You are on page 1of 96

bjhl kW KGikahd kL

fzF

Ma ifnaL
cabjhlf tFf (VI VIII)

cUthf
khy fa Muh g Wtd,
brid-600006

STATE COUNCIL OF EDUCATIONAL RESEARCH AND TRAINING, CHENNAI-6


2012

Ma ifnaL
FG jiyt
U.F.njtuh#,
aFe,
khy fa Muh g Wtd,
brid 600006

nkyhthsf
Kidt. K. gHrh,
iz aFe (l),
khy fa Muh g Wtd,
brid 600006

Kidt. r. fzg,
iz aFe (thf),
khy fa Muh
g Wtd,
brid 600006

xUizghs
U.j.Iag
cjnguha,
khy fa Muh g Wtd,
brid 600006

yhaf
g. uhkf,
KJiy iuahs,
khtl Maf kW g Wtd,
bgzh, Utzhkiy
khtl.

Jiu. nkhf,
iuahs,
khtl Maf kW g Wtd,
UZz,
UZz khtl.

R. gh,
iuahs,
khtl Maf kW g Wtd,
U,
Utq khtl.

.. snfht,
iuahs,
khtl Maf kW g Wtd,
cjknrhHu,
nry khtl.

g. uhr,
gljh Ma (fj),
muR nkiy g,
igaej, jUk khtl.

F. njtuh#,
aFe,
khy fa Muh g Wtd,
brid - 600006
mJiu

f Fo fL klik. . .
jukhd f neha jHf mu y K Kaahf KgUt f Kiw
bjhl kW KGik kL tU fahL Kj (2012-2013) jHf midJ
gfY xW Kj vlh tFtiu eilKiwgLjgl csJ.
ah KjKiwahf KgUtKiw fia jehL mu gf Jiw
mKfgLJwJ. j bgUjJl KgUt fKiwfhd tfhL beKiwf,
bjhl kW KGik kLKiwfhd tfhL ifnaL, midJ ghl Ma
ifnaLf Madtiw khy fa Muh g Wtd totikJsJ.
tha ifnao, khztfis kL br ghl braghLf
sfgLtnjhL, khztflKs wfis KGikahf jumsL brtJ vthbwd
MaUF tfhLwJ. j_y khztfS bghJs xU w kLkyhJ
gKfwfS
btbfhzugL.
nkY,
khztf
jwfis
milahsfL gUtnjhW ML KGtJ bjhlJ KGikahf kL bra
MaUF cWJizahf fwJ.
a kL Kiwdh, khzt f braghLf, f iz
braghLfshd clf, nahffiy, edy, tha wf, kdghikf kW
kf vd midJ TWfS mslgLwd.
thW msLtj _y
khztf MSik tsia KGikahf maKowJ. nkY, khWwdhf
fw a kW ntfF Vg kLtjfhd bejikfS sfgLwd.
fhynjhW fwKiwf bragL tU khwfisaLJ jnghJ kL
KiwY a khw mKfgLjgLsJ. a kLKiw Mafis
CFFgnjhL khztfis nj ga kd mGjUJ LJ
nkgLJ; kH br!
Maf, ifnaoYs fUJfis KGikahf cthbfhL tFgiw
bragLJj ntL.
mnghJjh sjiyKiwdiu MSikftfshf
jdif cilatfshf tUfhyij totikgtfshf cUthf aY.
ah Kndw ehF RtfSFns cUthwJ vgjid fUbfhL
Maf
jfSF mfgl flikid mfiwlD bghWzlD
bragLjntLbkd iHnw.
thJfSl
aFe

cabjhlf iy - fzF
bghUslf
t.
v
1.
mKf

jiy

gf
v
1

2.

tsu kL (m)

3.

tsu kL (M)

4.

bjhFj kL

5.

braghLf tiff

6.

kL TWf

7.

Fiw fj

8.

fhy ms

9.

vghfgL fw yFf

10.

ghl l bgWs tsu braghLf (Mwh tF)

12

11.

Mwh tFfhd braghLf

14

12.

Mwh tFfhd kh dhjh

28

13.

Mwh tF Ka ghlfUJf - id bfhf

31

14.

ghl l bgWs tsu braghLf (VHh tF)

34

15.

VHh tFfhd braghLf

36

16.

VHh tFfhd kh dhjh

44

17.

VHh tF Ka ghlfUJf - id bfhf

48

18.

ghl l bgWs tsu braghLf (vlh tF)

54

19.

vlh tFfhd braghLf

56

20.

vlh tFfhd kh dhjh

66

21.

vlh tF Ka ghlfUJf - id bfhf

70

22.

tsu kL (M) kh dhjh

81

23.

w FHijfSFfhd dhf

87

24.

gJiufgL bralf

89

25.

fj rh izajs Kftf

90

mKf:
f vgJ FHij clrh kW mrh wdh xUizj
MSikwid bgw, wj Fokfdhf sf bra cjtJ MF.
nkY, Ma kW khztf cwKiw, #dehaf khnghL mikj
ntL.

khztf

jhf

fwij

btgilahf,

Rjukhf

kwtfnshL gJ bfhs thgfgl ntL.


kL Kiwia bghWjko, Ma vthW fjh vgJ
kL, khztf vthW fwd, fj Kiw, fwYF vthW
JizjJ,

khztf fw mil bgwduh vgijbayh mj

KakhdjhF.
khztf jf iyia kL ma, nkY, nkgL
bfhS tif braghLf mikj ntL.

khztf fj

fUJfis kdghl brahk fUJfis bghU czJ fF tif


tFgiw braghLf mikj ntL.
xbthU khztU J bfhS wDnfw tif braghLfis
Ma

mikJ

bfhsyh.

nkY,

fodkhd fUJfis

WW

gFfshf J khztfSF tHfgl ntL.


Ma ifnaoid gagLJtjfhd tKiwf:
KGikahd kW bjhl kL Kiwia tFgiw eilKiwgLJ
nghJ Ma ftf ntoait:

ifnao bfhLfgLs braf midJ tfhlYF kLnk.


bfhLfgl braghLfis tFgiw gaghonfg Maf
mgonah myJ khaiknjh gagLjyh.

jHf murh btlgLs KgUt ghl Kj gUtFa


fj braghLf ifnao l bgWsd. UD J nghw
myJ

ntW brafis Maf jf khztfSF / cq

njitnfg totikJ eilKiwgLjyh.

ifnao FlgLs brafisnah myJ jhf jahj


brafisnah koF gagL bfhsyh. Ma tfho
ifnao

bfhLfgLs

brafis
1

KiygL,

brafis

fzF - ca bjhlf tFf


cUth bfhs totikJ bfhtjF KG cik jugLsJ.
Mdh tsu ko nehf ijglhk UgJ mta.

ifnao
koid

gtif

fw

nkbfhs

kL

cf,

tHfgLsJ.

ghl

braf

nghwit

bghU

jik,

vghF fw is, fhy ms, khztf vif, ilF


tsf Matiw bghWJ, FlgLs brafis nkbfhsyh.

tsu koid, Ma kL br bghGJ khztf Rikahf


idfhjthW nkbfhs w ftd vLJbfhSj ntL.

tsu koid, gUtYs midJ ghljiyf UJ


nkbfhs ntL.

tsu ko Ka nehf , fw khztf lghL bfhS


gFfis mJ, Fiwfis fistjF njitahd eltoiffis
vLJ fwiy nkgLJj MF. nkY, fw fj Ma,
khztf iyid cztjF, fwiy nkgLJtjF ifnaL
cj.

tsu kL - Formative Assessment (FA)


tsu kL vgJ, khztf fwiy frh kW f
izbraghLfis gNHY tFgiwY gntW fw NHY
Ma bjhlJ kL brtjhF.
klhdJ,
fw eilbgWbghGJ bragLtJ.
MaUF khztfSF ilna cs ilbtia FiwwJ.
khztf gntW fw iyfis (ghJ, nfL, brJ fw)
Mauh cWneh kLwJ.
khztf fwiy LtnjhL Maiu CFwJ.
khztf njitia milahs fhgjF, Kndw mila
brtjF cjwJ.
tFgiw, fw braghLf kL kW fUJ gkhwF
ttFwJ.
jDl gY khztfSF fw cjt t brwJ.
fw Fiwghofhd fhuzij MuhJ, mjF fhwJ.
be jikilaJ.

fzF - ca bjhlf tFf


tsu kL vgJ UTWfis cslaJ.
tsu kL (m) - braghLf thyhf
tsu kL (M)- W nj thyhf

tsu kL (m) - Formative Assessment - FA(a)


tsu kL (m) vgJ, fngh gntW tifahd fw braghLf
MtJl gnfgij kLjyhF. ghlbghUis fFbghGnj
fnghiu kL KiwahF. bghUjkhd lf FGfis kl
lkwJ. j klhdJ MaUila cWnehf/fngh gnf/
btghL/ gilw btghL Kja cKiwfis gagL
kLjyhF.

tsu kL (m) wgrf

jid jhnd nrhJ ma khztfSfhd xU msnfh.


Fiwa kW Fiwfis nghf eltoif vLf MafSfhd
tfho.

FGbragho _y tha wfshd KobtLj, uridfis


fisj, ewit nkgLJj, Tjid kW rahd jft bjhl
nghwtiw nkgLj cjtJ.

khztf fw ntfnfg braghLf mikfgl ntL.


tF cs xbthU khztU Fiwjgr 4 braghLfis xbthU
gUtY nkbfhL mt wj 2 braghLfis Ma
koF vLJ bfhs ntL.
(2 braghLf X 10 kbgf = 20 kbgf)

tsu kL (m) [FA (a)] fhd y braghLf


t.
v
1.
2.
3.
4.

t.
v

braghL
bra l (Project)
uridia j
(Problem Solving)
tufis nrfj
(Data Collection)
fUJ tiugl
(Concept mapping)
3

braghL

brJ fw (Learning by
doing)

10

xgilf (Assignments )

11

isahLf (Games)

12

fh gLJj
(Visualisation)

fzF - ca bjhlf tFf


5.

bghU sf jUj
(Interpretation)

13

6.

(Puzzle)

14

7.

cW nehFj (Observation)

15

8.

flhuhj (Investigation)

kLj kW njhuha
fhz (Estimation and
Approximation)
ca jidia L
dhf
(Higher order thinking
Questions)
khztfis fj bkh
gkhwF tnfhYj
( Mathematical
Communication)

tsu kL (M) Formative Assessment - FA (b)


klhdJ,
fFbghGnj Mauh eljbgW W vGJ njthF.
gtifgl dhfis cslaJ. (v.fh. f, Lfijf Kjad.)
tsu kL (M) wgrf:

j bragho _y xbthU khztUila fw mil cW


bragLwJ.
khztf jf fw milit jidjhnd nrhJ ma cj
msnfhyhF.
Fiwa kW Fiw eltoiffis vLf MafSF xU t
fhoahf mikwJ.
tF cs xbthU khztU Fiwjgr 4 braghLfis xbthU
gUtY nkbfhL mt wj 2

braghLfis Ma

koF vLJbfhs ntL.


(2 braghLf X 10 kbgf = 20 kbgf)
tsu kL (M) [FA (b)] fhd y dhtiff
t.
v

dhtiff

t.
v

dhtiff

1.

gy bj
(Multiple Choice)

tirgLJj (Sequencing)

2.

nfhol lfis
uj
(Fill in the blanks)

ca jidia L
dhf (Higher order Thinking
question)
4

fzF - ca bjhlf tFf


3.

bghUJj (Matching)

W dhf (Short Answer


Question)

4.

dho dh (Quiz)

FW dhf
(Very short Answer Question)

5.

fj fUJfis
id TWj (Recalling
Mathematical Concepts)

10

tiufiy mikf(Graphic
Organisers)

bjhFj kL:
bjhFj kL vgJ, khzt frh fwyilit vGJ nj
thyhf

gUt

ltiugo

W
fw

kL

brtjhF.

nehffis

kL,

btbfhzUkhW

dhjh

mj,

j,

bghUsj, gagLj, gFjhj, kLj, gilghw Mat


mogil mik.
bjhFj klhdJ,
dhjh l totikgo gUt W eljbgW vGJ njthF.
mj, j, gagLj, gFjhj, kLj, gilghw mogil
mik.
khzt fw milF rhwF tif mik.
fhytiuaiwF cgljhF.

klhdJ,
xbthU gUt W 60 kbgfSF kL bragL.
jfhd dh totik kW tF thahd kh dhjhf
ifnao izfgLsJ.

braghLf tiff:
j eg braghL :
KGikahd kW bjhl ko xbthU khztiu fw cW
bra j eg braghL mtakhwJ. tFgiw khztf vif
Fiwthf UF nghJ braghL Vilajhf mik, braghil
5

fzF - ca bjhlf tFf


mikF nghJ Ma xbthU khztlY ftd brY, fw
bjh eilbgWwjh? vgij cW bra ntL.
j eg bragho _y eilbgW fwyhdJ,

l ehfSF

iyJ F. nkY, fw bghUSilajhf UF.


iz braghL
tFgiw khztf vif fFiwthf UF nghJ
khztfis Ut bfhl FGthf J braghLfis nkbfhSj
ntL. mthnw mFG jiy klyh.
W FG braghL :
tFgiw khztf vif mfkhf UF nghJ Ma
khztfis W FGfshf J, fw braghil mikf ntL.
W FGfshf fgLtjh xbthU FGdUF fw fj
JizfUfis brafis mikgjF Kd tHFtij cW brj
ntL.
bragho nghJ tFgiw xGF eKiw mika Ma
ffhf ntL. FG xbthU khztUila gf l bgWkhW
Ma cW bra ntL.
KG tF braghL :
Ma ghll cs y wfis jeg braghL, iz
braghL kW FG braghL _ykhfnth elj ayhj bghGJ tF cs
midJ khztfis xnu FGthf fU brJ fhl, cWnehf (m)
bghU sf _y wid khztfSF fj ntL.
cjhuzkhf, brKiw toa cs tl ehfu tiuj vw
ghlbghUis brJfhl _y fj.
kL TWf :

tsu kL (m) - sf Ff
jh bjhlfhw

<LghL (Involvement)

(Initiative)
xGF Kiw ( Regularity)

gnfw (Participation)
gilghw w
(Creative Effort)

fzF - ca bjhlf tFf


khzt braghLfis kLbghGJ milw kL,
nkFl bghJthd IJ sf Ffis kdbfhL kL brj
ntL.
tsu kL (m) fhd braghLfis fl tKiw _y
kL bra ntL.
kbg
10

juiy

sf

10

f eW

***

eW

8-9
6-7

**
Ufu

braghoid KGikahf, xGfhf, caj


Kiw kW ftdkhf brJ Koj

braghoid KG <LghLl Koj

braghoid iwbra ntoUjhnyh,


<LghL njitglhnyh Fpoid Lj
ntL.
KGikailahjtfSF Fiw eltoif
njit.

Ka njit

braghoid
KGikahf
bjthf,
xGFlD Koj
braghoid caKiw brj kW
gilghw w btgL tif Koj.
braghoid mthjKiw Koj

Fiw fj :
tsu kL ( m ) kW tsu kL ( M) KGikahf braglhj,
Ka njitgL khztfSF L fw KGikaila, Ma
cjl mnj braghilnah myJ khzt vLJbfhl braghoF
izahd, vikahd khW braghilnah mf ntL.
khztf KGikahd fw mil bgW tiu Fiw fjiy nkbfhs
ntL.

fzF - ca bjhlf tFf


fhy ms
Mwh tF
t.
v.

ghl myF

ff
njitgL
ntisf

tsu
braghoF
njitgL
ntisf

bkhj
ntisf

1.

va

40

44

2.

msitf

10

12

3.

toa

4.

brKiw toa

bkhj

60

10

70

ff
njitgL
ntisf

tsu
braghoF
njitgL
ntisf

bkhj
ntisf

VHh tF
t.
v.

ghl myF

1.

va

31

35

2.

afj

23

25

3.

toa

18

20

4.

brKiw toa

10

5.

tufis
ifahSj

12

13

bkhj

93

10

103

ff
njitgL
ntisf

tsu
braghoF
njitgL
ntisf

bkhj
ntisf

vlh tF
t.
v.

ghl myF

1.

va

36

40

2.

msitf

20

23

3.

toa

11

13

4.

brKiw toa

13

14

bkhj

80

10

90

fzF - ca bjhlf iy tFf


vghfgL fw yFf
jiy

6 M tF
8 yf v tius
vfis J bfhL
lkig mj.
a vf, KG vf g
mj
10 thghLfis ( bgUf)
gagL fhuf,
klFfis mj

va

7 M tF

KGf Tl, fj,


bgUf kW tFjiy
mj

Tl kW
bgUfiy bghWJ
milg, khWg,
nrg, gLg,
rkgfis flj

2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11M
tFgL jikia mj

d - bgUf, tFj
jikia a brj

.bgh.t, . .k fl
Kiwia J bfhSj

jKW vfis vnfho


Ff brJ, ehF
mogil braghLfis
bra fw

df - jFd,
jfhd, fy d,
jrkd - d Tl
kW fj
dfis jrk vfshf,
jrk vfis dfshf
khWj
gfh vf, gF vf rhgfh
vf g J bfhSj

jKW vfis
jrkvzhf khWj kW
thif fzFf
braghLfis gagL
fhz
bfhLfgl a vfis
mLFF vfshf khw
mj
9

8 M tF

jKW vf ehF
gfis, Tl rk kW
bgUf rkfis J
bfhSj

U jKW vfSF
ilgl vzw jKW
vfis J bfhSj

jKW vfis bfhl


tha fzFfSF
fhz

vfis KGf kW
mLFF to vGj mj

mLF F fis J
bfhSj

tf, tf _y fhz

fhuKiw kW tFj
Kiw tf _y fhz

KG tf vf myhj
vfSF U jrk Ujkhf

fzF - ca bjhlf iy tFf

msitf

l, Wj kW Kfj
msitf - X myid kw
myFfSF khw bra
mj

afj

toa

mLFF fis J
bfhSj

, nfhL, nfhLJL
kW js - mKf brj

xU nfhLf,
iznfhLf,
brFJnfhLf, xU
nfhLf gfis
mj

tf _y fhz
fd vfis fzLj

njhuhakhf vfis fhz

tlnfhz gF ( fh
tl, miutl ) Rws kW
gugs fzLj

_W totfSF fhk
cs TL cUtf Rws
kW gugs fzLj

Knfhz gfis id
TWj

Knfhz gf
mogil mikj njwfis
J bfhL fzFf
gfis gagL
fhz

bfhLfgl afj
nfhitf kh, kh,
bfGfis flj
xj cWf kW ntd
cWfis vGj mj
afj T goid
vGj mj
rkjik, Mork jik,
RH rkjik, rknfhL/
mR nghwtiw J
bfhSj
btLnfhLf, mLjLj
nfhzf, iznfhLf,
FWFbto nghwitf
gfis JbfhSj

10

fzF - ca bjhlf iy tFf

brKiw
toa

tufis
ifahSj

toa fUbgo mKf

nfhLJil tiuj,
nfhL Jo sij
msj

bfhLfgl totf
nfhzf, iznfhLf
kW FJnfhLfis id
TWj

bjhlahd tufis
bjhFf, tifgLj
mj
fbt goaiy mikf
brj

11

rt rk Knfhzf
mogil bfhiffshd
SSS,SAS, ASA, RHS J
bfhSj.

ehfu, izfu kW rtf


Ma totfis tiuj

fzF - ca bjhlf iy tFf


ghl l bgWs tsu braghLf
tsu kL (m) [FA (a)]

Mwh tF
t.
v
1
2

myF
va
va

gf
v

braghL

FG

10

j /
iz

xgil FWF v isahL

16

j /
iz /
FG

xgil gfh vfis fhQ


bra

va
3

tFgiw
FGbraghL VWtir kW
wFtir

va

17

FG

FG braghL fhuf

va

18

FG

braghL fhu isahL

22

FG / j

g 2,3 fzF 4 kW 5
tFgL jik

31

iz /
FG

rkhd d braghL

37

iz /
FG

ntd dfis Xd
dfshf khWj

48

50

j / FG

50

bral 2 iy goa
nrfj

55

FG

bral

58

xgil msitf
tifgLJj

66

j / FG

iznfhLf, brFJnfhLf
fhz

67

FG

tF FGbraghL iznfhLf, brFJnfhLf


fhz
g 5.2 5tJ fzF

6
7
8
9
10
11
12
13
14

va
va
va
va
va
va
va
msitf
toa

jrk vfis vnfho Ff

toa
15
16

toa

68

FG

17

brKiw
toa

72

bral 1 goa jahj (jrk


v)

braghL 1,2,3 Rws fhz

12

fzF - ca bjhlf iy tFf


tsu kL (M) [FA (b)]

Mwh tF
t.
v

myF

gf v

braghL

tFgiw

va

3, 4, 5, 9

g 1.1 - 1.4 tiu cs fzFfis


tFgiw, L braghL kW
WnjF gagLJf

va

13, 17, 18,


22,
23, 27, 28

g 2.1 - 2.6 tiu cs


fzFfis tFgiw, L
braghL kW WnjF
gagLJf

va

22

braghL

va

27

braghL

va

28

braghL

va

34, 36, 40,


44,
49, 53, 55

g 3.1 Kj 3.7 tiu cs


fzFfis tFgiw, L
braghL kW WnjF
gagLJf.

va

30

brJ ghf

va

36

braghL 1, braghL 2

va

40

braghL

10

va

42

brJ ghf 1, f, thf

11

va

44

braghL

12

va

52

braghL 1, 2

13

va

55

braghL 1, 2 (id bfhf)

14

msitf

58, 60

g 4.1 - 4.2 tiu cs


fzFfis tFgiw, L
braghL kW
WnjF gagLJf

15

msitf

60

braghL

16

toa

62, 64, 66

braghL (thf)

17

toa

63, 65

brJ ghf (braghL)

g 5.1 - 5.2 tiu cs


fzFfis tFgiw, L
braghL kW
WnjF gagLJf.

g 6.1 cs fzFfis
tFgiw, L braghL kW
WnjF gagLJf.

18

toa

19

brKiw
toa

64 ,68

71

13

fzF - ca bjhlf iy tFf


Mwh tFfhd braghLf
tsu kL (m) [FA (a)]
bra 1 (tirgLJj )
jiy
ghlbghU

:
:

va
a vf

fw nehf

gf v

VW tir kW wF tir g mJ
bfhSj
3

bragLJ Kiw

kL TWf

tYLj
braghL
tha w
btghL

Fiw fj
kW thf
braghLf

xbthU FGF 6 Kj 8 ng tiu csthW


khztfis J bfhs ntL.
FG thahf, FG cnshf wj njia
tUkhW g bra ntL. v.fh 16-6-1997
FGYs khztf taJ mogil VWtir
kW wF tir tirgLj brf.
xbthU FGUJ isa kW _j khztf
bgaiu wj nj mogil fhz brf.
mnjngh FG cs xnu taJ khztf
bgafis goaLf. (ML kW khjij bfhL)
nj nghW midJ FG nkFlij nghW
khztf brwhf vgij Ma cW bra
ntL.
f eW
:
10 kbgf
eW
:
8-9 kbgf
Ufu :
6-7 kbgf
Kanjit :
5 kbgf
Ma fj ghl fUij nkgLj gntW tYLj
braghLfis tFgiw mikf ll ntL.
nkfl bragho khztfsJ jiy cWghL,
FG braghL, fhuzfhaJl F w, Ra
z,
jft
bjhl
wfis
Maf
klyh.
5 kbg bgW khztfSF Fiw braghLfis
Ma totikJ KGw bgWtiu gaj
ntL.
6 Kj 9 kbgf tiu bgW khztfSF mtf
brj iHfis flJ t bra Ma
th mf ntL.
KG kbg bgw khztfSF fyhd,
jidia JhL kW rthyhd fzFfis
totikJ Ma mj ntL.

14

fzF - ca bjhlf iy tFf


bra 2 ( isahL )
jiy

va

ghlbghU

a vf

fw nehf

khztfl isahL fzFf J


Mt Cl brj j braghL

gf v

10

bragLJ Kiw

ghljf gf 10 bfhLfgl FWF v


isahL iu tFYs midJ khztfl
csJ vgij Ma cW brJ bfhf.
Ma FWF v isahL bfhLfglij
sf ntL.
v.fh: lUJ tywkhf 620 + 376 = 996 vw ilia
fl 1 UJ lwkhf bjhl tywkhf _W
fl uf

2
9

3
9

v.fh: nkUJ Hhf 43


11 + 29 = 40 vw ilia fl 43 UJ bjhl
neh uL fl uf.
43
4
0

tha w
btghL

nkflij nghy lUJ tykhf nkUJ


Hhf khztfis ug brf
tFYs midJ khztfS bragho
<LgL FWF v isahL flij
brtij Ma cW brf.
j jbragho _y khztf gilghw
kW KobtLF wid cW bra aY.

15

fzF - ca bjhlf iy tFf


bra 3 ( gnfW eoj )
jiy

va

ghlbghU

fhuf

fw nehf

fhufis flj

gf v

18

bragLJ Kiw

1 Kj 100 tiu vf vGjgl milfis (v


milfis khztf vifnfg) Ma
khztfSF tHf ntL.
18, 21, 30, 42, 60 nghw vfis Ma jiu vG
tll ntL.
Ma 18 vwl mj fhufis 3, 6, 2 , 9 vw
nrhof v milfis bfhl khztf v
milfSl tl J f brayh.
khztf rahd v tl J csduh vgij
Ma kL bra ntL.

bra 4 ( flhuhj )
jiy

va

ghlbghU

tFf, fhuf

fw nehf

<yf vfSF fhu mj

gf v

17

bragLJ Kiw

khztfis 5 myJ 6 ng bfhl FGthf j


ntL.
xbthU FGlK 3 yffis mfgl
ntL.
v.fh. 2, 5, 7
2, 5 kW 7 Ma yffis
gagL (X
viz xU KiwF nk Ug gagLjTlhJ)
<f vf midij khztfis cUthf
brj.
25, 27, 57, 52, 72, 75
xU FG cUtha <yf vfis xbthwhf
fhugLj brf.
v.fh (1) 25 tFf 1, 5, 25 Mfnt 5 vgJ 25
fhuahF.
16

fzF - ca bjhlf iy tFf


fhu flj vf vj <yf v mf
fhuf csd vgij Tw brhyyh.
nj nghW kw FG, jhf cUtha kw <yf
vfSF xbthwhf fhugLJtij Ma cW
brayh.
bra 5 (brJ fw Kiw )
jiy
:
ghlbghU
:
fw nehf
:
njitahd bghUf :

bragLJ Kiw

tFf, fhuf
gfh vf
gfh vfis ma brj
A4 jh, Sketch Pen myJ tz vGJnfh

xbthU FGF 6 Kj 8 tiu csthW


khztfis J bfhf.

A4 jh 17 x 6 tir flkhf tiuJ 1 Kj 102


tiu cs vfis vG bfhf.
1
7
13
19
25
31
37
43
49
55
61
67
73
79
85
91
97

2
8
14
20
26
32
38
44
50
56
62
68
74
80
86
92
98

3
9
15
21
27
33
39
45
51
57
63
69
75
81
87
93
99

4
10
16
22
28
34
40
46
52
58
64
70
76
82
88
94
100

5
11
17
23
29
35
41
47
53
59
65
71
77
83
89
95
101

6
12
18
24
30
36
42
48
54
60
66
72
78
84
90
96
102

xiw y w Ff. Vbd 1 gF vQ


my gfh vQ my.
2I gir w tlLf. 2- klFf
midij f w FWFnfhL (x) l.
3I gir w tlLf. 3- klFf
midij f w FWFnfhL (x) l.
5I gir w tlLf. 5- klFf
midij f w FWFnfhL (x) l.
17

fzF - ca bjhlf iy tFf

7I gir w tlLf. 7- klFf


midij f w FWFnfhL (x) l.
gir w tll vfS, FWFnfhL (x)
lhj vf midJ gfh vfns.
nkY midJ gfh vfS (2, 3-I ju) 6-
klF K myJ bjhlahf mikUF.

bra 6 (brJ fw Kiw)


jiy

df

ghlbghU

rkhd d braghL

fw nehf

rkhd dfis mj

gf v

31

bragLJ Kiw

xnu khahd brtf tot milfis bfhL 1-


klF, 2 klF, 3 klF, 4 klF.....Ma
klFfSfhd JizfUfis njitnfg cUth
tF itJbfhf.
cjhuz.

v.fh

1- klF:

10

2- klF:

10

12

14

16

18

20

2
fhd rkhd dfis cUthFj
3

klF milfis bfhL flthW mLFf.


2- klF:

10

12

14

16

18

20

3- klF:

12

15

18

21

24

27

30

nkfl mltizUJ,
2
4
6
8
10
12
=
=
=
=
=
3
6
9
12
15
18
Mfnt,
4 6 8 10 12
2
,
,
,
,
Mait rkhd
6 9 12 15 18
3
dfshF.
18

fzF - ca bjhlf iy tFf


nj nghW Ma xbthU FGF njitahd
d vfis, brtf tot v milfis
bfhLJ rkhd dfis FGbragho fltij
cW brf.
bra 7 (brJ fw Kiw )
jiy

va

ghlbghU

df

fw nehf

gf v

ntd dfis Xddfshf


khWj
37

njitahd bghUf :
bragLJ Kiw

1 Kj 10 tiu cs klF mltiz

1 3
, vw ntd dfis Xd dfshf khw
2 5
bfhLfgl xbthU viz klF
mltizia gagL rkhd vzhf khw ntL.
v.fh
1
2

2
4

3
6

4
8

5
10

6
12

7
14

8
16

9
18

10
20

1
rkhd df =
2
1
2
3
4
5
6
10
=
=
=
=
=
=...=
2
4
6
8
10
12
20
njngh,
3
5

6
10

9
15

12
20

15
25

18
30

21
35

24
40

27
45

30
50

3
3
6
9
12
rkhd df =
=
=
=
5
5 10 15
20
uL df rkhd df gF vF
rkkhwJ vd ghf ntL.
5
1
Xdd =
2
10
3
6
Xdd =
5
10
nkTaij
ngh
gntW
ntddfis bfhLJ Xdd vfshf
khw brayh.
19

fzF - ca bjhlf iy tFf


bra 8 (brJ fw Kiw )
jiy

jrk vf

ghlbghU

jrk v tot

fw nehf

mwhl th o cs gntW bghUfis


msJ jrk v mj

gf v
bragLJ Kiw

50

khztf tFgiw cs bghUfis cWneh


mt s, mfyfis msJ mYs
jrk vfis mltizgLj ntL.

v.fh: jf nkw ( s kW mfy ), fUgyif

mnjngh khztfSF o cs vj
bghUfSF jrk v to s, mfy msf
Ko vd flJ mtiw mltizgLj
ntL vW brhy ntL
bjhiyfh bgo, toa fU bgo..............

bra 9 (tufis nrfj )


jiy
ghlbghU

:
:

fw nehf

bk msitf
l, Wj, Kfj msitfis
tifgLJj
bk msitfis tifgLJj

gf v

58

njitahd bghUf :

filfUJ bgwgl gWLf

20

fzF - ca bjhlf iy tFf


bragLJ Kiw

Ma braghoF Kd filf thF


bghUf
gWLfis
khztfis
nrfJ tu brj.

khztflUJ
bgwgl
gWLf
UJ
bgwgl
bghUfis
bfhL
mltiz gLJf.
msitf
t. bghUf
l
v
1

f. vbz

3
4

gh

Wj

Kfj

J. gU

6
7

xbthU bghUS vthW mslyh vd


nfgj _y bghUjkhd l () FpL
_y tifgLj ntL.

bra 10 ( cWnehf Kiw )


jiy

: toa

ghlbghU

: iz nfhLf, brFJnfhLf

fw nehf
:
My vGJf iznfhLf brFJnfhLf mJ bfhs.
khztfSF iznfhLf,brFJnfhLf g bjthd
jidia VgLJj.
gf v

65, 66

21

fzF - ca bjhlf iy tFf

jbraghL

FG braghL

Ma j kW My vGJf
iznfhLf brFJnfhLfis flJ
v.fh xiw T J iznfhLfsh myJ
brFJnfhLfsh
vd
dh
vG
khztfl il fhf.
xbthU
khztlK
brFJnfhLf,
iznfhLf cs vGJfis fla
brf.
nkY brFJ kW iznfhLf izJ
tU vGJfis goaLf.
Ma
tF
cs
khztfis
vifF Vg FGthf f itf ntL.
Ma brFJnfhLf, iznfhLf vW
Tal khztf mjnfwthW iuthf
iff _y brFJnfhLf, iznfhLf
fhfbrayh
Ma brFJ nfhLf vwl khztf
jf FG brFJnfhLfis jfis
bfhnl mikJ fhf ntL. njngh
iznfhLfis brJ ghf.

gJiufgL w braghLf
tsu nj (m) [FA (a)]
tF : Mwh tF
bra 1 (FG braghL)

jiy

vf mik

ghlbghU

fw nehf

d tiuaiw kW tifghLfis mJ
bfhSj

bragLJ Kiw

bra (i)
nehf

tiuaiw goJ gyj.


cUtf tiuJfhl.
fhj ko _y dfis mj.
thanyhL dij bjhlgLJj

: d tiuaiwia J bfhSj

22

fzF - ca bjhlf iy tFf


tiuaiw: dbkgJ
1. xU KGbghU (Whole) rkgFf xU gFahfnth myJ gy
gFahfnth Ufyh.
2. xU FG (Group) xU gFahfnth myJ gy gFahfnth
Ufyh.
3. U bghUfis (m) FGit xLkhW Ufyh.

1 1 3 3 5 2 7
, , , ,
,
,
nghw dfis A4
2 4 4 8 16 32 32
jhis kof brJ, tzL fhl brj.
2. dij gl FJ fhLj kW gl Ffgl
gFia d vzhf vGJj.
1. xbthU khztiu

t.
v.

1.

2.

d v

gl tiuJ tzl

tzlgl gF d
________

gl tiuJ m

1
-I tzL
16

fhLf.
3.

tzlh gF d ________

bra (ii)
d tiffis milahsfhz

14
7
12
4

6
7

2
22
1
8
64
68

23

4
7
40
38
6
7

fzF - ca bjhlf iy tFf

cW neha , khztfis d tifghoid tUkhW


mltizgLjyh.
jF d

jfh d

fy d

bra (iii)
nehf : rkhddij g J bfhSj.
xU d bjhF kW gFia xU vzh bgUdhnyh myJ
tFjhnyh md milgL gF gugs rk vgij ma brj.

vLJfhL
1.

3
5
6
3 2
=
x
10
5 2
2.

9
12

9
3
3

=
4
12 3
vLJfhil cWneha flit rkhd dfsh? gl tiuJ
sfkf

8
= ----2
8
2)
=
16
64
63
7
=
3)
9
3
9
4)
kW
7
21
1)

24

fzF - ca bjhlf iy tFf


bra 2 (j braghL)
jiy
ghlbghU

: vf mik
: KG vf jhd braghL
: KG vfis bfhL Tl, fj kW
fw nehf
klif tYgLJj
bragLJ Kiw : mltizia cWneh mogil braghil
khztfis bra brj.
_W efuf kf bjhif tUkhW
efu bga

kf bjhif

brid

80,03,608

ffjh

1,62,24,534

Kig

1,10,14,641

mltizia cWneh ilaf.


1) _W efufY thG kf bjhif vts?
2) Kigia ffjhnthL xLif vts ng TLjyhf
ffjh thwd?
3) ffjh cs kf vif ngh brid
cnshf vjid klF (njhuhakhf)?
bra 3 (mltizgLJj)
jiy
ghlbghU
fw nehf
bragLJ Kiw

:
:
:

vf
jrk vfis mKfgLj
jrk vfis ifahSj

bra (i) :
khztfis mwhl th gagLJ bghUf, mj
iy goaiy nrfJ tu brj.
bra (ii)
tU bghUf iygoaiy cWnehFf.
t.v
1
2
3
4
5

bghUf
nrh
cSj gU
jfh
btfha
ebybz

ms
1
1
1
1
1

25

iy %
22.25
68.50
1 8.75
1 6.25
80.75

fzF - ca bjhlf iy tFf


( m) nkny bfhLfgl goaUJ KGgF kW jrk gFia vLbjGJf.
t.v

iy %

KG gF

jrk gF

(M) iygoUJ tU mltizia iw brf.


t.v iy
%

gJf

xWf

g
xWf

() cdF oj uL bghUf iyfis To vGJf.


(<) mfkhd iyila U bghUf ntWghL ahJ?

26

Eh
xWf

fzF - ca bjhlf tFf


Mwh tF
bjhFj kL (Summative Assessment)

t.
v

jiy

mj

gagLJj

w bgw

bkhj

va

6
(6)

4
(2)

4
(4)

16
(8)

12
(4)

42

bk
msitf

3
(3)

2
(1)

3
(2)

2
(1)

6
(2)

16

toa

2
(2)

4
(2)

2
(5)

6
(2)

2
(1)

16

brKiw
toa

10
(2)

10

bkhj

21

37

14

12

84

rjj

25%

44%

17%

14%

100%

1 kbg dhf
20 x 1 = 20
2 kbg dhf
10 x 2 = 20
3 kbg dhf
5 x 3 = 15
5 kbg dhf
1x5=5
F: dh totik ( ) mil Fs vf dhf vifia FF.

27

fzF - ca bjhlf tFf


bjhFj kL - kh dhjh
Mwh tF

neu
kbg

:
:

2k
60

gF - m
I. rahd ilia njbjLf

10 x 1 = 10

1. 1000 vw v K .......................MF.
m. 999
M. 1001
. 599
<. 99

2. _W yf vf fa v
m. 169
M. 100
. 999
<. 1000

3.

1 yr............Muf csd.
m. 10

M. 2

. 100

<. 1000

4. KG vf Kj v......................MF.
m. 1
M. 2
. 0
<. -1

5. uil gfh v......................MF.


m. 1
M. 0
. 2

<. 3

6. ..................vgJ vyh vfSF tFahf mik.


m. 1
M. mnj v
. 1 kW mnj v
7. 5nyh vgJ ....................uh
m. 50
M. 500
. 5000

<. 50000

8. nenfhL vgJ ...................bjhlJ brY.


m. xUw M. Uw . tyw <. lw
9. 1 . vgJ ....................l MF.
1
1
1
M.

m.
100
10
1000
10. 1 vgJ................br MF.
m. 10
M. 100
. 1000

28

<. 100

<. 1

<. 0

fzF - ca bjhlf tFf


II. nfhol lij uf

5x1=5

11. jsij mikf Fiwjgr ......................f njit.


12. vnghJ xiw xW btobfhsh nfhLf......................vdgL
13. xU tahf......................nfhLf tiuaKo.
14. 14br = ........................
15. 9.4 4 lk......................MF.
III. bghUJf
5x1=5
(m)
16. 1000
6
17.
100
18. 23
19. .bg.t x ..k
20. 237

(M)
U vf bgUfgy

gfh v

5 M tFglhJ
1
1
0.06
gF v

gF - M
IV. fl dhfS VnjD 10 dhfSF ilaf 10 x 2= 20
21. 204351 vw viz a v Kiw vGJf.
22. va Kiw ilfhf: 25 x 62 x 4
23. 1 Kj 20 tiu cs vf gfh vfis vGJf
24. 24I gfh fhugLJf
25. tU nrhof vit rhgfh vf (13,17), (7,21), (19,23), (11,22)
26. brFJ nfhLf vwh vd?
27. f vwh vd?
28. 10 bl liu luhf khWf
3
I jrk vzhf khWf
29. 40 + 7 +
10
5
43
33
+
+
30. TLf
124 124
124
31. xU U ehfh vil 5. 300uh v 7 U ehfhf
vil vd?
32. ff 9.67 - 1.21
33. 6, 8 .bg.t. fhf.
2
34. 3 I jfh dkhf khWf.
7
35. AB kW CD nenfhLf O rFgo gl tiuf

29

fzF - ca bjhlf tFf


gF
V. vitnaD IJ dhfSF ilaf
36. 12350 vw v 2, 3, 5M tFgLkh vgij rghf

3 x 5 =15

37. 12, 45, 75 vw vf .bg.t kW .,k fhf


38. ilfh
39. RUFf (

3
2 4
+
+
4
5 8

8 1
2
- )9 9 9

40. xU FHijF 200 . . gh j 40 FHijf bfhl tF vyh


FHijfSF gh juntL vwh vjid l gh thf
ntL?
41. gl UJ xU nfhlikfis vGJf

42. uL ghuf cs j ms 1 4 750 . . kW


21 250 .A . bkhj ms vts?
43. gl iznfhLf kW brFJ nfhLfis vLJ vGJf
F

O
Q

gF - <
VI. vitnaD xU nfF ilaf
1 x 5 =5
44. msnfh cjnahL AB = 5.9 br mss nfhLJL tiuJ
goiyfis vGJf
( myJ )
msnfh kW ftuhaij gagL PQ = 7.8 br. msF
nfhLJL tiuJ goiyfis vGJf.

30

fzF - ca bjhlf tFf


Mwh tF
Ka ghlfUJf - id bfhf
t.
v
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

myF
a vf, KG
vf
a vf, KG
vf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf
tFf, fhuf

gf
v

tiuaiw

Nu

a vf

N = {1, 2, 3,}

KG vf

W = {0, 1, 2, 3,}

14
15
15
19
19
19
20
20
20
21

tFf, fhuf
13

fUJ

21

X viz tFF vf
midJ tFf
uoF nkgl tFf bfhl
gF vf
vf
1 kW mnj vzh kL tFgL
gfh vf
jik bfhl vf
2M tFgL jik 0, 2, 4, 6, 8 Ko vf
5 M tFgL jik 0, 5 Ko vf
10 M tFgL
0 Ko vf
jik
4 M tFgL jik fil 2 yff akhfnth(m)
4 klfhf Uj
8 M tFgL jik fil 3 yff akhfnth(m)
8 klfhf Uj
9 M tFgL jik yff TLj
9 klfhf Uj
3 M tFgL jik yff TLj
3 klfhf Uj
11 M tFgL
Xiw l yff TLjYF
jik
uil l yff TLjYF
cs ntWghL
tFf

31

fzF - ca bjhlf tFf


14

tFf, fhuf

24

..k

15
16

tFf, fhuf
tFf, fhuf

25
26

.bgh.t
rhgfh vf

17

df, jrk
df
df, jrk
df
df, jrk
df
df,
jrk df
df,
jrk df
df,
jrk df
df,
jrk df
,nfhL,
nfhLJL, js
,nfhL,
nfhLJL, js
,nfhL,
nfhLJL, js
,nfhL,
nfhLJL, js
,nfhL,
nfhLJL, js

30

38

d Tl

41

jF d

41

jfh d

42

fy d

45

jrk df

47

jrk df

62

62

nfhL

63

63

nfhLJL

65

js

18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28

bghJ klFf f
a klF
bghJ tFf fbga tF
mLjLJs U vf .bgh.t
1 v mj vf
KGgFia ghffshf
FbghGJ ilgJ
dTlYF U dfis
Xd dkhf khw ntL
gFia l bjhF ajhf
Ujh
gFia l bjhF bgajhf
Ujh
KG vQ jF dK nrjJ
10 mLFfis gFfshf
bfhl df
vyh KG vfS jrk vfshF
vgJ xU Fl iyid
FF
f beUfkhf xU Fl ne
tir mik f bjhF
xU UJ tiuagL nfhL
nenfho xU gF. jF xU
bjhlf, Ko cL
js vgJ midJ irfY
Koyhj viyfis bfhlJ

32

d = bjhF/ gF
-

fzF - ca bjhlf tFf


29
30
31

,nfhL,
nfhLJL, js
,nfhL,
nfhLJL, js
,nfhL,
nfhLJL, js

65
64
67

izyh
nfhLf
iz nfhLf
xU
tbrY
nfhLf

izaw ne nfhLf xU
bto bfhS
xiwbahW bto bfhshj
nfhLf
_W myJ mjF nkgl
nenfhLf xU tbrwh
m nfhLf xU tbrY
nfhLfshF.

33

fzF - ca bjhlf tFf


ghl l bgWs tsu braghLf
tsu kL (m) - [FA (a)]

VHh tF
t.
v

myF

gf
v

braghL

1.

bkbaf
bjhF

FG / j

2.

bkbaf
bjhF

FG / j

3.

bkbaf
bjhF

FG

4.

bkbaf
bjhF

12

5.

bkbaf
bjhF

15,16

FG

6.

bkbaf
bjhF

22

FG / j

7.

bkbaf
bjhF

43

FG /
iz

tFgiw
KGf Tl, fj
braghL
KGf bgUf mltiz
v mik Kiw
bgUf

KGf
FG / j mogilbraghil
tYgLJj
dfis KG vfsh
bgUFj
jKW vfis vnfho
Ffbrj
dbgUfiy gl
thyhf sFj

8.

afj

47

FG

tifgLJj
( nfhitUJ cW, bfG
kW khfis mikfyh

9.

afj

49

FG

tifgLJj xj cW,
khWgl cW

10.

afj

57

FG

nfhitf Tl, fj

11.

toa

62, 63

rk nfhL fhz

12.

toa

66

FG / j

13.

toa

67

FG

RHnfhz flj

14.

toa

76

FG

thf

15.

toa

77

FG

Fbj nfhzf

16.

brKiw toa

85

, nfhL, nfhz,
iznfhL, brFJ
nfhLfis dfhz

17.

tufis
ifahSj

93

g 3.1 4tJ fzF


mltizgLJj

ilj tufis nenfhL


FG / j Ff _y, fbt
goa jah br.

34

fzF - ca bjhlf tFf


tsu kL (M) - [FA (b)]

VHh tF
t.
v

myF

gf
v

braghL

tFgiw

1.

5, 7, 17,
19, 20,
bkbaf
25, 27, 31,
bjhF
35, 37,
40, 43

g 1.1 - 1.12 tiu cs


fzFfis tFgiw, L
braghL kW WnjF
gagLJf

2.

6, 8, 9, 10,
11, 12, 15,
bkbaf 18, 20, 21,
bjhF
27, 30,
33, 34,
36, 41

KaWgh - tFgiw kW
WnjF gagLbfhf

KaWgh - tFgiw kW
WnjF gagLbfhf

3.

afj

46, 47,
49, 51,
55, 56

g 2.1 - 2.3 tiu cs


4.

afj

48,51,57

fzFfis tFgiw,
LbraghL kW WnjF
gagLJf

g 3.1 - 3.3 tiu cs


fzFfis tFgiw,
LbraghL kW WnjF
gagLJf

5.

toa

64, 65,
70, 81

6.

toa

69

RH rk tiria flj

7.

toa

73,
74,75

KaWgh - tFgiw kW
WnjF gagLbfhf

8.

brKiw
toa

85, 87,
88, 90, 91

KaWgh - tFgiw kW
WnjF gagLbfhf

9.

brKiw
toa

91

g 4.1 tFgiw braghL,


LbraghL kW WnjF
gagLbfhf

10.

tufis
ifahSj

93

KaW gh

11.

tufis
ifahSj

g 5.1 W njF kW
tFgiw fF gagL
bfhf.

98

35

fzF - ca bjhlf tFf


VHh tFfhd braghLf
tsu kL (m) [FA (a)]
bra 1 (mltizgLJj )
jiy
:
bkbaf bjhF
ghlbghU

KGf Tl, fj

fw nehf

gf v

KGf Tl, fj vthW brj


vgij J bfhSj.
3

bragLJ Kiw

tYLj
braghL
kL TWf

tha w
btghL

Fiw fj
kW thf
braghLf

+
-2
-1
0
1
2
-2
-4
-3
-2 -1
0
-1
-3
-2
-1
0
1
0
-2
-1
0
1
2
1
-1
0
1
2
3
2
0
1
2
3
4
khztfis FGfshf J d xbthU
FGit nkfl mltiz csJngh btntW
vfSF mltizia cUthf brj.
nkY Ma btntW vf bfhl mltiz
y flfis ughk FGF mJ
bra brj.
Ma fj ghl fUij nkgLj gntW tYLj
braghLfis tFgiw mikf ll ntL.
f eW
:
10 kbgf
eW
:
8-9 kbgf
Ufu :
6-7 kbgf
Kanjit :
5 kbgf
nkfl bragho khztfsJ jiy cWghL,
FG braghL, fhuzfhaJl F w, Ra
z, jft bjhl wfis Maf
klyh.
5 kbg bgW khztfSF Fiw braghLfis
Ma totikJ KGw bgWtiu gaj
ntL.
6 Kj 9 kbgf tiu bgW khztfSF mtf
brj iHfis flJ t bra Ma th
mf ntL.
KG
kbg
bgw
khztfSF
fyhd,
jidia JhL kW rthyhd fzFfis
totikJ Ma mj ntL.

36

fzF - ca bjhlf tFf


bra 2 ( cWnehFj Kiw )
jiy

bkbaf bjhF

ghlbghU

KGf bgUf

fw nehf

xU Fiw KGit kbwhU Fiw KGth


bgUFjiy v mik _y J
bfhSj

gf v
bragLJ Kiw

xU Fiw KGit kbwhU FiwKGth


bgUFtjF K Ma, Fiw KG x if KG =
FiwKG vw ia v mik Kiw
flthW %f ntL.
( +2 )
( +1 )
( 0 )
( -1 )
( -2 )

x
x
x
x
x

( +10 )
( +10 )
( +10 )
( +10 )
( +10 )

=
=
=
=
=

+20
+10
0

thnw fl mltizia
brJ FiwKG x Fiw KG = ifKG vw
ia bgWf.
( -2 ) x
(+ 3 ) =
( -2 ) x
(+ 2 ) =
( -2 ) x
0
=
( -2 ) x
( -1 ) =
( -2 ) x
( -2 ) =
khzt, khzfis vifnfg
FGfshf J, xbthU FGF mtfns
nkflthW vfis njbjLJ Ma
brjJ ngh v mik Kiw fLoJ
ma brf.

37

fzF - ca bjhlf tFf


bra 3 ( mltizgLJj )
jiy

bkbaf bjhF

ghlbghU

KGf bgUf.

fw nehf

KGf bgUf mj.

gf v

bragLJ Kiw

ghl totikfgl mltizia nghy


khztf vifnfg njitgL
vif milfis khztfis
bfhnl Ma jah bra ntL.
xbthU FGF xU milia tH
mltizia ug bra ntL.

bra 4 ( brJfw Kiw )


jiy

ghlbghU

bkbaf bjhF - df bgUf


U jF df bgUfgy

fw nehf
:
njitahd bghUf:

gf v

jF df bgUfgyid fw
brtf toyhd A4 jhf, brtf
toyhd xF jhf (Transparent sheets)
43

bragL khztfis VnjD U jF dfis Tw brhy


J
3 5
x kig fhj ko _y fhz.
cjhuzkhf,
Kiw
4 8
go 1:

brtf tot fhjij s th 4 rkghffshf kof

38

fzF - ca bjhlf tFf


go 2: m 4 3 ghfij HLf

go 3: Hl mnj jhis mfy th 8 rk ghffshf kof

go 4 : 8 5 ghffis ntW ir HL

F U irfY Hlgl gF
mjhtJ

15
32

3 5
15
x
=
4 8
32

F
uL xF jhfis vLJ m U jF dfis xnu
msyhd brtf btbtW tzf tiuJ bfhf
.
mtiw x nk xiw bghU ghJ U irfY
Hl gFahdJ, vLJ bfhl jF df bgUf
gy vgij khztfis bfhnl cW brf.

39

fzF - ca bjhlf tFf


bra 5 ( tifgLJj )
jiy

afj

ghlbghU

cW, kh, kh kW bfG

fw nehf

nfhitUJ cW, kh bfG kW


khfis milahs fhz.

gf v
bragLJ Kiw

47

khztf vifnfg gy FGfshf J


milf gy tifahd afj nfhitfis
jah bra ntL.
FG cs khztfis xbthUtU xU milia
vLf brJ kh bfGf, kh kW
cWfis ma brj ntL.

bra 6 ( tifgLJj)
jiy
:
ghlbghU

fw nehf

gf v

afj
xj cWfS khWgl cWfS
xj cWfis khWgl cWfis
mJ bfhSj
49

njitahd bghUf: milbgo x,y,z vGa milf


3 br, ( 1 Kj 9 ) tiu vGa mil
3 br kW +, -, , FpLf vGa
3 br milf
bragLJ Kiw

xU mil bgo a, b, c, . . . . z tiu vGjgl 3


br milf, 0 Kj 9 tiu vGjgl 3 br milf
kW +, -, , FpLf vGa 3 br milfis
tiugl jh vG nghl ntL. xbthU
khztfis
jjahf
miHJ
tU
braghLfis bfhLfyh.
1. khia vLf brj.
2. khia vLf brj.
3. FpLfis bfhL xj cWfis vLf
brj.
4. FpLfis bfhL ntd cWfis vLf
brj.

40

fzF - ca bjhlf tFf


bra 7 ( brJ fw Kiw )
jiy

toa

ghlbghU

rk jik, rk nfhLf

fw nehf

rk jik, rk nfhLf vj
cUthwJ vgij mj

gf v

66

bragLJ Kiw

khztfisIJ FGfshf J bfhf.


rkgf Knfhz, rJu, brtf, Urkgf
Knfhz, rhrJu Ma totfis jh
fjJ bfhs.
xbthU FG jfSF mfgl totf
rk jiknfg koJ mj fis
nfholgl ntL.
nfhol f vifia (rknfhL)
gf 65 cs mltizia xbthU FG
brj ntL.

bra 8 ( nrhjid Kiw )


jiy
:

toa

ghlbghU

RH nfhz

fw nehf

gntW js cUtf RH nfhz mj

gf v

67

bragLJ Kiw

Ma
gf
66
cs
braghLfgo
RHkh jahJ bfhL Knfhz 1200
2400, 3600 RH nfhzij brf
Ma
khztf
vifF
Vg
FGfshf J bfhf
xbthU FGit RH kh jahJ tu bra
ntL. jahJ tj RHkhfis bfhL
xbthU FGF rJu, brtf, mWnfhz,
izfu Matiw tH RH nfhzfis
fla brayh.

bra 9 ( brJ fw Kiw )


ghlbghU

Fbj nfhzf

fw nehf

Fbj nfhzf rk vd flj

gf v

77

41

fzF - ca bjhlf tFf


bragLJ Kiw

gf 77 gl cs l, m vw U nfhLf P
vw btLkhW tiuJ L1, L2, L3, L4, vd
nfhzfis Ff ntL.
xF jh bfhL mglij tiuJ mjnk
bghUJkhW brJ 1 800 F RHWkhW bra.
L1, L2, kW L3, L4 j iyfis khbfhtij
ma bra ntL.
UJ uL nfhLf btobfhS nghJ
clhF Fbj nfhzf rk vgij
fla brantL.

bra 10 ( tufis nrfj )


jiy

tufis ifahSj

ghlbghU

fgoa

fw nehf

gfilia bfhL tufis nenfhL


Ff bfhL fgoa jahj

bragLJ Kiw

Ma khzt/ khzf vifF Vg


FGfshf J xbthU FGF xbthU
gfil bfhLf ntL.
xbthU FG bfhLfgl gfilid 25 Kiw
cUo mj tuij nrfJ bfhs ntL
xbthU FG nH bfhLfgLs
mltiz ilj tuij bfhL ug
ntL.
vj v mf Kiw tJsJ vgij fhf.
t.
nenfhL Ff
fbt
v
1
2
3
4
5
6
bkhj

42

fzF - ca bjhlf tFf


VHh tF
bjhFj kL (Summative Assessment)
dh totik Blue Print
t.v

jiy

va

afj

toa

4
5

brKiw
toa
tufis
ifahSj

1
-

2
(2)
4
(4)

2
(1)

1
(1)
7

bkhj
rjj
1 kbg dhf
2 kbg dhf
3 kbg dhf
5 kbg dhf
F: dh totik (

mj
2
3

2
(1)
4
11
13%

1
3
(3)
4
(4)
1
(1)
1
(1)
9

j
2
3
3
8
(4) (1)
6
8
(4) (2)
4
(2)
-

2
(1)
22 9
40
48%

5
-

gagLJj
1
2
3
5
3
2
6
(3) (1) (2)

2
(1)

6
(2)
3
(1)

1
(1)
4

15
23
27%

bkhj

25

20

19

5
(1)

20 x 1 = 20
10 x 2 = 20
5 x 3 = 15
1x5 = 5
) mil Fs vf dhf vifia FF.

43

w bgw
2
3

10
12%

5
(1)
10

12
84
84
100%

fzF - ca bjhlf tFf


bjhFj kL - kh dhjh
VHh tF

neu
kbg

:
:

2k
60

gF - m
I . rahd ilia njbjLf

10 x 1 = 10

1. -70 x 1025 x 0 k................................ MF.


m. 1

M. 71750

. -71750

<. 0

2. xU gYs 120 khztfis mgahdJ RWyhF miHJ


brwJ. mthW miHJ bry gazbjhif bkhjkhf %.1800 I
khztflUJ bgwglh xbthU khztU brYa bjhif
vts?
m. %. 20

M. %.18

. %.15

<. %.22

. 0.2

<. 1

. -7

<. 7

3. 0.1 0.1 F rkkhdJ


m. 0.1

M. 0.01

4. -7xy cs vbfG
m. x
M. y

5. 5m2 + 25 mn + 4n2 vw nfhit go


m. 1
M.2
.3

<.4

6. iyahd v kig bgwToa xU msL.............................vdgL.


m. kh
M. cW
. kh
< nfhit
7. xU brtfF...................rk nfhLf UF.
m. 2

M.1

.3

<.4

gl x0 M milgL nfhz
ms

8.

m. 1250

M.1050

. 1400

44

<. 1350

fzF - ca bjhlf tFf


9. Kj 20 KG vf R.................
m. 20
M. 21
. 19

<. 18

10. xU nfho J clhF mLJs nfhzf TLj.........


m. 900

M.1800

. 2700

<. 3600

II . nfhol lfis uf
11.
12.

13.
14.
15.

5x1= 5

3
vgJ....................vzhF.
8
xU tFYs 40 khztfS 3/4 khztf ma ghlij
U gwhf vwh mghlij Unth
vif....................
gy cWfsh cUthdJ ..................vdgL.
uL nfhLf btobfhSnghJ vgL bghJf
vif.................. MF.
bfhLfgl tuf mf vif fhzgL
tu ..................vdgL.

III . bghUJf

5x1= 5

1
1
gF
5
4
17. -6 p2q2+8p2q2
18. 5ab+bc 3ab
19. 600. if u nfhz
20. nenfhz
16. 2

2p2q2

1200.
1800.
2ab + bc
11/20
-2p2q2
8ab+bc

gF - M
IV . vitnaD 10 dhfSF kL ilaf
3 2
21. RUFf. +
7 5

10 x 2 = 20

3
gif j
5
egfSF mJlh v jKs rhbyLf
vif ahit?
2
4
23.
kW F ilgl uL jKW vfis TWf.
5
7
3
4
(- )
24. tFf
5
10
22. thR vgt jl Uj 65 rhbyLfS

45

fzF - ca bjhlf tFf


25. 5m2 - 9UJ -3m2 + 63 + 9 ff.
26. x = 2vd bfhLfglh
7x2 - 2x2
( 3x - 1 ) (2x + 1) k vd?
27. fl TF afj nfhit vGJf
y kW 6- TLj UJ x - 4 klif ff.
28. ikaij bghWJ 90 o myJ 180 oF RHW bghGJ
ilF cUtfis tiuf.

29.

gl AOB kW AOD + DOC fhf


30. gl UJ iz kW izyh nfhLfis goaLf

31. 5, 4. 6, 8, 2 Ma tufSF R fhf


32. ab, a2b,a2b2, 7a2b Mat xj cWfis khWgl
cWfis FLf
33. fl totf vjid rk nfhLf csd?

34. R vwh vd?


35. 27, 52 vJ bgaJ?

46

fzF - ca bjhlf tFf


gF -
V . vitnaD 5 dhfSF kL ila
4
3
36. RUFf - 3
+ 2
5
8

5 x 3 = 15

37. xU ngUJ 5 k neu 200 . bjhiyit flwJ.


1 kneu flF bjhiy vd?
38. xU Knfhz 3 gff ( 3a + 4b -2 ) , ( a - 7 ) kW
(2a - 4b +3) v, mj Rws vd?
(4-a)2+(12-b)
39. a = 5, b = -3 v

kig fhf.

7b
40. gl nfhzmsf x ,y,z kig fhf.
A
650
x

E
y

41. bfhLJs glUJ x0 kig fhf.

42.xU bjhiyfh bgo iy %.5200 v, 25 bjhiyfh


bgof iy vd ?
43. 1000 mss nfhzfis tiuJ mj U rkbtoia tiuf.
gF - <
VI . vnjD xwDF ilaf.
1x5= 5
44. 20 egf vil () nH bfhLfgLsJ. 42, 52, 45, 51, 55, 49, 62, 41,
52, 48, 64, 42, 49, 50, 47, 53, 59, 60, 46, 59 f goaiy bfhLJs

ilbtfis itJ mikf. 40-45, 45-50, 50-55, 55-60


kW 60-65
( myJ )
AB = 8 br. mss nfhLJoF ikaFJnfhL tiuf.

47

fzF - ca bjhlf tFf


VHh tF
Ka ghlfUJf - id bfhf
t.
myF gf v
v

fUJ

avf

KG vf

KGf

KGf
Tl
KGf
fj

tiuaiw

Nu

1I bjhlf vzhf bfhl vylfhj vQ


N = {1, 2, 3,...}
vfSF a vf vW bga.
aJl avfis nrf ilgJ KG vf
MF.
W = {0, 1, 2, 3,}

W = {0, 1, 2,
3,}

KG vf kW Fiw vf nrj bjhF KGf


vdgL.
Z= {...,-2, -1, 0, 1, 2, 3,}

Z ={...,-2, -1, 0,
1, 2, 3,}

U KGfis Tl ilgJ xU KG v MF.


xU KGUJ kbwhU KGit ffulhtJ
KG Tl vkiwia Kj vQl Tl ntL.
if KG if
KG
= if KG
Fiw KG
Fiw KG
= if KG
if KG
Fiw KG
= Fiw KG

KGf
bgUf

48

fzF - ca bjhlf tFf


if KG if
KG
= if v
Fiw KG Fiw
KG
= if v
if KG Fiw
KG
= Fiw v
Fiw KG if
KG
= Fiw v

KGf
tFj

ajh
tFj

vj xU viz {ajh tFj vgJ


tiuaWfglhjJ. nkY {aij ajh tFj
0/0 vgJ bghUswJ.

Tl rk

0 KGf Tl rk.

10

10

11

10

ajh
bgUf
bgUf rk

akyhj VnjD xU viz ajh bgUf


ilgJ akhF.
1 vgJ KGf bgUf rk.

12

12

d vgJ xU KGgF xU gF MF.

13

12

a v + jF d

14

18

akw U vf bgUfgy 1 Mf Ujhy mj


vf xWbfhW jiy vd miHfgLwJ.

15

18

xU KG viz xU djh tFf mj KG viz


mj d jiyah bgUf ntL.

fy
d
xU d
jiy
xU KG viz
xU djh
tFjh

49

fzF - ca bjhlf tFf

16

19

xU dij
kbwhU
djh
tFjh

17

20

jKW vf

18

43

mLFF
f

19

44

kh

20

44

kh

21

44

vnfhit

xU dij kbwhU djh tFf Kj dij


ulhtJ d jiyah bgUf ntL.

q 0, p kW q KGf v p / q xU jKW v
vdgL.

akw
KGf a, b
kW KG
vf m, n
1. am an =
am+n
2. am/ an =
am-n,
m>n
3. (am) n
= amn
4. (-1) n = 1
(n xU uil
v vD nghJ)
5. (-1) n = 1,
(n xU xiw
v vD nghJ)

btbtW v kfis bgwToa x cW kh


vdgL.
iyahd v k bfhl X cW xU kh
vdgL.
v fj braghLf _ykhf nrJ vGjgl
vf v nfhitf vdgL.

50

fzF - ca bjhlf tFf


22

44

afj
nfhit

23

45

cW

24

45

bfG

25

48

xj cWf

26

48

khWgl
cWf

khfis vfis fj braghLf _ykhf


nrJ vGJtJ afj nfhitahF.
xU khahfnth myJ xU khahfnth myJ kh
kW khf bgUf nrifnah X cW vdgL.
X cW cs kh (m) fhu bfG vgJ
W kbwhU fhu MF.
xj mLFfis bfhl xjkh myJ khf
bgUf xj cWf vdgL.
btntW mLFfis bfhl btntW khfmyJ
khf bgUf khWgl cWf vdgL.

Xnu xU khia bfhl nfhit mj kh f


caj mLF mj nfhitgo vdgL.
27

49

28

49

29

51

30

53

31

60

nfhit go

xU afj
nfhit k
nfhitf
Tl, fj
nfhitf
fj
rk jik

XWF nkgl khfis bfhl nfhitia xbthU


cWfYs khf mLFf TLj cs
caj k mj nfhitgo vdgL.
xbthU kh xU kigbgWnghJ nfhit xU
kig bgWwJ.
xj cWfis kLnk eh Tl kW ff Ko
xU cWig fF bra vgJ mj nekiw TL
braYF rkkhdJ MF.
xU bghU U miughff xnwhblhW cUt
kW ms rahf bghUdh mJ rkjik
vdgL.

51

fzF - ca bjhlf tFf

32

61

33

67

34

70

35

3
3

71

36

71

37

71

38

71

39

71

40

71

41

33

72

42

73

43

73

xU
nfhL
bfhLJs
gl
mikig
Urk
gFfshf wJ. l gh tygg ghnahL
rk nfhL
rahf bghUJkh mtot rkuhf csJ vdyh.
mnfhL rknfhL myJ rkmR vdgL.
xU tot mj ikaij itJ vjid Kiwf xU
RH rk
KGR mnj totij ngh csnjh mj
tir
vif RH rk tir vdgL.
xU nfhz ms 0 o l mfkhf 90 o
FWnfhz
lFiwthf csJ v FWnfhz MF.
brnfhz
nfhz ms 90 o v mJ brnfhz.
xU nfhz ms 90o l mkhf 180 ol
nfhz
Fiwthf Ujh mJ nfhz.
xU nfhz ff vffshf cUthF nghJ
nenfhz
nenfhL clhwJ. thW clhF nfhz
nenfhz vdgL.
tis
nfhz ms 180o l mfkhf 360o l
nfhz
Fiwthf cs nfhz tisnfhz vdgL.
xU KG tl 360o VgLJ nfhzij
KGnfhz
KGnfhz vdgL.
2 nfhzf TLj 90o v mj uL
unfhzf nfhzfS u nfhzf MF. xbthU nfhzK
kbwhU nfhz unfhz MF.
uL nfhzf TLj 180o v mj uL
if u
nfhzfS if u nfhz MF. xbthU
nfhzf
nfhzK kbwhU nfhz if u nfhz MF.
btL
U nfhLf xU btobfhS nghJ
nfhzf
nfhzf clhwd.
mLJs
2 nfhzf bghJ cia xU bghJfiu
nfhzf
bfhoUjh mit mLJs nfhzf vdgL.

52

fzF - ca bjhlf tFf


44

75

Fbj
nfhzf

45

85

ikaFJ
nfhL

46

88

nfhz U rk
bto

47

91

tu

48

91

49

92

bjhFfgl
tuf
kh

50

92

fbt

51

92

52

93

ilbt
mfy

2 nfhLf btobfhS nghJ VgL Fbj


nfhzf rk.
xU
nfhLJo
ikaFJnfhL
vgJ
mnfhLJo
ika
tiuagL
brFJnfhL MF.
bfhLfgl xU nfhz nfhz Urkbto vgJ
mnfhzij U rkghffshf F rknfhL
MF.
njitahd jftfis jUw vrh to mikj
vj xU jft bjhF tu vdgL.
tufis
FGf
myJ
tFf
gLjgoUjh mit bjhFfgl tuf MF.
aiy bghWjtiu msl ToaJ kh vdgL
xU Fl k L L vjid jlitf
tUwnjh mj vif mj k fbt
MF.
xU Fl tu fbga kF fa
kF ilnas ntWghL R vdgL.
xU ilbt nk viyF viyF
ilnas ntWghL milbt ms mfy
vdgL.

53

fzF - ca bjhlf tFf


vlh tF

ghl l bgWs tsu braghLf


tsu kL (m) - [FA (a)]

t.
v

myF

gf
v

braghL

tFgiw

bkbaf
bjhF

FG

gntW v mikf Tl
gfis gnrhj.

bkbaf
bjhF

FG

gntW v mikf
fj gfis gnrhf

bkbaf
bjhF

gntW v mikf
bgUf gfis gnrhf

bkbaf
bjhF

10

gntW v mikf
tFj gfis gnrhf

bkbaf
bjhF

41

xgil muh?
( yf kW izajs njl )

bkbaf
bjhF

48

njhuhagLJj

bkbaf
bjhF

52

njhuhagLJj (f)

bkbaf
bjhF

55

FG

brJ gh - v isahL

bkbaf
bjhF

56

f v isahL

10

msitf

61,
65

11

msitf

81

FG

brJ gh - Rws (f, Ka


br)

12

toa

86

brJ gh - gynfhzf TLj

13

toa

89

FG /
iz

brJ gh - Knfhz
rkik g

14

toa

90

brJ gh - Knfhz
rkik g

15

toa

92,97

brJ gh 2 kL - rt rkjik,
fhj ko

16

toa

93, 95

f rt rkjik, j

17

brKiw
toa

108

brJ gh - fhj JL,

FG / j brJ gh - gugs, Rws

54

fzF - ca bjhlf tFf


tsu kL (M) - [FA (b)]

vlh tF
t.
v

myF

gf
v

braghL

tFgiw

1.

bkbaf
bjhF

3, 4, 8, 9

2.

bkbaf
bjhF

6, 9,
15,31

f, muh?

3.

bkbaf
bjhF

21

Ka br

4.

bkbaf
bjhF

12, 17,
19, 26,
31, 40,
47, 52,
57

g fzFf 1.1 Kj 1.9 tiu


cs fzFfis tFgiw,
LbraghL kW WnjF
gagLJf .

5.

bkbaf
bjhF

55, 57,
58

brJ gh, f

6.

msitf

65, 70,
68,81

brJ gh, f, Ka br

g fzFf 2.1 Kj 2.2 tiu


cs fzFfis tFgiw,
L braghL kW
WnjF gagLJf.

FG

Uj kW g 3.1. Kj 3.2
tiu cs fzFfis tFgiw,
L braghL kW
WnjF gagLJf.

FG

brJ gh - g fzFf 4.1


Kj 4.3 tiu cs fzFfis
tFgiw, L braghL kW
WnjF gagLJf.

7.

msitf

65, 79

8.

toa

84, 91,
102

9.

brKiw
toa

115, 125,
132

55

fzF - ca bjhlf tFf


vlh tFfhd braghLf
tsu kL (m) [FA (a)]
bra 1 (tifgLJj)
jiy

bkbaf bjhF

ghlbghU

jKW vf gf

fw nehf

a vf, KG vf, KGf kW


jKW vf Tl gfis ma
brj.
6

gf v

bragLJ Kiw
vf
a
vf
KG
vf
KGf
jKW
vf

kL TWf

tYLj
braghL

Tl
milg gkhWg
cL
cL

nrg
cL

nkflthW mltizia brJbfhf.


xbthU FGF mltiz bfhLfgl ntL.
v.fh
1. 2 + 3 = 5 vgJ a vzhF ( milg )
2. 3 + 4 = 4+ 3 = 7 (gkhWg)
3. 2+ ( 3+4) = ( 2+3) +4
2+ 7
= 5+4
9
= 9 ( nrg )
nkfl mltizia Ff
nj nghW xbthU FGY jfSF bfhLj
mltizia
nkflthW
brJghJ
mltizia khztf brtij cW brf.
khztf FG mltizia brjij
tFgiw tHf brf.
f eW
:
10 kbgf
eW
:
8-9 kbgf
Ufu :
6-7 kbgf
Kanjit :
5 kbgf
Ma fj ghl fUij nkgLj gntW
tYLj braghLfis tFgiw mikf
ll ntL.

56

fzF - ca bjhlf tFf


tha w
btghL

Fiw fj
kW thf
braghLf

nkfl bragho khztfsJ jiy cWghL,


FG braghL, fhuzfhaJl F w, Ra
z, jft bjhl wfis Maf
klyh.
5
kbg
bgW
khztfSF
Fiw
braghLfis
Ma
totikJ
KGw
bgWtiu gaj ntL.
6 Kj 9 kbgf tiu bgW khztfSF
mtf brj iHfis flJ t bra
Ma th mf ntL.
KG kbg bgw khztfSF fyhd,
jidia JhL kW rthyhd fzFfis
totikJ Ma mj ntL.

bra 2 (njhuha fhz )


jiy

bkbaf bjhF

ghlbghU

vf njhuha k

fw nehf

vf njhuha kig fhz brj

gf v

njitahd bghUf:
bragLJ Kiw

52
rJu tot v milf ( 0 Kj 9 tiu )

khztfl 0 Kj 9 tius vfis


bfhLJ VnjD xU Iyf viz cUthf
brf.
vLJfhL
4, 5, 3, 9, 4 UJ X Iyf v 45394.
45394 vw v xwh, gjh, wh, Mukh
lnjhua Kiwna 45394, 45390, 45300, 45000 MF.
nj nghW xbthU khztU rJu tot v
milfis bfhL njhuha viz khztf
mJ bfhtij cW brf .

bra 3 (mltizgLJj )
jiy

toa

ghlbghU

_oa gf msit bfhL - nfhzf


TLj fhz

57

fzF - ca bjhlf tFf


fw nehf

gf v
bragLJ
Kiw

nfhzfis
Jakhf
msj,
gf
msF,
nfhzfSF
ilnas
bjhlid mj, gf vifF Vg
nfhzf TLj VgL khwij
bjhlgL mj.
:

86,90

t.
v

gl

gf
msf
vif
tifghL
nfhzf
TLj

2
3

Ma khztfis jjna nkflthW


mltizia tiuJ bfhs brj.
Ma cjl mltizia brf.
cjhuz Knfhz gf vif = 3
ehfu gf vif = 4
Infhz gf vif = 5
g bragl gufis xl brf.
mltiz cs gufis bjhFf brJ
totf gf vifnfg nfhzf
TLj VgL khwij bjhlgL mj.

bra 4 (brJ fw Kiw )


jiy

toa

ghlbghU

Knfhz rkikg

fw nehf

xU Knfhz VnjD Ugf msf


TLj _whtJ gf msitl mf vd
mj.

gf v

89

njitahd bghUf:

btisjh, Knfhz, cR FHf,


Ff (cq njitnfg)

58

fzF - ca bjhlf tFf


bragLJ Kiw

bra 1
3 br., 4 br. kW 5 br. msf bfhl cR
FHhfis vLJbfhf.
3 cR FHhfis bfhL xU Knfhzij
mikf.
3br.

4br.

5 br.

F VjhtJ Ugf msf TLj tUkhW


mikayh.
3 + 4 > 5 br
4 + 5 > 3 br
5 + 3 > 4 br MF.

njnghW cR FHfis bfhL


khztfshfnt _W gf mss Knfhzij
mikf.
khztf cUtha gff Knfhzkhf
mikkh myJ mikahjh vgij Ma cW
brf.
Wahf xU Knfhz VjhtJ Ugf
msf TLj _whtJ gf msitl
mfkhf UF vgij ma brf.

bra 2
khztfis btisjh nehLjf
gff kW nfhzf mogilY 6
tifahd Knfhzfis tiua brf.
tiuj Knfhz sfis msJ vGj brf.
gf 88 cs mltizia tiuj
Knfhz gf msfis bfhL bra
brf.
mltizUJ Knfhz
rkik gig khztf _y bgWf.
bra 5 ( xL mj )
jiy
:
ghlbghU
:

toa
rtrkjik

fw nehf

rtrk totfis milahsfhz brj.

gf v

92

njitahd bghUf

rk toyhdmriyf, fLf,
tz milf, nehLjff.....

59

fzF - ca bjhlf tFf

bragLJ Kiw

Ma 2 mr iyfis ( xnu khahd )


jjahf itf.
mr iy A I, mr iy B J
itf it uL x nk bghUJtjh
rtrkkhF.
nj nghW khztfis fLf, tz
milfis bfhL rtrkij ma brf.

bra 6 (bghU sf jUj )


jiy
ghlbghU
fw nehf

:
:
:

njitahd bghUf:
gf v:
bragLJ Kiw

toa
rtrk Knfhz ( mogil bfhif )
g - g -g , g-nfh-g, nfh-g-nfh, br-f-g
Knfhz tif mogil bfhifia ma
brj.
Knfhz milf
97

Ma tFgiwia W FGfshf J xbthU


FGF
rk toyhd Knfhz milfis
bfhLf.
vLJfhL

Knfhz ABC I, Knfhz PQR J itf c


A MdJ c P J njngh B MdJ Q J C
MdJ R J bghUJkhW brf.
UJ Knfhz ABC MdJ Knfhz PQR-
J
bghUJtjh,
U
KnfhzfS
rtrkkhF.
F

AB = PQ
BC = QR

CA = RP vW csjh

AB / PQ = BC / QR = CA / RP
Knfhz ABC Knfhz PQR MF.
nj nghW g-nfh-g, nfh-g-nfh, br-f-g mogil
bfhif bfhl rtrk Knfhzfis njitahd
Knfhz milf _y ma brf.

60

fzF - ca bjhlf tFf


gJiufgL w braghLf - vlh tF
tsu kL (m) [FA (a)]
bra 1 (FG braghL)
jiy
ghlbghU
fw nehf

:
:
:

njitahd bghUf:

bkbaf bjhF
mLFFf
nfhfSF, F ilnas Jhuij
flJ mLFFf to
vGJjiy
mj.

1. Na FLg Na FLg gl.


2. A4 jh kW vGJnfh

bragLJ Kiw

Ma khzt/ khza vifnfg


FGfshf J bfhs ntL.
Ma xbthU FGF NaFLg gl
kW nfhfSilnaahd u kW nfhf
iw tHfgl ntL.
xbthU FG jjahf itUF gl
kW tufis bfhL fl dhfSF
ilia fhz bra ntL.
1. NaFLg bkhj vjid nfhf
csd?
2. NaFLg ikakhf cs nfh vJ?
3. xbthU nfhfS Naid RtU ghij vj
tot csJ?
xbthU FGF xbthU nfhfis bfhLJ
mj nfhfSFa iwia vLJ vGj brf.
xbthU FG bfhLfgLs nfh kW
F cs Jhuij mLFF to vGj
bra ntL.
xbthU
FG
nrffgl
tufis
fl mltiz Ff bra.

t.v

nfhf
bga

61

UJ
Jhu

Jhu
mLFF
to

iw

fzF - ca bjhlf tFf


bra 2 (FG braghL)
jiy

toa

nehf

totfis cUthFjY, gugs kW Rwsit fhz.

bragLJ Kiw:
go 1 :
Ma khztfis 5 ng csla FGthf J bfhs
ntL.
go 2 :
xbthU FGlK xU A4 jhis tH mjid _iyl
koJ U Knfhz JLfshf btl bra.
go 3 :

bto bgwgl Knfhzf vtif Knfhz vgij ma


khztfis xiw kbwh J bghU ghf brayh.

go 4 :

ilj U Knfhzf, xU Knfhz gfij kbwhU


Knfhz gfnjhL izJ (gff KGikahf
bghUJj ntL) gntW xGfhd totfis cUthf
brf.

go 5 :

khztfl fl dhfis Ma nff.


1. J nghw vjid totfis cfsh cUthf Ko?
2. cUtha totfis goal brayh.
3. cUtha totf Rws, gugsit fhz brayh.
4. Rws kW gugsF cs ntWghil xbthU
totij bfhL Ma ma brayh.

bra 3 (FG braghL)


jiy

toa

nehf

totf kW gfis milahsfhz brj

fhy ms

30 lf

bragLJ Kiw :
go 1 : Ma fhj fjfgl gntW totfis jah brJ
bfhs. wF FGthf f.
go 2: fjfgl midJ totfis Ma xU FGl mf
ntL. Ma gfis Tw mFG gF Vw totfis
milahsfL fgl ntL. kw FGd mFG
braghil cWnehf ntL.
go 3: Ma Ta gfSF VwthW mFG Wahf milahsfl
tot rahdjh, iyah vgij kw FGdUl thfyh.

62

fzF - ca bjhlf tFf


go 4: totfSF cfj gig milahsfhgnjhL kL, kw
gnghL khztf xLwhfsh vgij Ma cWnehfgl
ntL.
bra 4 (j braghL)
jiy
ghlbghU
fw nehf

:
:
: 1)

braKiw toa
ehfu
ehfu kW mj gfis bjJ
bfhSj.
ehfu 4 nfhzf TLj 3600.

2)
bra (i)
dhbjhF

1.tUtdtW ehfuf vit vgij TWf.


1.

4.

G
6.

2.

F
S
5.

H
X

3.

T
Q

7.

2. c o kW tFgiw fhQ ehfu tot bghUfis goaLf.

63

fzF - ca bjhlf tFf


bra (ii)
ehfu ehF nfhzf TLj 3600 vd tUj
(1) khztfis Ug ngh xU ehfuij tiua brJ mt
nfhzfis ghifkh bfhL msJ mt TLj fhz brj.
(2)mil xU ehfuij bto bfhs ( gl ) mj ehF _iyfis
gl csthW bto vLJ, xU nenfhil bghWJ (gl 2 csthW )
mikjh xU tl mikig fhzyh.

gl 1

gl 2

UJ ehfu ehF nfhzf TLj 3600 MF.

64

fzF - ca bjhlf tFf


vlh tF
bjhFj kL
dh totik Blue Print

t.v

jiy

bkbaf
bjhF

msitf

3
4

mj
2

3
(3)

3
(1)

toa

4
(4)

2
(1)

brKiw
toa

1
(1)

bkhj
rjj

1 kbg dhf
2 kbg dhf
3 kbg dhf
5 kbg dhf
F: dh totik (

1
1
(1)

gagLJj

1
6
(6)

2
10
(5)

3
9
(3)

5
(5)

6
(3)

6
(3)

6
(2)

14
17%

48
57%

w bgw

2
4
(2)

30

2
(1)

6
(2)

25

18

10
(2)

11

12
14%

20 x 1 = 20
10 x 2 = 20
5 x 3 = 15
1x5 = 5
) mil Fs vf dhf vifia FF.

65

bkhj

10
12%

84
100%

fzF - ca bjhlf tFf


bjhFj kL kh dhjh
vlh tF

neu
kbg

:
:

2k
60

gF - m
I . rahd ilia njbjLf

10 x 1 = 10

1. U jKW vf fj................................ MF.


m. jKW v
. xiwgil v

M. uilgil v
<. itaidJ

1
1
2 =
5
2
2
8
m.
M.
25
45
3. 12x = 1728 v x =

2.

M. 4

m. 2

38
45

. 3

<.

6
13

<. 5

4. 64 fd_y.......................... MF.
M. 8

m. 16

. 4

<. 64

5. gynfhz vgJ..................... gffis bfhl nenfhL cUt MF.


M. 3 myJ mjF nkgl
<. 2

m. 3
. 1
2
6.

tot Rws..................... MF.


8
2
6
m. 24 2

M. 24

. 28

<. 28 2

7. xU rk gf Knfhz gugs.....................MF.
m. 1/2bh r.m

M a 2 r.m

. ab r.m

66

<. 3/4a2 r.m

fzF - ca bjhlf tFf


8. xU Knfhz U btnfhzf 130 0, 140 0 v _whtJ
btnfhz.....................MF.
m. 100 0

. 110 0

M 90 0

<. 120 0

9. brnfhz Knfhz brnfhz vgf.....................MF .


m. mLJs gf
. fz

M. 90 0
<. rk

10. U rkgf Knfhz XYZ XY = YZ v fl nfhzf


vit rkkhF.
m. X & Y
M X& Z
. Z & Y <. X & Y & Z
II . nfhol lij uf
1
11. - bgUf vkiw ..................... MF.
7

5x1=5

12. uil vf tff xU.....................vf MF.


13. xU tl Mu 7 v mj miutl gugs ................ rJu l
MF.
14. etnfhz ..................... gff csd.
15. rtrk Knfhzf xj gFf.....................
III . bghUJf

5x1=5

16. 12.25 tf_y


17. gy nfhz cnfhzf
TLj
-

izfu

18. midJ gffS


btntwhdit

( n- 2) X 180

mrkgf Knfhz

19. rksKila U nfhLJL -

3.5

20. vbu gff iz

rtrk

gF - M
IV . VnjD 10 dhfSF ila
21.

10 x 2 = 20

3 4
,
Ma vfSilna cs xU jKW viz fhf.
4 5

67

fzF - ca bjhlf tFf


3
2
4
22. RUFf ( 7 + 6 ) 3
4
3
5
23. 24 vw v tf xwh yfij fhf.
24. xU Ehyf khztf gogjF xUehisF, xU KiwF 16nguhf 5
Kiw mDkfglh mEhyf mW gojtf vif
ahJ?
25. 725 cl vj viz Todh mJ fd_yij bgW?
26. mltiz iw brf.
tir
Mf
vif

27

27. 529 vw viz 1000M tFFnghJ bgW jrk v vd?


28. xU tl l 84 br v fhtl Rwsit fhf.

29.

gl Hlgl gF gugsfhf.

30. xGF gynfhzF xU cjhuz jUf.


31. xU miutl gugs 442 v xU tl gugs ahJ?

gl x0 = 78 v y0 kig fhf.

32.

gl DAB CAB vd Wf.

33.

68

fzF - ca bjhlf tFf


34. U nfhLf rtrk nfhLfshf Uf gjidf ahJ?
35. Knfhz ABC A= 750, B = 600 kW B + C = 1050 vwh C k
ahJ?
gF -
V . vitnaD 5 dhfSF ila.
36. RUFf. -

37. f

1
5
x
3
4

5x3=15

3
1 1
( - )
5
2 4

3 ( x 4 ) = 12

38. 2.14829 vw jrk viz 1, 2, 3 kW 4 jrk lUjkhf vGJf.


39. miutltoyhd fh Mu 21 xU lUF %.15 j mjF
RWnt mikf MF bryit fhf.
40. tl toyhd xU jhu f Mu 35br J xU rJu to
tisfgLwJ v mrJu gfij fhf.
41. 14br lKs miutl Rws kW gugsit fhf.
42. Knfhz ABD nfhzfis fhf?

43. 23 br, 17 br, 8 br vgd Knfhz gffshf mikkh vd


rghf.
gF - <
VI. xwDF kL ila
1x5=5
44.
AB = 6 br BC = 6br BAC = 500 ACD = 300 kW CAD = 1000 vw
msf bfhl ehfu tiuJ mj gugsit fhf.
(myJ)

PQ II SR , PQ = 6.8 cm , QR =7.2 cm PR = 8.4 cm RS = 8 cm


msf bfhl rtf tiuJ mj gugsit fhf.

69

fzF - ca bjhlf tFf


vlh tF
Ka ghlfUJf - id bfhf
t.
v
1.

2.

3.

4.

5.

myF

gf
v

jKW vf

p
vw to mik vf jKW
q
vf q 0 nkY, p, q vdgd KGfshF.

jKW vf
mil g
(Tliy bghWJ)

a
c
kW
vgd VnjD U jKW
b
d
a c
+ vgJ xU jKW
vf v
b d
v.

jKW v
gkhW g
(Tliy bghWJ)

a
c
kW
vgd VnjD U jKW
b
d
a
c c a
vf v
+ =
+
b d d b

jKW vf
nr g
(Tliy bghWJ)

a c
e
,
kW
vgd VnjD _W jKW
b d
f
a
c
e
a
c e
vf v
+
+
=
+
+
b
d
f
b d f
MF.

jKW vf
Tl rk

a
vgJ xU jKW v v
b
a
a a
+ 0 = 0 + = , F 0 vgJ vj xU
b
b b
v Tl rkahF.

fUJ

tiuaiw

70

Nu

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

6.

myF

gf
v

fUJ

jKW vf
Tl vkiw

tiuaiw

a
b

a
vgJ Tl
b

vkiw MF.

7.

8.

jKW vf
mil g
(fjiy bghWJ)

gkhW g
(fjiy bghWJ)

a
c
kW
vgd VnjD U jKW
b
d
a
c
vgJ xU jKW
vf v
b
d
v MF.
iw brahJ
a
c
c
a

b
d
d
b
iw brahJ

9.

10.

nr g
(fjiy bghWJ)

jKW vf
mil g
(bgUfiy bghWJ)

e
a
c
f
b
d

e
a
c
f
b
d

a
c
kW
vgJ VnjD U jKW
b
d
a
c
ac
x
=
vgJ jKW
vf v
b
d
bd
v MF.

71

Nu

a
a
+ b
b

=0

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

11.

12.

13.

14.

myF

gf
v

fUJ

tiuaiw

jKW vf
nr g
(bgUfiy bghWJ)

a c
e
,
kW
vgd VnjD _W jKW
b d
f
vf v
a
c
e
a
c
e
x
x
=
x
x
MF.
b
d
f
b
d
f

jKW v
bgUf rk
(bgUfiy bghWJ)

a
vgJ VnjD xU jKW v v
b
a
a
a
x1= =1x
MF.
b
b
b

a bgUf
gy (jKW v)

a
vgJ VnjD xU jKW v v
b
a
a
x0 =0 =0x
b
b

jKW v
bgUf jiy (m)
vkiw

a
b
vgJ jKW v v
vgJ
b
a
bgUf vkiw (m) jiy MF.
a
c
kW vgd U jKW vf kW
b
d
c
a
c
0 v
vgJ xU jKW v
d
b
d
MF.

15.

jKW vf
tFj
mil g

16.

gkhW g iw
brahJ
(tFjiy bghWJ)

a
c
kW
vgd U jKW vf v
b
d

72

Nu

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

myF

gf
v

fUJ

tiuaiw

Nu

a c
c
a

b d
d
b
17.

10

jKW vf
nr g
(tFjiy bghWJ)

iw brahJ

bgUf
am x an = am+n
tFj
am
= am-n
n
a
F, m > n , a 0
18.

21

mLF F f

mLF
(am)n = am x n = amn
a mLF
a0 = 1
jiy

73

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

19.

20.

myF

gf
v

22

27

fUJ

tiuaiw

am x bm = (a x b)m = (ab)m
mLFf <

xnu mLF vfis


bfhl vf
bgUf

tf

21.

32

tf _yf

22.

41

fd

23.

44

fd _yf

Nu

a
( )
b

a
=
b

b 0

X viz mnj vzh bgUFnghJ F


ilF
v
mbt
tf
1. uil vf
vdgL.
tff uil
vf.
2. xiw vf
tff xiw
vf.
X viz mnj vzh bgUFnghJ
ilF bgUfgy mbt tf
vdgL. mj v, mbgUfgy tf
_y vdgL.
v.fh. 3 tf 9 ( 3 x 3)
9 tf _y 3

X v tf _yF
vw FpL
gagLjgLwJ.
(x) tf_yij x
(m) x vd vGjyh.

X viz mnj vzh KKiw bgUf


ilf bgUfgy mbt fd
vdgL.
fd _y vgJ fd fhg jiy Kiw

74

vw Fpl fd _y
vgij FF
3

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

24.

myF

gf
v

49

fUJ

tiuaiw

Nu

njhuha k

xU v uL vfSF il rk jid vw Fpo


fs Ujh mj vfSl f bga _y Ffyh.
v kng mj v njhuha
kghF.

25.

49

vf KG
jhFj

bfhLfgl vf f mUYs f
kfis fU bfhtij vf KG 1. Ujgl ntoa
jhFj vdgL.
l mLj yf 5
l Fiwthf U mj
lYs yf tiu
mgona vGJ
2. Ujgl
ntoa
l mLj yf 5
(m) 5 l mfkhf U
Ujgl
ntoa
lYs yfJl 1
To il vGJ.

26.

61

gu

xU rkjs gF milgL _oa cUt


gFia gu vnwh.

61

Rws

xU
_oa
tot
Rws
mUt viy s MF.

27.

28.

61

vgJ
A = r2 r.m
F
tl ika nfhz =
3600

tl gu

75

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

myF

gf
v

29.

62

fUJ

tiuaiw

Nu

miutl gu

A=

1
r2 r.m
2

30.

62

miutl Rws

P = ( +2)r m
F
miutl ika nfhz
= 1800

31.

62

fh tl gugs

A=

32.

63

fh tl Rws

33.

34.

66

67

1
r2 r.m
4

P=(

TL cUtf

uL (m) mjF nkgl cUtfis xw


gfij kbwh J bghU itjh
J cUt ilwJ. it TL cUtf
vdgL.

gynfhz

_W myJ mjFnkgl nenfhL


Jlh cUthfgL _oa rkjsguig
gynfhz vnwh.

35.

67

xGF gynfhz

gy nfhz gffS, nfhzfS


rkkhf U mJ X xGF gynfhz
vdgL.

36.

68

xGfw gynfhz

xGfw
totik
cUthF
gy
nfhzf xGfw gynfhz vdgL.

76

+2)r m

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v
37.

myF

gf
v
68

fUJ

tiuaiw

F gynfhz

gy nfhz Fiwjgr xU nfhzkhtJ


1800 l mfkhf Ujh F gynfhz
vdgL.

Nu

38.

85

Knfhz

xU js _W nfhL JLfsh jid vw Fpo _y


milgL cUt Knfhz MF.
Flyh.
F
1) xU Knfhz _W
nfhzf TLj 1800
MF.
2) xU Knfhz
rkgffSF vnus
nfhzf rk.
3) xU Knfhz l
gfF vnucs
nfhz bgaJ.

39.

89

Knfhz
rkik g

xU
Knfhz VnjD U gf
msf TLj _whtJ gf msit l
mfkhF.

40.

93

rtrk

Ujs
cUtf
x
J
xW ij vw Fpo _y
rahf bghUdh mit rtrk vdgL. Ffyh.

rtrk Knfhzf

U
Knfhzf
VnjD
xU
Knfhz _W gffS _W
nfhzfS Kiwna kbwh _W
gffSF _W nfhzfS rk v
mit rtrk Knfhzf vdgL.

41.

94

77

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

42.

43.

44.

myF

gf
v

95

96

97

fUJ

tiuaiw

Nu

g-g-g
mogil bfhif

F
g-g-g bfhif.
xU Knfhz _W
gff Kiwna kbwhU
Knfhz _W
gffSF rk v
mU KnfhzfS
rtrk MF.

g-nfh-g mogil
bfhif

xU Knfhz U
gffS mit csla
nfhzK Kiwna kbwhU
Knfhz U gffS
mit csla
KnfhzF rkbk
mU KnfhzfS
rtrk KnfhzfshF.

nfh-g-nfh mogil
bfhif

xU Knfhz U
nfhzfS mtwh
izj gfK kbwhU
Knfhz U
nfhzfS, mtwh
izj gfF rkkhdh
mU KnfhzfS
rtrk KnfhzfshF.

78

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

myF

gf
v

45.

98

fUJ
fz

tiuaiw

Nu

xU brnfhz Knfhz brnfhz


vgf fz MF.
xU brnfhz Knfhz
fzK brnfhzij
csla gff
xW Kiwna kbwhU
brnfhz Knfhz
fzF brnfhzij
csla gff
xWF rkkhf Ujh
mU KnfhzfS
rtrk KnfhzfshF.

46.

99

br-f-g
mogil bfhif

47.

100

U rkgf Knfhz
njw

xU Knfhz rk gffSF vnus


nfhzf rk.

ehfu

xU js ehF gffsh milgl F


cUt ehfu.
1) ehfu ehF
nfhzf TLj 3600
MF.
2) ehfu uL _iy
lf csd.
3) ehfu tiua xWbfhW
bjhlgw 5 msf njit.

48.

107

79

fzF - ca bjhlf tFf


t.
v

myF

49.

50.

gf
v

116

126

fUJ

rtf

izfu

tiuaiw

Nu

xU ehfu xU nrho vgff kL F


izahf U mj ehfu rtf rtf tiua xWbfhW
MF.
bjhlgw ehF msf njit.
rtf gu
1
h (a+b) r.m
2
vgff izahf cs xU ehfu
izfu MF.

80

F
1) vgff msf
rk.
2) v nfhzf
msf rk.
3) _iylf
xiwbahiw U
rkghffshf bto
bfhwd.
4) U mLJs
nfhzf TLj 1800
MF.
5) iz fu gu
A = bh r.m

fzF - ca bjhlf tFf


tsu kL (M) [FA (b)]
kh dhjh
Mwh tF

myF : va

dh tif : gtif bj dhf


I. tU dhfSF ehF ilfUJ xiw njbjLf.
1. a v fz yhj v
m. 2
M. 0
. 1

<. 5

2. KG vfz yhj v
m. -1
M. 0
. 1

<. 2

3. tUtdtW vit 4 midJ tFfis bfhlJ.


m. 1,2
M. 1,2,5
. 1,2,4
<. 2,8
4. 11F 15F il cs gfh v
m. 11
M. 12
. 13

<. 15

5. fbga <yf gfh v


m. 83
M. 89
. 97

<. 99

dh tif : nfhol lij uj


1. Xuhu ..................................gJf csd.
2. xU nfho....................................Muf csd.
3. 296462 vw viz a Kiw fh Lf..............................
4. 94768 vw v 4 lk.........................................
5. 27/81 va tot...............................

dh tif : bghUJj.
1.
2.
3.
4.

33/100
1331 tF
fa KGv
(27 x 3) + ( 7 x 27)
2
5. 4
7

11
270
0.33
30/7

81

fzF - ca bjhlf tFf


tsu kL (M) [FA (b)]
kh dhjh
vlh tF

myF : toa

dh tif : rah / jtwh vd TWf


1. Knfhz 3 nfhzf TLj 180o MF.
2. xU Knfhz xUgfij l ilF btnfhz mj
cbsnfhzF rk.
3. miutl mik nfhz 360 0 MF.
4. gy nfhz N gff Ujh mj cnfhzf TLj.
( N-2) 180 0
5. xU Knfhz a nfhzF vnu cs gf bga
nfhzF vnu cs gfij l aJ.

vlh tF

myF : msitf

dh tif : dho dh
1. xU tl cs fh tlf vif vd?
2. rkgf Knfhz cs xbthU nfhz ms vts?
3. ehF gff rkkhf cs ehfu vJ?
4. 5 br gf sKs rJu gugs?
5. 1 br MuKs tl gugs vd?
vlh tF

myF : toa

dh tif: fj fUJfis idF bfhL tUj.


1. tl Rws vd?
2. xU rkgf Knfhz gu Nu ahJ?
3. xU brnfhz Knfhz gu vd?
4. xU ehfu gu vd?
5. xU rtf gu fhz cj Nu ahJ?

82

fzF - ca bjhlf tFf


VHh tF

myF : brKiw toa

dh tif: tirgL vGJj


1.

AC = 7 br mss nfhLJoF ikaFJnfhL tiua ntoa


goiyfis tirgLJf.
m) C I ikakhf bfhL tiuagL mnj MuKs tlf Kija
fis X kW Y fis btLkhW tiuf.
M) AC =7 br mss nfhLJL tiuf.
) XY I nrf. nfhLJL AC I O btLwJ.
<) Aia ikakhf bfhL AC sij ghF nk MuKs tlf,
AC nfhLJoF nkY G mikkhW tiuf.

c) XY MdJ AC ikaFJnfhL MF.

VHh tF

myF : va

dh tif : ca jidia JhL dhf


1. 1 F 2F ilnas jKW viz vGJf.
2. uL jKW vfis bgUf 1 ilFkhW cs vfis vGJf.
3. 1, 2, 3 vw vfis gagL tU <f gfh vfis vGJf.
4. a + b = 5 tUkhW cs Fiw kW KGfis vGJf.
5. Tl rk 0 ilFkhW cs viz vGJf.
Mwh tF

myF : va

dh tif : thbkhnj
fl fzFfis fzLwid tYL tif thghil
tirahf brhyhk nfl vF neilahf g TWkhW nfl.
a) 3 x 5 = .........
b)
c)
d)
e)

7 x 9 =.........
9 x 8 =.........
10 x 6 =.......
8 x 8 = ........

83

fzF - ca bjhlf tFf


xgilf
Mwh tF

ghl: va

1. nfho, gJyr, yr,..................................Wtiu br.


2. jhnd 5,6 yf vfis cUth mj K, bjhl fLo.
3. 129+47+2+11+13= vjhd Kiw ilfhf.
4. 126- tF, gfh fhuf fhf.
5. 156,36 vw U vf W bghJklF 468 v .bgh.t ahJ?
6. xW ilahdh IJ dhfis jah brf.
ghl : bk msitf
1. X U ehfh vil 7.. 200 v 10 U ehfhf
vil vd?
2. uh# vgt fil 65l ebybz UwJ. 25l 250
.. ebybzia wwF cs ebyiz ms vts?
ghl: ,nfhL,nfhLJL, js
1. xU t brY nfhLfis fhf.

2. tU gf msfis bfhl Knfhzfis tifgLj.


m.
M.
.

7br
7br
4br

7br
7br
5br

7 br
5br
6br

84

fzF - ca bjhlf tFf


ghl : brKiw toa
1. msnfhiy kL gagL nfhLJL tiuf.
a) AB= 7Cm
b) CD= 7.5Cm
C) PQ = 8 Cm
2. msnfhiy ftuhaij gagL nfhLJL tiuf.
a) AB= 5Cm

b) BC= 7.9Cm

VHh tF

1. RUFf.

ghl

C) LM = 9 Cm

: bkbaf bjhF

50 x ( -30 ) x ( -14 )
4x ( -6 )

2. xU kGJ xU l bgnuh 18. brwJ. kGJ 2


bgnuh

vts uij flF ?

3. xU rhuz UilF njitahd J ms 2

4.
5.
6.
7.

1
1
v 49
2
2

J vjid Uilf ijfyh?


3
5
F F ilgl IJ jKW vfis fhf.
5
7
46
10
I Todh
ilF?
vj vQl
21
3
4
U jKW vf TLj 1 mt X v
v kbwhU
20
v ahJ?
U vf bgUfgy 98 mtW X v 35 v kw viz
fhf.
ghl : afj

1. x = -2 v fhQ nfhitf k fhf.


(1) x + 6
(2) 8 x -2
(3) 18 - 5 x 2
2. a = 6, b=-4v tUtdt k fhf.
(3) 5a2 + 4b - 2
(1) 4a -3b
(2) a2 + b2
3. P= x2 + 7 kW Q = -x2 + 3x -2 v, P Q 8 k fhf.
4. xU Knfhz _W gff 6c c2 + 3, -3c9 kW c2 + 4c +
10 v mj Rws vd?

85

fzF - ca bjhlf tFf


ghl : toa
1. bfhLJs glUJ x k fhf.

2. bfhLJs glUJ x k fhf.

3. 1200 mss nfhz tiuJ mj Urkbtoia tiuf.


4. 800 mss nfhz tiuJ mj Urk btoia tiuf.
ghl : tufis ifahSj
1 . 20 egf vil nyh uh nH bfhLfgLsJ.
43, 46, 52 ,50, 63, 42, 53, 49, 65, 53, 43, 50, 48, 53, 60, 46, 55, 58, 62, 49
40-45, 45-50, 50-55, 55-60 kW 60-65 ilbtfis
itJ fbt goaiy mikf.

vlh tF

4
21
3
x
] +[
7
5
25
2. 2p = 64 v P k ahJ?

1. k fhf. [ -

2
2
2
3. ( ) 2a( ) a =( ) 6
8
8
8

ghl : bkbaf bjhF


2
1
( )]
5 10

v a k ahJ?

4. 1521, 3136, 867, 14413 - KGtf viz fLo.


5. 1729 = 1728 + 1 = 123 + 13
1729 = 1000 + 729 = 103 + 93 nj ngh gntW vf gfis
cUthFf.
6. {a ilahf tUgo IJ dhfis jah brf.

86

fzF - ca bjhlf tFf


ghl : msitf
1. xU tlid tiuJ.
(1) mtl Rws kW gugs fhf?
(2) mtl miutlkhdh Rws, gugs vd?
(3) mtl fh tlkhdh Rws, gugs vd?
2. xU brtf mfyth UwK miutl mikjhngh
csJ. mj brtf gF s 24br mfy 14br v mj gu
ahJ?
ghl : toa
1. xU Knfhz _W nfhzf jf 1 : 2 : 3 v nfhz
msfis fhf.
2. fhQ msf vJ Knfhzij cUthF?
(1) 2, 5, 6

(2) 1, 2, 3

(3) 12, 13, 24

(4) 1, 4, 6

ghl : brKiw toa


1. AB = 7.5 br, AD = 6 br, CD = 5 br , nfhz BAC = 450 kW
nfhz ABC = 500 msf bfhl ehfu tiuf.

2. AB ||CD, AB = 9 br, BC = 5.6 br, AC= 8.5 br kW CD = 7 br


msf bfhl rtf mikJ mj gugsit fhf.

3. AB = 8 br, AD = 7.1 br kW BD = 9.2 br msf bfhl ABCD


vw izfu mikJ mj gugisit fhf.
w FHijfSFfhd dhf
wjiy nff (Open Ended Questions)
1. xUt xU fz il 3 vW Tdh m fhz fzid mikf.
F : vzw dhf mikfyh. m Tl, fj, bgUf,
tFj, ..k, .bg.t, df, gugs, j nghw
ghlfUJfis gagLjyh.
2. KUf _W vfis Toa bkhj 20 vW il iljJ.
1) mbtf VJ 3 klF iyba,
2) mbtf VJ 4 klF iyba, mbtf ahit?
3. nl, rhy l `54 vw xnu a v kL jh 6 klfhf,
U vGdh 5 klfhf mikJsJ vwh. Mdh rhy
mjifa vf nkY gy csd vwh. t ahUila TW r?
3
4. uL dfis Todh il t xbth gF 8 Mf
8
UUf ntL vgJ rah? iyba vLJfhL xiw jUf.

87

fzF - ca bjhlf tFf


5.

6.
7.

1.
2.
3.
4.
1.

120 nfhfis xUt 4 bgof tUkhW glh.


Kj kW ulh bgoYs nfhf vifahdJ, _wh
kW ehfh bgoYs nfhf vifl j rk
Ujh mt nfhfis vjid tf glh.
bgo vif, ulh bgo vif Ma j MdJ
_wh, ehfh bgo viffSilna Md jJl j
rk csJ vwh mt nfhfis vthW glh.
bgUf gyid l mfkhd TL bjhif cs 3 KGfbsf fhz
mnrh Kawh. f cjt aYkh?
uL KG vf bgUfgy 96, mt TLj 30 l Fiw v
ayToa U vfis vGJf?
kd fzFf
86, 97, 66, 87, . . . vw tir mik mLj v?
xU brtfij vjid tf ghahfyh (koj _y)?
86 ghia l bga 5 klF ahJ?
5/8 kig vthW fhgh?
f
eh X Myf viz idnw. mj yff TLj 43.
tU TWf uL kLnk bk
m)
mJ xU tf v.
M)
mJ xU fd v.
)
mbt 500000I l aJ
mj v ahJ?
Miy fzFf
ghjhs rhfil MwF Ff V rJukhf Ugiy? eik
Rs bghUf, fUf t totikf, mt
gaghLl bjhlsikF vLJfhLf jUf.
xU jh uL btntW jj rJuf csd. mit uL
izjh xU a rJu ilFkh?

1.

2.

1.
2.
3.
4.

5.

6.

jidia L dhf
xW ilahf tUkhW 10 dhfis / TWfis jah brf.
{a ilahf tUkhW 10 dhfis / TWfis cUthFf.
2 iltUkhW 10 dhfis / TWfis cUthFf.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Ma fis
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
bfhL gntW
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
cUthFf.
cUtfis
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
100 a + 10 b + c
100 b + 10 c + a
100 c + 10 a + b TWfis gagL _yf vfis cUth
kf.
10 a + b vw Tiw gagL <yf vfis cUthFf.

88

fzF - ca bjhlf tFf


7. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Ma vfis bfhL ehF yf vfis
cUth fj bragho _y fa ilia fhf. (F :
Fiw viz gagLj TlhJ).
8. 5 vw viz ehF Kiw gagL k 6 tUkhW fzid
cUthFf. (F : d Tl gagLjyh).
9. bfhLfgl gl vjid Knfhzf csd?

10. yff TLj 13 tUkhW mik


f bga _yf v vd?
11. bfhLfgl gl vjid brtff csd?

12. xU cztf cs nkir 4 ng nrJ xnu neu cztUj


Ko. U nkirfis xwhf nrjh xnu neu glYsthW 6
ng mku Kokhdh,
x

x
x

m. 10 ng xnu neu cz cz vjid nkirfis izf ntL?


M. 20 ng xnu neu cz cz vjid nkirfis izf ntL?
. 10 nkirfis izjh vjid ng cz czyh?
ulh gUtfhd gJiufgL bralf
1. vf jhd braghL:
khztfis 0 Kj 9 tiuyhd milfis jahf brh
mUJ VnjD 5 v milfis bfhL
(m) 5 yf vfis cUthf brj.
(M) mj 5 yf vf VWtir kW wFtir mikf.
() m, fbga 5 yf v mikj.
(<) m, f a 5 yf v mikj.
(c) uoF cs ntWghil mj.
(C) milia bfhL dfis cUthf brh,
mdf Tl, fj, bgUf, tFj braghLfis bra
brj.
2. j kW njhuha fhz:
xbthU khztiu mtf 5
egf cau kW
vilfis goal brh, mUJ jij mikf brhYj.
3. Rws kW gugs:
dnjhW gagLJ 5 bghUf s kW mfyfis
fla brf.

89

fzF - ca bjhlf tFf

nkY, mbghUf gugs kW Rwsit fhz brf.

4. nfhzf cUthF lf
mwhl th f fhQ nfhzf cUthF lf 10 id
goal brf.
mitf vtif nfhzf vgij fhf.
5. tufis ifahSj
VnjD xU brjh cs xU gia vLJbfhL mYs 2
vGJf, 3 vGJf kW 4 vGJfis bj brJ, mjid
bfhL fbt goaiy jah brf.
6. nehL milia gagL Ugkhz cUtfis fjJ tu
brayh
kW
mYs
nfhzf
kW
gff
vifia goal brayh.
7. FWF mltizia brjhUJ fjf brJ, m
bkhj rJufis fLof brhy. m, Hlgl rJuf
kW
Hlglhj
rJuf
vifia
flJ
mtilnas j, d kW rjj FLf.
fj rh izajs Kftf
t.
v
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Kftf
nrich.maths.org
http://www.aimsedu.org/index.html
Harold Reiters Home Page_files
<http://www.math.hmc.edu/funfacts>
http://www.mathcats.com/explore/tessellations/tesspeople.html
http://www.mathleague.com/
http://www.shodor.org/interactivate/activities/perm/index.html
www.gogeometry.com
www.ct4me.net/Ohio Graduation Math Test Prep GeometryStrand.htm
http:www.scribd.com/Theorems-and-proofs
http://mathforum.org/
http://www.auntymath.com/
http://www.coolmath.com/
http://www.cut-the-knot.com/content.html
http://www.k111.k12.il.us/king/math.htm
http://www.olemiss.edu/mathed/contest/contests.htm
http://matti.usu.edu/nlvm/nav/
The New Zealand Curriculum Exemplars (Use google.com)
Teacher Lab
http://www.worldofnumbers.com/
http://my.hrw.com/math06 07/nsmedia/tools/Algebra Tiles/Algebra
Tiles.html/ Perimeter and Circumference:
http://www.regentsprep.org/Regents/math/ALGEBRA/AS1/pracper.ht
m
www.gomath.com/
http://www.regentsprep.org/
New Zealand Maths Olympiad Committee online

90

fzF - ca bjhlf tFf


26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.

www.cumbavac.org/Math.htm
www.AAAmath.com
www.figurethis.org
www.mathcats.com
www.easymaths.org
www.bbc.co.uk/education/megamaths/tables.html
www.mathleague.com
www.fleetkids.com
www.funbrain.com/numbers.html
www.teachnet-uk.org.uk
http://www.tes.co.uk/
www.mathsroom.co.uk/index.htm
www.interactivemaths.net
www.illuminations.nctm.org
www.cimt.plymouth.ac.uk
www.mathsmistakes.info
Absurd Math: Interactive mathematical problem solving game series.
A Maths Dictionary for Kids: An animated, interactive dictionary for
students which explains over 400 common mathematical terms
Archimedes Book of Lemmas: Geometry Step by Step from the Land of
the Incas, 15 propositions on circles.
Archive of math Puzzles:
AplusMath: math resources
Ask Dr. Math
Bamdads Math Comics:
Centre for Innovation in Mathematics Teaching: Resources, Puzzles,
topics
Curious and Useful Math: Tricks and rules for quick calculations.
Figure This: Math challenges for families
Fun Brain: Interactive math activities, change maker and wacky tales
FunSchool.com: Educational games and activities
Free Math Games: Free math games, symmetry activities & examples,
shapes and other activities.
Mrs. Glossers math Goodies: Interactive, self-checking math lessons,
puzzles, & homework tips.
Making Mathematics: Student, teacher and mentor resources.
Martindales The Reference Desk: Calculator on-line Center
MathEbook.net: Math resources and fillable pdf worksheets that can be
printed.
Mathematical Interactivities: on-line math activities for students to
practice their math skills.
Mathematics Worksheet Factory:
Math Journals for All Ages: Great information to help student clarify
their thinking in math.
Math Playground: Online math activities and resources.
Measure 4 Measure: Collection of sites that estimate, calculate, evaluate
and translate.
PowerPoint Presentations for Math: by Monica Yuskaitis

91

fzF - ca bjhlf tFf


65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.

Tessellations.org: Observe and create your own tessellations.


Virtual Library of Mathematics:
Virtual Manipulatives: Glencoe math manipulatives K-8 grades.
NCTM Home.
amtionline.com
Proofs without words.
Open-ended questions in mathematics.
edHelper.com
Active worksheets
www.heymath.com

92

You might also like