Na podstawie skryptu i prezek → 3,5 w I terminie

SEMINARIUM 2 – 1 tyg

Bruzdkowanie - Podziały mitotyczne prowadzące do zwiększenia liczby komórek - blastomerów

od 12-32 komórek jest morula
W moruli komórki różnicują się na :
komórki zewnętrzne - zróżnicują się w trofoblast (na obwodzie), a potem utworzą łożysko
komórki wewnętrzne - zróżnicują się w embrioblast, który utworzy ciało zarodka
Objętość bruzdkującego jaja nie zwiększa się.
Implantacja - górna tylna ściana trzonu macicy

5 dnia zanika osłonka przejrzysta - chroniła zarodek przed:

- przedwczesną implantacją
- urazami mechanicznymi
- fagocytozą - (zarodek jest dla organizmu matki immunologicznie obcy)
- zakażeniem
Błona śluzowa macicy została przygotowana do implantacji przez hormony jajnika głównie PROGESTERON. -
faza lutealna
Zmiany błony śluzowej macicy (doczesna) umożliwiające implantację:
- rozrastają się gruczoły maciczne - faza sekrecji (wydzielnicza), obfite wydzielanie śluzu bogatego w m.in.
aminokwasy, glukozę, czynniki wzrostu
- rozrastają się naczynia krwionośne
- wzrasta liczba leukocytów
- na powierzchni komórek endometrium pojawiają się cząsteczki adhezyjne m.in. z grupy integryn, które
ułatwią zakotwiczenie blastuli.

Od 6. dnia rozpoczyna się proces implantacji (zagnieżdżenia), który przebiega w trzech fazach:
- adhezji,
- zagłębiania,
- zatrzymania.
Sama blastocysta wydziela szereg substancji, które również oddziałują na endometrium np.czynniki wzrostu
(PDGF, TGF, EGF), cytokiny (IL1,6;TNF,IFN), prostaglandyny. + ,,trawienie błony”

Molekuły adhezji w bruzdkowaniu i implantacji.

Kadheryna E- w stadium 8-16 blastomerów umożliwia przyleganie blastomerów do siebie - powstaje blastocysta
Obecne w trofoblaście; biorą udział w przyleganiu blastocysty do endometrium:
● Integryny
● Selektyny np. ICAM-1, N-CAM
● Kadheryna P

Syncytiotrofoblast wydziela enzymy hydrolityczne i proteolityczne, które niszcząc błonę śluzową umożliwiają
zagłębianie się zarodka w błonę śluzową macicy.

DRUGI TYDZIEŃ ROZWOJU

12 dzień
Pomiędzy błoną Heuser'a a cytotrofoblastem powstaje mezoderma pozazarodkowa, która uczestniczy w
powstawaniu błon płodowych.
Mezoderma pozazarodkowa:
- listek ścienny – otacza pozazarodkową jamę ciała i otacza jamę kosmówki, układa się na cytotrofoblaście
- listek trzewny - jest przy błonie Hausera, otacza od wewnątrz błonę Hausera
- szypuła łącząca – bierze udział w tworzeniu pępowiny

13-14 dzień
Blastocysta tworzy uwypuklenie w stronę światła macicy.
kosmówka
- pozazarodkowa jama ciała => (przekształca się w) jama kosmówki
- blaszka kosmówki
- kosmki pierwotne
W tym czasie błona śluzowa macicy przekształca się w doczesną.

16-17 dzień
• węzeł pierwotny (Hensena) (tu zachodzi gastrulacja i powstaje wyrostek struny grzbietowej tworzony przez
mezodermę)
• wyrostek struny grzbietowej (mezoderma osiowa; przekształci się w strunę grzbietową – taka ważna linia)
Funkcje struny grzbietowej:
1. wyznacza oś zarodka
2. jest induktorem różnicowania listków zarodkowych:
# mezodermy wewnątrzzarodkowej w :
- mezodermę przyosiową
- mezodermę pośrednią
- mezodermę boczną
# Ektodermy w :
- płytkę nerwowa
- neuroektodermę
- ektodermę okrywającą
- zostaje jako jądro miażdżyste
- struna grzbietowa to ektoderma

Jest ciągła migracja komórek ze smugi pierwotnej w kierunku dogłowowym i na boki.

Różnicowanie endodermy - ona od 4 tyg.

W wyniku rozwoju cewy nerwowej i somitów tarczka zarodkowa fałduje się w kierunku głowowo-ogonowym i
bocznym, sklepienie pęcherzyka żółtkowego zostaje wciągnięte do wnętrza zarodka i utworzy jelito pierwotne.
Podczas fałdowania tarczki zarodkowej, endoderma jest wciągana do ciała zarodka tworząc wraz z listkiem
trzewnym mezodermy bocznej ścianę jelita pierwotnego, które łączy się z pęcherzykiem żółtkowym poprzez
przewód żółtkowy.

ROMBOMERY:
- powiedzmy, że są z neuroektodermy
- są to odcinki tyłomózgowia, cewy nerwowej, które zanikają tworząc ośrodki rdzenia przedłużonego
- dzielą KGN
- W powstawaniu rombomerów biorą udział geny HOX.
Rombomery będą brały udział w tworzeniu:
- ośrodków: oddychania, pracy serca, połykania
- jąder nerwów czaszkowych VI - XII i częściowo III – V

Powstawanie pierwotnych naczyń krwionośnych

Pierwsze naczynia tworzą się w 3. tyg. rozwoju zarodkowego z mezodermy pozazarodkowej w:

- ścianie pęcherzyka żółtkowego!!!
- ścianie kosmówki
- szypule łączącej
Komórki mezodermy pozazarodkowej tworzą tzw. wyspy krwiotwórcze; komórki różnicują się w
hemoangioblasty, z których powstają:
1. komórki śródbłonka (położone obwodowo, budują ścianę naczynia)
2. pierwotne komórki krwiotwórcze (hematopoeza; powstają krwinki: erytrocyty pierwotne, makrofagi).
Poprzez zlanie się wysp powstaję pierwotne naczynia krwionośne - waskulogeneza.

SEMINARIUM 3 – BŁONY PŁODOWE

Błony płodowe powstają z zygoty, ale nie budują ciała zarodka

ROZWÓJ BŁON PŁODOWYCH

Są zaangażowane w:
 ochronę,
 oddychanie,
 odżywianie,
 wydalanie produktów przemiany materii.

Są cztery błony płodowe:

 pęcherzyk żółtkowy (yolk sac),
 owodnia (amnion),
 kosmówka (chorion),
 omocznia (allantois).

PĘCHERZYK ŻÓŁTKOWY

Jego ściana to błona Hausera (która jest z komórek hipoblastu) i komórek listka trzewnego mezodermy
pozazarodkowej.
pierwotny 8 dzień; składa się z błony Heusera (czyli komórek z hipoblastu, które układają się na
cytotrofoblaście) pokrywa jamę blastocysty
W połowie 2. tygodnia błonę Heuser’a pokrywa od zewnątrz listek trzewny mezodermy pozazarodkowej, a od
wewnątrz druga warstwa komórek pochodzących z hipoblastu. W ten sposób tworzy się wtórny pęcherzyk
żółtkowy, który jest w jamie kosmówki.

wtórny 9-12 dzień; listek trzewny mezodermy pozazarodkowej pokrywa pęcherzyk żółtkowy wtórny.

W trzecim miesiącu pęcherzyk, leży w jamie kosmówki; połączony z płodem przewodem żółtkowym.

Przewód żółtkowy wejdzie w skład pępowiny.

Pod koniec 3. miesiąca przestaje istnieć jako błona płodowa, bo oddala się do jamy kosmówki, która też
zanika

FUNKCJE:

• 2-3 tydzień transport substancji odżywczych z lakun syncytiotrofoblastu do tarczki zarodkowej

- pęcherzyk żółtkowy nie ma substancji zapasowych!!
• produkcja gonocytów
• 3 tydz. powstają naczynia krwionośne drogą waskulogenezy z wysp krwiotwórczych utworzonych przez
komórki mezodermy pozazarodkowej; hemoangioblasty róznicuja się w : komórki śródbłonka i pierwotne komórki
krwiotwórcze - pierwsze miejsce hematopoezy do ok. 8-10. tygodnia
• 4-5 tydz. pierwotne naczynia różnicują się na: tętnice i żyły żółtkowe
• 4 tydz. z górnej części pęcherzyka żółtkowego w wyniku fałdowania zarodka powstaje jelito pierwotne
 OWODNIA

- powstaje między epiblastem a cytotrofoblastem – (ROZWIJA SIĘ NA „GRZBIECIE ZARODKA”)

- ściana owodni to: amnioblasty – kom. owodniotwórcze, które produkują płyn owodniowy i pochodzą z
epiblastu + od zewnątrz listek ścienny mezodermy pozazarodkowej (dlaczego nie trzewny?, bo on otacza
pęcherzyk żółtkowy)
- Oprócz wody (99%) zawiera również glukozę, hormony, sole mineralne.
- Jego objętość zmienia się w ciągu rozwoju wewnątrzmacicznego:
 w 10. tygodniu – 30 ml,
 20. tygodniu – 350 ml,
 w 37. tygodniu – 1000 ml
 pod koniec ciąży – jego objętość zmniejsza się.

Funkcje płynu owodniowego:

1. równomierny rozwój zarodka i płodu
2. amortyzacja
3. utrzymanie ciepłoty ciała
4. płód połykając płyn rozwija układ pokarmowy i wydalniczy (nerki od 15 tyg)

Amniocenteza Płyn owodniowy może mieć również zastosowanie praktyczne w badaniach prenatalnych.

W płynie owodniowym można:

 oznaczyć poziom alfa-fetoproteiny, której zwiększone stężenie występuje w wadach układu nerwowego;
 oznaczyć poziom składników surfaktantu i na tej podstawie ocenić dojrzałość płuc dziecka;
 wyizolować złuszczone komórki płodu (komórki perydermy) + keratynocyty do analizy genetycznej.

Ściana powiększającej się owodni bierze udział w tworzeniu:

 ściany pęcherza płodowego
 i ściany sznura pępowinowego.

Owodnia powiększa się wypełniając stopniowo jamę kosmówki (4 miesiąc) powstaje błona
owodniowo-kosmówkowa.
- 4 miesiąc → błona owodniowo-kosmówkowa => owodnia + brak jamy kosmówki

PĘPOWINA

- Składa się z: przewodu żółtkowego, ściany owodni, szypuły łączącej (w której jest omocznia)
1) pierwotny pierścień pępowinowy
2) sznur pępowinowy
Ostatecznie przewód żółtkowy i omocznia zanikają, i w sznurze pępowinowym pozostają dwie tętnice
pępowinowe i jedna żyła pępowinowa, otoczone tkanką łączną galaretowatą (galaretą Wharton’a), która
powstała z mezodermy pozazarodkowej szypuły łączącej.

Ściana pęcherza płodowego:

● Doczesna torebkowa i ścienna
● Kosmówka gładka
● Ściana owodni

KOSMÓWKA

- Powstaje z trofoblastu i mezodermy pozazarodkowej.

- początek rozwoju w końcu 2 tygodnia – są kosmki pierwotne, I rzędowe (poprzez proliferację komórek
cytotrofoblastu, który wpukla się w syncytiotrofoblast powstają kosmki I-rzędowe (pierwotne)
Pozazarodkowa jama ciała (którą otacza listek ścienny) przekształca się w jamę kosmówki. Jej ścianę tworzy
błona kosmówkowa, powstała z listka ściennego mezodermy pozazarodkowej, który przylega bezpośrednio do
cytotrofoblastu.
- 3 tyg: kosmki II rzędowe - trofoblast oraz mezoderma pozazarodkowa (do cytotrofoblastu kosmków wnika
mezoderma pozazarodkowa, która tworzy teraz zrąb kosmków II-rzędowych)
- 4 tyg: kosmki III rzędowe - naczynia krwionośne otoczone tk. łączną, powstałą z mezodermy pozazarodkowej.
Naczynia te łączą się z naczyniami ściany kosmówki, a następnie poprzez naczynia pępowinowe z
wewnątrzzarodkowym układem naczyń; zawierają, zatem krew zarodka/płodu.

Kosmki pokrywają pierwotnie całą powierzchnię kosmówki, ale w 10. tygodniu na większej jej powierzchni
zanikają – powstaje w ten sposób kosmówka gładka. Natomiast tam gdzie kosmki zachowują się powstaje
kosmówka kosmata.

Kosmówka kosmata natomiast utworzy płodową część łożyska.

W łożysku kosmki III-rzędowe tworzą dwa morfologiczne rodzaje:
 kosmki palowe – sięgają one od płyty kosmówki w kierunku doczesnej podstawnej i łączą się z nią
 i kosmki boczne - są to wolne odgałęzienia kosmków palowych.
Poprzez kosmówkę, która tworzy łożysko odbywa się wymiana substancji między matką a płodem.
Biopsja kosmówki pozwala na uzyskanie materiału do analizy genetycznej.

OMOCZNIA

16. dzień – uwypuklenie pęcherzyka żółtkowego do szypuły łączącej

- składa się z: endodermy i mezodermy pozazarodkowej
- udział w tworzeniu naczyń pępowinowych (jej obwodowa część znajduje się w sznurze pępowinowym, w
którym omocznia bierze udział w powstawaniu naczyń pępowinowych (2 tętnice pępowinowe i 2 żyły
pępowinowe, z których jedna żyła zanika)
10-12 tydz. degeneruje i przekształca się w moczownik, bo powstaje jelito pierwotne – omocznia jest częściowo
wciągana do ciała zarodka i staje się uchyłkiem jelita tylnego. Po narodzinach moczownik przekształca się w
więzadło pęcherza moczowego - pępkowe pośrodkowe
omocznia → moczownik uchyłek jelita tylnego → więzadło pęcherza moczowego - pępkowe pośrodkowe

DOCZESNA

To zmodyfikowana na czas ciąży błona śluzowa macicy, która po porodzie zostaje z niej wydalona wraz z
łożyskiem. Modyfikacja ta zachodzi pod wpływem hormonów płciowych żeńskich (progesteronu i estrogenów) i
nazywa się reakcją doczesnową. Polega ona na tym, że komórki tkanki łącznej zrębu błony śluzowej macicy
gromadzą lipidy i glikogen, wydzielają hormony (np. prolaktynę, PRL), czynniki wzrostu oraz cytokiny,
powiększają się i zmieniają kształt z gwiaździstych na duże, wieloboczne (komórki nabłonkopodobne,
epitelioidalne). One ściśle do siebie przylegają tak, że na czas ciąży tworzy się zwarta blaszka błony śluzowej
macicy.

Po porodzie, kiedy doczesna zostaje wydalona pozostaje w macicy warstwa podstawna, która zawiera podstawy
gruczołów macicznych i pozwala na odbudowanie błony śluzowej macicy.
W zależności od miejsca implantacji wyróżnia się:
 doczesną podstawną – w miejscu implantacji kontaktuje się z kosmówką kosmatą i stanowić będzie
matczyną część łożyska;
 doczesną torebkową – otaczającą zarodek od strony światła macicy
 i doczesną ścienną, które wraz z błoną owodniowo-kosmówkową utworzą ścianę pęcherza płodowego.
 ŁOŻYSKO

Składa się z części płodowej – kosmówki kosmatej i części matczynej – doczesnej podstawnej.
OWODNIA NIE JEST CZĘŚCIĄ ŁOŻYSKA!!!
Od strony kosmówki w strukturę łożyska wnikają kosmki III-rzędowe, które zawierają naczynia krwionośne z
krwią płodu. Otoczone są przez powstałą z lakun syncytiotrofoblastu przestrzeń międzykosmkową, w której
znajduje się krew matki.

Przekształcenia w obrębie struktury kosmka III- rzędowego m.in. zanik cytotrofoblastu.

WYMIANA GAZOWA:
- Z płuc od razu krew z O2 do dziecka

Pod koniec ciąży – w związku z odkładaniem się na powierzchni kosmków fibrynoidu (czyli włóknistych złogów
fibryny powstającej z fibrynogenu podczas procesu krzepnięcia krwi) – grubość bariery łożyskowej zwiększa się,
co jest przejawem starzenia się łożyska.
Funkcje łożyska to:
 wymiana gazów oddechowych; przystosowaniem jest obecność w krwi płodu hemoglobiny płodowej (HbF),
 z krwi płodu do krwi matczynej oddawany jest dwutlenek węgla; przechodzić może również tlenek węgla,
 transport substancji odżywczych; z krwi matczynej do płodu transportowane są substancje: woda, cukry,
aminokwasy, lipidy, elektrolity, hormony, witaminy, żelazo, mikroelementy i inne substancje, np. przeciwciała z
klasy IgG zapewniające dziecku bierną odporność przeciwzakaźną;
 przez barierę łożyskową do krwi płodu mogą być transportowane znajdujące się w krwi matki substancje
szkodliwe, t.j.: leki czy używki np. alkohol, składniki dymu tytoniowego, narkotyki; z uwagi na niedojrzałość
enzymatyczną wątroby płodu (brak cytochromu p450) nie są one metabolizowane w organizmie dziecka i mogą
mieć działanie teratogenne (chemiczne czynniki teratogenne), czyli uszkadzające płód;
 transport produktów przemiany materii; z krwi płodu do krwi matczynej transportowane są: mocznik oraz
inne produkty przemiany materii; od dziecka do matki transportowane są również inne substancje, np. hormony;
 ochrona przed mikroorganizmami, które znajdują się w organizmie matki; łożysko chroni płód przed
wnikaniem większości mikroorganizmów, ale niestety niektóre z drobnoustrojów mogą przez nie
przechodzić i po wniknięciu do organizmu dziecka mieć działanie teratogenne (powodują powstawanie
wrodzonych wad rozwojowych); do zakaźnych czynników teratogennych należą następujące mikroorganizmy: -
wirusy: różyczki, cytomegalii, opryszczki, polio, odry, ospy wietrznej, wirus HIV, wirus zapalenia wątroby -
bakterie: krętek blady (kiły), dwoinka zapalenia płuc, pałeczka wąglika - oraz pierwotniaki: Toxoplasma gondii
(toksoplazmoza), zarodziec malaryczny.
 funkcja dokrewna; łożysko (syncytiotrofoblast) wydziela hormony:
- sterydowe, t.j. estrogeny (wpływają na powiększenie macicy i gruczołów sutkowych, a przed porodem
umożliwiają rozluźnienie stawów krzyżowo-biodrowych oraz zwiększenie kurczliwości mięśniówki macicy),
progesteron (odpowiada za utrzymanie ciąży poprzez osłabienie kurczliwości mięśniówki macicy)
- oraz glikoproteinowe, tj. gonadotropina kosmówkowa (hCG) (podtrzymuje sekrecję progesteronu i
estrogenów przez ciałko żółte, po 8. tygodniu jej wydzielanie obniża się) oraz somatomammotropina, czyli
laktogen łożyskowy (hCS, hPL) (umożliwia dostarczenie glukozy do płodu przez barierę łożyskową).

Warto również wspomnieć, że przechodzenie przez barierę łożyskową z krążenia matczynego przeciwciał z
klasy IgG może mieć też negatywne skutki dla płodu. Tak się dzieje w przypadku konfliktu serologicznego
dotyczącego antygenów z grupy Rh, kiedy to podczas zmieszania się krwi matki (Rh-) z krwią dziecka (Rh+)
produkowane są w organizmie kobiety przeciwciała właśnie klasy IgG; po przejściu przez łożysko hemolizują
(niszczą) one krwinki płodu, co może prowadzić do rozwoju choroby hemolitycznej dziecka a nawet jego śmierci.

CIĄŻA WIELOPŁODOWA
 ciąża dizygotyczna powstaje wówczas, gdy dwa oocyty zostają zapłodnione przez niezależne plemniki i
rozwijają się dwie zygoty;
zarodki te oddzielnie się implantują i rozwijają oddzielne kosmówki, oddzielne łożyska i oddzielne owodnie; w
takim przypadku dzieci są różne genetycznie, a fenotypowo wykazują podobieństwo w takim stopniu jak
rodzeństwo z różnych ciąż;
 ciąża monozygotyczna: jeden oocyt zostaje zapłodniony przez jeden plemnik, w efekcie, czego powstaje
jedna zygota;
zarodek dzieli się na różnych etapach wczesnego rozwoju; w zależności od czasu podziału rozwija się różny
układ błon płodowych:
- podział na etapie dwóch blastomerów: powstałe dwie blastocysty implantują się oddzielnie i rozwijają
oddzielne kosmówki, łożyska i owodnie (układ błon płodowych jest, zatem taki jak w ciąży dizygotycznej);
- z zygoty powstaje jedna blastocysta, w której dzieli się embrioblast; w takim przypadku rozwija się wspólna
kosmówka i łożysko, zaś oddzielne są owodnie;
- z zygoty również powstaje jedna blastocysta, w której dzieli się tarczka zarodkowa; w takim przypadku
zarówno kosmówka, łożysko jak i owodnia będą wspólne.
Późny podział tarczki zarodkowej niesie ze sobą niebezpieczeństwo niekompletnego podziału – tworzą się
wówczas zroślaki (bliźnięta syjamskie)

SEMINARIUM 4

POCHODZENIE I ROZWÓJ NARZĄDU GARDŁOWEGO

MEZENCHYMA =/= ŁUK GARDŁOWY

MEZENCHYMA = mezoderma przyosiowa + komórki grzebieni nerwowych

Narząd gardłowy jest przejściowy. Jest od jelita przedniego do ust. Jest konieczny do prawidłowego rozwoju:
twarzy, jamy ustnej, ucha, niektórych gruczołów dokrewnych i narządów limfatycznych.

KIESZONKI GARDŁOWE
Kieszonki gardłowe są wpukleniami endodermy, znajdującymi się od wewnątrz pomiędzy łukami gardłowymi.
Stanowią one jednocześnie boczne ściany pierwotnego gardła; są częścią jelita pierwotnego. - jelito gardłowe

Z pierwszej kieszonki gardłowej powstaje zachyłek trąbkowo-bębenkowy, który utworzy:

 jamę bębenkową,
 trąbkę słuchową (Eustachiusza),
 jamę sutkową („komórki” sutkowe).

Z drugiej kieszonki gardłowej powstaje nabłonek i krypty migdałka podniebiennego

Z grzbietowej części trzeciej kieszonki gardłowej powstają przytarczyce dolne, zaś z brzusznej części tej
kieszonki powstaje grasica

Z czwartej kieszonki gardłowej powstają przytarczyce górne.

Z piątej kieszonki gardłowej powstaje ciało pozaskrzelowe, które ostatecznie utworzy komórki przypęcherzykowe
(komórki C) tarczycy (które wydzielają kalcytoninę).

Kieszonki: pierwsza i druga rozwijają się w powiązaniu z gardłem. Natomiast pozostałe – oddzielają się
całkowicie od gardła i przemieszczają niżej, w 7. tygodniu zajmując ostateczne położenie.

TARCZYCA

4 tydz. powstaje uchyłek tarczycy (endoderma)

7 tydz. dwa płaty
10 tydz. różnicują się pęcherzyki tarczycy z komórek endodermalnych, zaś mezenchyma utworzy tkankę łączną i
naczynia.
12 tydz. koloid w pęcherzykach- rozpoczyna się produkcja hormonów
- ciała pozaskrzelowe są z kieszonki 4
- kom. pęcherzykowe C z 5 kieszonki – wydzielają kalcytonicę
- z jelita gardłowego, z endodermy dolnej części pierwotnego gardła
Z jelita gardłowego, ale jego dolnej (brzusznej) części rozwija się także tarczyca. Jej zawiązek powstaje w 4.
tygodniu z endodermy dolnej części pierwotnego gardła (gdzie rozwija się również język), jako uchyłek tarczycy.
Uchyłek ten pogłębia się i przemieszcza w dół, ale zachowuje przez jakiś czas połączenie z gardłem poprzez
przewód tarczowo-językowy. Ujściem tego przewodu jest otwór ślepy na języku.
10 tyg: Są pęcherzyki (z endodermy), a w nich od 12 tyg. są hormony – prekursory T4 i T3, które:
- chronią rozwój UN
- poprzez wzrost metabolicznej aktywności tkanki tłuszczowej brunatnej aktywują termogenezę u noworodka

PRZYTARCZYCE

- dolne - 5 tydz. (3 kieszonka); migrują wraz z grasicą

- górne - 6 tydz. (4 kieszonka)

- Komórki wydzielnicze są z endodermy kieszonki; produkują one parathormon

-Tkanka łączna i naczynia są z mezenchymy.

GRASICA

4 tydz. - endodermalny zrąb z kieszonki 3 (brzusznej części) (komórki nabłonkowo-siateczkowe).

6 tydz. - torebka grasicy i tkanka łączna z mezenchymy, powstają zraziki
7 tyg. ostateczne położenie pod tarczycą
8-10 tydz. - protymocyty (utworzone z limfoidalnych komórek prekursorowych) z wątroby zarodka (bo ma funkcję
krwiotwórczą)
12 tydz. - zróżnicowanie na korę i rdzeń w zraziku
14-15 tydz. ciałka Hassala - wydzielają hormony grasicze (np. tymozyna (rozwój kom. limf.), wtedy też zaczynają
dojrzewać limfocyty T.

ROZWÓJ TWARZY

W 4. tygodniu powstają jej zawiązki:

 wyniosłość czołowo-nosowa,
 dwie wyniosłości szczękowe (element I łuku gardłowego),
 dwie wyniosłości żuchwowe (element I łuku gardłowego).
Są to uwypuklenia mezenchymy głowy, oddzielone na powierzchni ektodermą okrywającą.

Jeszcze w 4. tygodniu ektoderma okrywająca na dolnej powierzchni wyniosłości czołowo-nosowej tworzy

plakody (płytki) nosowe. W 5. tygodniu znajdująca się pod nimi mezenchyma uwypukla je w postaci fałdów
nosowych środkowych i bocznych, które otaczają dołki nosowe.
Fałdy nosowe są z mezenchymy, która uwypukla plakody utworzone przez wyniosłość czołowo-nosową, z
ektodermy okrywającej.

W 5. tygodniu w kierunku środkowej linii twarzy rozrastają się wyniosłości szczękowe, ale nie połączą się ze
sobą; pomiędzy nie wnikają i łączą się fałdy nosowe środkowe. W ten sposób, między 6. a 7. tygodniem,
powstaje warga górna (jej środkowa część z fałdów nosowych środkowych, jej boczne części z wyniosłości
szczękowych). Natomiast na granicy wyniosłości szczękowych i fałdów nosowych bocznych znajdują się płytkie
ektodermalne rowki – bruzdy nosowo-łzowe, z których rozwijają się: przewód łzowy i woreczek łzowy.
Z wyniosłości szczękowych powstają też policzki, a z wyniosłości czołowo-nosowej formuje się czoło.

Podczas rozwoju twarzy fałdy nosowe środkowe tworzą odcinek międzyszczękowy, który obejmuje:
 rynienkę podnosową,
 środkową część wargi górnej,
 środkową część szczęki (zlokalizowane są tu 4 siekacze),
 podniebienie pierwotne.

W 6. tygodniu mezenchyma wokół plakod nosowych (na wyniosłości czołowo-nosowej) proliferuje, tworzą się
fałdy nosowe; komórki plakod również namnażają się i wnikają w mezenchymę, co prowadzi do powstania jam
nosowych wysłanych ektodermą okrywającą.

Rozwój narządu węchu

W górnej części jam nosowych w 5. tyg. powstaje nabłonek węchowy (ektoderma; komórki zmysłowe - węchowe;
są to kom. dwubiegunowe, aksony komórek węchowych tworzą nerw węchowy (I nerw czaszkowy) + są jeszcze
kom. podporowe). Aksony komórek węchowych w 7. tyg. indukują różnicowanie opuszki węchowej w mózgowiu i
tam różnicuje się II neuron węchowy
Poprzez wnikanie bocznych ścian jam nosowych do otaczających kości powstają zatoki przynosowe:
 czołowe,
 szczękowe (tylko te powstają w czasie rozwoju prenatalnego),
 sitowe,
 klinowe.

ROZWÓJ JAMY USTNEJ, JĘZYKA, PODNIEBIENIA, ŚLINIANEK

Pierwotna jama ustna, czyli stomatodeum (zatoka ustna) jest to wysłana ektodermą okrywającą przestrzeń
pomiędzy wyrostkami żuchwowymi, szczękowymi a wyniosłością czołowo-nosową.
Jest ona oddzielona od jelita przedniego przez błonę ustno-gardłową, która zanika w 4. tygodniu. Ostatecznie,
zatem jama ustna powstaje ze stomatodeum (ektoderma okrywająca) i jelita gardłowego (endoderma).
Z ektodermy rozwiną się:
 listewka zębowa otoczona I łukiem gardłowym (wyrostki szczękowe - strona grzbietowa; wyrostki żuchwowe -
strona brzuszna).
 narząd szkliwotwórczy,
 ślinianka przyuszna,
 nabłonek podniebienia twardego, dziąseł, warg

Z endodermy będą:
● nabłonek: języka podniebienia miękkiego, dna jamy ustnej
● ślinianka podżuchwowa
● ślinianka podjęzykowa

PODNIEBIENIE

1) pierwotne:
- 5 tyg: rozwija się z fałdów nosowych środkowych i ostatecznie utworzy przednią część podniebienia
twardego znajdującą się bezpośrednio za siekaczami.

2) wtórne:
- 7 tydz: tworzą się wyrostki podniebienne boczne, które wyrastają z wyniosłości szczękowych (I łuk gardłowy)
i ostatecznie utworzą dalszą część podniebienia twardego, podniebienie miękkie i języczek podniebienny.
Pierwotne wyrostki podniebienne zrastają się ze sobą podniebieniem pierwotnym i przegrodą nosową.
Miejsce na granicy podniebienia pierwotnego i wtórnego nazywa się otworem przysiecznym.
Zanik szwu jest związany z:
 apoptozą komórek,
 oraz przemieszczaniem części komórek do: jamy nosowej i jamy ustnej

JĘZYK

- zawiązki są z mezenchymy łuków gardłowych, a od wewnątrz jest endodermalny

TRZON: (przód)
- jest z mezenchymy I łuku gardłowego
4 tydz. - proliferacja mezodermy dna pierwotnego gardła:
- wyniosłość (guzek) środkowa
- wyniosłości (guzki) boczne
Nasada, czyli tylna 1/3 języka rozwija się z mezenchymy II, III, IV łuku gardłowego, która pierwotnie tworzy:
 wyniosłość podskrzelową
 i łącznicę.
ok. 7 tydz. - powstają z nabłonka: brodawki (okolone, liściaste, grzybowate, nitkowate)
8-12 tydz. - gruczoły językowe
11-13 tydz. - powstają kubki smakowe, które w 26. a 28 tygodniu odbierają bodźce smakowe

Mięśnie języka
- Wywodzą się z miotomów somitów potylicznych (mioblasty potyliczne, mezoderma przyosiowa),
- unerwione przez nerw podjęzykowy (XII nerw czaszkowy)

ŚLINIANKI

1) przyuszna
- 6 tydz: powstają przewody i część wydzielnicza z ektodermy jamy ustnej
- 10 tyg. - przewody uzyskują światło
- 18 tydz. - sekrecja

2) podżuchwowa
- koniec 6 tyg. - z endodermy cewy jelitowej, jelita pierwotnego
- 12 tydz. - pęcherzyki surowicze
- 16 tydz. - sekrecja
- po urodzeniu - elementy śluzowe
3) podjęzykowa
- 8 tyg. - z endodermy cewy jelitowej
- 10-12 tydz. - rozbudowa rozgałęzień i powstanie światła w przewodach

Przykłady wrodzonych anomalii:

- obecność zatok szyjnych,
- zespoły pierwszego łuku (Treachera-Collinsa, Pierre’a-Robina),
- wrodzony brak grasicy i przytarczyc (zespół Di George’a),
- dodatkowa grasica, nieprawidłowo położone przytarczyce, torbiele i zatoki przewodu tarczowo-językowego,
tarczyca dodatkowa, płat piramidowy tarczycy, przyrośnięcie języka (ankyloglozja, ancyloglossia), rozszczep
języka, rozszczep wargi, rozszczep podniebienia, rozszczep twarzy.

ĆWICZENIE 1

Rozwój układu pokarmowego (jelito pierwotne, wątroba, trzustka /wyspy trzustkowe/).

Podział wewnątrzzarodkowej jamy ciała (przegroda poprzeczna, krezki, przepona).
Rozwój układu oddechowego (etapy rozwoju płuc).

przegroda poprzeczna - płyta mezodermalna zlokalizowana między jamą osierdzia a szypułą pęcherzyka
żółtkowego - dzieli jamę od strony brzusznej na: osierdziowo-opłucnową i otrzewnową.

ROZWÓJ UKŁADU POKARMOWEGO

Początek → 4 tygodnia
Zaczyna się od fałdowania pęcherzyka żółtkowego, tworzy się jelito pierwotne (z prajelita), z którego jest:
 jelito przednie,
 jelito środkowe,
 jelito tylne

Jelito środkowe jest połączone z pęcherzykiem żółtkowym poprzez przewód żółtkowy, tworząc jelito kręte.
Jelito przednie oddzielone jest pierwotnie od jamy owodni poprzez błonę ustno-gardłową, zaś jelito tylne –
błonę stekową.

Ścianę jelita pierwotnego tworzy:

1. endoderma (nabłonek i gruczoły)
2. listek trzewny mezodermy bocznej (tkanka łączna, mięśniówka, naczynia)
Obecne są sploty nerwowe jelitowe: błony podśluzowej (Meissner’a) i błony mięśniowej (Auerbach’a) pochodzą z
KGN.
Komórki endodermy produkują Shh a mezodermy – BMP; geny HOX (homeotyczne) również biorą udział w
różnicowaniu jelita pierwotnego wzdłuż osi
Jelito pierwotne przyczepione jest do ściany ciała krezkami:
 krezką grzbietową
 i krezką brzuszną

Z jelita pierwotnego przedniego ostateczne powstają:

 gardło, (pierwotne gardło, a w jego bocznych ścianach – kieszonki gardłowe)
 układ oddechowy,
 przełyk,
 żołądek,
 górna część dwunastnicy !!!!, (też jest rekanalizacja dwunastnicy to samo)
 wątroba,
 pęcherzyk żółciowy z przewodami żółciowymi,
 trzustka.
Pień trzewny jest głównym naczyniem tętniczym dla narządów powstających z tej części jelita pierwotnego.

PRZEŁYK

7 tydz. - właściwa proporcjonalna długość

8 tydz. - uzyskuje światło (rekanalizacja);
różnicowanie mięśni okrężnych (wewnętrzna warstwa)
różnicowanie mięśni wzdłużnych ( zewnętrzna warstwa)
12 tydz. - gruczoły przełyku

nabłonek i gruczoły - endoderma;

górna część - mięśnie poprzecznie prążkowane - mezenchyma IV-VI łuku
dolna część - mięśnie gładkie - mezoderma trzewna

Żołądek

4 tydz. - wrzecionowate rozszerzenie

5 tydz. - cz. grzbietowa rośnie szybciej - krzywizna większa, ściana brzuszna to krzywizna mniejsza
W 6. tygodniu ułożenie krzywizn zmienia się, gdyż żołądek obraca się wzdłuż osi podłużnej o 90 stopni zgodnie z
ruchem wskazówek zegara.
6-7 tydz. - obroty żołądka, ułożenie poprzeczne

Żołądek zawieszony jest na:

• krezce brzusznej (utworzy sieć mniejszą)
• krezce grzbietowej, która po obrotach żołądka tworzy torbę sieciową (zachyłek jamy otrzewnej) .
Dolne ściany torby sieciowej utworzą sieć większą

Wątroba

1) tworzy się uchyłek wątroby z endodermy → 4 tyg

Uchyłek dzieli się na:
 część większą – utworzy wątrobę,
 część mniejszą – utworzy pęcherzyk żółciowy i przewody żółciowe

Uchyłek wątroby rośnie w krezce brzusznej w kierunku mezodermy przegrody poprzecznej, z której
powstają: naczynia i tkanka łączna wątroby. W wyniku rozwoju wątroby krezka brzuszna zostaje podzielona na:
 więzadło sierpowate,
 i sieć mniejszą (więzadło wątrobowo-przełykowe, wątrobowo-żołądkowe, wątrobowo-dwunastnicze).

Wątroba różnicuje się w wyniku wzajemnego oddziaływania komórek mezodermy i endodermy.

Z endodermy pod indukcyjnym wpływem mezodermy przegrody poprzecznej różnicują się komórki
wątroby, czyli hepatocyty; podczas rozwoju prenatalnego pełnią one następujące funkcje:
 produkują alfa-fetoproteinę – główne białko osocza krwi płodu o działaniu immunosupresyjnym,
 produkują białka krzepnięcia krwi,
 produkują żółć (od 13. tygodnia),
 produkują glikogen (pod indukcyjnym wpływem glikokortykoidów – hormonów kory nadnerczy).

W rozwoju prenatalnym wątroba pełni też dodatkową funkcję – w okresie od 6. tygodnia do 7. miesiąca jest
narządem hematopoetycznym (czyli krwiotwórczym). Mezodermalne komórki macierzyste krwi najpierw
pochodzą z pęcherzyka żółtkowego, a następnie z obszaru w pobliżu aorty grzbietowej, gdzie powstają zawiązki
gonad i śródnercza .

Wątroba w życiu płodowym jest dużym narządem – w 9.-10. tygodniu stanowi aż 10% masy ciała, od 7. miesiąca
zmniejsza się do 5%.
Wątroba płodowa nie pełni natomiast funkcji detoksykacji krwi. Wynika to z jej niedojrzałości biochemicznej –
w wątrobie płodowej nie ma systemu cytochromu P-450, odpowiadającego za funkcje detoksykacyjne w wątrobie
dorosłej.

Ostateczne dojrzewanie wątroby zachodzi pod wpływem glikokortykoidów wydzielanych przez korę ostateczną
nadnerczy płodu.

TRZUSTKA

Rozwój trzustki rozpoczyna się w 5. tygodniu, kiedy to z endodermy dwunastnicy powstają dwa uwypuklenia
położone po jej przeciwnych stronach:
 zawiązek grzbietowy, (pod żołądkiem)
 zawiązek brzuszny.
W 6. tygodniu zawiązek brzuszny obraca się, układa pod zawiązkiem grzbietowym i łączy się z nim;

Wyspy trzustkowe
Powstają z komórek przewodów pęcherzyków trzustki (endoderma) od 12 tyg.
 komórek alfa - produkują glukagon,
 komórki beta - produkują insulinę,
 komórki delta - produkują somatostatynę,
 komórki gamma - produkują polipeptyd trzustkowy (białko PP).
Wydzielają hormony po 20. tygodniu.!!!
JELITO ŚRODKOWE

Z jelita pierwotnego środkowego ostatecznie powstają:

 dolna część dwunastnicy,
 jelito cienkie (czcze, kręte),
 jelito ślepe z wyrostkiem robaczkowym,
 okrężnica wstępująca,
 (2/3) okrężnicy poprzecznej.

UNACZYNIENIE – T. KREZKOWA GÓRNA

W 4. tygodniu jelito środkowe tworzy pierwotną pętlę jelitową w kształcie litery U. Na jej szczycie od strony
sznura pępowinowego uchodzi przewód żółtkowy; zaś z przeciwnej strony znajduje się tętnica krezkowa górna
W 6. tygodniu pętla jelitowa przestaje się mieścić w jamie brzusznej, (w której dużą część zajmuje wątroba i
śródnercze) i zostaje wypchnięta do sznura pępowinowego. Powstaje w ten sposób fizjologiczna przepuklina
pępowinowa. Wraz z jej tworzeniem pętla jelitowa obraca się o 90 stopni odwrotnie do ruchu wskazówek zegara.
Po zaniku śródnercza w 10. tygodniu jelito powraca do jamy brzusznej i obraca się o dalsze 180 stopni. Zatem
łączny obrót jelita środkowego wynosi 270 stopni przeciwnie do ruchu wskazówek zegara.
Podczas powrotu do jamy brzusznej, jako pierwsze wchodzi jelito cienkie; jelito ślepe zaś w następnej kolejności
i początkowo lokalizuje się bezpośrednio pod wątrobą. Do tworzącego się jelita krętego uchodzi jeszcze
wówczas przewód żółtkowy (który jest „pośrednikiem” dla pęcherzyka żółtkowego #3 sem)

JELITO TYLNE

Z jelita pierwotnego tylnego ostatecznie powstają:

 1/3 dalszej części okrężnicy poprzecznej,
 okrężnica zstępująca,
 esica,
 odbytnica,
 górna część kanału odbytowego
 pęcherz moczowy i cewka moczowa,
 dolna część pochwy,
 prostata.
UNACZYNIENIE – T. KREZKOWA DOLNA
Od 4. do 6. tygodnia do rozszerzonej jamy jelita tylnego, zwanej stekiem, wnika przegroda
moczowo-odbytnicza. Pochodzi ona z mezodermy zlokalizowanej wokół omoczni. W wyniku tego w 7. tygodniu
jama stekowa zostaje podzielona na:
 zatokę moczowo-płciową, położoną brzusznie
 i kanał odbytowo-odbytniczy - położony grzbietowo.
Zatoka moczowo - płciowa bierze udział w rozwoju struktur układu wydalniczego (pęcherz moczowy, cewka
moczowa) i płciowego (dolna część pochwy, prostata),
Zaś z kanału odbytowo - odbytniczego powstają struktury układu pokarmowego (1/3 dalszej części okrężnicy
poprzecznej, okrężnica zstępująca, esica, odbytnica, górna część kanału odbytowego).
Kiedy przegroda moczowo-odbytnicza dotrze do błony stekowej podzieli ją na trzy części:
 błonę moczowo-płciową,
 trzon krocza
 i błonę odbytową, która zanika w 8. tygodniu.
Zanim zaniknie błona odbytowa – ektoderma znajdująca się na zewnątrz tworzy wpuklenie zwane dołkiem
odbytowym. Powstanie z niego nabłonek dolnej części kanału odbytowego (tzw. prostnica).
Zatem nabłonek górnej części kanału odbytowego ma pochodzenie endodermalne, zaś dolnej –
ektodermalne.
Ważną rolę odgrywają hormony nadnerczy - glikokortykoidy.

PODZIAŁ WEWNĄTRZZARODKOWEJ JAMY CIAŁA

• Grzbietowa i brzuszna krezka dzieli wewnątrzzarodkową jamę ciała na część lewą i prawą.
Oprócz obszaru gdzie rozwija się żołądek i wątroba krezka brzuszna zanika.
• Przegroda poprzeczna - gruba płyta mezodermalna zlokalizowana między jamą osierdzia a szypułą
pęcherzyka żółtkowego - dzieli jamę na: osierdziowo-opłucnową i otrzewnową.
• Rozwijające się płuca wnikają do kanałów osierdziowootrzewnowych.
Jamy ciała zawierające narządy układu pokarmowego, płuca i serce, powstają z wewnątrzzarodkowej jamy ciała,
która tworzy się w 3. tygodniu pomiędzy listkiem trzewnym i ściennym mezodermy bocznej.

Przepona, która ostatecznie całkowicie oddziela klatkę piersiową od jamy otrzewnej, powstaje z:
 przegrody poprzecznej
 dwóch błon opłucnowo-otrzewnowych,
 ściany ciała zarodka (część mięśniowa),
 krezki grzbietowej przełyku.

UKŁAD ODDECHOWY

Wszystkie struktury układu oddechowego (krtań, tchawica, oskrzela główne, oskrzela płatowe, oskrzeliki
końcowe, oskrzeliki oddechowe, pęcherzyki płucne) powstają ze wspólnego zawiązka – uchyłka (bruzdy)
krtaniowo-tchawicznego (uchyłka oddechowego), który tworzy się, jako uwypuklenie brzusznej części jelita
przedniego poniżej kieszonek gardłowych.

Uchyłek ten jest, zatem zbudowany z dwóch listków zarodkowych - endodermy i listka trzewnego mezodermy
bocznej
Z endodermy powstają wszystkie nabłonki i gruczoły, zaś z mezodermy trzewnej utworzą się: tkanka łączna,
mięśnie gładkie, chrząstki, naczynia krwionośne i naczynia limfatyczne.
Rozwój układu oddechowego można podzielić na następujące etapy:
 od 4. do 7. tygodnia - okres embrionalny,
 od 8. do 16. tygodnia - okres rzekomogruczołowy,
 od 17. do 26. tygodnia - okres kanalikowy,
 od 26. tygodnia do urodzenia - okres woreczków końcowych,
 od urodzenia do 8. roku życia – okres pęcherzykowy.

Zawiązek endodermalny jest otoczony mezenchymą. Z komórek endodermalnych różnicuje się nabłonek, zaś z
mezenchymy elementy łącznotkankowe, mięśniowe, chrzęstne i naczynia krwionośne. Początkowo oba typy
komórek przylegają do siebie, ale z czasem rozdzielać je będzie błona podstawna.
Obecność mezenchymy jest niezbędna do rozwoju płuc.

1) OKRES EMBRIONALNY
W okresie embrionalnym powstaje uchyłek oddechowy, który wydłuża się w stronę doogonową tworząc
przewód krtaniowo-tchawiczny. Rozwija się również przegroda tchawiczno-przełykowa, która oddziela
tworzącą się tchawicę od grzbietowo położnego przełyku. Dystalna część przewodu krtaniowo-tchawicznego
rozszerza się w pączek płucny, który dzieli się tworząc 2 pączki oskrzelowe, które wydłużają się tworząc
oskrzela główne.
To prowadzi do utworzenia 2 oskrzeli płatowych lewego płuca i 3 oskrzeli płatowych prawego płuca → drzewo
oskrzelowe
Dynamika podziałów dychotomicznych drzewa oskrzelowego:
do 16 tygodnia - 16 podziałów
17-24 tydzień - 7 podziałów
Łącznie do 24 tygodnia nastąpią 23 podziały w drzewie oskrzelowym.
2) OKRES RZEKOMOGRUCZOŁOWY

do 16 tyg. powstają oskrzeliki końcowe, wysłane są one nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym.

3) OKRES KANALIKOWY

Powstają oskrzeliki oddechowe. W tym czasie następuje przekształcenie nabłonka sześciennego w

jednowarstwowy płaski. Z endodermy rozwijają się w nim charakterystyczne płaskie komórki – pneumocyty I
typu, – które są odpowiedzialne za wykształcenie bariery krew-powietrze. Zmianę kształtu komórek
nabłonkowych kontrolują proteoglikany, czyli elementy macierzy zewnątrzkomórkowej produkowane przez
fibroblasty, powstałe z mezodermy trzewnej. Natomiast komórki różnicującego się nabłonka produkują czynnik
angiogenny VEGF, który umożliwia rozwój sieci naczyń krwionośnych z komórek mezodermy. Naczynia
krwionośne wchodzą w kontakt z nabłonkiem oddechowym → powstają pęcherzyki płucne

4) OKRES WORECZKÓW KOŃCOWYCH

W nabłonku oddechowym różnicują się pneumocyty II typu – komórki nabłonka oddechowego produkujące
surfaktant. Jest to mieszanina fosfolipidowa, która wyściela pęcherzyki płucne i obniżając napięcie
powierzchniowe zapobiega ich sklejaniu się podczas oddychania. Dlatego przyjmujemy, że od 28. tygodnia
fizjologicznie możliwe staje się oddychanie wcześniaka.
Na komórkach nabłonka oddechowego obecne receptory dla glikokortykoidów (hormonów nadnerczy).
Hormony te przyspieszają różnicowanie komórek nabłonka i zwiększają syntezę surfaktantu. Różnicowanie
nabłonka płuc odbywa się również pod wpływem czynników wydzielanych przez komórki mezodermy: rodzinę
EGF (naskórkowy czynnik wzrostu) np. amfiregulina; FGF7; TGF-β.

Pęcherzyki płucne w okresie rozwoju wewnątrzmacicznego wypełnione są płynem produkowanym przez komórki
nabłonka oskrzeli oraz płynem owodniowym połykanym przez płód. → tworzy się ciśnienie płynu

Tchawica, oskrzela:
endoderma - nabłonek i gruczoły
mezoderma - tk. łączna, mięśnie, chrząstki

Przykłady wrodzonych anomalii układu oddechowego: zwężenie lub atrezja tchawicy, agenezja płuc (jedno-
lub obustronny brak płuc), ektopowe (dodatkowe) płaty płuc, nietypowy podział drzewa oskrzelowego, przetoki
tchawiczo - przełykowe, zespół błon szklistych/zespół niedomogi oddechowej

ĆWICZENIE 2

Rozwój układu szkieletowego (mózgoczaszka, twarzoczaszka, kręgosłup, kończyny) i mięśni

(pochodzenie mięśni gładkich, szkieletowych i serca).
Pochodzenie naskórka, skóry właściwej oraz wytworów skóry.

Najpierw są chrząstki, potem kości:

kości długie, kręgosłup, podstawa czaszki, mostek → przez kostnienie chrzęstne
twarzoczaszka, sklepienie czaszki, środkowa część obojczyków → przez kostnienie łącznotkankowe,

CO Z CZEGO:
kości podstawy czaszki i kręgosłup → ze sklerotomu, mez. przyosiowa
kości kończyn, pasa barkowego i miednicy, mostek, żebra (części przymostkowe), obręcz → z mezodermy
ściennej
kości sklepienia czaszki i kości twarzy → Mezenchyma z KGN i somitomerów

CZASZKA

Dzieli się na mózgoczaszkę i twarzoczaszkę

a) Mózgoczaszka – dzieli się na:
1) chrzęstną:
- z niej → podstawa czaszki (kość potyliczna, skroniowa, klinowa, sitowa, małżowina nosowa dolna)
- powstaje ze sklerotomów somitów potylicznych, czyli mez. przyosiowa
- jest z kostnienia chrzęstnego
- jest od 6 tygodnia
2) błoniastą
- z niej: (k. czołowa, ciemieniowa, część k. potylicznej)
- jest z kostnienia łącznotkankowego
- jest od 12 tygodnia
- jest z mezenchymy głowy (KGN+somitomery)

Ciemiączka: ciemiączko tylne, przednie, przednio-boczne prawe i lewe, tylno-boczne prawe i lewe

b) Twarzoczaszka
- rozwija się od 8. do 12. tygodnia
- jest z mezenchymy I i II łuku gardłowego, która pochodzi z somitomerów czaszkowych (mezoderma przyosiowa
głowy) i czaszkowych KGN.
- powstają kości: szczęki, żuchwy, skroniowe, podniebienne, jarzmowe, łzowe, nosowe, klinowe

NIE MA jeszcze zatok przynosowych

KRĘGOSŁUP

1. Otaczają cewę nerwową - łuki kręgów

2. Otaczają strunę grzbietową - tworzą trzony kręgów, i ich wyrostki kolczyste i dyski międzykręgowe
3. Układają się bocznie od struny - wyrostki poprzeczne kręgów, a w części piersiowej żebra
W jego rozwoju można wyróżnić trzy stadia:
 stadium mezenchymalne – w 4. tygodniu komórki mezenchymalne ze sklerotomów somitów przemieszczają
się w obszar osiowy zarodka,
 stadium chrzęstne – w 6. tygodniu powstają chrzęstne zawiązki kręgów,
 stadium kostnienia – od 12. tygodnia powstają punkty kostnienia do 24 roku życia
Z komórek mezenchymalnych, które otaczają strunę grzbietową powstają trzony kręgów i pierścienie włókniste
krążków międzykręgowych. Przy czym z części dwóch sąsiadujących par sklerotomów powstaje jeden trzon
kręgu.
ANALOGICZNIE do tych co otaczają strunę grzbietową i te bocznie od struny

MOSTEK

Rozwija się od kostnienia chrzęstnego

- początek od 6 tyg – są 2 pasma mostkowe

OBOJCZYK

- zaczyna się od 7 tygodnia, kostnienie od 8 tygodnia

część środkowa - kostnienie błoniaste
część obwodowa - kostnienie chrzęstne
KOŃCZYNY

- zaczyna się rozwój od 4-5 tygodnia

- kostnienie od 12 tygodnia
- zaczyna się od uwypukleń mezodermy ściennej pokrytych ektodermą
- AER – jest to zgrubienie komórek ektodermalnych na wierzchołku zawiązka, jest induktorem proliferacji i
różnicowania mezodermy w elementy chrzęstne i łącznotkankowe kończyny

6 tydz. - powstaje model chrzęstny kości kończyn; płytki ręki i stopy.

7 tydz. - obrót - górne o 90º bocznie dolne o 90º dośrodkowo pojawiają się palce, pomiędzy którymi płytki
ulegają apoptozie
6 - 8 tydz. - pojawiają się mioblasty z odpowiednich miotomów.

Prawidłowy rozwój kończyn kontrolują: geny HOX, czynniki wzrostu (FGF, TGF-ß), BMP.

Kończyna rozwija się w 3 osiach:

1. grzbietowo - brzusznej D-V
2. przednio - tylnej A-P
3. długiej – bliższej - dalszej P-D

MIĘŚNIE

Komórki mięśni szkieletowych powstają z miotomów (somity, mezoderma przyosiowa)

- z nich są mięśnie szkieletu osiowego, ścian tułowia i kończyn
- od 5 tygodnia:
 epimery (część nadosiowa) – powstają z nich mięśnie grzbietu (prostowniki);
 hipomery (część podosiowa) – powstają z nich mięśnie kończyn, brzucha, międzyżebrowe, poprzeczne
klatki piersiowej, języka, przepona.

MIOGENEZA - tworzenie włókna mięśnia szkieletowego

Czynniki regulujące miogenezę:
geny miogeniczne: myoD
myf-3 (rozwój mięśni brzucha i kończyn)
myf-4 (miogenina)
myf-5 (rozwój mięśni cz. grzbietowej,
m.międzyżebrowych
myf-6 (herkulina) komórki satelitarne
Geny te kodują białka należące do rodziny czynników transkrypcyjnych MyoD (MRF).

Mięśnie głowy i szyi powstają z mezenchymy głowy (somitomery + KGN), tworzącej w 4. tygodniu łuki gardłowe
#sem 4
Mięśnie gładkie narządów wewnętrznych powstają z listka trzewnego mezodermy bocznej, która tworzy w 4.
tygodniu zewnętrzną warstwę jelita pierwotnego.
Mięsień sercowy powstaje z listka trzewnego mezodermy bocznej, która w 3. tygodniu tworzy ścianę cewy
wsierdziowej (sercowej).
Mięśnie tęczówki (zwieracz i rozwieracz źrenicy) powstają z neuroektodermy kubka ocznego (cewa nerwowa).

SKÓRA

2 miesiąc - ektoderma dzieli się tworzą się dwie warstwy: rozrodcza, peryderma
3 miesiąc - proliferacja komórek i różnicowanie warstw naskórka - wnikają melanoblasty i komórki Langerhansa.
3-4 miesiąc - warstwa brodawkowata linie papilarne
20 tydz. - złuszcza się peryderma naskórek zróżnicowany na ostateczne warstwy komórek.
Skóra pokryta mazią płodową – chroni przed działaniem płynu owodniowego.

Włosy od 9 tyg
Owłosienie pierwotne - lanugo

Paznokcie
10 - 32 tydz. ręce;
10 - 36 tydz. nogi

Gruczoły sutkowe
6 tydz. - listewki mlekowe
6 miesiąc - rozrost przewodów części gruczołowe
Gruczoły łojowe przywłośne - 12 tydz.
Gruczoły potowe - 20 tydz.

ĆWICZENIE 3

Rozwój układu nerwowego (neurulacja, różnicowanie cewy nerwowej, neurogeneza, migracja

neuronalna, KGN, mielinizacja nerwów)
Gruczoły dokrewne cz. 2 (przysadka, szyszynka, nadnercza).
Rozwój oka.

Indukcja procesu neurulacji

Rozwój układu nerwowego zaczyna się już w połowie 3. tygodnia – pojawia neuroektoderma, co jest indukowane
przez białka sygnalizacyjne wydzielane przez strunę grzbietową i węzeł pierwotny: Nogginę i Chordynę.
Substancje te hamują produkcję BMP-4 przez komórki ektodermalne. ALE te komórki, które są po bokach płytki
nerwowej wydzielają BMP-4 i różnicują się w ektodermę okrywającą.

1) Różnicowanie cewy nerwowej w osi A - P – przednio → tylnej

Część komórek z fałdów nerwowych oddziela się i tworzy drugi ważny obszar neuroektodermy, czyli komórki
grzebieni nerwowych (KGN). Pierwotnie układają się one ponad całą długością cewy nerwowej, pomiędzy nią a
ektodermą okrywającą, która powstaje z ektodermy położonej bocznie w stosunku do fałdów nerwowych.

Segmentacja i polaryzacja cewy.

1. 2/3 płytki nerwowej utworzy mózgowie
• 3 a potem 5 pęcherzyków
- zgięcia
2. 1/3 rdzeń kręgowy
W tym czasie wraz z fałdowaniem zarodka zagina się też cewa nerwowa; tworzą się: zgięcie głowowe i
szyjne oraz zgięcie mostowe.
Prosomery powstałe z neuromerów → segmenty przodomózgowia
Rombomery powstałe z neuromerów → (7) segmenty tyłomózgowia

W segmentacji tyłomózgowia na 7 rombomerów biorą udział geny HOX (geny homeotyczne).

Światło pierwotnej cewy nerwowej pozostaje jako: kanał rdzenia kręgowego oraz komory boczne, komora
trzecia, wodociąg mózgu, komora czwarta. Cewa wypełniona jest płynem mózgowym rdzeniowym
produkowanym przez splot naczyniówkowy, uwypuklenia opony miękkiej do światła komór).
Mezenchyma otaczająca cewę utworzy opony.

Różnicowanie cewy nerwowej w osi grzbietowo-brzusznej (dorsal-ventral, D-V)

TUTAJ z kolei indukcja różnicowania cewy zależy od struny grzbietowej, która wydziela białko sygnalizacyjne
Shh. To powoduje, że:
- w obrębie brzusznej części cewy nerwowej różnicuje się płyta brzuszna, która również produkuje Shh
(morfogen) i pod jej wpływem z płyty brzuszno-bocznej cewy nerwowej powstają neurony motoryczne (ruchowe)
(odprowadzają impuls nerwowy z rdzenia kręgowego). → RUCHOWY
- Pod wpływem innych czynników, wydzielanych przez ektodermę okrywającą (BMP, Wnt) w obrębie cewy
nerwowej powstaje płyta grzbietowa oraz płyta grzbietowo-boczna, z której ostatecznie różnicują się interneurony
(neurony pośredniczące) (przekazują impuls nerwowy z neuronu czuciowego na neuron motoryczny w obrębie
rdzenia) → CZUCIOWA

Histologiczne różnicowanie komórek w układzie nerwowym (neurogeneza)

Komórki tworzące tkankę nerwową (komórki nerwowe i glejowe) pochodzą:

 z cewy nerwowej,
 i z komórek grzebieni nerwowych.
Z neuroepitelium cewy nerwowej powstają dwie zasadnicze linie komórek:
- progenitorowa linia komórek nerwowych: z neuroblastów różnicują się tu neurony (np. neurony motoryczne,
interneurony),
- progenitorowa linia komórek glejowych: z glioblastów różnicują się komórki glejowe (astrocyty, oligodendrocyty,
ependymocyty).

Z komórek grzebieni nerwowych powstają:

- z neuroblastów – neurony (np. czuciowe),
- z glioblastów – komórki glejowe: lemmocyty (komórki Schwanna).

Migracja neuronalna - czyli przemieszczanie się neuroblastów w obrębie cewy nerwowej.

W mózgowiu komórki migrują ku zewnętrznej powierzchni cewy.

Neuroblasty migrują po specjalnych komórkach glejowych promieniowych, które sięgają od warstwy komorowej
do najbardziej brzeżnej mózgu.
W migracji główną rolę odgrywają cząsteczki adhezyjne np. NCAM, N -kadheryna, astrotaktyna (migracja
komórek móżdżku).
Neuroblasty powstają (dzielą się mitotycznie) w strefie komorowej (warstwie wyściółkowej) i stąd przemieszczają
się do warstwy brzeżnej, gdzie różnicują się w ostateczne neurony.

ODNOŚNIE PODZIAŁU:
Neuroblasty różnicujące się w neurony tracą zdolność do podziałów już w okresie płodowym, tylko niektóre
zachowują tę możliwość jeszcze na początku okresu postnatalnego. Dojrzałe neurony nie mają zdolności
podziału.
Komórki glejowe dzielą się w okresie postnatalnym.

Rozrost wypustek
Po zajęciu przez neurony miejsc przeznaczenia rozpoczyna się rozrost wypustek: dendrytów, aksonu. Na
szczycie rosnącego aksonu tworzy się stożek wzrostu, który przesuwa się do miejsca przeznaczenia.
Cząsteczki adhezyjne w błonie komórki odpowiedzialne za kontakty komórka -komórka, komórka-podłoże np.
integryny, kadheryny oddziałują z cząsteczkami adhezyjnymi obecnymi w podłożu np. kolagenami, fibronektyną,
lamininą, vitronektyną, tenascyną.
Oprócz przyciągania stożek poddawany jest działaniu czynników blokujących jego wzrost tzw. zjawisko
odpychania aksonu. Taką substancją jest np. tenascyna.

Stożek wzrostu jest naprowadzany do punktu docelowego przez czynniki chemotaktyczne wydzielane przez
komórki docelowe dla aksonu. Są to neutrofiny np. NGF
Na skutek wzrostu aksonów tworzą się nerwy obwodowego układu nerwowego, które jako neurony motoryczne
od 5. tygodnia wychodzą z cewy nerwowej i wnikają do zawiązków mięśni szkieletowych (miotomów)
Powstawanie synaps
Po dojściu stożka do komórki docelowej powstaje synapsa
Neurony, które nie wytworzą połączeń giną

mielinizacja nerwów
a) obwodowych: 4. miesiąc ż. Płodowego przez lemmocyty (z KGN)
b) nerwów w centralnym ukł. nerwowym: 7. miesiąc ż. płodowego do 2. roku życia przez oligodendrocyty (cewa
nerwowa)

Zmiana położenia końca rdzenia kręgowego

3 miesiąc rdzeń kręgowy rozciąga się wzdłuż całej długości kanału kręgowego
6 miesiąc koniec rdzenia - pierwszy kręg krzyżowy S1
noworodek koniec rdzenia - trzeci kręgu lędźwiowego L3
u osoby dorosłej – pierwszego kręgu lędźwiowego (L1)
Z uwagi na to, że przyczep opony twardej nie zmienia się, to poniżej końca rdzenia kręgowego znajduje się
przestrzeń (kieszeń) wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym, w którym zawieszone są korzenie nerwów
rdzeniowych (tzw. „koński ogon”).

Komórki grzebieni nerwowych (KGN) są komórkami powstałymi z neuroektodermy; biorą udział w rozwoju
obwodowego układu nerwowego - tworzą neurony w zwojach oraz lemmocyty (komórki Schwann’a). Jednakże
komórki te przemieszczają się też do różnych miejsc w organizmie, gdzie mają zdolność do wielokierunkowego
różnicowania się; przekształcają się w struktury również poza układem nerwowym

Przykłady wrodzonych anomalii układu nerwowego: rozszczep kręgosłupa, przepukliny: oponowe,

oponowo-rdzeniowe, rdzeniowe, bezmózgowie (anencephalia), wodogłowie, małogłowie, przepukliny mózgowe.

OKO

Oko będące narządem wzroku powstaje z:

- ektodermy okrywającej,
- neuroektodermy,
- mezenchymy głowy (udział KGN).

4 tyg: po obu stronach tworzącego się przodomózgowia powstają neuroektodermalne bruzdy oczne, które się
uwypuklają w pęcherzyki oczne
5 tyg: przednia ściana pęcherzyków wpukla się i w ten sposób powstają kubki oczne, które poprzez szypułę
oczną są połączone z mózgowiem. W kubku ocznym wyróżniamy nabłonek zewnętrzny i wewnętrzny. Pomiędzy
nimi znajduje się przestrzeń śródsiatkówkowa, która w dalszym rozwoju zanika
SIATKÓWKA:
nabłonek wewnętrzny - część wzrokowa
nabłonek zewnętrzny - nabłonek barwnikowy
Nabłonek wewnętrzny - proliferacja komórek; różnicowanie do 8. miesiąca
W 4/5 części wzrokowej (tylna) siatkówki powstają:
1. pręciki i czopki
2. neurony dwubiegunowe
3. komórki zwojowe - aksony ich utworzą nerw wzrokowy
1/5 nabłonek tęczówki i ciałka rzęskowego

NERW WZROKOWY: 8. tydz.; aksony komórek zwojowych siatkówki w szypule ocznej

mielinizacja ok. 7. miesiąca

CIAŁKO RZĘSKOWE:
1/5 przednia kubka ocznego bierze udział w rozwoju ciałka rzęskowego i tęczówki. Dwuwarstwowy nabłonek
ciałka rzęskowego powstaje z kubka ocznego, zaś jego zrąb i mięśnie gładkie z mezenchymy

Tęczówka
- nabłonek dwuwarstwowy - nabłonek kubka ocznego
- tk. łączna zrębu – z mezenchymy
- mięsień zwieracz i rozwieracz neuroektoderma kubka
- melanocyty z KGN

SOCZEWKA
4 tydz: płytka soczewki z ektodermy okrywającej, która jest przed kubkiem ocznym. Tworzy się dołek
soczewki. Płytka soczewki uwypukla się tworząc pęcherzyk.
W 5. tygodniu oddziela się on od ektodermy okrywającej. W przedniej części pęcherzyka rozwija się nabłonek
przedni (jednowarstwowy sześcienny), natomiast komórki nabłonka tylnego wydłużają się – tworząc pierwotne
włókna soczewki. W 7. tygodniu łączą się one z nabłonkiem przednim całkowicie wypełniając pęcherzyk
soczewki.

Z mezenchymy, która otacza tylną część kubka ocznego powstają: naczyniówka i twardówka.

6-8 miesiąc → jest otwór źreniczy, wtedy też zanika błona źrenicza

W przedniej części kubka ocznego od 10. tygodnia powstaje rogówka. Jej nabłonek przedni powstaje z
ektodermy okrywającej, zaś nabłonek tylny i zrąb z mezenchymy

Natomiast z mezenchymy, która wypełnia kubek oczny powstaje ciało szkliste.

Komórki mezenchymalne produkują:
- włókna kolagenowe oraz
- glikozaminoglikany np. kwas hialuronowy

Pozostałe elementy narządu wzroku:

 mięśnie zewnętrzne oka powstają z mezodermy przyosiowej głowy (somitomery),
 powieki rozwijają się od 7. tygodnia; pomiędzy 12. a 28. tygodniem pozostają połączone,
 gruczoły łzowe powstają z ektodermy okrywającej i dopiero od 6. tygodnia po urodzeniu produkują łzy.

ROZWÓJ NARZĄDU SŁUCHU I RÓWNOWAGI

W rozwoju ucha biorą udział trzy listki zarodkowe:

- z ektodermy okrywającej powstaje ucho zewnętrzne oraz ucho wewnętrzne,
- z endodermy powstaje ucho środkowe,
- mezoderma bierze udział w rozwoju wszystkich części ucha.

Rozwój ucha wewnętrznego

1. narząd równowagi 6 - 7 tydz.
2. narząd słuchu - ślimak 6 -10 tydz.
- zaczyna się od 4 tygodnia, przez utworzenie przez ektodermę płytki usznej, która tworzy dołek uszny, które
łączą się ze sobą tworząc pęcherzyk uszny, który różnicuje się w błędnik błoniasty.
 z grzbietowej części pęcherzyka powstają w 6.- 7. tygodniu trzy przewody półkoliste oraz przewód śródchłonki
uchodzące do łagiewki – są to elementy narządu równowagi;
 z brzusznej części pęcherzyka w 6.-10. tygodniu powstaje przewód ślimakowy, czyli narząd słuchu.
- z ektodermalnego nabłonka baniek przewodów półkolistych powstają grzebienie baniek,
- z ektodermalnego nabłonka łagiewki i woreczka powstają plamki statyczne.

Histogeneza narządu spiralnego - narządu słuchu (narządu Cortiego)

Najpierw komórki podporowe, a potem zmysłowe.
Różnicuje się 3 - 5 miesiąc.

Rozwój ucha środkowego.

Jama bębenkowa i trąbka słuchowa powstają z endodermalnej pierwszej kieszonki gardłowej (najpierw
powstaje z niej zachyłek trąbkowo-bębenkowy). W jamie bębenkowej znajdują się kosteczki słuchowe:
- młoteczek i kowadełko powstają z mezenchymy I łuku gardłowego (z chrząstki Meckel’a),
- strzemiączko powstaje z mezenchymy II łuku gardłowego (z chrząstki Reichert’a).

Rozwój ucha zewnętrznego

• Przewód słuchowy zewnętrzny powstaje z ektodermalnej I bruzdy. Niedrożny do 8 miesiąca.
Ektodermalny czop proliferuje, a część z nich zanika
• Małżowina z mezenchymy łuku I i II. # 6tydz. Tworzy ją 6 wzgórków usznych, które łącząc się ze sobą tworzą
małżowinę
• Błona bębenkowa - przekształcona I błona gardłowa (ektoderma, endoderma i mezoderma)

ROZWÓJ GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH

PRZYSADKA
część przednia - ektoderma sklepienia jamy ustnej: część gruczołowa i pośrednia
część tylna - neuroektoderma dna międzymózgowia: część nerwowa
Płat przedni powstaje z ektodermy okrywającej, która w sklepieniu jamy ustnej tworzy niewielkie wpuklenie,
zwane kieszonką Rathkego. Pogłębia się ona w stronę grzbietową i w pewnym momencie oddziela się od jamy
ustnej tworząc pęcherzyk, który w 8.tygodniu połączy się z płatem tylnym.

8. tydz. - oba zawiązki łączą i zaczyna się różnicowanie komórek syntetyzujących STH, ACTH potem LH i FSH.
Od 14 tyg. hormony te są uwalniane do krwi.
Neurosekrecja z podwzgórza do płata tylnego
ADH (Wazopresyna) 10-19 tydz.
Oksytocyna 10-12 tydz.

SZYSZYNKA
7. tydz. - uwypuklenie sklepienie międzymózgowia, z neuroektodermy
6. miesiąc – komórki glejowe i pinealoblasty, które przekształcą się w pinealocyty (wydzielają melatoninę)

MELATONINA - HAMUJE WYDZIELANIE GONADOLIBERYN STERUJE RYTMAMI BIOLOGICZNYMI

NADNERCZA

PIERWSZA KORA – z mezodermy bocznej

5. tydz. - komórki nabłonka surowiczego jamy ciała (mezoderma boczna)
Zawiązek stopniowo oddziela się od ściany ciała jako odrębny narząd różnicuje się kora pierwotna (płodowa)-
duże komórki kwasochłonne (warstwa siatkowata)
8. tydz. - migracja KGN, tworzy się rdzeń. , wnikając do kory pierwotnej
12. tydz. - Kolejna fala komórek mezodermalnych otacza korę pierwotną i różnicuje się kora ostateczna - komórki
mniejsze, zasadochłonne (warstwa pasmowata i kłębkowata)
Kora ostateczna w okresie płodowym produkuje głównie GLIKOKORTYKOIDY.
Nadnercza wspomagają syntezę hormonów sterydowych przez łożysko.
Warstwa kłębkowata produkująca mineralokortykoidy różnicuje się w późnym okresie płodowym.

ŁOŻYSKO

Pierwsze 6-7 tyg. hormony wydzielane przez trofoblast.

Od 12. tyg. synteza hormonów w narządach dokrewnych płodu
Wytwarzanie hormonów w wyżej wymienionych narządach odbywa się pod nadzorem hormonów przysadki.

LAB 1 -

Rozwój serca.
Rozwój układu naczyniowego: tętnic i żył.
Krążenie płodowe i jego zmiany po narodzinach.
Układ limfatyczny (śledziona, grasica, migdałki, naczynia limfatyczne, węzły chłonne).

Miejsca hematopoezy w okresie płodowym

1. Pęcherzyk żółtkowy do 2. miesiąca
2. Wątroba i śledziona 2 - 8 miesiąc
3. Szpik od 5. miesiąca

ROZWÓJ SERCA

- powstaje z listka trzewnego mezodermy bocznej

- 18-19 dzień powstają parzyste sznury sercotwórcze
- zawiązek serca (cewa wsierdziowa) umiejscawia się brzusznie względem jelita i błony ustno-gardłowej
20 dzień: są dwie cewy sercowe - Powstają drogą waskulogenezy z komórek mezodermy sercotwórczej
Komórki wewnętrzne utworzą śródbłonek (wsierdzie), zaś leżące na zewnątrz będą prekursorami komórek
śródsierdzia (prekardiocyty). Pomiędzy tymi dwiema warstwami komórek pojawia się warstwa substancji
galaretowatej, które rozdziela wsierdzie od śródsierdzia. Na zewnątrz, z narządu przednasierdziowego (z
mezodermy przegrody poprzecznej), powstaje nasierdzie. Sznury sercotwórcze uzyskują światło i przekształcają
się w dwie cewy wsierdziowe (cewy sercowe).
22. dnia serce rozpoczyna czynność skurczową; 2 cewy wsierdziowe zlewają się ze sobą tworząc x1
odcinki:
 pierwotny przedsionek,
 pierwotna komora,
 opuszka

4 tydzień: 23. dzień: wydłużanie, fałdowanie cewy

cewa wsierdziowa zostanie podzielona na pięć odcinków:
 w końcu żylnym pojawi się jeszcze zatoka żylna,
 zaś w końcu tętniczym - pień tętniczy
Pień tętniczy łączy się z tętnicami łuków gardłowych.

Przekształcenia zatoki żylnej (4 - 10 tydz.)

Zatoka żylna - ma 2 rogi lewy i prawy; do każdego rogu uchodzą 3 żyły: zasadnicza wspólna, pępowinowa,
żółtkowa.
Lewy róg od 10. tyg. zanika i utworzy żyłę skośną przedsionka lewego i zatokę wieńcową
Prawy róg wejdzie w skład przedsionka prawego. (ż. płucne umożliwiają rozwój przedsionka lewego.)

5- 8 tydz. Podział serca na cztery jamy: przedsionek prawy i lewy oraz na komorę prawą i lewą :
Uwypuklenia wsierdzia zw. poduszkami (guzami) wsierdziowymi: grzbietowa i brzuszna dzielą kanał
przedsionkowo-komorowy na część prawą i lewą. Powstanie jedna poduszka wsierdzia. W pniu tętniczym i
opuszce serca powstają grzebienie aortalno-płucne z KGN.

1) Podział przedsionka pierwotnego na lewy i prawy

Z górnej części pierwotnego przedsionka rośnie w dół w kierunku poduszki wsierdzia przegroda pierwotna,
która w dolnej części ma otwór pierwotny. Otwór ten zarasta, ale w górnej części przegrody pierwotnej tworzy się
otwór wtórny.
Po prawej stronie przegrody pierwotnej rozwija się przegroda wtórna (druga).
Pomiędzy przegrodą pierwotną a wtórną tworzy się otwór owalny, który umożliwia przepływ krwi wysoce
wysyconej tlenem bezpośrednio z prawego do lewego przedsionka (z pominięciem nieczynnego w okresie
płodowym krążenia płucnego). Przegroda pierwotna – tworzy zastawkę otworu owalnego, która jest odchylona w
stronę lewego przedsionka.
Po narodzinach, kiedy dziecko zaczyna oddychać i włącza się krążenie płucne następuje wzrost ciśnienia w
przedsionku lewym. Umożliwi to zamknięcie otworu owalnego; powstaje w ten sposób dół owalny, który jest
wgłębieniem w przegrodzie międzyprzedsionkowej od strony prawego przedsionka. Dno dołu owalnego stanowi
embrionalna przegroda pierwotna, zaś rąbek – przegroda wtórna.

2) Podział na komorę lewą i prawą LK/PK

W dnie komory tworzy się grzebień mięśniowy wzrastający w kierunku poduszek wsierdziowych. Tworzy się
część mięśniowa przegrody.
PÓŹNIEJ
7-8 tydz. Od strony poduszek wsierdziowych wzrasta część błoniasta przegrody międzykomorowej – ona
zamknie otwór międzykomorowy!!!
W tym samym czasie, jako uwypuklenia ściany cewy wsierdziowej i poduszki wsierdzia tworzą się zastawki.

3) Powstanie spiralnej przegrody aortalno-płucnej

W pniu tętniczym i opuszce serca powstają grzebienie aortalno-płucne z mezenchymy różnicującej się z
komórek grzebieni nerwowych (KGN). Komórki te znad cewy nerwowej migrują do zawiązka serca.
Te grzebienie od KGN są wewnątrz serca. Ta spirala po prostu pozwala na ułożenie tych tętnic
Z podzielonego pnia tętniczego i opuszki (czyli powstałych grzebieni aortalno-płucnych) powstaje: część
wstępująca aorty (z LK) i pień płucny (z PK)

Ściana serca składa się z :

wsierdzia, śródsierdzia → mezoderma pola sercowego
nasierdzia mezoderma, → narząd przednasierdziowy

Komórki narządu przednasierdziowego (przegroda poprzeczna) (które są w przewężeniu między pierwotnym

przedsionkiem a zatoką żylną) od strony zewnętrznej pokryją zawiązek serca; utworzą elementy nasierdzia m.in.
naczynia wieńcowe. Narząd ten jest z mezodermy przegrody poprzecznej. Z tego narządu powstaje nasierdzie.

Elementy układu przewodzącego serca: węzeł zatokowo-przedsionkowy, węzeł przedsionkowo-komorowy,

pęczek przedsionkowo-komorowy
Powstają z kardiomiocytów. (z listka trzewnego mezodermy bocznej)

UKŁAD TĘTNICZY i ŻYLNY

Pochodne tętnic łuków gardłowych

4 - 7 tydz. - powstawanie i przekształcanie tętnic łuków

Pierwotne naczynia tętnicze są układem parzystym utworzonym przez:

 dwie aorty grzbietowe,
 tętnice łuków gardłowych,
 tętnice międzysegmentowe,
 tętnice żółtkowe,
 tętnice pępowinowe.

Przekształcenia w układzie tętniczym trwają do 8. tygodnia

aorta wstępująca – z pnia tętniczego i opuszki
Worek aortalny → część łuku aorty, pień ramienno-głowowy
Aorty grzbietowe → łączą się w 5 tyg. i powstaje część zstępująca aorty
łuk aorty - z worka aortalnego i lewej tętnicy 4. łuku,
Tętnice żółtkowe → naczynia krezki grzbietowej unaczyniające przewód pokarmowy (tętnice pnia trzewnego,
krezkowa górna i dolna)
Tętnice pępowinowe:
część bliższa - tętnice biodrowe wewnętrzne i pęcherzowe górne
część dalsza – struny tętnic pępowinowych (po narodzinach więzadła pępkowe przyśrodkowe)

Żyły żółtkowe – naczynia zatokowe wątroby; żyła wrotna, żyły krezkowe, żyła śledzionowa, część żyły głównej
dolnej, żyły wątrobowe
Z żył żółtkowych powstają:
 nad wątrobą – nadwątrobowy fragment żyły głównej dolnej i żyły wątrobowe,
 w obrębie wątroby – naczynia zatokowe (sinusoidy) wątroby,
 pod wątrobą – żyła wrotna i jej odgałęzienia – żyła śledzionowa i krezkowa górna i dolna.

Przekształcenia żył pępowinowych

Od 4. tygodnia prawa i lewa żyła pępowinowa prowadzą utlenowaną krew z łożyska do zarodka, kierując się
najpierw w stronę wątroby ALE:
5 - 8 tyg. - zanika prawa ż.pępowinowa => Krew z łożyska płynie tylko lewą żyłą pępowinową
8 - 12 tydz. - powstaje przewód żylny (istnieje tylko w życiu płodowym) łączący żyłę pępowinową lewą z żyłą
główną dolną.

Żyły zasadnicze - w wyniku złożonych przekształceń trwających aż do 12. tygodnia :

1. ż. lewa zasadnicza przednia - zanika →pomiędzy żyłami zasadniczymi przednimi powstaje lewa żyła
ramienno-głowowa
2. prawa ż. Zasadnicza wspólna i przednia - żyła główna górna
3. ż. zasadnicze tylne – w trakcie ich przekształceń powstają dodatkowe układy żył: nadzasadnicze i
podzasadnicze, które uczestniczą w tworzeniu: żyły głównej dolnej naczyń żylnych takich narządów jak nerka,
nadnercza, gonady

UKŁAD LIMFATYCZNY

Składa się z:
- narządów centralnych, – jakimi są grasica i szpik kostny
- oraz narządów obwodowych – naczyń limfatycznych i węzłów chłonnych, migdałków oraz śledziony

Rozwój śledziony
36 dzień → 5 tydz. - mezoderma (listek trzewny mez. bocznej) krezki grzbietowej jelita; zrąb, beleczki, torebka
łącznotkankowa
Budowa zrazikowa - zanika przed urodzeniem.

4 - 8 miesiąc - miejsce hematopoezy płodowej

Pod koniec życia płodowego wnikają limfocyty T i B – tworzy się miazga biała i czerwona.

MIGDAŁKI

Migdałek podniebienny
5 tydz. - endoderma kieszonki 2 tworzy nabłonek i krypty mezoderma - zrąb tk. siateczkowa
20 tydz. - grudki chłonne

Migdałek trąbkowy, gardłowy, językowy - zrąb mezoderma nabłonki takie jak narządy, którym towarzyszą
nabłonki zaś z endodermy

Rozwój naczyń limfatycznych i węzłów chłonnych

5 tydz. - mezoderma tworzy włosowate naczynia limfatyczne i worki limfatyczne towarzyszące dużym naczyniom
krwionośnym
8 tydz. – worki przekształcają się w pnie limfatyczne, a z nich powstają naczynia limfatyczne
3. miesiąc w ścianie naczyń limfatycznych powstają węzły chłonne
Węzły chłonne powstają również w błonach śluzowych - MALT - narządów:
 układu pokarmowego – GALT,
 układu oddechowego – BALT
Mezoderma tworzy zrąb i torebkę, a limfocyty T i B zaczną zasiedlać węzły przed i po urodzeniu.
Od ok.5 miesiąca płód ma sprawny układ obronny.

LAB 2

Rozwój układu moczowego (mezoderma pośrednia, grzebień nerkotwórczy; przednercze, śródnercze,

nerka ostateczna; zatoka moczowo-płciowa; rozwój pęcherza moczowego i cewki moczowej) .
Rozwój układu płciowego męskiego (jądra, narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne).
Rozwój układu płciowego żeńskiego (jajniki, narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne).

ROZWÓJ UKŁADU WYDALNICZEGO

POCZĄTEK: 3 na 4 tydzień: z mezodermy pośredniej tworzą się grzebienie moczowo-płciowe.

Z grzebieni moczowo-płciowych powstają:
→grzebienie nerkotwórcze → z niego w 4 tygodniu: przednercze, śródnercze, nerka ostateczna
→grzebienie płciowe → z nich w 6 tygodniu: jajnik/jądro

1) Przednercze
W 4. tygodniu górna część grzebienia nerkotwórczego podlega segmentacji: tworzą się nefrotomy.
7-10 kanalików; powstaje i zanika w 4 tyg.

2) Śródnercze:
występuje pomiędzy 4. a 8. tygodniem w środkowej części grzebienia nerkotwórczego. Każde ma ok. 20
kanalików, do których wnikają naczynia tworząc kłębki naczyniowe - ciałka śródnercza. Kanaliki uchodzą do
wspólnego przewodu (przewód śródnercza/Wolfa), a ten do steku.
 z przewodu śródnercza powstaną pączki moczowodowe, które u zarodków obu płci utworzą drogi
wyprowadzające mocz (moczowód, miedniczka nerkowa, kielichy nerkowe, kanaliki zbiorcze);
dodatkowo u zarodków płci męskiej powstaje: przewód najądrza, nasieniowód, przewód wytryskowy i pęcherzyki
nasienne;
 kanaliki śródnercza u płci żeńskiej całkowicie zanikają, a u płci męskiej – kanaliki śródnercza leżące w
pobliżu jądra przekształcą się w przewodziki odprowadzające (kanaliki wyprowadzające) jądra, tworzące głowę
najądrza.

3) Powstanie nerki ostatecznej

- powstaje w 5 tygodniu z mezodermy pośredniej, z:

- pączka moczowodowego (uwypuklenia przewodu śródnercza)
- mezodermy nerkotwórczej, która będzie różnicować w elementy nefronu przez wpływ kanalików
zbiorczych

Pierwszym etapem jest rozwój pączka moczowodowego, który składa się z dwóch części:
 bliższej, która wydłuża się - tworzy moczowód rozszerzający się w miedniczkę nerkową
 i dalszej, która wnika do mezodermy nerkotwórczej i podlega dychotomicznym podziałom; powstają z niej
kielichy nerkowe większe, kielichy nerkowe mniejsze i kanaliki zbiorcze, które tworzą piramidę nerkową.

W drugim etapie rozwoju nerki od 8. tygodnia z mezodemy nerkotwórczej rozwijają się struktury produkujące
mocz - nefrony: wokół końcowej części kanalików zbiorczych mezoderma nerkotwórcza tworzy zgrupowania w
postaci „czapeczek”, które przekształcają się w pęcherzyki, a następnie w esowate kanaliki, które się wydłużają;
jeden koniec kanalika tworzącego się nefronu łączy się z kanalikiem zbiorczym, a na przeciwległym biegunie
powstaje dwuwarstwowa torebka (torebka Bowman'a), która otacza kłębuszek naczyniowy; powstaje w ten
sposób ciałko nerkowe; torebka Bowman’a składa się z nabłonka zewnętrznego i wewnętrznego, w którym
występują podocyty – komórki odpowiedzialne za filtrację krwi; esowaty kanalik wydłuża się i powstaje: kanalik I
rzędu, pętla Henlego, kanalik II rzędu.
A WIĘC:
Z MEZ. NERKOTWÓRCZEJ: (po kolei)
- ,,czapeczki”
- esowate kanaliki
- ciałko nerkowe; torebka Bowman’a
- z kanalik I rzędu, pętla Henlego, kanalik II rzędu
Nefrony powstają do końca okresu płodowego; po narodzinach nie tworzą się już nowe nefrony.

Początkowo nerka leży w okolicy miednicy, potem ok. 6-9 tyg. przemieszcza się do góry i obraca o 90 stopni.
Jest to spowodowane wzrostem części lędźwiowej i prostowaniem płodu. JEST TO WSTĘPOWANIE NEREK.
Zmienia się unaczynienie nerki (z naczyń pochodzących z tętnic biodrowych wspólnych na naczynia z aorty).

W 15. tygodniu życia płodowego występuje 20% końcowej liczby nefronów; w tym czasie zaczynają one
filtrację krwi i produkcję moczu pierwotnego, który nie zawiera metabolitów. Produkty przemiany materii przez
cały okres prenatalny usuwane są przez łożysko do krwi matki. Produkcja moczu w rozwoju płodowym jest
związana z cyrkulacją płynu owodniowego, który dziecko połyka i wydala; nerki przygotowują się w ten sposób
do funkcjonowania bezpośrednio po narodzinach.
Podczas embriogenezy nerki mają budowę zrazikową; wraz z postnatalnym wydłużaniem się struktur
kanalikowych w istniejących nefronach, budowa ta zanika i powierzchnia nerek zostaje wygładzona.

PĘCHERZ MOCZOWY

PĘCHERZ MOCZOWY I CEWKA MOCZOWA powstają z zatoki moczowo – płciowej, która składa się z:
 części pęcherzowej, → z niej pęcherz moczowy
Z zatoki moczowo-płciowej powstaną: pęcherz moczowy, cewka moczowa, prostata lub część pochwy.
cewka moczowa, prostata, dolna część pochwy z:
 części miednicznej,
 części prąciowej (płciowej).

Pęcherz moczowy → jego nabłonek rozwija się z endodermy, zaś tkanka łączna i mięśnie gładkie – z listka
trzewnego mezodermy bocznej.

Do pęcherza moczowego uchodzą przewody śródnercza. Moczowody przesuwają się do góry, a przewody
śródnercza w dół, do cewki moczowej

Do części pęcherzowej zatoki moczowo-płciowej od strony sznura pępowinowego uchodzi też omocznia, która
wraz z rozwojem pęcherza moczowego traci światło, tworząc moczownik.

CEWKA MOCZOWA:
KOBIETA: Z dolnej części zatoki moczowo-płciowej powstaje cewka moczowa; jej nabłonek pochodzi, zatem z
endodermy.
MĘŻCZYZNA: część gąbczasta cewki powstaje z endodermy zatoki moczowo-płciowej. Część końcowa rozwija
się natomiast z ektodermalnej płytki gruczołowej.
ROZWÓJ UKŁADU PŁCIOWEGO

 monosomia, np. 45, X0 (zespół Turnera); 45, Y0 – letalna;

 trisomia, np. 47, XXY (zespół Klinefeltera); 47, XXX; 47, XYY.

Chromosom Y:
- ma geny odpowiedzialne za spermatogenezę tzw. geny męskiej płodności (zlokalizowane w odcinku zw. AZF
azoospermia factor)
- ma gen SRY - czynnik determinujący powstawanie jąder. Produktem genu jest białko zawierające domenę
HMG pełniące funkcje czynnika transkrypcyjnego:
 z komórek grzebienia płciowego powstają komórki Leydiga (śródmiąższowe)
 z komórek sznurów płciowych powstają komórki Sertolego (podporowe, sustentocyty), które produkują
hormon antymȕllerowski (MIS/AMH). MIS powoduje degenerację przewodów Müllera – nie może powstać
macica, jajowody, pochwa. Hormon ten jest aktywny między 8- 9 tygodniem życia zarodka.
 w okresie dojrzałości płciowej: spermatogeneza, III rz. cechy płciowe
Jeśli nie ma genu SRY to rozwijają się jajniki, czyli determinowana jest płeć żeńska.

Chromosom X:
- ma ważne geny np.: czynniki krzepliwości krwi, niektóre barwniki wzrokowe, dystrofina

Ok. 16 dnia rozwoju zarodka w KOMÓRKACH SOMATYCZNYCH płci żeńskiej jeden z chromosomów X
ulega inaktywacji: - tworzy się ciałko Barra
Trofoblast – inaktywacja ojcowskiego X
Embrioblast – inaktywacja losowa

Inaktywacja zależy od ekspresji genu XIST, jego ekspresja na danym chromosomie X powoduje inaktywację tego
właśnie chromosomu X. Produktem jest RNA, który nie podlega translacji i zostaje przy chromosomie z którego
został przepisany i rozpoczyna inaktywację (metylacja, kondensacja chromatyny).
U mężczyzn ciałka Barr’a nie występują.
U podstaw naznaczenia leży metylacja, co prowadzi do zahamowania transkrypcji.
W genetycznej determinacji płci, w której nadrzędną rolę pełni gen SRY, uczestniczą też inne geny zlokalizowane
na autosomach:
 Sox 9 (chromosom 17) i SF1 (chromosom 9) → rozwój jądra,
 Wnt 4 i Rspo1 (chromosom 1) → rozwój jajnika

KWESTIA HORMONALNA:
W hormonalnej determinacji płci męskiej uczestniczą męskie hormony płciowe:
 produkowane przez komórki śródmiąższowe jądra – androgeny, głównie testosteron:
Podczas rozwoju embrionalnego hormon ten wydzielany jest na niskim poziomie, ale wystarczającym do
dalszego różnicowania komórek w gonadzie. Natomiast biochemiczna pochodna testosteronu, czyli
dihydrotestosteron, jeszcze podczas embriogenezy wpływa na różnicowanie się prostaty i zewnętrznych
narządów płciowych.
hormon antymȕllerowski (MIS/AMH)

W hormonalnej determinacji płci żeńskiej uczestniczą żeńskie hormony płciowe:

 produkowane przez komórki ziarniste pęcherzyków jajnikowych - estrogeny np. estradiol; podczas rozwoju
embrionalnego wydzielane są małe ilości tego hormonu, ale wystarczające do rozwoju żeńskich wewnętrznych i
zewnętrznych narządów płciowych. W okresie dojrzałości płciowej wzmaga się wydzielanie estrogenów, co
warunkuje rozwój trzeciorzędowych cech płciowych żeńskich oraz
 wraz z progesteronem (produkowanym przez ciałko żółte w jajniku) wpływa na zmiany błony śluzowej macicy.

1. IGF2 (insulinopodobny czynnik wzrostu) produkt: białko stymuluje proliferację komórek

2. H19 produkt: duży niekodujący RNA o niepoznanej roli
IGF2 piętno matczyne, aktywny ojcowski allel
H19 piętno ojcowskie, aktywny matczyny allel
Piętnowanie (ekspresja alleli swoistych dla danego rodzica) powoduje, że udział fenotypowy alleli rodzicielskich
nie jest jednakowy

ROZWÓJ GONAD
Do 6 tygodnia gonady są w stadium niezróżnicowania, a zatem u zarodków obu płci składają się z trzech
elementów:
 powstałego z mezodermy pośredniej grzebienia płciowego,
 sznurów płciowych, rozwijających się w wyniku proliferacji mezotelialnego nabłonka grzebienia płciowego,
 gonocytów, które przywędrują tu ze ściany pęcherzyka żółtkowego.
Gonocyty przekształcą się w oogonie lub spermatogonie.
Pozostałe elementy gonad powstaną z grzebienia płciowego - podłużny fałd mezodermy pośredniej pokryty
nabłonkiem wyściełającym jamy ciała mezotelium (sznury płciowe). Gonada ma korę i rdzeń.

MĘŻCZYZNA KOBIETA
 komórki grzebienia płciowego różnicują się w  komórki grzebienia płciowego różnicują się w zrąb
komórki Leydiga (komórki śródmiąższowe jądra) jajnika
 sznury płciowe proliferują i przekształcają się w  kom. sznurów → kom. ziarniste
komórki Sertolego, które tworzą ścianę kanalików  gonocyty → oogonia,
krętych jądra,
 w tym środowisku z gonocytów powstają
spermatogonia, które również tworzą ścianę
kanalików krętych jądra.
Jądro różnicuje się od 7. tyg. pod wpływem genu SRY.

ROZWÓJ WEWNĘTRZNYCH PRZEWODÓW PŁCIOWYCH

W stadium niezróżnicowanych przewodów płciowych u zarodków obu płci występują:
 dwa przewody śródnercza (Wolffa), które w 4. tygodniu i uchodzą do zatoki moczowo-płciowej,
 dwa przewody przyśródnerczowe (Müllera), które powstają w 6. tygodniu, jako uwypuklenie grzebieni
moczowo-płciowych i również uchodzą do zatoki moczowo-płciowej.

MĘŻCZYZNA
- przewody śródnercza →przewody najądrza,
nasieniowody, pęcherzyki nasienne i przewody
wytryskowe;
- 8/10 tydz. zanikają przewody przyśródnerczowe pod
wpływem MIS/AMH → Pozostałości: przyczepek jądra i
łagiewka sterczowa.
- pod wpływem dihydrotestosteronu z endodermy
zatoki moczowo-płciowej powstaje gruczoł krokowy
(prostata)
KOBIETA
 przewody śródnercza stopniowo zanikają →
pozostałościami po przewodach śródnercza u płci
żeńskiej są: przyjajnik, przewód Gärtnera.
 przewody przyśródnerczowe rozwijają się od 8.
tygodnia w jajowody, macicę i górną część pochwy:
górne i środkowe części pozostają wolne – tworząc
jajowody;
dolne części (część ogonowa) zrastają się w kanał
maciczno-pochwowy, w którym na początku
występuje przegroda. Przegroda ta zanika i wówczas
powstaje jedna jama macicy i górna część pochwy.
Wraz z fuzją dolnych części przewodów
przyśródnerczowych wokół nich powstaje więzadło
szerokie macicy;

ZSTĘPOWANIE GONAD
 MĘŻCZYZNA KOBIETA
Zstępowanie jąder do worka mosznowego: Gubernaculum (jajnikowody) nie ulega skróceniu, bo
12 tydz. życia płodowego do 3 miesiąca po przemieszczenie jest nieznaczne.
narodzinach: Pochodne jajnikowodów u płci żeńskiej;
początkowo jądra znajdują się w jamie brzusznej i są •Więzadło obłe macicy
przyczepione do wyniosłości wargowo mosznowych •Więzadło właściwe jajnika
poprzez jądrowód, który podczas tworzenia moszny
skraca się ściągając jądro do worka mosznowego;
powstaje wówczas uwypuklenie jamy ciała w kierunku
moszny, czyli wyrostek pochwowy, wzdłuż którego
jądra przemieszczają się poprzez kanał pachwinowy
do worka mosznowego; większa część wyrostka
pochwowego ostatecznie zanika.

LAB 3

Morfogeneza – charakterystyka morfologiczna zarodka i płodu w poszczególnych trymestrach (okres

zarodkowy, okres płodowy).
Teratogeny

Teratogeny

Dzielą się na:

1) zakaźne
2) czynniki chemiczne (leki, hormony)
3) czynniki fizyczne

1) ZAKAŹNE:
TORCH – czyli toksoplazmoza, mikroorganizmy, rubella, cytomegalia, wirus opryszczki

wirus różyczki:
Powoduje:
- wady serca i dużych naczyń, ubytki przegrody międzyprzedsionkowej i międzykomorowej, zwężenie tętnicy
płucnej i przetrwały przewód tętniczy
- zaćmę, jaskra, zapalenie siatkówki i naczyniówki, małoocze, zez
- zaburzenia słuchu lub głuchota i inne: microcefalia, nieprawidłowy rozwój psychoruchowy, opóźniony wzrost
płodu

2) CZYNNIKI CHEMICZNE
- np. alkohol etylowy, który zaburza:
- zaburza proliferację neuronów i powstawanie połączeń między nimi
- uszkodzenie astrocytów (komórek odżywiających neurony)
- niedorozwój ciała modzelowatego
- zaburzenie migracji neuronów,
- zaburzenie tworzenia się osłonek mielinowych
- niedorozwój nerwu wzrokowego
=> ZABURZENIE – FASD, jest odnośnie mózgu

- wada serca
- zmniejszenie masy jelita czczego i krętego
- zmniejszenie aktywności laktazy, maltazy i sukrazy
może spowodować:
 - zniekształceń twarzy i kręgosłupa
- patologii łożyska
- zaburzeń rozwoju umysłowego
- IUGR - zahamowania wewnątrzmacicznego wzrastania płodu, (geny matki odpowiadają za wzrost
wewnątrzmaciczny, a geny ojca po urodzeniu)
FAS – płodowy zespół alkoholowy

3) CZYNNIKI FIZYCZNE
np.:
- promieniowanie jonizujące => rodniki uszkadzają DNA
- może dojść do mikrocefalii, upośledzenia rozwoju umysłowego, rozszczepu kręgosłupa i podniebienia,
niedorozwoju kończyn, różnych wad w rozwoju oka

OKRES PRZEDZARODKOWY: 1 - 3. tydzień

OKRES ZARODKOWY 4 - 8. tydzień
OKRES PŁODOWY: 9. tydzień – do urodzenia

Czas trwania ciąży

Ciąża trwa 38 tygodni 266 dni po zapłodnieniu, 40 tyg. licząc od pierwszego dnia ostatniej miesiączki.
wcześniak : masa 500-2500g ; urodzony przed 37 tyg.

Kto podejmuje decyzję o rozpoczęciu porodu?

Sygnał pochodzi z mózgu płodu. Konieczny jest też układ dokrewny: CRH (kortykoliberyna), wzrasta estrogen, a
spada progesteron.
Wzrost stężenia estrogenów powoduje :
A. komórki mięśni macicy
1. wzrost liczby receptorów dla oksytocyny
2. synteza koneksyn - powstawanie połączeń między komórkami mięśniowymi, co umożliwia koordynację
skurczów
3. synteza prostaglandyn
B. tylny płat przysadki - wydzielanie oksytocyny
C. doczesna - wydzielanie prostaglandyn, które stymulują mięśnie do skurczów, w szyjce macicy pobudzają
działanie enzymów trawiących kolagen, co pozwala szyjce się rozszerzać

Diagnostyka prenatalna
1) USG
2) amniocenteza - płyn owodniowy i oznaczanie:
- AFP (alfafetoproteina) - podwyższony poziom w wadach ukł. Nerwowego
- komórki - ocena wad genetycznych
- stopień dojrzałości płuc (składniki surfaktantu)
3) biopsja kosmówki – wady genetyczne
4) Kordocenteza - krew pępowinowa - wady genetyczne

PORÓD
Rozszerzenie kanału rodnego jest możliwe dzięki rozluźnieniu połączeń kości miednicy, głównie w spojeniu
łonowym pod wpływem hormonów np.: estrogenów, relaksyny.

CHARAKTERYSTYKA ZARODKA (są stadia Carnegie) odnośnie tygodni

4 TYDZIEŃ (4-6 mm)

- widoczny otwór nerwowy przedni i tylny, ale pod koniec zamykanie
- fałdowanie - fałd głowowy i ogonowy
- pierścień pępowinowy
- pęcherzyk oczny
- płytka uszna - (zawiązek ślimaka)
- łuki gardłowe I i II, potem III i IV
- somity
- tworzenie cewy nerwowej
potem:
- zawiązki kończyn górnych
- uwypuklenie pęcherzyków mózgowych
- ogon
- płytka soczewki
- serce tworzy uwypuklenie

5 TYDZIEŃ
- wzrost pęcherzyków płucnych
- dołki nosowe
• zawiązek kończyny dolnej a w górnej tworzy się płytka dłoniowa

6 TYDZIEŃ 13mm
• zarysy twarzy
• powiększa się głowa i zgina do wyniosłości sercowej
• różnicują się części kończyny górnej
• somity tylko w okolicy lędźwiowo - krzyżowej → ogonek
• zawiązek oka dobrze widoczny,(barwnik siatkówki)
• brak powiek
• zawiązki małżowiny
• pojawiają się modele chrzęstne kości

7 TYDZIEŃ 20 mm
• oczy bocznie położone
• kończyny górne wydłużają się i układają na wyniosłości sercowej
• zawiązki powiek
• tworzą się zawiązki zębów
• widoczna przepuklina fizjologiczna
- nie ma ogonka

8 TYDZIEŃ 30mm 1g
• palce „wolne”
• małżowiny uszne ukształtowane
• ogon krótki
• duża głowa 1/2 zarodka
• zarys twarzy
- jest przepuklina

PŁÓD

9 TYDZIEŃ – 3 MIESIĄC
• oczy i uszy zajmują ostateczne położenie
• dobrze wykształcona szyja
• powieki zamknięte
• powstają pierwotne ośrodki kostnienia (czaszka i kości długie)
• zanika przepuklina 10 tydz.
• możliwe rozpoznanie płci męskiej 12-14 tydz.
• płód wydala mocz
• głównym ośrodkiem hematopoezy jest wątroba
• ruchy oddechowe
• rozwój układu oddechowego
• gruczoły dokrewne podejmują funkcje
• zawiązki paznokci
• głowa 1/2 wielkości płodu

4 MIESIĄC
• szybszy wzrost tułowia
• głowa prostuje się
• kończyny dolne dobrze rozwinięte
- są brwi

5 MIESIĄC
- są ruchy płodu
• ciało pokrywa maź płodowa i meszek (lanugo)
• włosy na głowie
• zawiązki paznokci w kończynie dolnej
• można wysłuchać akcję serca
• tworzy się tkanka tłuszczowa brunatna

6 MIESIĄC
• płód osiąga połowę wielkości noworodka
• różnicują się pneumocyty
• szybki przyrost masy ciała
• głowa stanowi 1/3 wielkości płodu

7 MIESIĄC
• płód otwiera oczy
• hematopoeza głównie w szpiku
• skóra jeszcze trochę pomarszczona
• rozwój układu nerwowego pozwala na kontrolę oddychania i regulacji temperatury

8 MIESIĄC
• zanika meszek na twarzy
• paznokcie rąk sięgają końców palców (32 tydz.)
• jądra schodzą do worka mosznowego
• tkanka tłuszczowa podskórna magazynuje tłuszcz – skóra gładka

9 MIESIĄC
• zanika meszek na ciele
• gruba warstwa mazi płodowej
• paznokcie stóp sięgają końca palców (36 tydz.)
• kończyny zgięte przyciśnięte do tułowia
• obwód czaszki równy obwodowi brzucha
• klatka piersiowa wyraźnie zarysowana
• głowa stanowi 1/4 wielkości płodu