych zachodzących w komórce, a częściowo
uwalniana jest w postaci ciepła.
Podczas oddychania rozkładowi mogą także ulegać:
 skrobia,
 białka w warunkach głodowych, gdy brak węglowodanów i tłuszczów,
 tłuszcz, po uprzedniej hydrolizie na glicerol i kwasy tłuszczowe np. podczas kieł-
kowania nasion tłuszczowych.
21
9. Pobieranie wody i składników pokarmowych
System korzeniowy rośliny pobiera z gleby wodę oraz substancje mineralne. Oba te pro-
cesy przebiegają w zasadzie niezależnie od siebie.
Woda jest pobierana przez korzenie roślin bezpośrednio z gleby. Wnika przez włośniki i
przechodzi w poprzek przez tkanki korzeniowe do ksylemu, w procesie zwanym osmo-
zą. Osmoza to przepływ wody przez błonę półprzepuszczalną w stronę roztworu o
większym stężeniu substancji, które są w nim rozpuszczone. Przepływ wody w górę ło-
dygi wymuszany jest przez parcie korzeniowe i siłę ssącą liści. Utrata wody przez liście
oznacza, że jej ciśnienie jest tam niższe niż w naczyniach korzenia. Ponieważ roztwory
zawsze płyną z miejsc o wyższym ciśnieniu do miejsc o niższym, woda płynie naczynia-
mi lub cewkami od korzenia do liści. Strumień wody płynie tak długo, jak długo jest ona
tracona z liści, a im szybciej to zachodzi, tym szybszy jest prąd wody w górę rośliny. Ten
przepływ wody nazywany jest strumieniem transpiracyjnym.
Korzenie roślin są przystosowane do efektywnego pobierania nie tyko wody, ale

wszystkiego, co jest w niej rozpuszczone. Roztwory związków mineralnych przechodzą
przez włośniki korzenia i dalej do znajdujących się w jego środku wiązek naczyniowych.
Roztwór soli mineralnych z gleby jest wchłaniany przez włośniki dwiema drogami: dy-
fuzji i aktywnego transportu
Dyfuzja jest procesem biernym, tzn. zachodzi bez zużywania energii. Polega na prze-
mieszczaniu się cząsteczek od stężenia większego do mniejszego. Związki mineralne z
roztworów glebowych dyfundują do włośników korzenia, ponieważ ich stężenie w gle-
bie jest wyższe niż we wnętrzu komórek. Cząsteczki, które przeniknęły do komórek
włośnikowych, wędrują dyfuzyjnie dalej, do innych komórek rośliny.
Komórki korzenia pobierają także związki mineralne na drodze wymagającej dopływu

energii, zwanej aktywnym transportem. Jest to konieczne, kiedy różnice stężeń powodu-
ją dyfuzję odwrotną. Aktywny transport „zmusza” cząsteczki do wędrówki wbrew różni-
cy stężeń, z miejsc o stężeniu niższym do stężenia wyższego. Energia potrzebna do tego
procesu powstaje w czasie oddychania z rozkładu związków pokarmowych.
22
10. Transport wody i substancji pokarmowych
Warunkiem funkcjonowania organizmu roślinnego jako całości jest przewodzenie

(transport) substancji pokarmowych, tj. wody, jonów, soli mineralnych i związków or-
ganicznych w obrębie rośliny.
Wyróżniamy dwa typy przewodzenia: transport bliski i daleki.
Bliski transport, czyli przewodzenie na niewielkie odległości z komórki do komórki, z

niewielką szybkością, poprzez tkankę, która nie jest specjalnie przystosowana do trans-
portu. Woda może migrować zgodnie z prawami osmozy od wakuoli do wakuoli.
Osmoza – to dyfuzja cząsteczek wody przez błonę półprzepuszczalną oddzielającą dwa

roztwory o różnych stężeniach.
Daleki transport, czyli przewodzenie wody na znaczne odległości, od organu do orga-

nu, z dość dużą szybkością. Przenoszenie substancji odżywczych tj. wody, soli mineral-
nych oraz produktów fotosyntezy na znaczne odległości, umożliwia tkanka przewodzą-
ca. Jest to niejednorodna tkanka stała, która zbudowana jest z elementów przewodzą-
cych – rurek sitowych oraz naczyń bądź cewek oraz elementów wzmacniających (włók-
na drzewne i łykowe oraz odżywiających (miękisz drzewny i łykowy). W roślinie istnieją
dwa niezależne układy przewodzące dalekiego transportu: naczynia lub cewki oraz rur-
ki sitowe.
Naczynia składają się z martwych, zdrewniałych komórek, w których ściany poprzeczne

zanikły, wskutek czego utworzyły się długie kanały. Ściany naczyń są zgrubiałe. Naczy-
nia są otwarte z obu stron, są dość długie i szerokie. Przewodzą przede wszystkim wodę
i substancje mineralne. Występują u roślin okrytonasiennych i nielicznych nagonasien-
nych.
Cewki są znacznie węższe od naczyń. Mają klinowate, zachodzące na siebie i zrastające

się końce. Ich zgrubiałe ściany są zaopatrzone w liczne jamki, którymi woda przenika z
cewki do cewki. Występują u paprotników, roślin nagonasiennych i niektórych okryto-
nasiennych.
Rurki sitowe przewodzą przede wszystkim substancje organiczne. Tworzą żywe, ale
pozbawione jądra komórki o wydłużonym kształcie i niezdrewniałych ścianach. Komór-
ki te ułożone są w pionowe szeregi, przy czym przez liczne pory w ich poprzecznych
ścianach, tzw. sita przechodzą z jednej komórki do drugiej pasma cytoplazmy. Do każde-
go członu rurki sitowej przylega jedna lub kilka komórek zawierających jądro, zwanych
komórkami towarzyszącymi. Tak zbudowane rurki sitowe występują u roślin okryto-
nasiennych. U nagonasiennych i paprotników występują komórki sitowe, mniej wyspe-
23
cjalizowane niż rurki sitowe okrytonasiennych. Zachodzą na siebie klinowato i kontak-
tują się przez rozrzucone po całej powierzchni tzw. pola sitowe.
24
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Kopcewicz J., Lewak S., Fizjologia roślin, PWN, Warszawa 2012.
Szwejkowska A., Szwejkowski J., Morfologia, PWN, Warszawa 2007.
Literatura uzupełniająca
Czerwiński W., Fizjologia roślin, PWN, Warszawa 1976.
Startek L., Mynett K., Rośliny ozdobne, Hortpress, Warszawa 2003.
Tołpa S., Radomski J., Botanika, PWN, Warszawa 1974.
Netografia
http://www.komorkabio.republika.pl/html/komroslinna.html
http://sciaga.onet.pl/_i/Biologiasciaga/komorka_roslinna.jpg
http://www.wersus.com.pl/2006%20obrazki/botanika/cz1/Budowa_komorki_roslinne
j.jpg
http://www.wersus.com.pl/2006%20obrazki/botanika/cz1/Tkanki_roslinne_Tworcze.j
pg
http://www.wersus.com.pl/2006%20obrazki/botanika/cz1/Tkanki_roslinne_stale_Tka
nka_miekiszowa.jpg
nka_okrywajaca_pierwotna.jpg
nka_przewodzaca.jpg
http://www.sciaga.pl/data/dictionary/1/13/19/1326.png
http://m.ocdn.eu/_m/a56dbc77cf316a0b430b614ddfe13989,14,1.jpg
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2e/Roots_by_cesarpb.jpg
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5e/Root_tubers_of_Dahlia_variabi
lis.png
http://zojalitwin.files.wordpress.com/2010/08/korzenie-czepne.jpg
http://www.parasiticplants.siu.edu/Cervantesiaceae/images/PyrulariaHaustoria.jpg
25
http://www.orchidarium.pl/forum/upload/IMG_0065.JPG
http://pl.static.z-dn.net/files/dd2/6e9d4dfe720b32822a94cf1ca19d594a.jpg
http://imageshack.us/photo/my-images/389/budowarosliny.jpg
http://www.ziola.cba.pl/picture/owoce.JPG
26

01 2.1 BPURO Tresc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 2.1 BPURO Tresc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Moduł II

Właściwości biologiczne roślin

2. Budowa komórki roślinnej

3. Budowa i znaczenie tkanek roślinnych

4. Budowa, modyfikacje oraz znaczenie organów roślinnych

5. Gospodarka wodna roślin

9. Pobieranie wody i składników pokarmowych

10. Transport wody i składników pokarmowych

Większość roślin ozdobnych uprawianych w Polsce to przybysze z obcych regionów

Większość roślin, które uprawiamy w domach, to rośliny pochodzące z ciepłych krajów.

 deszczowe lasy tropikalne – szeflera (Scheflera), guzmania (Guzmania), anturium

Rysunek 2.1. Składniki komórki roślinnej

Źródło: opracowanie własne autora

Rysunek 2.2. Schemat budowy komórki roślinnej

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Czerwiński 1976

 Ściana komórkowa – martwy składnik komórki, usztywnia i nadaje komórce

Komórki roślinne grupują się razem, tworząc tkanki.

Tkanka – to zespół komórek, mających podobną budowę, w określony sposób uporząd-

Rysunek 2.3. Podział tkanek roślinnych

twórcze merystem boczny

Źródło: opracowanie własne autora

Tkanki stałe są zbudowane z dojrzałych wyspe-

Tkanki twórcze Tkanki stałe

Merystem wierzchołkowy występuje Tkanka okrywająca (skórka, epiderma)

Tkanka wzmacniająca – warunkuje wy-

Tkanka wydzielnicza – wydziela różne

Źródło: opracowanie własne autora

Rysunek 2.5. Budowa korzenia

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie http://gfx2.bryk.pl/entry/00000/00000682.png

 strefa korzeni bocznych,

 pobieranie wody i soli mineralnych,

Pęd – to nadziemna część rośliny, składająca Rysunek 2.8. Pęd

Typowy pęd to nadziemna część rośliny zło-

Rola pędu podziemnego:

 pozwala przetrwać roślinie niekorzystne warunki,

Rodzaje pędów podziemnych:

 bulwy pędowe, np. u mieczyka (Gladiolus),

Rola pędu nadziemnego:

 odżywianie przez fotosyntezę,

 pędy spichrzowe, np. kapusta ozdobna (Brassica oleracea),

Liść – to organ pędu pełniący głównie funkcje asymilacyjne.

Budowa zewnętrzna liścia

Rysunek 2.9. Unerwienie liści

Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bf/Nerwacja_li%C5%9Bcia.svg, Agnieszka

Budowa wewnętrzna: kutykula, skórka, miękisz palisadowy, miękisz gąbczasty, aparaty

Rysunek 2.10. Budowa anatomiczna liścia

Źródło: opracowanie własne wykonawcy

 liście jako organ fotosyntezujący,

Kwiat – to skrócony pęd o ograniczonym wzroście, który służy do rozmnażania genera-

Typowy kwiat osadzony jest Rysunek 2.11. Budowa kwiatu

Rysunek 2.12. Typy kwiatostanów

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na postawie Tołpa. Radomski 1974

Owoc – to organ charakterystyczny dla roślin okrytonasiennych. Owoce chronią nasiona

 Warstwa zewnętrzna stanowi tkankę okrywającą owocu,

Tabela 2.2. Podział owoców

Rysunek 2.13. Wybrane owoce suche pękające

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Tołpa, Radomski 1974

Rysunek 2.14. Wybrane owoce suche niepękające

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Tołpa, Radomski 1974

Znaczenie wody w życiu rośliny:

 Woda jest doskonałym rozpuszczalnikiem dla licznych substancji, co zapewnia

 Susza glebowa – brak wody w podłożu,

Przychód wody w roślinie – pobieranie wody za pomocą systemu korzeniowego. Woda