ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

KHOA Y

BÁO CÁO MÔN DƯỢC LIỆU HỌC

CÂY BỒ KẾT
(Gleditschia australis Hemsl. - Fabaceae)
Nhóm: 16
Lớp: D2018
Tên: Đặng Lan Vy
Nguyễn Thị Thảo Vy
Phạm Thị Hải Yến

Thành phố Hồ Chí Minh, 2020

NỘI DUNG

04 Tác dụng dược lý của

Bồ kết

01 Thực vật học

05 Công dụng trong y học cổ
truyền

02 Thành phần hóa học của

chi Gletschia 06 Các bài thuốc chứa Bồ
kết

03 Các phương pháp kiểm

nghiê ̣m Bồ kết 07 Chế phẩm

2
 01
[Nguồn ảnh: powo.science.kew.org]
THỰC VẬT HỌC

3
1. THỰC VẬT HỌC Giới thực vật (Plantae)

1.1 Vị trí phân loại Ngành Ngọc Lan (Magnoliophyta)

Lớp Ngọc Lan (Magnoliosida)

Phân lớp Hoa Hồng (Rosidae)

Bộ Đậu (Fabales)

Họ Đậu (Fabace)

Phân họ Vang (Caesalpiniaceae)

Chi Gleditschia (hay còn gọi Gleditsia)

Loài Gleditschia australis Hemsl.

[Taktajan (2009)] 4
1. THỰC VẬT HỌC
1.2 Đặc điểm thực vật cây Bồ kết
Tên khoa học: Bồ kết Gleditschia australis Hemsl.
Họ Đậu (Fabaceae)
Tên Việt Nam: Bồ kết

 Cây cao to, trên thân có những túp gai phân nhánh.
 Lá kép lông chim, cuống chung có lông và có rãnh dọc.
 Hoa khác gốc hay tạp tính, mọc thành trùm hình bông màu
trắng.
 Quả loại đậu, dẹt và phình lên ở những nơi mang hạt.
[Nguồn ảnh: wikimedia.org]
 Quả chưa chín màu xanh nhưng khi chín khô chuyển sang màu
đen, trong quả có 10-12 hạt rất rắn, quanh hạt là một chất cơm
màu vàng nhạt. Mùa Bồ kết và khoảng tháng 10-12. [Đẹp, T.T., (2010)] 5
1. THỰC VẬT HỌC
1.3 Phân bố, thu hái, chế biến

 Cây Bồ kết mọc hoang và được trồng nhiều tại

miền Bắc.
 Tại các tỉnh miền Nam Trung Quốc.
 Vào mùa Thu hoạch (tháng 10-12), quả chín,
hái về phơi hay sấy khô.
 Gai Bồ kết có thể thu hái quanh năm, hái về
phơi khô hoặc nhân lúc gai còn đang tươi, thái [Nguồn ảnh: Plantillustrations.org]
mỏng rồi mới phơi hay sấy khô
[Đẹp, T.T., (2010)] 6
 02
O

OH

OH
O
O

O
O O
R1
O
THÀNH PHẦN
HÓA HỌC CỦA
O
OH
O O OH

OH OH OH
OH
OH O
OH O O
O

CHI
O
CH3
CH3

OH OH OH
O O OH
O O

GLETSCHIA
O
C C
R3 OH
R2
OH
OH

HO
OH

7
2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA

 Cho đến nay, hơn 60 hợp chất đã được phân

lập và làm sáng tỏ từ chi Gleditsia . 
 Những thành phần hóa học chủ yếu chứa:

Triterpenes Flavonoid
Triterpenoid Sterol Alkaloid
saponin

8
2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA
Triterpenoid saponin (32 chất)

O
1. R1=OH; R2=CH3 (6=S); R3=CH2OH
2. R1=OH; R2=CH2OH; R3=CH3(6=S)
R1
OH O
O
O
3. R1=OH; R2=CH3(6=S); R3=CH3(6=S)
OH
O
O O
4. R1=H; R2=CH3(6=S); R3=CH2OH
O
O O
OH
OH 5. R1=OH; R2=CH2OH; R3=CH2OH
OH OH OH
OH
OH O
OH O O
O
O
CH3
CH3

OH OH OH
1. Gleditsia saponin C
O O

2. Gleditsioside E
OH
O O O
C C
R3 OH
R2
OH
OH
3. Gleditsioside F
4. Gleditsioside G
5. Gleditsia saponin B
HO
OH

[Zhang, J.-P., (2016)] 9

2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA
Triterpenoid saponin (32 chất)

OH
O 6. Gleditsioside N
O O
OH O O
7. Gleditsioside O
O
O O
OH 8. Gleditsioside P
OH OH
OH R2 O
OH O

O O

R1 OH
O
O O
O CH3 6. R1=CH2OH; R2=H
OH 7. R1=CH3(6=S); R2=H
OH OH
OH 8. R1=CH3(6=S); R2 =
O HO
OH O OH
OH
OH O O

[Zhang, J.-P., (2016)] 10

 2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA
Triterpene (5 chất)

COOH

HOOC COOH HOOC COOH

HO HO
HO

33 34 35. R=OH
36. R=H

33. 2𝛽-carboxyl,3𝛽- 34. Zizyberanalic acid

hydroxyl-
35. Echinocystic acid 1d (EA)
norlupa(1)-20(29)-
36. Echinocystic acid 2d
en-28-oic acid

[Zhang, J.-P., (2016)] 11

2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA
Sterol (8 chất)

O
O
O
O
43
Stigmast-3,6-dione
42
Stigmast-4-ene-3,6-dione

HO HO

45
44
Stigmasterol 𝛽-sitosterol
[Artaud.,(2016)] 12
2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA
Flavonoid (13 chất)
OH OH

OH
HO O

HO O

OH

OH O OH

46
OH O
Dihydrokaempferol OH 47
Quercetin
OH

HO O
OH HO O

OH

OH O
OH O
48 49

3,3’,5’,5,7-pentahydroflavanone Apigenin [Zhang, J.-P., (2016)] 13

2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA O
Phenolic (5 chất) O
HO

O OH
O
O OH

O OCH3

O OH O

59

O
3-O-methylellagic acid-4’ -(5’’-acetyl)-𝛼-L arabinofuranoside
O
HO O

HO
OH O OH
O
O

CH3

O OCH3
HO
OH OH O
OH

60 61

3-O-methylellagic acid-4’-O-𝛼-L-rhamnopyranoside Ethyl gallate [Zhang, J.-P., (2016)] 14

2. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA CHI GLETSCHIA
Alkaloid (4 chất)

N NH2 O
O
N
H
O
N NH2
HO
N N OH

N N
64 Triacanthine OH
OH
H
O
O OH

65
N
Cytochalasin H
N NH2

OH 67

N N
OH
Saikachinoside A
OH
O
OH

66 Locustoside A [Zhang, J.-P., (2016)] 15

 03
CÁC
PHƯƠNG PHÁP
KIỂM NGHIỆM BỒ
KẾT

[Nguồn ảnh: botboket.blogspot.com] 16

3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Soi bột: Bột gai Bồ kết
 Bột màu nâu, có nhiều sợi.

 Soi kính hiển vi : Mảnh biểu bì màu nâu nhạt, gồm các tế bào nhiều
cạnh, thành dày, chứa tinh thể calci oxalat hình lăng trụ và chất
màu đỏ nâu.

 Mảnh mô mềm gồm các tế bào nhiều cạnh thành mỏng.

 Sợi gồm nhiều loại, đôi khi kèm theo các tế bào thành mỏng chứa
tinh thể calci oxalat hình lăng trụ và chất màu đỏ nâu.

 Có loại sợi gỗ dài, thành dày, khoang rộng, đứng riêng lẻ hay kèm
theo mảnh mạch.

 Đám tế bào mô cứng thành dày, khoang rộng, có ống trao đổi rõ.
Mảnh mạch mạng, mạch chẩm.
[Dược điển Việt Nam V (2017)] 17
3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Soi bột: Bột quả Bồ kết
 Màu vàng nâu

 Nhiều tế bào thành dày hóa gỗ hình tròn hay hình bầu dục hoặc hình
không đều, đường kính 15 µm đến 53 µm.

 Nhiều sợi thường xếp thành bó, thành hơi hoá gỗ, được bao quanh bởi
các tế bào mô mềm có chứa tinh thể calci oxalat hình lăng trụ và một vài
cụm sợi tinh thể.

 Đi kèm bó sợi thường có tế bào thành dày hình gần vuông. Các tinh thể
calci oxalat hình lăng trụ dài

 Nhiều tế bào mô mềm có thành hoá gỗ, có nhiều lỗ (hốc) và ống trao đổi
rõ.

 Tế bào biểu bì vỏ quả màu nâu đỏ, hình đa giác, thành tương đối dày,
với lớp cutin có gợn vân dạng hạt.
[Dược điển Việt Nam V (2017)] 18
3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Định tính gai Bồ kết

A. Lấy khoảng 1g bột dược liệu, ngâm với 5 ml nước

trong l giờ, lọc. Cho dịch lọc vào ống nghiệm, lắc,
có nhiều bọt bền trong 15 phút.

B. Lấy khoảng 1g bột dựơc liệu, thêm 10 ml ethanoỉ

90%, đun sôi trên cách thủy 10 min, lắc, lọc. Lấy 1 ml
dịch lọc, thêm 0,5 ml anhydrid acetic, thêm từ từ 0,5 ml
acid sulfuric xuống đáy ổng nghiệm, tại lớp phân cách
giữa 2 dung dịch có màu nâu đỏ.

C. Phương pháp sắc ký lớp mỏng

[Dược điển Việt Nam V (2017)] 19

3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Định tính quả Bồ Kết

 Lấy khoảng 1 g bột dược liệu, thêm 8 ml ethanol 95%, đun

hồi lưu trên cách thủy khoảng 5 phút, để nguội, lọc. Lấy
khoảng 0,5 ml dịch lọc cho vào 1 chén sứ nhỏ, bốc hơi tới
khô trên cách thủy, để nguội. Thêm 3 giọt anhydrid acetic,
khuấy đều rồi thêm 2 giọt acid sunfuric dọc theo thành
chén, sẽ xuất hiện màu đỏ tía.

 Đun sôi khoảng 1g bột dược liệu với 10ml nước trong 10
phút, lọc. Lắc mạnh dịch lọc, lớp bọt tạo thành bền vững
trên 15 phút.

[Dược điển Việt Nam V (2017)] 20

3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Định lượng

 Phân tích định lượng saponin gleditsia trong

quả Gleditschia sinensis Lam. bởi sắc ký lỏng
hiệu năng cao.

 Bước sóng UV được cài đặt ở 203nm. Sắc ký

đồ HPLC điển hình được thể hiện trong hình
bên.

Sắc ký đồ HPLC điển hình

[X.-Y. Lian, (2013)] 21
3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Định lượng

Có nhiều phương pháp để định lượng Tanin như:

 Phương pháp dựa trên sự trầm hiện tanin bởi muối kim loại (acetat chì, acetat đồng,...).
 Phương pháp dựa trên sự oxy hóa tanin
 Phương pháp ngoại hấp bởi protein.
 Phương pháp so màu.

22
3. CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM NGHIỆM BỒ KẾT
Định lượng

Định lượng Glycosid

 Cân 100g mẫu bột thô, tận trích bới n-hexan trong dụng cụ Soxhlet. Lọc, lấy bã
đem phơi khô và tận trích với alcol etyl 95%. Cô cạn dung môi dưới áp suất thấp.
Thêm 100ml nước; trích với (4x50ml). Dịch được rửa với nước, làm khan với .
Thu hồi dung môi cho glycosid thô.

23
 04
[Nguồn ảnh: duocdienvietnam.com]
TÁC DỤNG
DƯỢC LÝ
CỦA
BỒ KẾT

24
4. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ CỦA BỒ KẾT
a,Tác dụng kháng khuẩn

Nước sắc gai Bồ kết Quả Bồ kết Dịch chiết bằng dầu hỏa – ether

Ức chế tụ cầu vàng. Ức chế các chủng vi khuẩn

Ức chế cầu khuẩn B.
như tràng cầu khuẩn, trực
khuẩn, trực khuẩn lỵ Shigella,
trực khuẩn thương hàn, phó
thương hàn, trực khuẩn mủ
xanh và phẩy khuẩn tả.
Hỗn hợp flavonoid và Dịch chiêt bằng clorofom Dịch chiết nước từ quả Bồ kết
isovitexin

Có tác dụng kháng Ức chế liên cầu khuẩn Ức chế một số mầm
virus [Ngô Thị Bích gây bệnh ngoài da.
Hải 1973].

[Bích, Đ.H., (2006)] 25

4. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ CỦA BỒ KẾT
b, Tác dụng niêm mạc đường hô hấp

Nước sắc từ quả Bồ kết trên mèo thí nghiệm với

liều 1g/1kg cho thẳng vào dạ dày.

→ tác dụng tăng cường sự phân tiết của niêm

mạc đường hô hấp và có tác dụng long đờm.

[Bích, Đ.H., (2006)] 26

4. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ CỦA BỒ KẾT
c, Tác dụng lên tử cung chuột thí nghiệm

Nước sắc từ quả Bồ kết 0,25% có

→ Kích thích co bóp của tử cung cô lập chuột cống
trắng.

d, Tác dụng lên tế bào sarcom dạ dày của chuột nhắt trắng thí nghiệm

Dịch chiết nước dùng gai Bồ kết với liều 60 g/kg

cho vào dạ dày có
→ ức chế tế bào sarcom trên chuột nhắt trắng thí
nghiệm.

[Bích, Đ.H., (2006)] 27

4. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ CỦA BỒ KẾT
e, Tác dụng lên hệ tiêu hóa

Hiện nay, một số bệnh viện dùng Bồ kết để thông

khoan chữa bí đại tiện và không trung tiện được sau
khi mổ, chữa tắc ruột có kết quả, có thể dùng cho trẻ
em lẫn người lớn, thường chỉ sau 5 phút là tháo phân
ngay.

[Lợi, Đ.T.,(2006)] 28
4. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ CỦA BỒ KẾT
f, Độc tính

 Saponin triterpen từ quả Bồ kết khó hấp thu ở ruột và dạ dày

nhưng có tác dụng kích thích cục bộ niêm mạc dạ dày
→ chảy nước miếng, nước mũi, nôn mửa đi ngoài

 Dùng với liều lớn làm tổn hại niêm mạc đường tiêu hóa
→ sẽ bị hấp thu qua đường ruột gây ngộ độc toàn thân với triệu
chứng đau đầu chóng mặt, rét run, nghiêm trọng có thể gây hôn
mê, co giật, hô hấp khó khăn, cuối cùng gây tử vong do liệt hô
hấp.

[Lợi, Đ.T.,(2006)] 29
 05
[Nguồn ảnh: caythuocdangian.com]
CÔNG DỤNG
TRONG Y HỌC
CỔ TRUYỀN

30
5. CÔNG DỤNG TRONG Y HỌC CỔ TRUYỀN

 Theo các tài liệu cổ: Bồ kết (bỏ hạt, hoặc đốt ra than, hoặc tán
nhỏ làm thành viên hay thuốc bột) có vị cay mặn, tính ôn hơi có
độc, vào 2 kinh phế và đại tràng.
Có năng lực thông khiếu, tiêu đờm, sát trùng, làm cho hắt hơi
chủ yếu chữa trung phong cấm khẩu phong tê, tiêu đồ ăn, đờm
xuyên thũng, sáng mắt, ích tinh.

 Hạt Bồ kết: Trong sách cổ nói hạt Bồ kết vị cay, tính ôn, không
độc, có tác dụng thông đại tiện, bí kết, chữa mụn nhọt, dùng với
liều 5-10g dưới dạng thuốc sắc.

[Lợi, Đ.T.,(2006)] 31
06
CÁC
BÀI THUỐC
CHỨA
BỒ KẾT

32
6. CÁC BÀI THUỐC CHỨA BỒ KẾT
Trị viêm xoang:

 Tạo giác thích nên dùng kết hợp với dược liệu khác như: Kinh giới tuệ
thảo dược có tác dụng giảm dị ứng, giảm mẫn cảm rất tốt; Kim ngân
hoa, Hoắc hương, Mật lợn giúp ngăn ngừa nhiễm khuẩn, tiêu viêm
nhanh chóng hơn.

 Các thảo dược trên kết hợp với Tạo giác thích vừa làm giảm nhanh
hơn các triệu chứng của viêm xoang như xổ mũi, hắt hơi, nghẹt mũi,
vừa giúp tăng sức chịu đựng của cơ thể đối với dị ứng, hạn chế bệnh
tái phát hiệu quả.

[Lợi, Đ.T.,(2006)] 33
6. CÁC BÀI THUỐC CHỨA BỒ KẾT
 Trị trúng phong cấm khẩu: Dùng quả Bồ kết bỏ hạt, lấy vỏ nướng cháy
nghiền thành bột, ngày uống 0,5 - 1g. Nếu sắc thì dùng 5 - 10g quả Bồ
kết bỏ hạt sắc uống.

 Trị méo miệng do trúng gió: Dùng khoảng 10 quả Bồ kết nướng giòn,
tán nhỏ mịn, trộn với loại dấm tốt cho sền sệt. Miệng méo về bên quả
thì đắp má bên phải và ngược lại. Khi nào khô thì hòa thêm dấm cho
vừa dẻo để đắp. Cách này có tác dụng với người mới bị bệnh.

 Trị co giật, kinh giản, đờm ngược lên nghẹt cổ, miệng sùi đờm dãi, hoặc
hen suyễn, đờm kéo lên khò khè khó thở: Dùng bột Bồ kết đốt tồn tính
và phèn phi lượng bằng nhau, trộn đều, hòa vào nước cho uống mỗi
lần 0,5g, ngày uống 3 - 6g cho đến khi nôn đờm ra hoặc hạ đờm xuống
được thì thôi.

[Lợi, Đ.T.,(2006)] 34
6. CÁC BÀI THUỐC CHỨA BỒ KẾT

 Trị trẻ nhỏ bị chốc đầu, rụng tóc: Bồ kết đốt ra than, tán nhỏ rửa sạch
vết chốc, rồi đắp than Bồ kết lên.

 Trị trẻ nhỏ chốc đầu, lở ngứa do nấm: Ngâm Bồ kết vào nước nóng rửa
sạch chỗ tổn thương, sau đó lấy bột Bồ kết đã đốt tồn tính tán bột rắc
vào.

 Trị nhức răng, sâu răng: Lấy quả Bồ kết nướng cháy đen, bẻ vụn rồi
ngâm với rượu trắng (1 phần Bồ kết, 4 phần rượu). Để qua 1 ngày, 1
đêm rồi mang thuốc này ra ngậm, nhổ đi rồi lại ngậm, làm vài ngày là
khỏi.

 Trị nghẹt mũi, khó thở hoặc viêm xoang: Đốt quả Bồ kết, xông khói vào
mũi, mũi sẽ thông và dễ thở hơn.
[Lợi, Đ.T.,(2006)] 35
07 CHẾ PHẨM

36
7. CHẾ PHẨM

37
Cảm ơn quý thầy cô
và các bạn đã chú ý
lắng nghe.
Tài liệu tham khảo 8. Ying-qiao, and pharmacological review. Journal
of ethnopharmacology, 2016. 178: p. 155-171.
10. Lian, X.-Y. and Z. Zhang, Quantitive analysis of
1. Bích, Đ.H., Cây thuốc và động vật làm thuốc ở
gleditsia saponins in the fruits of Gleditsia sinensis
Việt Nam. 2006, Hà Nội: Khoa Học Kỹ Thuật.
Lam. by high performance liquid chromatography.
2. Takhtajan, A., Flowering plants. 2009: Springer
Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis,
Science & Business Media.
2013. 75: p. 41-46.
3. Trương, T.Đ., Thực Vật Dược. 2010, NXB Giáo
11. Artaud, J., M.-C. Iatrides, and E.M. Gaydou,
Dục.
Co-occurrence of° 5-and° 7-sterols in two gleditsia
4. Li, J., Flora of China. Harvard Papers in Botany,
species.: A reassessment of the sterol composition in
2007. 13(2): p. 301-302.
oils rich in° 7-sterols. Phytochemistry, 1984. 23(10): p.
5. Lợi, Đ.T., Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
2303-2306.
2004, Y học. p. 733-734.
L., An overview of Advance on Research on
6. Phạm, T., Cây Thuốc Bài Thuốc Và Biệt Dược.
Application of Gleditsia sinensis Lam.[J]. Journal of
2000: NXB Y Học.
Anhui Agricultural Sciences, 2011. 16.
7. Ngô Vân Thu, T.H., Dược liệu học. 2011, NXB Y
9. Zhang, J.-P., et al., Gleditsia species: an
học.
ethnomedical, phytochemical
39
Tài liệu tham khảo
12. Nguyen Thi Hong Van, T.H.Q., Nguyen
Xuan Cuong, Nguyen The Dung, Chau Van
Minh and Phan Van Kiem, Chemical
Constituents of the Fruits of Gleditschia
australis Hemsl. Natural Product
Communications, 2009. 4: p. 213 - 216.
13. Ashour, W.E.M., Phytochemical and
biological studies on gleditsia triacanthos L.
family fabaceae. CU Theses, 2012.
14. Tế, B.Y., Dược điển Việt Nam. 2011, Y
Học.
15. Pharmacopoeia, N., Pharmacopoeia of
the People’s Republic of China. Beijing,
China: People’s Medical Publishing House,
2005.
16. Phuong, N.T.M., Khảo sát Saponin
Triternoid từ vỏ trái Bồ kết Gleditschia
australis Hemsley. Fabaceae.
17. Chi, V.V., Từ điển cây thuốc Việt Nam.
1997, Y học.
40