OSNOVE EKONOMIJE

Doc.Dr. Velma Pijalovi

TRITE I TRINE STRUKTURE

TRITE
Trite ine sistemi, institucije, procedure, drutveni odnosi i

infrastruktura koju prodavci i kupci koriste kao ugovorne

strane izravno ili putem posrednika u procesu razmjene roba
i usluga za novac.
Podjela trita:
Trite line potronje i trite kapitalnih roba
Lokalna, nacionalna, regionalna , meunarodna i globalna
trita
Podjela po osnovu SKD (1)Poljoprivreda, ribarstvo i
umarstvo;2) Rudarstvo, iskopavanja i eksploatacija minerala; 3)
Proizvodnja elektrine energije i gasa; 4) Preraivaka industrija;
5) Trgovina naveliko i malo; 6) Graevinarstvo; 7) Ugostiteljstvo i
turizam; 8) Finansijsko posredovanje; 9) Poslovanje
nekretninama i poslovne usluge; 10) Ostale poslovne usluge; 11)
Usluge obrazovanja i 12) Zdravstvene i stomatoloke usluge.

TRITA IMOVINE
Karakteristika ovih trita je da se proces razmjene

(kupovine i prodaje) vri ve ranije izgraenim ili

emitovanim sredstvima ija je osnovna svrha
uveanje bogatstva. Imovine su vrste roba koje ne
slue za potronju domainstava, niti su to
proizvodni inputi preduzea. Dva osnovna
segmenta trita imovina su:
trite nekretnina (poslovnih objekata i
stambenih objekata);
finansijsko trite kao izvor finansiranja
preduzea .

Trine strukture i poloaj preduzea

U zavisnosti od trine imperfekcije preduzea u veoj ili

manjoj mjeri mogu utjecati na cijene

Trina struktura je odreena brojem preduzea u
industrijskog grani, brojem preduzea u grani koja proizvodi
bliske supstitute i brojem barijera za ulazak i izlazak na
trite.
Osnovne trine strukture su:
Trite potpune ili savrene konkurencije,
Trite monopolistike konkurencije,
Trite oligopola
Trite monopola.

SAVRENA KONKURENCIJA
Teorijska konstrukcija
Veliki broj malih preduzea
Svi su price taker-i
Veliki broj kupaca
Savrena informiranost
Proizvodi su homogeni
Nema barijera za ulazak i izlazak
Postojanje i alokativne i proizvodne

efikasnosti

PROIZVODNA EFIKASNOST
Proizvodna efikasnost na tritu savrene konkurencije

podrazumijeva da preduzee proizvodi onu koliinu

proizvoda pri kojoj su dugoroni prosjeni ukupni trokovi u
minimumu. Specifinost dugoronog prosjenog troka je u
tome to je u ove trokove ukljuen i prosjean (normalni)
profit.
Prosjean ili normalni profit u dugom roku podrazumijeva
onaj nivo profita koji zadrava postojea preduzea na
tritu, ali ne privlai nove konkurente na to isto trite.

ALOKATIVNA EFIKASNOST
Alokativna efikasnost postoji onda kada na tritu nije

mogue prerasporediti (realocirati) raspoloive proizvodne

resurse a da se barem jedan trini akter ne dovede u
nepovoljniji poloaj.
Dakle, dok god postoji mogunost da se novom alokacijom
raspoloivih resursa barem jedan trini akter dovede u bolji
poloaj, a da se istovremeno ne pogora pozicija svih ostalih
trinih aktera, jo uvijek nije dostignuta alokativna
efikasnost.
Kljuni uslov postojanja alokativne efikasnosti na tritu jeste
jednakost cijene i marginalnog troka.
Na tritu savrene konkurencije preduzea proizvode onu
koliinu proizvoda pri kojoj se cijena proizvoda izjednaava sa
minimumom dugoronih prosjenih trokova (koji ukljuuju
normalni profit), pri emu potroai plaaju cijenu dodatnog
proizvoda koja je jednaka marginalnom troku tog proizvoda

TEORIJA SAVRENO KONKURENTNIH

TRITA
1. Nepostojanje nepovratnih trokova. Nepovratni trokovi u
kontekstu teorije perfektno konkurentnih trita su trokovi
nabavke nove opreme koju preduzee ne moe prodati ili
iskoristiti za proizvodnju u nekoj drugoj industrijskog grani
ako se odlui da napusti granu u kojoj posluje.
Postojanje nepovratnih trokova poveava trokove izlaska
iz industrijske grane, to utie na poveanje agresivnosti
postojeih preduzea u odnosu na preduzea koja
namjeravaju ui na to trite. to su vei nepovratni
trokovi, vee su barijere za ulazak na trite. Stoga
smanjenje, odnosno nepostojanje ovih trokova poveava
stepen konkurencije, odnosno ini trite potpuno
konkurentnim

Teorija savreno konkurentnih trita

2. Potencijalni konkurent, odnosno preduzee koje namjerava
ui na trite ne smije biti u loijem poloaju u odnosu na
preduzea koja ve posluju u industrijskoj grani u pogledu
mogunosti pristupa tehnologiji i postizanju istog nivoa
kvaliteta proizvodnje.
Uz nie trokove postojei konkurenti mogu ostvarivati
ekstra profite. to je vea mogunost za ostvarivanje
iznadprosjenih profita (ekstra profita), vee odstupanje
postojee trine strukture od savreno konkuretntskog
trita.

Teorija savreno konkurentnih

trita
3. Novi konkurent na tritu mora biti u mogunosti da primijeni
taktiku brzog ulaska na trita, sniavanja cijene i izlaska sa
trita. Smisao ove pretpostavke je u mogunosti da novi
konkurent konkurie cijenom nanie preuzimajui na taj
nain dio kupaca od postojeih konkurenata. Postojei
konkurenti se mogu prilagoditi na nove uslove, odnosno
mogu sniziti cijene, ali uz vremenski pomak.
Ovakva brza taktika kada novi konkurent ulazi na trite i

konkurie cijenama nanie ima za posljedicu da su postojei

proizvoai pod stalnom prijetnjom novih konkurenata, to
ih prevenira u primjeni taktike da poveanjem cijena
poveavaju profite.

ISTI MONOPOL
isti monopol se javlja u sluaju kada postoji samo jedan

ponua na tritu, koji nudi proizvod za koji ne postoji

supstitut pa je, stoga, taj jedini ponua istovremeno i cijela
industrijska grana.
Drugim rijeima, ponuda tog ponuaa predstavlja ponudu
industrijske grane.
Funkcija tranje za proizvodom je funkcija tranje
istovremeno i ponuaa i industrijske grane, budui da je u
toj industrijskoj grani jedini ponua monopolista.
Monopol nastaje zbog razliitih trinih barijera

KARAKTERISTIKE MONOPOLA
Osnovna karakteristika monopolskog trita je mogunost

ostvarivanja ekstra profita ne samo u kratkom ve i u dugom

roku.
Barijere za ulazak na trite su tako velike da bi trokovi koje
bi podnijeli potencijalni konkurenti bili vii od zarada tako da
se nijednom potencijalnom konkurentu ne isplati ulaziti na
trite, ili je taj ulazak na trite izravno onemoguen od
strane dravnih tijela.
Ne postoji ni proizvodna ni alokativna efikasnost ni u
kratkom niti u dugom roku
MP < C = PP

MONOPOLISTIKA KONKURENCIJA
Osnovna karakteristika ove trine strukture je da posjeduje

dio obiljeja konkurentskih trita i dio obiljeja imperfektnih

trita.
Veliki broj malih preduzea u industrijskoj grani;
Sloboda ulaska na trite i izlaska sa trita
Svako preduzee nudi proizvod koji je diferenciran po nekom
od kriterija (lokacija, kvalitet, brzina servisa, promocija)
Nesavreni supstituti.
Proizvod jednog proizvoaa moe biti zamijenjen
proizvodom drugog proizvoaa, ali kupci kupovinom
razliitih proizvoda nesavrenih supstituta ne zadovoljavaju
svoju potrebu na identian nain.
MP < PP = C

Monopolistika konkurencija
U kratkom roku mogunost ostvarivanja ekstra profita na

tritu monopolistike konkurencije proistie iz pretpostavke

da novi konkurent koji ulaze na trite ne poveavaju ukupnu
ponudu proizvoda ve diferenciranjem proizvoda preuzimaju
dio potroaa od postojeih konkurenata.
Bitna karakteristika ravnotee ponuaa na tritu
monopolistike konkurencije u dugom roku je da oni ne
mogu ostvariti ekstra profit ve samo prosjean profit.
Prosjean profit ne privlai nove konkurente na trite.

OLIGOPOLSKA TRITA
Oligopol je trina struktura koju karakteriu meusobna

zavisnost konkurenata u voenju poslovnih strategija i

politika, i diferencijacija proizvoda.
Nekoliko ponuaa ali niti jedan ne dominira
Diferencijacija proizvoda (imperfektni supstituti)
Oligopoli kod kojih se konkurenti meusobno ne dogovaraju
Oligopoli kod kojih se konkurenti dogovaraju

Oligopoli kod kojih se konkurenti

meusobno ne dogovaraju

Odsustvo bilo kakvog dogovora

Ako jedna kompanija povea cijenu svog proizvoda, ostali

proizvoai nee poveavati svoje cijene u oekivanju da e

privui dio potroaa koji su troili proizvod konkurenta koji
poveava cijenu.
Dakle, ostali konkurenti ne slijede porast cijena.
Nasuprot rastu cijena, kada jedna kompanija sniava cijenu,
ostali konkurenti takoer sniavaju cijenu u oekivanju da e
na taj nain zadrati svoje potroae, odnosno dotadanje
trino uee.

Prelomljena funkcija tranje

KARTEL-EKSPLICITNI DOGOVOR
Dogovaraju se koliine da bi se postigla ciljana cijena
Koliine su manje nego na konkurentnom tritu
OPEC

CJENOVNO LIDERSTVO IMPLICITNI

DOGOVOR
Cjenovno liderstvo konkurenta sa

najveim trinim udjelom

Barometarsko cjenovno liderstvo
Dogovoreno cjenovno liderstvo

TEORIJA IGARA
Nekooperativna teorija igara se primjenjuje u analizama

oligopolskih trinih struktura u kojima ne postoje eksplicitni

dogovori konkurenata o zajednikom ili slinom ponaanju.
Teorija igara koristi za predvianje potencijalnih reakcija
konkurenata na budue odluke jednog konkurenta i, u skladu
sa predvienim rekacijama konkurenata, ponua donosi
odluku koju strategiju primijeniti.
Cilj svakog igraa je maksimizacija profita
Svaki igra slijedi svoju strategiju
Strategiju definiemo kao plan konkretnih poteza koji opisuje
kako e djelovati jedan akter, odnosno ta e biti njegovi
potezi za svaki mogui potez njegovih konkurenata (tj. Plan
ta initi u svakoj od moguih trinih situacija u kojoj se
odreeni akter ili firma moe nai).
Specifian primjer igre je kada svaki od igraa primjenjuje
dominantnu strategiju

Jednokratna igra zasnovana na

dilemi zatvorenika
Obim proizvodnje
VISOK
NIZAK
preduzea A I B

VISOK

25

25

75

NIZAK

75

50

50

Viekrtana igra
Postoji mogunost da nije odreena dominantna strategija.
U tom sluaju se firme mogu bez dogovora odluiti za nizak

nivo proizvodnje
U ovom sluaju mora postojati mehanizam kazne koji bi
demotivirao firmu da izabere strategiju visoke proizvodnje
U teoriji igara primijenjenoj na konkurenciju u uslovima
oligopola kad igra ili interakcija meu firmama traje vie od
jednog perioda veoma je vana vjerodostojnost (kredibilitet)
prijetnje.
Da bi ta prijetnja odnosno strategija bila vjerodostojna
neophodno je da ona bude skupa i da se ono to je ve
uinjeno kao strateki potez ne moe poslije toga izmijeniti.
ta vie, takva strategija esto suava manevarski prostor i
samog igraa koji je poduzima da bi se time signalizirala
vjerodostojnost.

Nashova ravnotea
To je situacija u kojoj jednostrana promjena strategije od bilo

kojeg igraa ne donosi poveanje profita igrau koji mijenja

strategiju. Drugim rijeima, kada niti jedan igra nema motiva
da odstupa od date strategije, onda te strategije opisuje
Nashovu ravnoteu.

Nash-Cournotova ravnotea

 Doprinos analizi ponaanja konkurenata na tritu dali su i

Cournot i Bertrand
U Cournotovom modelu konkurenti donose odluku o
vlastitom obimu proizvodnje na osnovu predpostavke o
ponuenim koliinama konkurenta s tim da e njihova
ponuena koliina biti manja od iznosa smanjenja ponuene
koliine konkurenta
u Bertrandovom modelu konkurent donosi odluku o cijeni (i
koliini izvedenoj iz te cijene)na osnovu pretpostavljene
cijene konkurenta.

Cjenovna diskriminacija
Pored izravnog limitiranja cijena kao naina spreavanja

ulaska novih konkurenata na trite oligopola na ovom

tritu, kao i na tritu monopola, esta je praksa primjene
cjenovne diskriminacije.
Cjenovna diskriminacija podrazumijeva prodaju istog
proizvoda po razliitim cijenama. Osnovni razlog primjene
cjenovne diskriminacije je poveanje ukupnog profi ta
ponuaa
Cjenovna diskriminacija prvog stepena podrazumijeva
odreivanje razliite cijene za svakog kupca ponaosob
Cjenovna diskriminacija drugog stepena podrazumijeva
odreivanjerazliitih cijena za nekoliko grupa istih proizvoda,
odnosno za razliite grupe proizvoda
Cjenovna diskriminacija treeg stepena podrazumijeva
segmentiranje trita po grupama potroaa,

OSTALE TRINE STRUKTURE

MONOPSON
Monemporijum

Trina koncentracija i trine

strukture

Koficijent koncentracije
CR4
CR8

CR=0, trite savrene i monopolistike konkurencije

CR=100 potpuna koncentracija- oligopolsko trite
CR1=100 monopol
Trita sa umjerenom ili visokom koncentraciom

Herfindahl-Hirschamanov indeks (HHI)

trine koncentracije
HHI mjeri trinu koncentraciju na osnovu sabiranja kvadrata

brojeva koji predstavljaju trina uea preduzea na

odabranom (analiziranom) tritu.
trita sa niskom trinom koncentracijom (HHI veliine do
1000),
- trita sa umjernom trinom koncentracijom (HHI veliine
1000 do 1800) i
- trita sa visokom koncentracijom (HHI iznad 1800)

Vai komentari, razmiljanja i

pitanja

Doc.Dr Velma Pijalovi

E-mail:
velma.tahmaz@efsa.unsa.ba

HVAL
A