Sigurimet e detyrueshme n Kosov-aspekti i rregullimit normativ Mr.

Besnik Niki, ekspert i pavarurr Sigurimet e detyrueshme fenomen i kohs Sigurimet e detyrueshme jan fenomen i ekonomis bashkkohore, si rezultat i nevojs pr t realizuar mbrojtje prej rreziqeve, pasojat e t cilave, nse nuk jan t mbuluara me sigurim, subjektet ekonomike dhe t gjith tjert mund ti sjellin n situat t pamundsis t merren apo vazhdojn me aktivitet ose edhe t mbijetojn. Kjo i referohet kryesisht rreziqeve q pr nga masiviteti paraqesin nj rrezik universal pr njerzimin dhe, duke pasur parasysh se kto rreziqe jan do dite n rritje e sipr, kjo form e sigurimit mbetet gjithnj aktuale. Aktuale po, por asnjher e trajtuar mjaftueshm si n aspektin e definimit teorik ashtu edhe normativ. Prandaj, n kt lmi prezente sht nj laramani e madhe n praktikn e zbatimit t sigurimeve t detyrueshme dhe ende nuk ka ndonj qasje serioze pr harmonizimin, unifikim e mos t flasim pr kodifikime. Jo vetm n nivelin ndrkombtar, por edhe n at kombtar, nuk kemi konstatuar kodifikim n kt lmi, por trajtim t shtjes me nj numr t madh t ligjeve dhe akteve tjera normative. Sa pr ilustrim nj pasqyr e numrit t sigurimeve t detyrueshme sipas shteteve; Franca dhe Belgjika m shum se 100, Portugalia, Italia dhe Spanja mbi 50, Austria, Sllovakia, Norvegjia, Gjermania, Polonia, Zvicra mbi 20 lloje etj. Ky numr i madh i llojeve t detyrueshme t sigurimit do t mund disi t prkufizohej n disa grupe sigurimesh q i referohen; trafikut, t punsuarve, manifestimeve sportive, ndotjes, energjis nukleare, prgjegjsia profesionale etj., por pr nga prmbajtja dhe organizimi i zbatimit me dallime t mdha. Prjashtim jan disa lloje te sigurimet e detyrueshme n trafik e vemas ai i Motor Third Party Liability (sigurimi i autoprgjegjsis), ku jan prezent jo vetm harmonizime t konsiderueshme t qndrimeve dhe unifikime t qasjeve e projekteve n nivel t dshiruar, por n zbatim m shum se nj shekull edhe i sistemit ndrkombtar t sigurimit t detyrueshm. Kosova, n periudhn e pas Lufts s Dyt Botrore e deri ne vitin 1976, kishte prvoj t madhe me sigurimet e detyrueshme, pasi q, sipas legjislaturs s asaj kohe, sigurimi i detyrueshm ishte princip dhe i referohej tr pasuris shtetrore, shoqrore dhe, n mas mjaft t madhe, asaj private. Pas vitit 1976, principi themelor i raporteve detyrimorejuridike n sigurime ndryshon dhe ai vullnetar mbizotron. T detyrueshme mbesin dy tri lloje t sigurimeve n trafik dhe i depozitave bankare t qytetarve. Pas lufts s fundit, respektivisht nga viti 2000, n sigurimet e Kosovs

zbatohet vetm nj lloj i sigurimit, ai m i prfoluri dhe m i zhvilluari n tregun e sigurimeve sigurimi i autoprgjegjsis. Trajtimi normativ i sigurimeve t detyrueshme n Kosov N Kosov, po bhet gati gjysmshekulli (1965), q kur rregullohet me ligj lmi i sigurimeve t detyrueshme n trafik. N vitin 1977, Kosova kishte nxjerr edhe Ligjin e par t vet (Ligji mbi sistemin e sigurimeve t detyrueshme t pasuris dhe personave Gazeta Zyrtare nr. 25/77) me t cilin trajtohej kjo shtje. Tani bhen gati 10 vjet, q kjo materie nuk sht e trajtuar me akt juridik adekuat, por me udhzime t ndryshme administrative t UNMIK-ut dhe rregulla t Autoritetit Bankar t Kosovs. Periudha e trajtimit normativ nga UNMIK-u deri me 18 nntor 2001 sht m se joadekuate dhe at jo vetm nga aspekti formalo-juridik, por edhe prmbajtsor. Dhe, n trsi nj trajtim n do nivel profesional me pasoja t shumta, q ndikon n mosprmbushjen e funksionit t sigurimit t detyrueshm me rastin e zbatimit n praktik. Mund t jet ky dhe determinator i disa prej dukurive negative dhe deformimeve prezente n kontinuitet n tregun e sigurimeve t Kosovs pas lufts. Edhe pse ndoshta jo n trsi e mandatuar pr rregullimin e t gjitha raporteve juridike n lmin e sigurimeve t detyrueshme, Autoriteti Bankar i Kosovs me mjaft sukses trajtoi kt shtje. Me rregullat e veta (t ndryshuara dhe plotsuara n kontinuitet), n nivel t lart profesional, trajtoi institutet dhe institucionet n lmin e sigurimit t autoprgjegjsis, ku pr nj koh vlersoheshin si m t avancuarat n rajon, prkundr vshtirsive objektive me t cilat ballafaqohej e q derivoheshin nga pozita e posame statusore q kishte Kosova. Kuptohet, zbatimi i ksaj rregullative ishte selektiv apo i pjesrishm si pasoj e nj kompetence t brisht, por marr n trsi karakterizohet si i suksesshm dhe efektiv. Me shpalljen e pavarsis s Kosovs nuk ka m nevoj pr intervenime t rastit edhe improvizime t imponuara. Prfundimisht kjo lmi duhet urgjentisht t trajtohet me ligje prkatse nga Parlamenti i Kosovs. Andaj, shtrohet nevoja urgjente e intervenimit n kt lmi pr nxjerrjen e Ligjit mbi sigurimet e detyrueshme n trafik, respektivisht sigurimit t detyrueshm nga autoprgjegjsia, nga kjo, por edhe shum arsye tjera pr; Rregullimin e ksaj materie me norma juridike adekuate (q jan kryesisht imperative), q do t mundsonte funksionimin respektivisht ngritjen e sistemit t sigurimeve t detyrueshme me zgjidhje m bashkkohore; Nevojn e ngritjes s kualitetit t ofrimit t shrbimeve n lmin e sigurimeve t detyrueshme, sipas standardeve t cilat zbatohen n ekonomin e tregut t shteteve t zhvilluara dhe n pajtim me rregullativn e Bashkimit Evropian n sfern e shrbimeve t sigurimit; Nevojn e trajtimit t ksaj shtje me ligj t posam, si po praktikohet kohve t fundit edhe n rajon, duke iu referuar praktiks s shteteve antare t Unionit Evropian;

Harmonizimin e rregullativs nga lmi i shrbimeve t sigurimeve t detyrueshme me rregullativn juridike t Bashkimit Evropian, q do t mundsoj prgatitjen e Republiks s Kosovs pr antarsim prkats n nj t ardhme t afrt; Realizimin e nj mbrojtje sa m t madhe t mundshme t viktimave t trafikut dhe njkohsisht trajtimin adekuat t pozits sociale dhe financiare t pronarve t mjeteve t transportit respektivisht transportuesve; Sigurimin e nj shkalle t domosdoshme t stabilitetit dhe disiplins n prmbushjen e detyrimeve t shoqrive t sigurimit t prcaktuara me kt ligj dhe kontratn e sigurimit; Organizimin dhe themelimin e organizmave dhe fondeve prkatse t mirnjohura n kt lmi, me t cilat mundsohet realizimi maksimal i qllimeve dhe funksioni i sigurimeve t detyrueshme n trafik; Prmbushjen e parakushteve elementare q Republika e Kosovs t aplikoj pr antarsim n Sistemin e karts ndrkombtare t sigurimit dhe organizma tjer ndrkombtar n lmin e sigurimeve t detyrueshme.

Prioriteti n sigurimet e detyrueshme n Kosov Mund t konstatohet se n rajon lmi i sigurimeve t detyrueshme n trafik kryesisht po trajtohet me ligje t posame dhe rrall me at sistemor. Ka edhe nj harmonizim t qndrimeve lidhur me llojet e sigurimeve t detyrueshme, q inkorporohen n sistem, prmbajtjen dhe strukturn e ktyre ligjeve. Ligjet e aprovuara n dy-tri vitet e fundit dhe draftet q jan n fazn prfundimtare t ligjeve t reja apo atyre n procedur t ndryshme dhe plotsimi i karakterizon nj uniformitet i jashtzakonshm i prmbajtjes dhe strukturs se ligjit. Kryesisht parashihen si t detyrueshme katr lloje sigurimesh n trafik. Prej tyre tri lloje i referohen sigurimit t detyrueshm t prgjegjsis dhe at; nj pr pronart e automjeteve, ndrsa dy tjerat pr pronart dhe shfrytzuesit e fluturakeve dhe mjeteve t lundrimit. Lloji i katrt i sigurimit t detyrueshm ka natyrn juridike t sigurimit t personave, fatkeqsis dhe ka t bj me pasagjert n transportin publik. Pjesa m e madhe e dispozitave t ktij ligji trajton sigurimin e detyrueshm t prgjegjsis juridiko-civile pr dmet e shkaktuara personave t tret (sigurimi i auto-prgjegjsis), duke pasur parasysh interesin dhe rolin e shoqris pr intervenim n kt sfer, si dhe karakterin ndrkombtar q ngrthen n veti. Trajtohen dhe precizohen institutet (actio directa, zhdmtimet nga automjeti i panjohur, i pasiguruar dhe nga rastet ku nuk ka mbules sigurimi) dhe institucionet (Byroja nacionale e sigurimeve, Fondi i Garancis, respektivisht i kompensimit) q karakterizojn sigurimin e autoprgjegjsis. Parashihet instalimi i Qendrs s informimit pr sigurime t detyrueshme, mbikqyrja institucionale dhe ndshkimet prkatse pr Byron, shoqrit e sigurimit, pronart dhe drejtuesit e mjeteve t transportit etj.

Kohve t fundit, sht br praktik, t inkorporohen direktivat e Bashkimit Evropian nga lmi i sigurimeve t detyrueshme edhe n ligjet e shteteve, t cilat nuk jan shtete antare. Kjo bhet, jo vetm nga nevoja pr nj prgatitje pr antarsim, por m shum pr qllim t avancimit dhe kompletimit t sistemit t sigurimeve t detyrueshme. Kjo konstatohet n ligjet m t reja t shteteve n rajon (Bullgari, Bosnj e Hercegovin, Kroaci, Mali i Zi, Maqedoni, Serbi, Slloveni dhe Shqipri), t cilat u aprovuan n kto dytre vitet e fundit apo projektligjet aktuale pr ndryshime dhe plotsime t ktyre ligjeve t shteteve n rajon. Kto ligje, me inkorporimin e direktivave t EU, jan uniformuar mjaft, me dallime n rregullimin e nj numri t vogl t shtjeve. Duke ju referuar asaj far u tha m lart lidhur me harmonizimin e dispozitave t ktij ligji me rregullativn juridike t Unionit Evropian, n vijim ato citohen si m posht:

- Udhzimi i Par i Kshillit 72/166/EEC i dats 24 Prill 1972 mbi prafrimin e ligjeve t shteteve antare n lidhje me sigurimin prkundrejt detyrimeve civile sa i prket prdorimit t mjeteve motorike dhe n zbatimin e obligueshmris s sigurimit prkundrejt detyrimeve t tilla, Gazeta Zyrtare Nr. L 103 t dats 2 maj 1972; - Udhzimi i Dyt i Kshillit 84/5 EEC i dats 30 dhjetor 1983 mbi prafrimin e ligjeve t shteteve antare n lidhje me sigurimin prkundrejt detyrimit civil sa i prket shfrytzimit t automjeteve motorike, Gazeta Zyrtare nr. L 8 m 11 janar 1984; - Udhzimi i Tret i Kshillit 90/232/EEC i dats 14 Maj 1990 mbi prafrimin e ligjeve t Shteteve Antare n lidhje me sigurimin prkundrejt detyrimit civil sa i prket shfrytzimit t mjeteve motorike, Gazeta Zyrtare nr. L 129, m 19 maj 1990; - Udhzimi Parlamentit dhe Kshillit Evropian 2000/26/EC i dats 16 maj 2000 mbi prafrimin e ligjeve t shteteve antare n lidhje me sigurimin prkundrejt detyrimit civil sa i prket shfrytzimit t mjeteve motorike- Udhzimi i katrt i sigurimit motorik, Gazeta Zyrtare Nr. L 181, m 19 maj 1990; dhe - Udhzimi i Parlamentit dhe Kshillit Evropian 2005/14/EC i dats 11 maj 2005, duke prmirsuar Udhzimet e Kshillit 72/166/EEC, 84/5/EEC, 88/357/EEC dhe 90/232/EEC t Parlamentit dhe Kshillit Evropian n lidhje me sigurimin prkundrejt detyrimit civil sa i prket shfrytzimit t mjeteve motorike, Gazeta Zyrtare nr. L 149, ms 11 qershor 2005;

Lidhur me prmbajtjen e ktyre ligjeve n rajon do t shtoj kt vrejte. Kam prshtypje se pa nj analize prmbajtsore sht inkorporuar, pa ndonj nevoj si sigurim i detyrueshm, sigurimi nga fatkeqsia e pasagjerve n trafikun publik. Duket se sht fjala pr nj relikt

t sistemit t vjetr te sigurimit jugosllav, kur pasagjert nuk gzonin statusin e personit t tret n sigurimin e prgjegjsis. Tani ka ndryshuar dhe konceptimi i natyrs juridike i ktij lloji t sigurimit pr t mundsuar mbijetesn si kategori juridike por, e gjith kjo sht kot, pasi q duket se ende mbetet prezent problemi i supsimimit t rrezikut t njjt. Pr sektort e transportit, ku shteti ka parashikuar sigurim t detyrueshm prgjegjsie nuk e shohim me interes kt lloj sigurimi t detyrueshm pr nevojat e kosovarve dhe mund t paraqet vetm ngarkes shtes pr transportuesit dhe operatort n trafik. Aty ku nuk ka sigurim prgjegjsie, mund t jet zgjidhje e mir kalimtare si psh. n trafikun hekurudhor. Prej llojeve tjera t sigurimeve t detyrueshme n trafik pr Kosovn mund t jet me interes sigurimi i prgjegjsis nga prdorimi i fluturakeve, por jo edhe ai i objekteve lundruese. Prndryshe, sigurimi i detyrueshm i prgjegjsis pr dmet nga fluturaket mund t rregullohet me ligj t posam t sigurimit t detyrueshme apo me at q rregullohen raportet juridiko- civile n trafikun ajror. Kt e them nga arsyeja q zgjidhjet m t reja n kt lloj sigurimi q u bn n Kroaci dhe Shqipri nuk jan adekuate, apo n trsi t harmonizuara n rekomandimet e BE dhe me mangsi t funksionimit komplet t sistemit - kur dmet shkaktohen nga fluturakja e panjohur apo ajo e pasiguruar. T gjitha kto thuhen pr t argumentuar sa m shum dhe mir qasjen apo sugjerimin ton, q lmi i sigurimit t autoprgjegjsis t rregullohet me t vetmin ligj dhe pa ngrthyer n t lloje t tjera t sigurimit. Kjo sht treguar si qasja m praktike pr nj lmi t till me rndsi dhe interes t posam shoqror, dinamik dhe t ndrlikuar me karakteristikat dhe problemet q e veojn si t till. N rastin e Kosovs, kjo imponohet edhe pr shkak t shpejtsis q krkohet n t vepruar pr aprovimin e ligjit prkats, i cili njkohsisht paraqet parakusht pr instalimin e disa institucioneve (Byros Nacionale t Sigurimeve t Kosovs), si dhe aplikimit meritor pr antarsim n sistemin e Karts ndrkombtare t sigurimit. Pr aplikim n kt sistem nuk sht, si potencohet shpesh, i vetmi kusht pranimi i Kosovs n OKB, por edhe aprovimi i Ligjit prkats nga kjo lmi, themelimi i Byros Nacionale t Sigurimeve t Kosovs si dhe plotsimi edhe i disa kushteve tjera. Vendimet e Asambles s CoB t vitit 2000 dhe 2001, n nj mnyr, kishin provuar ta inkorporojn Kosovn n Sistemin e Karts Ndrkombtare dhe treguan n kt drejtim nj prkrahje pr Kosovn edhe kur nuk dukej afr zgjidhja e statusit ton. Kjo tregon, pra, pr mundsin e zgjidhjeve t prkohshme t participimit t Kosovs n kt sistem edhe pa antarsin e saj n OKB. Por, pr t realizuar kt, duhet q Kosova me veprimet e veta dhe aktivitet serioz n sfern normative, organizimit institucional t sistemit t sigurimit t detyruar nga autoprgjegjsia si dhe disiplin n tregun e sigurimeve t tregoj se sht e gatshme pr antarsim dhe meriton kt mbshtetje. Bartsit dhe dinamika e trajtimit t shtjes

Trajtimi i ktij ligji duhet t jet n kompetenc t Ministris pr Ekonomi dhe Financa, me nj pjesmarrje aktive t Banks Qendrore t Kosovs, e cila edhe m tutje do t ket nj rol t rndsishm prkitazi me mbikqyrjen e sigurimeve t detyrueshme dhe institucioneve q themelohen me kt ligj, por edhe nga fakti se deri m tani kishte rolin e nj rregullatori n kt lmi, si dhe ka gjasa t mbetet edhe m tutje rregullator i shum shtjeve me rndsi pr t mundsuar funksionimin e ktij sistemi, e t cilat kompetenca do t prcaktohen me ligj. Nga prmbajtja e ligjit rezulton nevoja pr bashkrenditje t aktivitetit edhe me Ministrin e Transportit dhe Ministrin e Punve t Brendshme. Antarsimi n Kshillin e Byrove (Counsil of Bureau Green Card System) konsiston n procedura prkatse afatgjate t aplikimit dhe monitorimit deri n aprovimin e vendimit pr antarsim. Vendimi merret nga Asambleja Gjenerale e CoB, e cila mbahet vetm nj her n vit. Andaj, do t ishte me interes q ky ligj t shtrohet n procedur sa m par, n mnyr q t aprovohet m s largu n pjesn e dyt t ktij viti far do t mundsonte instalimin/organizimin e Byros Nacionale t Kosovs, para prfundimit t ktij viti kalendarik dhe me kt t bashkrenditet n afate optimale aktiviteti pr antarsimin.