Andon Zako Cajupi

Jeta Andon Zako Cajupit

Emri i tij i vrtet sht Andon ako, nuk dihet pr 'arsye ai prdori edhe
formn Zako. Emri letrar ajupi sht emri i nj mali t vendlindjes,
mallin dhe kujtimin e s cils e nguliti dhe e prjetsoi n pseudonimin
e tij. Lindi n Sheper t Zagoris m 27 mars 1866. Msimet e para i
mori n vendlindje ku kreu dhe nj shkoll gjysm t mesme greke. Po
shkolla m e madhe e vendlindjes ishte shkolla e fshatarit, e njohjes s
jets dhe t shpirtit t popullit, t gzimeve dhe t brengave t
bashkfshatarve t tij. Rol t madh n formimin e tij ka luajtur
sidomos gjyshi nga e ma, i cili e futi n botn magjepse t
prrallave, t legjendave e t kngve popullore, prej s cils poeti i
ardhshm nuk do t ndahej m kurr. I ati i ajupit, Harito akua, ishte
kurbeti n Misir, ku qe aktivizuar n lvizjen atdhetare. Ai e trhoqi t
birin nga fshati pr t vazhduar studimet. Andoni ishte vetm 15 vje,
kur la shoqrin pr t ndjekurnj kolegj francez n Aleksandri, duke
marr me vete mallin e s ms Zoics, dhe t gurve e maleve t
Zagoris. N kolegj mori nj kultur t mir dhe u dallua ndr t part
midis shum nxnsve t ksaj shkolle q vinin nga vende t ndryshme
t Mesdheut. Me kt kultur ai i kishte t hapura dyert e universitetit,
t cilin e ndoqi n vitet 1887-1893 n Gjenev, ku studjoi pr drejtsi.
Ktu u njoh me nj vajz vendase
Evgjenin, e cila e bri t
lumtur po dhe fatkeq, sepse i vdiq pas nj vit martese, duke ln jetim
t birin e porsalindur, Stefanin. Kjo humbje e tronidi thell poetin dhe i
la vrag t thell. Ajo u b shkak q, pas dhjet vjetsh, t shkruante
elegjin "Vaje", nj nga elegjit m t bukura dhe m prekse t

 Jeta

(vazhdim)

Po prej ktij profesioni hoqi dor shpejt. Shkak u b nj konflikt me autoritetet e vendit gjat nj
proesi gjyqsor ku avokati i ri mbrojti t drejtn dhe nuk u lshoi pe pushtetmbajtsve. Jetoi me
pasurin q i kishte ln i ati, dhe iu kushtua trsisht shtjes atdhetare dhe krijimtaris
letrare. ajupi gjeti n Misir nj lvizje patriotike t zhvilluar. Shqiptart e ngulimeve t Egjiptit
kishin organizuar nj shoqri atdhetare e kulturore dhe mbanin lidhje sidomos me "Shoqrin e
Stambollit". Por kt lvizje u munduan ta kthenin n ann e tyre disa rrethe grekomansh, t
cilt intrigoni kundr patriotve t vrtet dhe kundr ajupit. Ai u b shpirti dhe figura m e
njohur e kolonis patriotike t Misirit, ajupi mbrojti interesat e shqipris dhe t popullit
shqiptar, demaskoi synimet e xhonturqve, t grekomanve dhe t gjith armiqve t tjer t
shtjes s kombtare. M 1919 ajupi ishte n ball t prpjekjeve t shqiptarve t Misirit,
pr t mbrojtur t drejtat e popullit shqiptar n Konferencn e Paqes q mblidhej n Paris. Ai
dnoi qeverin e Durrsit, q ishte vegl e fuqive imperialiste, ashtu si dnoi prpjekjet e
feudalve tradhtar pr ta br Shqiprin iflik t tyre e pr ta nxjerr n ankand sipas
interesit. Me kto qndrime ai thelloi demokratizimin n lvizjen mendore dhe n letrsin
shqiptare. Kjo u shpreh n frymn antifeudale t veprs s tij dhe n vendin q ai u dha
problemeve shoqrore n krijimtarin e tij letrare e publiistike. N kto vite ajupi , si shum
atdhetar t tjer, prjetoi krizn e idealeve t bukura t Rilindjes. N krye t punve n
Shqiprin e pavarur, n vend t atdhetarve t ndershm po vinin njerz q i binin pas
interesit t tyre, pa menduar pr fatet e kombit. "N Shqipri, -shkruan ai m 1922- nj
turkoman, nj grekoman, nj sllavoman, nj intrigant, nj tradhtar, takon t bhet regjent,
ministr, prefekt, faqe me nder dhe mbret".Cajupi ishte pr demokracin dhe qytetrimin,
prandaj e prshndeti Revolucionin Demokratiko-Borgjez t Qershorit t vitit 1924, frytet e t
cilit nuk arriti t'i gzonte populli shqiptar Ky qndrim i vendosur antimonarkist ia mbylli
prfundimisht poetit rrugn pr t'u kthyer n Shqipri, q t tretej n "baltn m t mbl se
mjalta" t mmdheut. Vdiq n Kajro m 11 korrik 1930. Shtypi zyrtar n Shqipri e kaloi
vdekjen e tij pothuajse n heshtje.

 ANDON ZAKO AJUPI, ZRI I NDRGJEGJES SHOQRORE DHE

KOMBTARE SHQIPTAR

N mesin e personaliteteve m meritore t kombit, pa dyshim se nj vend t rndsishm z edhe Andon Zako ajupi, (1866-1930) veprimtar dhe
atdhetar i devotshm, poet, krijues, dramaturg, publicist e prkthyes. Ai z vend meritor dhe vend nderi n letrsin shqipe t kohs, n radh t par
pr kundrimin dhe qasjen realiste t prshkrimit t gjendjes dhe pozits s shqiptarve nn robrin turke, por edhe t gjendjes po ashtu t rnd e t
nder edhe pas periudhs s shpalljes s pavarsis s cunguar t Shqipris, n nntor t vitit 1912. I lindur dhe i rritur n nj tok t ashpr
malore t Shqipris, n Sheper t Zagoris, ajupi gjat tr jets do t mbetet nj burr i ashpr, nj qortues dhe fshikullues i pa kompromis
kundr t ligs e nopranis, nj bir besnik i atdheut, i cili me nj an i thur himne Baba Tomorit, q simbolizon qndresn historike vertikale
shqiptare, por n ann tjetr nuk nguron ta paraqes lakuriq jetn shqiptare, t till, n nivelin n t cilin e kishte katandisur dhe e kishte zhveshur
robria e gjat shumshekullore nn Perandorin aziatike, robri e cila pr m keq kishte rezultuar edhe me prarje, ndasi e mosmarrveshje t
rrezikshme brenda shqiptarve. Ata, t cilt nuk i kishte tjetrsuar robria rronin si mos m keq, ata t cilt ishin nisur n rrugn pa kthim t asimilimit,
po ashtu kishin psuar duke ndrruar identitetin, duke harruar traditat, gjuhn, doket dhe varret e t parve. Shumica syresh dukej se kishin mbetur n
gjysm t rrugs, edhe turq edhe kaurr, apo as turq as kaurr. Kishin mbetur t huaj pr turqit dhe t humbur pr vllezrit. Ishte nj kob i madh q
e kishte katandisur si mos m keq nj komb t vjetr, q dikur kishte rrojtur n liri me dinjitet e krenar. ajupi lajmrohet n letrat shqipe n periudhn
e konsolidimit t Rilindjes Kombtare, n fazn e saj t fundit, kur vetdija pr domosdoshmrin e lirimit dhe krijimit t Shqipris kishte reflektuar te
t gjith shqiptart liridashs, kudo n katr vilajetet. Pavarsisht se ishte shkolluar n gjuh t huaj, pavarsisht se kishte par bot dhe kishte zn
hapin me nivelin e qytetrimit evropian, ai nuk iu nda Atdheut, t cilit i shrbeu gjat tr jets, jo pr t prfituar nga Atdheu, sikur bn disa nga
bashkkombsit dhe bashkkohsit e tij, por pr t i dhn gjithka krkonte dhe gjithka mund ti jepte, ashtu sikur i kishin dhn duke shkrir tr
pasurin e tyre: Abdyl Frashri, Nikolla Nao, Hasan Prishtina e disa t tjer, n kohn kur e kishin zhvatur dhe e kishin zhveshur lakuriq edhe disa
nga bijt e saj plngprishes.edhe pse n jetn e tij psoi dy tragjedi familjare, kur humbi shoqen e jets n vitin 1892 e m pas edhe djalin e vetm, n
vitin 1919 ai nuk u dha, nuk e humbi toruan por qndroi vertikalisht, duke i dhn Shqipris, jo vetm kontributin madhor, por edhe qndrimin e fort e
t patundur parimor, kombtar Ata q kan lexuar me kujdes biografin dhe ata q e njohin krijimtarin e tij, nuk mund t mos pajtohen me
konstatimin se ajupi i prket panteonit t atdhetarizmit, i prket majave t larta t atdhetaris e qytetaris, n t cilat kan arritur jo shum krijues e
veprimtar shqiptar. Ai ka fshikulluar babzit, hipokrizin, anadollakin, skllavrin, makutrin, parazitizmin, bjerrakohsin, mendjemadhsin,
paditurin dhe t gjitha veset e liga, qofshin ato t Sulltanit-zemr derr, t cilit nga frika i bjn nder, qofshin ato t doktor Adhamudhit, i cili ka zbuluar
eliksiret e jets, sipas parimit t eliminimit, t dhmb kmba, preje, t shptoj tjetra, t dhemb, syri krreje, t mos smuret tjetri! Duke qen nj
personalitet i formuar q njihte shkenc, tradit, drejtsi, religjion dhe q kishte par bot, ajupi me t drejt do t zemrohej dhe pavarsisht
rrethanave pr unitet e bashkim, ai kurr nuk do t pajtohej me gjysmakt e tipit t Adhamudhit, nj prodhim i anadollakis t kohs, nj xhahil q
barbarin e tij nuk e mbante dot lidhur me zinxhir.

ANDON ZAKO AJUPI, ZRI I NDRGJEGJES SHOQRORE DHE KOMBTARE SHQIPTAR!

(VAZHDIM)

Ai ka fshikulluar babzit, hipokrizin, anadollakin, skllavrin, makutrin, parazitizmin, bjerrakohsin, mendjemadhsin,

paditurin dhe t gjitha veset e liga, qofshin ato t Sulltanit-zemr derr, t cilit nga frika i bjn nder, qofshin ato t doktor
Adhamudhit, i cili ka zbuluar eliksiret e jets, sipas parimit t eliminimit, t dhmb kmba, preje, t shptoj tjetra, t dhemb,
syri krreje, t mos smuret tjetri!Duke qen nj personalitet i formuar q njihte shkenc, tradit, drejtsi, religjion dhe q
kishte par bot, ajupi me t drejt do t zemrohej dhe pavarsisht rrethanave pr unitet e bashkim, ai kurrnuk do t
pajtohej me gjysmakt e tipittAdhamudhit,nj prodhim i anadollakist kohs, nj xhahil q barbarin e tij nuk e
mbantedot lidhur me zinxhir. ajupi ka jetuar n kohn kur Shqiptart po zhvishnin petkat e robris, n kohn kritike t
thyerjeve t mdha politike, ekonomike e shoqrore. Ai ishte tejet i vetdijshm se e kaluara e gjat nn robri i kishte shkalluar
shqiptarit ann fizike e shpirtrore, por nuk kishte koh pr ta vajtuar at, nuk kishte koh pr t humbur, sepse vonesa do t
kushtonte shum andaj ishte br zdhns i ides t domosdos s lirimit duke ftuar shqiptart liridashs: Mirrni pushkt n
duar/edhe bni besa-bes/ Shqipria do shptuar/kok turku t mos mbes!Pr dallim ngaNaimi, t cilin aq shum e deshi, e
nderoi dhe e respektoi, ajupisht shum m diskret n thirrjet e tij pr lirim nga robria shekullore. Ai sht militant i
vrtet kombtar, sht shpirt zhurituri q lufton fyt pr fyt, q nuk ka koh pr t vajtuar e pr t krkuar drejtsi nga qielli.
Duke qen i vetdijshm se shqiptart ndodheshin para udhkryqit t madh historik, ai ndryshe e shtroi dilemn hamletiane, jo
t jesh apo t mos jesh!, por t jesh me do kusht dhe t shpejtosh, meq vonesa e zgjimit dhe lirimit i kishte sjell
shqiptart buz gremines. ajupi sht mbase i vetmi ndr bashkkohsit, q nuk ka kursyer as k. I udhhequr nga vetdija e tij
realiste, i mbshtetur fuqishm nga parimi arsyes, n at arsye q qndron n ball t Universit, si princip primar i jets dhe i
lvizjes, nuk mund t pajtohej me idet retrograde t shum bashkkohsve, me idet e tyre t veshura me petkun shqiptar, por
me trupin e mendsin e anadollakut t pernduar. N vitin 1912 kur shtetet sllave me ndihmn e Rusis iu sulen tokave
shqiptare, t cilat i konsideronin provinca turkedhe vran, masakruan,zhdukn e dbuan pr n Turqi, qindra mijra shqiptar.
ajupi me koh e kishte parapar rrezikun dhe konstatonte me t drejtdo dit e humbur nn robri ishte njrrezik m tepr,
andaj edhe stigmatizoi pamshirshm krert e Klubit t Selanikut, e t shum klubeve t tjera t cilt i njihte dhe e njihnin, t
cilt i kishte bashkkohs, por edhe kundrshtar idesh e qndrimesh, jo domodsoshmrisht personale, sikur jan interpretuar
padrejtsisht sa e sa here. Pavarsisht se ky qndrim i ashpr politik i ajupit ishte kritikuar dhe ishte demonizuar, ai nuk hoqi
dor kurr nga e tija, por bri tutje, duke vn n loj klasn e servilve, t shpirtrobrve, t mendje-robrve, t gjith atyre
shqiptarve laraman e kameleon, t cilt mjerisht i pati dhe i ka me bollk Shqiptaria.

VEP
R

A
T
othuajse n t njjtn koh me veprimtarin atdhetare ajupi e nisi edhe
punn letrare. Ku botij nje ser verrash si :Burri i dheut, Pas vdekjes, 14 vjec
dhender.M 1902 botoi librin "Baba Tomorri", nj nga veprat m t shquara t
letrsis s Rilindjes Kombtare, Me kt prmbledhje ajupi solli nj
ndihmes t muar n pasurimin e letrsis kombtare. N historin e
letrsis shqiptare ajupi zuri vend edhe si dramaturg, Rndsi t veant
kan sidomos disa nga komedit e tij , Prralle nga e kaluara dhe Pas vdekjes
(shkruar m 1910, botuar m 1937), me t cilat solli nj ndihmes me vler
n zhvillimin e ktij lloji n letrsin ne vendin tone. ajupi u mor edhe me
prkthime,disa prej tyre ishin, Baba Tomori, Prralla t zgjedhura, Lulet e
Hindit qe ishte prmbledhje e poetve indian. La n dorshkrim pjesn m t
madhe t veprave t tij, poemn "Baba Musa lakuriq", nj parodi e bibls,
tragjedin "Burri i dheut", q u botua pas vdekjes m 1935, komedin "Pas
vdekjes" q u botua m 1937, prmbledhjen poetike "Kng e vome", fati i s
cils nuk dihet. Me gjallje, prve "Baba Tomorrit" botoi Prrallat e La Fontenit
(1921) prshtatur prej tij nga frengjishtja dhe "Lulet e Hindit" (1922), nj tuf
vjershash t letrsis sanskrishte, nga artikujt e pakt q botoi n shtypin e
kohs duhet prmendur pamfleti "Klubi i Selanikut" (1909), nj nga kulmet e
publiistiks s Rilindjes. N kt pamflet ajupi demaskoi demagogt e
xhonturqve dhe t veglave t tyre, q kishin hyr n lvizjen kombtare pr
interesat e ngushta t kasts s bejlerve turkoshak e fanatik, t zellshm

KOMEDITE

Realizmi dhe fryma kritike ndaj bukurive t jets

shoqrore dhe politike t kohs shprehen, sidomos
n komedin e ajupit. "Katrmbdhjet vje
dhndrr" sht nj pjes n vargje. M shum se
nj t tr si komedi, ajupi ka krijuar disa skena
plot humor t kndshm prmes t cilave v n
loj mendsi t prapambetura dhe zakone
anakronike t jets s fshatit shqiptar. Jan
probleme q ajupi i pat rrahur dhe n krijime t
tjera, por ktu ato tinglluan n harmoni me nj
atmosfer humori popullor q prshkron tr
veprn dhe q prbn nj nga veorit dhe meritat
e saj.Shigjetat e ktij humori godasin zakonin
prapanik t martesave t t rinjve me mosh t
paprshtatshme pr njri tjetrin, zakon q e kishin
sjell kushtet ekonomike t jets n fshatrat
malore. Tana do t martoj t birin
katrmbdhjetvjear me nj vajz m t se ai: ajo
"nuk do nuse pr sis, po pr punt e shtpis". Me
"katrmbdhjet vje dhndrr" ajupi krijon
komedin realiste t zakoneve; ajo ka hyr n
fondin klasik t veprave komike, pr shkak t
humorit t kndshm, t gjuhs plot kolorit
popullor, t personazheve dhe t shkathtsis s
dialogut.

Vepra tjetr dramatike e ajupit "Pas

vdekjes" sht nj komedi politikoshoqrore. Demaskimi i demagogjis s
xhonturqve dhe i bejlerve q u bn
vegl e tyre, problem q ajupi e pat
trajtuar edhe te pamfleti "Klubi i
Selanikut", sht vn n qendr t
ksaj vepre. Edhe ngjarjet zhvillohen n
zyrat e gazets "Liria" t ktij klubi, por
kuptohet se prmbajtja e komedis
sht shum m e gjer dhe m e thell.
Ajo zbulohet prmes nj situate komike,
t gjetur me mjeshtri prej shkrimtarit.
Doktor Adhamudhi vjen n zyrat e
"Liris" t'i tregoj Skndo beut abetaren
e tij shqipe. Atje doktori sheh rastsisht
nj nekrologji pr deputetin Haxhi Aliu,
q ende s'ka vdekur dhe i lind dshira t
dij edhe ai se 'do t shkruhet pr t
pas vdekjes. Kt dshir e shfrytzon
me zgjuarsi shrbtori i klubit Zeneli, i
cili fut n vrullin e shakas s tij dhe t
tjer, msonjsen Lulushe dhe gazetarin
Vurko, q i vjen rrotull asaj. Por dy jan
personazhet m t goditura t veprs:
dr. Adhamudhi dhe Zeneli.

Baba
Tomorri
(Atdheu,
Dashuria, Prrall t
vrteta e t rreme
Katrmbdhjt vje
dhndr)

Pas vdekjes ,
vaj, burre i
dheut, baba
musa lakuriq.

Andon Z.
Cajupi

Perralla te
zgjedhura,
ujku dhe
qengji etj .

Shqiptar Ku
kemi ler, Trim i
Shqipris, Robria,
Fshati im, Dheu
etj.Korbi dhe dhelpra ,
Kali dhe dreri, Pr
unat shqiptar etj.

Me qiejt mos u mbani ,

Se nuk mbahen
gjekundi.
Te ndahet feja,
Nga kombesia.
ANDON ZAKO
(CAJUPI)

KRIJMTARIA
POETIKE

Krijimtaria e ajupit si poet sht e gjer, por vepra e tij kryesore sht "Baba
Tomorri", nj nga prmbledhjet poetike m t rndsishme botuar gjat Rilindjes.
Interesi i gjallq zgjoi ajo, pritja q iu b nga lexuesi e kritika e kohs, lidhet me
forcn e fjals poetike t ajupit me rinin e frymzimit t tij si poet q do t
shprehte aspiratat, ndrrat dhe idealet e nj faze t re t lvizjes kombtare , e
cila n fillim t shekullit ton njohu nj ngritje t prgjithshme q shpuri n
kryengritjet e mdha t viteve 1910-1912 dhe n fitoren e pavarsis. "Baba
Tomorri" shnonte nj nga kulmet e poezis s Rilindjes, pra me "Baba Tomorrin" i
hapeshin shtigje t reja poezis shqiptare, frynte n t nj flladi ri dhe hynte n
t nj not e re, m e fort dhe m konkrete nga fryma sociale. Prandaj "Baba
Tomorri" si vepr qndron n kaprcyell t dy epokave, me rrnj t forta n
traditn romantike t Rilindjes, si vazhdim i saj, dhe me vshtrim nga horizontet e
nj poezie t ardhshme realiste dhe sociale. Fryma popullore, me t ciln jan
gatuar vjershat e "Baba Tomorrit", u dha atyre nj vul origjinaliteti t veant,
nj tingllim aq magjeps pr veshin e lexuesve, sa ato u bn shpejt popullore
dhe pushtuan zemrat e tyre. Prmbledhja poetike "Baba Tomorri" prbhet nga
tri pjes q autori i titullon: "Atdheu", "Dashuria" dhe "Prralla t vrteta e t
rreme". Motivi atdhetar, dashuria pr baltn dhe gurt e mmdheut dhe malli
pr ta, kujtimi i s kaluars heroike dhe krenaria pr traditat e t parve, dshira
pr ta par atdheun t lir dhe thirrja pr t rrokur armt kundr pushtuesit, i
japin poezis s ajupit at tharm frymzimi dhe at patos luftarak q e bn t
hyj thell n shpirtin e shqiptaritdhe ta trondis at. Tema atdhetare fiton n
poemn e ajupit nj prmbajtje konkrete e t prekshme, sepse ai shprehu

KRIJMTARIA POETIKE (VAZHDIM)

Nj pjes e madhe e vjershave t ajupit i prket dashuris. N mes t vjershave t ajupit jan edhe katr ,,Vajet'' e tij pr
t shoqen, Evgjenin, vjersha shum e njohur ,,Kopshti i dashuris'', nj vjersh e gjat me subjekt biblik, ,,Zolejka'', etj. Pr
ajupin dashuri sht principi i jets njerzore. Ai asaj i beson edhe m shum se Perndis. Vjershtorin e duan t gjith e ai
mbetet i pavdekur se kndoi dashurin. Dashuria q poeti pat pr t shoqen zvicerane qe shum e madhe. Ai e kujtoi me nj
dhembje t thell, edhe pas dhjet vjetve t vdekjes. S'e kujtoi vetm si burr, por edhe si baba i dhembshm:
Mos na le t gjor, me zemr t ngrir,
ktheu t gzonesh kur t sho t bir:
e ke ln foshnje, tani u b burr
s'arrite t'a rritje, s't ka par kurr.
Pr ty shum her o do t m thot,
po s'mund t'i prgjigjem, se m mbytin lot
Me se rrojn foshnja? 'i rrit ilimit?
Dashuri e nns dhe prkdhelit.
Poeti e dashuroj aq shum at grua, ai e ndjen aq fort dshprimin e humbjes s saj, sa q arriti t mendoj pr nj ast se jeta
sht e kot, se pr t s'ka m asnj shpres.
ajupi veanrisht me forc godet zakonin e martesave t fmijve pa i pyetur, martesat e djemve t vegjl me vajza t
rritura, t cilat mund t'i bjn t gjitha punt n shtpin e burrit. Te komedia ,,Katrmbdhjet vje dhndrr'', ajupi i vuri
n loj fort bukur kto zakone. Nj nga plagt e shoqris shqiptare t kohs s ajupit ishte edhe kurbeti. Pr kt, ajupi ia
kushtoj bukur vjershn ,,Kurbeti''.

VAJE

Q ditn q vdiqe, q kur s't kam par

Lott q kam derdhur, s'm jan dhe thar
Shum vjet u bn sot u mbushen dhjete
Q kur m ke ln dhe s't shoh ne jete!

N 'kopshte me lule ke qndruar vall?

S't vjen keq pr mua?S't vjen mall pr djal ?
O ngjll I bukur mos meno n bot
Kthehu t t shom t na mbeten lot

S'rrojm dot pa tyn ti si rron pa neve?

Motmot q rrojtm bashk s'm urreve
Atje tek rri jan qipariz' e varre
Kthehu t t shom mos na lr prfare

Mos na lr t gjor me zemr t ngrir

Kthehu t gzohesh kur t sho tt bir
E ke len foshnje tani u b burr
S'arrite ta rritje s't ka par kurr

Pr ty shum her o do t m thot

Por s'mund ti prgjigjem se m mbytin lot

Dashuria

E mban mnd, moj Mar,

dashurin' e par?
Njeri nuk e gjegji,
se jeshm te vegji.
Un pa ty s'rroj,
vij' e t krkoj;
tl pa mua s'rroje,
vij' e me krkoje.
N lule me er
putheshim ngahere,
dhe si burr' e grua
losnim nn ftua.

Nj dit, t dyza
losnim mbylla-syza:
U fshyem pa dukur
Cin t besoj tanin,
perndin' a dashurin?
Perndi n kte jet
sht dashuria vet.

a,
sa,pra,
pra,mund
mundtetekete
keteshume
shumene
ne
ebote,
bote,atdheu
atdheueshte
eshtevetem
vetemnje.
nje.

Andon Zako Cajupi

Fabulat

ajupi nuk njihej publikisht si fabulist

Akademikja Floresha Dado trajtoi kumtesn ajupi fabulist. Ajo e konsideron ajupin si nj
poet t madh, tregimtar, komedian dhe profesionist, prsa i prket prshtatjes s
fabulave.Marrdhniet poetike me fabulat pak t lvruara, sht befasia m e kndshme n
t gjith krijimtarin e ajupit. Puna e pasionuar q bri pr t futur n gjuhn shqipe nj
pjes t mir t prrallave nga fabulisti i madh La Fonten ishte padyshim, jo vetm kontribut
pr pasurimin e mjedisit letrar t kohs, por dhe zbulim i individualitetit poetik t ajupit, n
nj aspekt krejt t veant.
Sipas profesoreshs Dado, ajupi sht autori i poezive t fuqishme patriotike dhe i lirikave
erotike t vrullshme, sht dramaturgu i komedive t brendshme dhe i tragjedis s plot,
sht publicist me logjik t mbreht, q papritur shfaqet edhe si mjeshtr n prshtatje
fabulash, madje edhe si krijues i tyre. Me nj stil vetjak, sa serioz aq edhe t hareshm, duke
qen i ndrgjegjshm se i kishte hyr nj rruge jo fort t leht, por q ishte pun e dobishme
pr literaturn, ai krijoi n tradit t vlefshme n t gjith letrsin ton.
Dado tregon se, prcaktimi i individualitetit t ajupit n t gjith krijimtarin e tij, si fabulist
origjinal apo prshtats, nuk ka trhequr sa duhet studiuesit tan. Pr her t par kt
problem e ka prekur Dhimitr Shuteriqi, i cili bri nj kategorizim t prgjithshm, por t
paplot pr veorit e procesit krijues n fushn e fabuls. Poeti yn pati siguri vetm nga La
Fonteni, prej t cilit mori vetm 112 fabula, afro gjysmn e tyre nga 242, q prmblidheshin
n 12 libra t botuar pr La Fontenin.

Teatri i Andon Zako

Cajupit

Teatri Andon Zako ajupithirret teatri i qytetit n Kor, i themeluar m 1951 dhe nga viti
1971 ka edhe godinn e teatrit. Sot, godina e teatrit shrben si shtpi kulturore e artistve
profesionist n jug t Shqipris.
Edhe pse regjistrimet institucionale t kohs s pas lufts s dyt botrore, japin data ditsh
e vitesh si b.f. ajo e themelimit m 1950, veprimtaria teatrale ka qen e zhvilluar edhe m
par n kt hapsir. Kjo veprimtari m par zhvillohej nga klube t djelmris s fund
shekullit XX. Nga ato kohra n kujtes ka mbetur shfaqja e tragjedis "Otello" e cila u luajt
rreth vitit 1890. Prndryshe teatri i qytetit n Kor ka qen dhe mbetet si gurr e
pashtershme e teatrit n kryeqytet, n Tiran. Si gurthemel i teatrit merret drama e par
"Prmbysja" me regji t Sokrat Mios, e shfaqur n Korn e pas Luft s dyt botrore. N
fillimet e teatrit shfaqeshin kryesisht drama, por me kalimin e kohs, aty nga fundi i viteve
'60-ta, me vendim t mistrris s republiks u vendos zgjerimi i veprimtarsi s teatrit n
shfaqje t estrads dhe pr fmij shfaqje kukullash. Brthama e trups s artistve, n
kt periudh prbhej nga 10 profesionist dhe 15 aktor korospondent. Pas ndrrimit t
sistemit shtetror, Teatri i Kors nuk e ndali veprimtarin, por prkundrazi nga artistt e
qytetit u pa si godin e kulturs n t ciln zhvillonin aktivitete e tyre. Kto aktivitete n
bashkpunim me Bashkin e Kors edhe u kurorzuan me Festivalin e Teatrove t Komedive
"Ballkan 2000". Sot, n fillim t shekullit t ri, teatri "Anton Zako ajupi" sht nj ndr
institucionet e vetme profesionale q zhvillojn aktivitetin e tyre n pjesn jugore t
Shqipris. Godina e teatrit ndodhet n bulevardin kryesor t Kors, bulevardin "Gjergj
Kastrioti". Thuhet t jet ndrtuar m 1971 dhe t ket 220 ulse t parapara pr shikues.
Ballina e godins sht e stilizuar sipas shembujve t kohs s ndrrimit t sistemit. Shfaqjet
m t njohura t ngritura nga teatri n sken, ndr tjera jan: Hijet e Nats, Kopraci,
Zonja nga qyteti, ngjejt e skterrs, Pamje nga ura,Njollat e murme, Otello,
Qyteti i akuzuar, Marro Mokra, Prbindshi, Zgjohu Vasil, Ishin t gjith bijt e mi,
Zonjusha 39-vje, Denoncimi, Inter girl etj

ajupi n veprat e tij shprehu shpirtin e popullit

Me rastin e 85-vjetorit t ndarjes nga jeta t Andon Zako ajupit (1866-1930), u mbajt simpoziumi prkujtimor A.Z.ajupi
Tomorri i poezis shqipe, n Muzeun Historik Kombtar
85-vjetori i ndarjes nga jeta i Andon Zako ajupit u prkujtua n ambientet e Muzeut Historik Kombtar. Akademikt Jorgo
Bulo dhe Floresha Dado solln edhe nj her n vmendje kontributin e ktij autori n letrsin shqipe. Tema e trajtuar nga
profesor Bulo, ajupi midis t shkuars dhe s ardhmes, prezanton kaprcimet q ka br ky autor nga romantizmi n
realizm. Ndr t tjera profesori u shpreh se: Ky sht viti i ajupit, sepse vetm pak koh m par, u nderua me titullin
Nderi i Kombit, dhe se sot (dje) ka 85-vjetorin e ndarjes nga jeta. 85-vjet pa poetin q me penn e tij solli n er t re
poetike.
Bulo shpjegon m tej se, ajupi sht shkrimtari q jetn e tij e jetoi n kaprcyell t dy kohve, nga njra ishte koha historike
e rilindjes, koha historike e fillimeve t shtetit t pavarur shqiptar, edhe nga ana tjetr koha letrare e romantizmit, fillimi i
realizmit t letrave shqipe. Krijimtaria e shkrimtarve q jetojn me nj kmb n t kaluarn edhe me tjetrn n t
ardhmen, krcnohet nga rreziku q t mbetet e mangt, si nj jehon e vonuar dhe e zbeht.... Ai shton m tej se, kt
rrezik e kaprcejn ata talente, q me penn e tyre bjn sintezn e krijuesve, q shprehin bindjet e reja t epoks historike
dhe artistike q vjen.
Nj nga kto talente sht ajupi, i cili pas shqyrtimeve poetike n nj koh kur lindn yje t tjera t letrave shqipe, nuk ngeli
n hije as n t parn, edhe as n t dytn. Nprmjet nj vshtrimi retrospektiv q profesori bn pr veprn e tij del n pah
vendi i veant i ajupit, i cili themeloi dhe krijoi nj tradit t re. Vepra e tij nuk sht thjesht nj hallk q lidh epokn
letrare t rilindjes me at q erdhi m pas, por faktor i progresit artistik t letrsis shqiptare, gjat fazs s kaprcimit nga
romantizmi n realizm, edhe gjat fazs s kaprcimit romantik me pathosin social, krijimin.
Ky ishte nj hap i madh q integronte letrsin shqiptare n rrjedhat moderne t zhvillimit t saj. Sipas profesorit, vendi i
ajupit n historin e kulturs shqiptare, si shkrimtar q nga nj an shprehu mendsin e rilindjes dhe nga ana tjetr e
tejkaloi at, lidhet dhe me nj aspekt tjetr t veprs, me personalitetin e tij. Me ajupin nis t shfaqet n jetn letrare
shqiptare filli i poetit qytetar, q ndjen nga t part, bashk me Konicn edhe ndonj tjetr krizn e idealeve t rilindjes, edhe
pse me to e lidhnin mijra zgjidhje.
Mund t ishte kjo nj pozit tragjike pr nj krijues, mbi t cilin bnin si trysni dy pal forca, ato q e mbanin n vend dhe ato
q e trhiqnin prpara..., por ai shikonte prpara sepse kishte kuraj.... Profesori shpjegon se n duelin mes vijs romantike
dhe asaj kritike, te ajupi fitonte kjo e fundit, fitore kjo q i hapte udhn realizmit n letrsin shqiptare t shekullit t kaluar.
Kshtu ndryshoi drejt nj drejtimi t ri, drejt nj stili t ri. Kjo nuk sht nj merit e vogl pr nj krijues dhe nuk prbn nj
episod t zakonshm n ambientet normale t nj letrsie politike dhe historike t zhvillimit t saj. Poezia e ajupit sht nj
prsiatje liriko-filozofike pr pasojat e qytetrimit modern, pr jetn e individit dhe t shoqris. Dhunimi i liris s individit
me mjete moderne dhe fati i integritetit t personalitetit t tij, dilemat morale t njeriut prball mundimeve pr realitetin,
prdhosja e realitetit t dashuris dhe njerzis n mortalitetin e kohs, fantazma therse dhe propaganda false,
trajtoheshin n disa prej poezive t tij. M pas, nisi t shfaqej dhe profili i poetit popullor. ajupi n veprn e tij shprehu
shpirtin e popullit t tij. Kan kaluar breza dhe epoka n shoqrin shqiptare, por vepra e tij ka mbetur e gjall dhe sht br
pjes e mendjes historike dhe estetike shqiptare. Ajo ka qndruar pjes e lvizjeve historike-kulturore, me prmbajtjen e saj
humane, atdhetare dhe demokratike, me magjin e saj.... Profesori e prfundon trajtimin e tems duke thn se, ajupi
sht nga ata njerz t mdhenj, q nuk kan ln vetm nj kujtim, por dhe nj vepr. Kjo e bn at t jet i pranishm n
jetn ton dhe n jetn e brezave q do t vijn. Dje t pranishm gjat simpoziumit ishin dhe drejtori i Muzeut Historik
Kombtar, Melsi Labi, nndrejtori i muzeut, Dorian Koi, Ermir Nika dhe specialisti i muzeut Spiro Nika etj.

Me qiejt mos u mbani se

Se nuk mbahen gjekundi
Te ndahet feja
nga kombesia.

AJUPI, I PARI MODERN I POEZIS SHQIPE

Kan kaluar 85 vjet dhe 3 sisteme t ndryshme politike, por vepra e ajupit mbetet e gjall dhe n koh; humane, atdhetare
e demokratike.
Me rastin e 85-vjetorit t ndarjes nga jeta, akademik e studiues prkujtuan veprn e poetit dhe atdhetarit t shquar
shqiptar, Andon Zako ajupi, i cilsuar si Tomorri i poezis shqipe. Sipas akademikut Jorgo Bulo, ajupi solli frymn realiste
n letrsin shqipe, e cila dominohej ende nga Rilindja. Gjat simpoziumit u vlersua edhe merita e tij si fabulist.

Simfonia ajupiane prshkohet nga dy tema t mprehta: atdheu dhe dashuriaKshtu e cilsoi Melsi Labi, drejtori i Muzeut
Kombtar veprn e poetit dhe atdhetarit t shquar, Andon Zako ajupi n simpoziumin q u organizua ditn e djeshme n
prkujtim t 85-vjetorit t vdekjes.
Labi u shpreh se vepra e ajupit t bn t shtohet dashuria pr atdheun dhe na ringjall ndjenja kombtare.
Kritikt, ata q i thurin himne e ata q e anatemuan, pr nj gj ishin t njzri se ajupi sht Tomori i poezis shqipe.
Tomori sht pr poetin Kish e Shqipris, fron i Perndis, Tomori sht vendi ku poeti bie n gjunj dhe lutet pr fatin e
Shqipris, dhe Zri i Baba Tomorit sht zri i ajupit, i cili krkon ti bashkoj shqiptart dhe ti sjell n udhn e
mbar,- theksoi Melsi Labi.
Megjithse i shqetsuar pr mungesn e veprs s ajupit n shkollat shqiptare, studiuesi Jorgo Bulo tha se edhe pas 85
vitesh vepra e ajupit mbetet e gjall dhe do t jet e paharrueshme edhe n brezat e ardhshm.
Bulo n kumtesn e tij ajupi midis t shkuars dhe s ardhmes, theksoi rolin e poetit n letrsi dhe mendsin shqiptare.
Ai solli traditn e re n poezin shqipe. Ishte faktor progresi. E kaloi poezin nga fryma e romantizmit te ajo kritike. E oi
letrsie n rrjedhat moderne, u shpreh akademiku Bulo, i cili tha se prpara fryms idilike q qarkullonte n epokn, poetit i
vrasin syt plagt e popullit, kontrastet e mprehta, padrejtsit sociale. Sipas Bulos, ajupi i hapi dern rryms realiste t
letrsis duke u pritur nga moderniteti me tematikat mbi dilemat morale apo poezit erotike, sarkazma, etj.

CAJUPI, I PARI MODERN I POEZISE SHQIPE. (VAZHDIM)

Me ajupin nis t shfaqet n jetn letrare shqiptare tipi i poetit qytetar, q ndjen nga t part bashk me Konicn e
ndonj tjetr krizn e idealeve t Rilindjes edhe pse me to e lidhnin mijra fije. Pse u prit n mnyra t ndryshme vepra
e ajupit nga kritika, e cila ose i turi himne ose i lshoi anatema, tha Bulo duke shtuar se me kritikn e tij ajupi tronditi
amullin ku vegjetonte letrsia artistike. Studiuesi Bulo e cilsoi profilin e ajupit sa poet popullor aq edhe poet modern,
i cili mbetet aktual. Kan kaluar 85 vjet dhe 3 sisteme t ndryshme politike, por vepra e ajupit mbetet e gjall dhe n
koh; humane, atdhetare e demokratike. I paharrueshm edhe pr brezat q do t vijn.

Akademikja Floresha Dado u ndal n profilin e Andon Zako ajupit si fabulist.

Prcaktimi i individualitetit t ajupit si fabulist origjinal apo prshtats nuk ka trhequr sa duhet vmendjen e
studiuesve tan. Ajo ka qen pak e lvruar nga studiuesit. Ai solli n shqip fabulistin e shquar francez, La Fontene. Jo
vetm q ishte shqiprues, por edhe pasuroi nga vetja. ajupi pasuroi letrsin e kohs u shpreh Dado, e cila e cilsoi
ajupin si poet, atdhetar, publicist, mjeshtr i prshtatjes dhe krijues fabulash.
ajupi pati si burim La Fontenin. Shqiproi dhe prshtati rreth 112 fabula t la Fontenit me tematik t larmishme, ai nuk
trashgoi stilin nga paraardhsit por krijoi stilin e tij. Sipas Dados, ajupi mbetet prshtatsi m i mir i La Fontenit n
Shqipri.
T tjer pjesmarrs n simpozium ishin nndrejtori i muzeut, z.Dorian Koi,Ermir Nika dhe specialisti i muzeut z.Spiro
Nika.
Nika foli rreth ndikimit t Zagoris n jetn dhe veprn e ajupit, edhe pse ai nuk u formua n vendlindje.
N mars t ktij viti, presidenti i Republiks Bujar Nishani e nderoi poetin e madh me titullin Nder i Kombit. N fund t
aktivitetit fjaln e mori nndrejtori i Muzeut Historik Kombtar Dorian Koi, i cili foli mbi Motivet homerike n veprn e A.
Z. ajupit dhe Kavafit (poezia Kurbeti dhe Itaka. Vepra e ajupit sht ribotuar e plot 3 vjet m par.
Ky aktivitet erdhi si nj bashkpunim mes Muzeut Historik Kombtar dhe Institutit t Librit dhe Promocionit dhe Shtpis
Botuese Toena. Andon Zako ajupi lindi n Sheper t Zagoris ndrsa jetoi dhe vdiq n Egjipt.
N Nivan kreu msimet gjysm t mesme, t cilat i plotsoi n nj lice francez n Egjipt, ku jetonte i ati. M 1887, pasi
bri nj vizit n Sheper, q ishte e fundit pr t, ajupi shkoi n Zvicr, atje kreu studimet e larta dhe mori titullin e
doktorit t drejtsis.
N Kajro, ku u vendos prgjithnj, punoi pr njfar kohe si avokat. Nga fundi i shek. XIX mori pjes gjallrisht n lvizjen
patriotike shqiptare dhe mbajti krahun e saj m t prparuar.
Veprat e tij m t njohura jan Baba Tomorri (Kajro, 1902), Baba Musa lakuriq- satire, Burri i dheut tragjedi (1908),
Pas vdekjes komedi, 14 vje dhndr komedi.

 Burrat

nen hije lozin ,

kuvendojn, pika qe su
bie, se nga grate rrojne.

Andon Zako
Cajupi

KUR POEZIA E CAJUPIT TINGLLON SI PROFECI

85 vjet nga largimi i tij toksor poeti shqiptar Andon Zako Cajupi ende kujtohet pr vargjet e tij t
famshme, gati gati profetike: Burrat nn hije, lozin kuvendojn, pika q su bie, se nga grat rrojn.
Por sot ai prkujtohet nga akademik dhe studjues pr frymn e re q i solli poezis shqipe duke e
shkputuar nga romantizmi i Rilindjes dhe duke i dhn notat e para moderniste dhe realiste
njkohsisht. Me titullin Andon Zako Cajupi- Tomorri i poezis shqipe u prkujtua 85 vjetori I vdekjes s
poetit n ambjentet e Muzeut Historik n Tiran. Akedemiku Jorgo Bulo e vuri theksin te fryma e re
moderniste q Cajupi solli n letrsin shqipe duke e shkputuar nga romantizmi q kishte dominuar
deri n ate koh duke evidentuar kurajon e tij civile.Ndrsa studjuesja e njohur e letrsis Floresha
Dado tek poeti Cajupi vlerson kontributin e tij n prkthime nj dimension jo shum i njohur por jo
pak i konsiderueshm i poetit.I njohur ndr lexues pr veprat e tij Si Baba Tomorri apo komedit si 14
vje dhndr, Cajupi ndr studjues sht i vlersuar edhe pr poezit e tij lirike dhe erotike, ku ai me
eleganc prshkruan bukurin femrore duke e ngritur at n piedestalin e krijimit.
Andon Zako ajupi lindi n Sheper t Zagoris. Jetoi dhe vdiq n Egjipt. Mbiemri i tij i mesm i vrtet
ishte AKO mirpo pr arsye t panjohura me koh i mbeti ZAKO.N Nivan kreu msimet gjysm t
mesme, t cilat i plotsoi n nj lice francez n Egjipt, ku jetonte i ati. M 1887, pasi bri nj vizit n
Sheper, q ishte e fundit pr t, ajupi shkoi n Zvicr, atje kreu studimet e larta dhe mori titullin
Doktor n Drejtsi. N Kajro, ku u vendos pr gjithnj, punoi pr nj far kohe si avokat. Nga fundi i
shek. XIX mori pjes gjallrisht n lvizjen patriotike shqiptare dhe mbajti krahun e saj m t
prparuar. N rrethet e gjera atdhetare u b i njohur me nj artikull q shkroi n kuadrin e diskutimit
rreth shtjes s alfabetit n t cilin doli kundr adoptimit t alfabetit grek pr gjuhn shqipe. M 1909
botoi shkrimin e njohur Klubi i Selanikut, nj pamflet drrmues kundr armiqve t lvizjes kombtare
shqiptare. Patriotizmi i flakt dhe qndrimi i prer ndaj pushtuesve t huaj e nxorn ajupi-n n krye t
patriotve q vepronin n Egjipt. M 1919 u zgjodh kryetar i shoqris "Vllazria" me qendr n
Kajro. Qe frymzuesi dhe njri nga hartuesit e memorandumit q shqiptart e Egjiptit i drguan
Konferencs s Paqes m 1919 n mbrojtje t trsis territoriale t Shqipris.

ajupi sht nj nga prfaqsuesit m

t mdhenj t letrsis prparimtare
shqiptare. Me veprat e tij, q shquhen
nga patriotizmi luftarak, fryma e
spikatur demokratike, karakteri
Popullor, spontaniteti dhe realizmi n
pasqyrimin e jets, ai dha nj ndihmes
t muar n prparimin dhe zhvillimin e
mtejshm t letrsis son
kombtare..

PUNOI: GRUPI I DYTE(2)