UTROŠCI

ELEMENATA
PROIZVODNJE
 Pojam utrošaka
Utrošci sredstava su:
 fizički iskazane količine sredstava za proizvodnju
(materijala, sredstava za rad i radne snage ) koje se
troše u procesu proizvodnje.
 Za pojam utrošaka nisu bitna mesta na kojima se vrše
fizička trošenja u procesu proizvodnje.
 Za pojam utroška takođe nije važno ni da li su
utrošene količine stvarno fizički merljive ili ne.
Veličina utrošaka je određena:
• intenzitetom trošenja, i
• vremenom trajanja trošenja.
 Pod intenzitetom trošenja se podrazumevaju
utrošene količine u jedinici vremena i pri tome se
razlikuju:
 trošenja sredstava za proizvodnju na
tehnološkim radnim mestima,
 trošenje sredstava za proizvodnju na
netehnološkim radnim mestima.
 Vreme trajanja trošenja sredstava za proizvodnju
može biti kontinualno i diskontinualno.
 Utrošci materijala
Utrošci materijala su fizički izražene količine materijala koje se troše u
procesu proizvodnje.

Pojam trošenja materijala podrazumeva unošenje fizičkih količina ovog elementa

proizvodnje, čije se upotrebne karakteristike nepovratno gube radi dobijanja novog
proizvoda.

Iz ovoga proizilazi sledeća definicija koja opisuje zakonitost trošenja materijala:

materijal se u proizvodnju unosi postepeno, a tako unesena količina utroši se
odjednom, dakle jednokratnog je karaktera.

Utrošci različitih materijala

Količina utrošenog materijala definisana je:

• intenzitetom trošenja, i
• vremenom trošenja.
Utrošci materijala za izradu
• ...nastaju na tehnološkim radnim mestima.
• Proces trošenja ovog materijala može se poistovetiti sa procesom
stvaranja novog proizvoda i zato trošenje ovog materijala ima
karakter trošenja proporcionalno obimu proizvodnje.
• U ovu grupu materijala ubrajaju se svi oni materijali čije fizičko
trošenje u proizvodnji ima sledeće karakteristike:
 ulazi svojom supstancom u sastav novog proizvoda,
 bitno opredeljuje karakteristike proizvoda,
 značajno utiče na izbor tehnološkog postupka, i
 obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima
proizvodnje.
 Tehnološki
proces -
karakteristike Kvalitet
tehnološkog materijala za
procesa utiču na Karakteristike izradu - u Radna sredina -
veličinu utrošaka sredstava za rad mnogim uslovi u kojima se
Karakteristike - mašine, odnosno slučajevima odvija proces
Ovakvu materijala tako
proizvoda - alati takođe različiti kvaliteti proizvodnje
proporcionalnost što se promenom materijala za (klimatizacija,
oblik, dimenzije, uslovljavaju
uslovljavaju vrste izradu usloviće i vazduh, voda,
težina, kvalitet i različite količine
sledeći faktori: tehnološkog utrošenog različitu potrošnju svetlost, toplota i
drugi.
procesa može materijala za baznog materijala sl.)
menjati vrsta izradu. iako se dobija isti
materijala od proizvod.
koga će se
izrađivati
proizvod.
 Utrošci pomoćnog materijala
Pod pomoćnim materijalom u procesu reprodukcije podrazumeva se onaj deo
materijala čije trošenje ima sledeće karakteristike:

• svojom supstancom može da ulazi u sastav novog proizvoda (boje, začini i sl.) ili se
samo troši u procesu dobijanja novog proizvoda (pogonsko gorivo, ambalaža i sl.),

• doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, ali ih bitno ne opredeljuje (začini,

aditivi),

• može, a ne mora da utiče na karakteristike tehnološkog postupka (primer: tip boje) i

• obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje.

Faktori koji uslovljavaju količinu utrošaka pomoćnog materijala u osnovi
su isti kao i kod materijala za izradu:

• Karakteristike proizvoda - utiču na utrošak pomoćnog materijala u toku pripreme za proizvodnju.

 Primer: u mesnoj industriji potrošnja dodataka zavisi od kvaliteta ulazne sirovine mesa. Ukoliko je ulazna
sirovina nižeg kvaliteta veća je potrošnja pomoćnih materijala u toku pripreme sirovine (mesa).

• Odvijanje tehnološkog procesa - utiče na trajanje i efikasnost procesa proizvodnje.

 Primer: u proizvodnji šećera kod prerade šećerne repe sa većim procentualnim sadržajem šećera troši se
manja količina vode i energenata (po jedinici proizvoda), a kraći je i vek obrade.

• Karakteristike sredstava za rad takođe uslovljavaju potrošnju pomoćnog materijala.

 Primer: često se dešava da su kod obrade istog proizvoda, mašine većeg satnog kapaciteta manji
potrošači pomoćnih materijala (npr. emulzije, ulja, alata) od mašina manjeg kapaciteta.

• Radna sredina utiče na potrošnju pomoćnog materijala u tehnološkom procesu u većem stepenu nego što
utiče na potrošnju materijala za izradu.
 Primer: Peći za topljenje asfalta će zimi za istu količinu proizvoda trošiti veću količinu pomoćnog materijala
(gorivo) nego leti. isti važi i za razne druge pogonske motore koji pogone mobilne mašine.
 Utrošci energije

 Utrošci energije predstavljaju trošenje

prirodnih (npr. benzin, dizel gorivo) ili
transformisanih (električna energija)
energetskih izvora u procesu
proizvodnje.

 Utrošci energije uglavnom imaju

proporcionalan karakter u odnosu na
dinamiku obima proizvodnje.
Utrošci režijskog materijala
• Pored utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala koji nastaju u
neposrednoj proizvodnji, javljaju se i utrošci materijala na
pripremno-završnim poslovima.

• Oni se nazivaju režijski materijal, jer se pripremno-završni

poslovi, koji predstavljaju određeni oblik organizovanja
proizvodnje, tretiraju kao režijski.

• To su, zapravo određene količine materijala čije trošenje nastaje

na poslovima održavanja sredstava za rad, uređenja mikroklime i
drugih mera zaštite na radu, odnosno uređenja uslova radne
sredine, što predstavlja određeni oblik pogonske režije.
Utrošci režijskog materijala
S obzirom na njihovu vezu sa nastajanjem novog
proizvoda, mogu se nabrojati sledeće karakteristike
utrošaka režijskog materijala:
• svojom supstancom ne ulazi u sastav novog proizvoda,
• ne doprinosi formiranju karakteristika proizvoda,
• ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka,
• obim njegovog trošenja je nezavistan od obima proizvodnje i
• veličina njegovog trošenja je uslovljena veličinom proizvodnog
kapaciteta, odnosno organizovanjem njegovog korišćenja.
Utrošci sredstava za rad

Sredstva za rad su Vek upotrebe sredstava za

• mašine, rad je ograničen njihovim
• alati, fizičkim trošenjem i/ili
• instrumenti i ekonomskim
• drugo. zastarevanjem.

Šire posmatrano, sredstva

za rad su i određeni objekti Osnovna karakteristika
čije je postojanje uslov za sredstava za rad je njihova
normalno izvršavanje višekratna upotrebljivost.
procesa rada.
 Najčešća klasifikacija sredstava za rad, prema
njihovim funkcionalnim karakteristikama je:

procesne linije zgrade i drugi

mašine (sredstva instalacije
(instalacije u građevinski objekti
kojima se omogućavaju inventar (oprema
kojima se u koje se
izvršavaju provođenje na netehnološkim
mehaničke
obavljaju
osnovnog i
raspoređuju sva alati (sredstva mestima; koristi
tehnološki procesi uređaji (delovi prethodno za ručne ili
operacije; mašine pomoćnog se i u proizvodnim
u vidu hemijskih opreme sa pomenuta mašinske
pored nepokretnih materijala, pogonima kao
reakcija; pretežno sredstava za rad i
imaju i pokretne
uglavnom se
različitih
nepokretnim u kojima se operacije su pogonski inventar,
delove pomoću energenata, a podložna ali i na
sastoje od elementima pa se obavljaju svi
kojih se izvršavaju odlikuju se intenzivnom organizacionim
nepokretnih sporije habaju) tehnološki i
mehaničke nepokretnošću pa radnim mestima
operacije zbog
delova pa je otuda
tako i sporijim
organizacioni habanju) kao poslovni
i habanje sporije; poslovi, a čiji je
čega se i brže procesom habanja inventar).
prisutno je vek upotrebe
habaju) (hemijsko)
hemijsko habanje) najduži
Osnovni oblici utrošaka sredstava za rad
 Fizičko trošenje sredstava za rad

 Fizičko trošenje elemenata sredstava rada javlja

se u toku rada, a u funkciji je intenziteta
upotrebe, tehničkih karakteristika (konstrukcija,
kvalitet materijala, kvalitet izrade, stepen
opterećenosti pojedinih delova) i načina
rukovanja.
 Osnovni oblik fizičkog trošenja sredstava za rad
je intenzitet habanja.
Ekonomsko trošenje sredstava za rad
• Pored fizičkog trošenja i postepenog habanja osnovnih sredstava postoji i
njihovo ekonomsko trošenje.
• Do njega dolazi nezavisno od stepena fizičke dotrajalosti sredstava za rad.
• Ekonomsko trošenje sredstava za rad nastaje zbog tehničkog progresa,
tehnički i ekonomski efikasnije sredstvo izbacuje iz procesa upotrebe
tehnički još uvek upotrebljiva sredstva, ali ekonomski neracionalna.
Elementi koji utiču na ekonomsko zastarevanje
osnovnih sredstava su:

- pojava novih vrsta sredstava koja su u stanju da efikasnije vrše

iste funkcije,

- pojava na tržištu novih proizvoda boljeg dizajna ili boljih

karakteristika zbog kojih prestaje potreba za proizvodima koji su
proizvedeni određenim sredstvima,

- tehnološkog zastarevanja proizvoda i pojave proizvoda sa novim

principima konstrukcije, novim sistemima upravljanja itd.
 Lom i kvar

• Lom i kvar uzrokuju delimično ili trajno

onesposobljavanje sredstva za rad.

• Habanje je prirodan proces promene oblika

površina i normalna je pojava kod mašinskih
sklopova.

• Kod višeg stepena habanja dolazi do kvara

nekog dela, a u konačnoj fazi i do loma
elementa.

• Do loma dolazi i zbog preopterećenja.

 Utrošci radne snage
• Radna snaga predstavlja pokretački i stvaralački element proizvodnje, bez kojeg
bi sredstva za proizvodnju činila samo masu neupotrebljivih stvari.

• Trošenje radne snage ispoljava se kao svrsishodan rad. Specifičnost trošenja

radne snage proističe iz njene karakteristike da je neodvojiva od ličnosti čoveka.

• Radna snaga može se definisati kao skup umnih i

fizičkih sposobnosti čoveka da radi, odnosno da se
ispoljava u svrsishodnoj delatnosti.
• Radni čovek se javlja kao složeno biće, u kome su
sadržane sledeće, važne grupe osobina:
 biološke,
 psihološke i
 sociološke.
 Razlike u utrošcima radne snage kod dva različita
proizvođača javljaju se usled razlika u:

Kvalifikovanosti proizvođača - skup znanja i umešnosti koja su potrebna proizvođačima

za obavljanje poslova određene složenosti.

Intenzitetu rada - intenzitet trošenja radne snage podrazumeva određenu količinu rada
koja se troši u jedinici vremena.

Organizaciji rada - skup metoda organizacije procesa proizvodnje.

Uslovima rada - razlike u prirodnim i tehničkim uslovima u kojima rade proizvođači.

Prekidima kontinuiteta rada - prekidi koji se dešavaju u procesu rada pri čemu su
utrošci tekućeg rada različiti.
U ekonomici je poznato nekoliko vrsta utrošaka radne
snage
 Utrošci radne snage u toku izrade
 To su utrošci na proizvodnim
radnim mestima gde se određuju
karakteristike proizvoda i formira
tehnološki postupak.
 Utrošci radne snage izrade su
proporcionalni sa rastom i padom
obima proizvodnje (proizvodni
rad), s obzirom na neposrednu
vezanost za proces proizvodnje.
 Osnovna karakteristika utrošaka
radne snage izrade ogleda se u
sledećem:
• utiče na tačnost rada mašina,
• utiče na formiranje tehnološkog
postupka i izbor sredstava za rad i
• troši se u srazmeri sa obimom
proizvodnje.
Utrošci pomoćne radne snage
Omogućavaju racionalnije trošenje radne snage izrade.

Poslove pomoćnog karaktera obavlja posebna grupa radnika koja se za

njih obučava (obično radnici su nižeg stepena kvalifikovanosti).

Osnovna ne utiču direktno na kvalitet finalnog proizvoda,

karakteristika
utrošaka radne snage ne utiču na izbor tehnološkog postupka i sredstava za rad,
na pomoćnim
poslovima u u srazmeri su sa obimom proizvodnje.
proizvodnji je da:
Utrošci radne snage na pripremno-
završnim i menadžerskim poslovima
• Osnovna karakteristika ovih utrošaka je da nisu u
direktnoj vezi sa karakteristikama proizvoda,
tehnološkim procesom i izborom sredstava za rad.

• Režijski utrošci radne snage obuhvataju utroške

na poslovima pripreme, rukovođenja, upravljanja
i administriranja (radnici na ovim mestima
poseduju veći stepen kvalifikovanosti).
 Finansijsko izražavanje utrošaka elemenata proizvodnje
Cene sredstava za proizvodnju
• Pribavljanje sredstava za proizvodnju ostvaruje se posredstvom tržišta, po određenim cenama.
• Cene sredstava za proizvodnju su cene po kojima se sredstva za proizvodnju unose u
reprodukciju. To su cene kojima se množe utrošci sredstava za proizvodnju da bi se dobili
troškovi.
• Novčani izraz vrednosti elemenata proizvodnje jeste cena, od čije visine zavisi i veličina troškova:

gde je:
• Nabavna cena sredstava za proizvodnju
• Objektivno uslovljena (prosečna tržišna cena) nabavna cena sredstava za proizvodnju
• Organizaciono (subjektivno) uslovljeno odstupanje konkretne nabavne cene od prosečne tržišne
cene sredstava za proizvodnju
Zavisno od faktora koji deluju na odnose
ponude i tražnje, cena može biti:
• Tržišna cena sredstava za proizvodnju
Tržišna cena sredstava za proizvodnju je cena
konkretnog sredstva koja se formira na tržištu
pod isključivim dejstvom ponude i tražnje.
• Nabavna cena sredstava
Formiranje nabavnih cena sredstava za
proizvodnju je objektivno dato za preduzeće
jer su nabavne cene unapred formirane na
tržištu i preduzeće ne može svojim
upravljačkim merama i inicijativama da
neposredno utiče na njih.
Tržišna cena odstupa od
vrednosti pod dejstvom
objektivnih tržišnih faktora,
konkretna nabavna cena odstupa
od tržišne cene pod dejstvom
subjektivnih faktora na strani
ponude ili na strani tražnje
(efikasnost nabavke, kašnjenja,
ne poznavanje prilika, itd.).
Zarade za izvršeni rad
• Zarade predstavljaju izraz utrošene radne snage.
• Uz normalan intenzitet i datu složenost rada, zarada se formira na osnovu
iskazanih utrošaka. Izvršena isplata zarade za određeno trošenje radne snage,
obično za mesec dana, ima sličnu ekonomsku ulogu kao i cena sredstava za rad i
materijala u formiranju troškova ovog elementa proizvodnje.
• Troškovi radne snage mogu se dakle predstaviti sledećim obrascem:
Tl = L - Cl
• pri čemu je:
 Tl - trošak radne snage;
 L - utrošak radne snage u jedinici vremena;
 Cl - zarada za izvršeni rad po jedinici vremena.
Stvarna zarada, kao rezultanta pomenutih
komponenti može se predstaviti kao:

pri čemu je:

 Zarada je deo dohotka koji radnik u

CL - stvarna zarada;
raspodeli ukupnog ličnog dohotka prima
kao ekvivalent za izvršeni rad.
L- utrošak radne snage;
 Zarada - plata za izvršeni rad isplaćuje u
vidu neposredne naknade za
Cl - objektivno uslovljena zarada; reprodukovanje radne snage pre nego što
se ostvari nova vrednost, njena visina ima
- organizaciono odstupanje zarada u preduzeću od grane i ulogu novčanog multiplikatora trošenja
grupacije. ovog elementa proizvodnje.
HVALA NA PAŽNJI!