Chuong 3

CHƯƠNG 3: PHÉP TÍNH TÍCH PHÂN
BÀI 1: TÍCH PHÂN BẤT ĐỊNH

I. NGUYÊN HÀM VÀ TÍCH PHÂN BẤT ĐỊNH
1. Nguyên hàm của hàm số
Định nghĩa:
Hàm số F ( x ) được gọi là nguyên hàm của hàm số f ( x ) trên
khoảng X nếu:
F ( x)  f ( x), x  X
Ví dụ: Hàm số sinx là một nguyên hàm của hàm số cosx trên .
Định lí về nguyên hàm tổng quát
Nếu F ( x ) là một nguyên hàm của f ( x ) trên khoảng X thì
1) F ( x)  C là một nguyên hàm của f ( x ) trên X.
2) Mọi nguyên hàm của f ( x ) đều có dạng F ( x )  C
1
2. Tích phân bất định
Định nghĩa: Tập hợp tất cả các nguyên hàm của hàm số f ( x )
trên khoảng X được gọi là tích phân bất định của hàm số f ( x),
kí hiệu là  f ( x)dx
Vậy
 f ( x)dx  F ( x)  C
trong đó F ( x) là một nguyên hàm của f (x) trên X,
Tính chất:
Nếu hàm số f (x) liên tục trên [a, b] thì f (x) có nguyên hàm trên [a, b] và
  f ( x)  g  x  dx   f  x  dx   g ( x)dx
  f ( x)dx    f  x  dx (  )
2

  f ( x)dx   f ( x)
d (  f ( x)dx)  f ( x)dx
thì  f (u ) du  F (u )  C với
Nếu  f ( x ) dx  F ( x )  C
u  u ( x) là hàm số của x (u có đạo hàm liên tục).
3. Nguyên hàm của các hàm sơ cấp cơ bản
1  1
1)  x dx 

x C
 1
dx
2)   ln x  C
x
3
x
a
3)  a x dx  C
ln a
4)  e x dx  e x  C
5)  sin xdx   cos x  C
6)  cos xdx  sin x  C

1
7)  2
dx  tanx  C
cos x
1
8)  2 dx   cot x  C
sin x
4
1
9)  2
dx  arctanx  C  arccotx  C
1 x
1
10)  dx  arcsin x  C  arccosx  K
2
1 x
dx 1 x
11)  2 2
 arctan  C
x a a a
dx x
12)   arcsin  C
2
a x 2 a
5
dx 1 ax
13)  2 2
 ln C
a x 2a a  x
dx
14)   ln x  x 2  a  C
x2  a
2
x a x
15)  2 2
a  x dx  2 2
a  x  arcsin  C
2 2 a
x 2 a
16)  2
x  a dx  x  a  ln x  x 2  a  C
2 2
6
II. Hai phương pháp cơ bản tính tích phân bất định
1. Phương pháp đổi biến số:
* Xét  f ( x)dx ( f là hàm số liên tục)
Đặt x   (t ) ( (t ) là hàm số đơn điệu, có đạo hàm liên tục)
  f ( x)dx   f ( (t )). (t )dt
* Nếu  f ( x)dx   g ( ( x)).d  ( x)  thì có thể đặt t   ( x)
  f ( x)dx   g (t )dt
* Chú ý: Sau khi đổi biến, kết quả phải đưa về dạng chứa biến ban đầu.
7
 (a  0)
2 2
Ví dụ: Tính I  a  x dx
Giải:   
Đặt x  a sin t  dx  a cos tdt   t  
 2 2
I   a 2  a 2 sin 2 t .a cos tdt  a 2  cos 2 tdt
2
1  cos 2t a  1 
 a 2
dt   t  sin 2t 
2 2 2 
x
Có t  arcsin
a
x x2 x
sin 2t  2sin t cos t  2 1  2  2 2 a 2  x 2
a a a
a2 x x 2
 I  arcsin  a  x 2  C.
2 a 2
8
e 2 x dx
Ví dụ: Tính I   x .
e 3
Giải:
x
Đặt t  e
e x d e x tdt  3 
I  x
   1   dt  t  3ln t  3  C
e 3 t 3  t 3
 I  e x  3ln(e x  3)  C.
9
x3
Ví dụ: Tính I   2  x2
dx
Giải:
1  
2 2
x 3 x  2  2 d ( x  2)
I  dx  
2 x 2 2 2  x2
Đặt 2  x 2  t
1 t  2  dt 1  2  1  2 32 
I     t  dt   t  4 t   C
2 t 2  t 2 3 
1 1 2
  2  x  2  x  2 2  x  C  ( x  4) 2  x 2  C.
2 2 2
3 3
10
2. Phương pháp tích phân từng phần

 Công thức:
 udv  uv   vdu (u, v có đạo hàm liên tục)
Phương pháp này thường dùng khi tính các tích phân dạng:
 dx,  P( x)cos  xdx,  P( x)sin  xdx ... (1)

x
P ( x ) e
 P( x)arcsin xdx,  P( x)arctgxdx,  P( x)ln xdx... (2)

Đối với các tích phân dạng (1) nên đặt u  P  x 
Đối với các tích phân dạng (2) nên đặt dv  P  x  dx
11

2 x 1
Ví dụ: Tính I  3 dx
Giải:
2
Đặt 2 x  1  t  2 x  1  t  2dx  2tdt
I   3t .tdt
t
t 3
Đặt u  t , dv  3 dt  du  dt , v 
ln 3
t t t t
3 3 3 3
I  t.  dt  t.  C
ln 3 ln 3 ln 3  ln 32
2 x 1
3  1 
  2x  1    C.
ln 3  ln 3 
12

Ví dụ: Tính I  xarctanxdx
Giải:
2
1 x
Đặt u  arctanx, dv  xdx  du  2
,v 
1 x 2
2 2 2
x x 1 x 1  1 
I  arctanx   . 2
dx  arctanx   1  2 
dx
2 2 1 x 2 2  1 x 
x2 1 1
 arctanx  x  arctanx  C.
2 2 2
13
Ví dụ: Tính I   x 3 ln xdx
Giải:
3
Đặt u  ln x, dv  x dx
1 x4
 du  dx, v 
x 4
x4 1 3 x4 x4
I  ln x   x dx  ln x   C.
4 4 4 16
14
xe x
Ví dụ: Tính I    x  1 2
dx
Giải:
x 1
Đặt u  xe , dv  dx
 x  1
2
1
 du   x  1 e dx, v  
x
x 1
xe x xe x
I    e x dx    e x  C.
x 1 x 1
15
1
Ví dụ: Tính I n   dx (a  0)
Giải:
 a
x 2

2 n
1 2nx
Đặt u  , dv  dx  du   dx, v  x
 a
x 2

2 n
 a
x 2

2 n 1
x x2
In   2n  dx
 a
x 2

2 n
 a
x 2

2 n 1
 2 
x 1 a
  2n    dx
x 2
a 
2 n   x 2  a 2 n  x 2  a 2 n1 
 
x
In   2nI n  2na 2 I n1
x 2
a 2 n

16
 
1  x
 I n1    2 n  1 I  (*)
2na   x 2  a 2 
2 n n

 
Nhờ công thức truy hồi (*), ta tính I 2 từ I1 , tính I 3 từ I 2 ...
Chẳng hạn:
1 1 x
I1   2 2
 arctan  C
x a a a
1  x 1 x
 I2  2  2 2
 arctan   C.
2a  x  a a a
17
III. Tích phân của các hàm hữu tỉ

1. Tích phân của các hàm hữu tỉ.
Tính  f ( x)dx với f  x  là phân thức hữu tỉ.

Qx
* Viết f  x   P  x  
Rx
P(x), Q(x), R(x) là các đa thức, bậc Q(x) < bậc R(x)
Q x
* Viết thành tổng các phân thức tối giản.
Rx
Adx Bx  C
* Tính các tích phân dạng  n 
, dx

 x  a  x 2  px  q 
m
2
với p  4q  0
18
Có  A
A  n  1 x  a n1  C khi n  1
* dx     
x  a
n
 A ln x  a  C khi n  1

B Bp
Bx  C  2 x  p   C 
* 2 2 dx
dx  
 x  px  q   x  px  q 
2 m 2 m
B
 
d  x 2
 px  q   Bp  dx
 C   2
2  x  px  q 
2 m
 2   x  px  q  m
19
dx dx
* 
x  px  q 
m m
2
 p
2
p 
2
 x    q  
 2 4 
dt p 4q  p 2
 với t  x  , a  .
t 2
a 
2 m 2 4
20
1
Ví dụ: Tính I   x 2
 3 x  1
2
dx.
Giải:
1 1 1 1  1 1  1 1  1 
  2  2      3 
  
x 2
 3 x 2
 1 4  x  1 x  3 
 4  2  x  1 x  1  x  3 
1 1 1 1 1 1
 .  .  . 2
8 x 1 8 x 1 4 x  3
1 1 1 1 1 1
I  dx   dx   2 dx
8 x 1 8 x 1 4 x 3
1 x 1 1 x
 ln  arctan  C.
8 x 1 4 3 3
21
dx
Ví dụ: Tính I   5
x  x2
Giải:
1 1 1
Có 5  2 3  2
x  x  1 x  x  1  x 2  x  1
2
x x
1 A B C Dx  E
Viết 5 2
  2  2
x x x x x 1 x  x 1
 Ax  x3  1  B  x3  1  Cx 2  x 2  x  1   Dx  E  x2  x  1  1
Lấy x  0  B  1
1
Lấy x  1  C 
3
22
4 3
Cân bằng các hệ số của x , x , x ta có:

A  0
A  C  D  0 
  1
B  C  D  E  0  D  
 A  0  3
  1
 E  3
1 1 1 1 1 x 1
 5 2
 2  .  . 2
x x x 3 x 1 3 x  x 1
23
dx dx 1 dx 1 x 1
 5 2
  2     2 dx
x x x 3 x 1 3 x  x 1
1 1 1 x 1
  ln x  1   2 dx
x 3 3 x  x 1
1 3
x 1  2 x  1 . 
Có  2 dx   2 2 dx
x  x 1 x2  x  1
1 3 dx
 ln  x  x  1  
2
2
2 2  1 3
x  
 2 4
24
1
1 3 2 x
 ln  x 2  x  1  . arctan 2 C
2 2 3 3
2
1 2x 1
 ln  x  x  1  3arctan
2
C
2 3
1 1 1 3 2x 1
Vậy I   ln x  1  ln  x  x  1 
2
arctan  C.
x 3 6 3 3
25
2. Một số dạng tích phân có thể đưa về tích phân hữu tỉ

a. Tích phân của một số hàm lượng giác
Xét tích phân dạng
 R(sin x,cos x)dx
(R là hàm hữu tỉ đối với các đối số trong ngoặc)
x
* Phương pháp chung: Đặt tan  t
2
* Một số trường hợp đặc biệt:
Nếu hàm dưới dấu tích phân lẻ đối với sin x thì đặt cos x  t
Nếu hàm dưới dấu tích phân lẻ đối với cosx thì đặt sin x  t
Nếu hàm dưới dấu tích phân chẵn đối với sinx và cosx thì đặt tanx  t
26
dx
Ví dụ: Tính I   (a  1)
a  cos x
Giải:
x 2
Đặt tan  t  x  2arctant  dx  2
dt
2 1 t
2
dt 2
2 2 1  t
I   1 t 2   2
. 2 2
dt
1 t 1  t a  at  1  t
a
1 t2
dt 2 dt
 2
a 1  a 1  t

a  1   a  1 t 2
a 1
2 a 1  a 1  2  a 1 x
 arctan  tC  arctan  .tan   C
a 1 a 1  a 1 
2
a 1  a 1 2
27
sin 3 x
Ví dụ: Tính I   dx
2  cos x
Giải:
Hàm dưới dấu tích phân lẻ đối với sinx.
Đặt cos x  t  dt   sin xdx
I 
1  cos 2
x .sin xdx
2  cos x

  1 dt
t 2

 t  2 
3  t 2
 dt   2t  3ln t  2  C
t2  t2 2
cos 2 x
  2cos x  3ln  cos x  2   C.
2
28

2 4
Ví dụ: Tính I  sin x cos xdx
Giải:
sin 2 2 x 1
I  .cos xdx   sin 2 2 x 1  cos 2 x  dx
2
4 8
1 1  cos 4 x 1
  dx   sin 2 2 x.cos 2 xdx
8 2 8
1 1  1
  x  sin 4 x    sin 2 2 x.d sin 2 x 
16  4  16
1 1 1
 x  sin 4 x  sin 3 2 x  C.
16 64 48
29
b. Tích phân của một số hàm vô tỉ

1. Xét tích phân dạng:
 m r

  ax  b  n  ax  b  
s
 R  x,  cx  d  ,...,  cx  d   dx (m, n,…, r, s   )
 
( R là hàm hữu tỉ đối với các đối số trong ngoặc)
Cách giải: Gọi k là BCNN của các số n,…, s

1
 ax  b  k
Đặt t   
 cx  d 
30
2. Xét tích phân dạng

 Rx , a 2
 x 
2
dx
Có thể đặt x  a sin t
3. Xét tích phân dạng

 R x, x 2
 a 2

dx
Có thể đặt x  atant
31
dx
Ví dụ: Tính I   x3x
Giải:
1
6 5
Đặt x  t  x  t  dx  6t dt
6
5 3 3
6t dt t t 1 1  2 1 
I   3 2  6 dt  6 dt  6  t  t  1   dt
t t t 1 t 1  t 1
 t3 t2 
 6    t  ln t  1   C
3 2 
 x 3x 6 
 6   x  ln  6

x 1   C
 3 2 
32
dx
Ví dụ: Tính I  
 x  2
2
1 3
Giải:
1
6 5
Đặt x  t  x  t  dx  6t dt
6
5 3 3
6t dt t t 11  2 1 
I   3 2  6 dt  6  dt  6  t  t  1   dt
t t t 1 t 1  t 1
 t3 t2 
 6    t  ln t  1   C
3 2 
 x 3x 6 
 6   x  ln  6
x 1   C
 3 2 
33
dx
Ví dụ: Tính I  
 x  2
2
1 3
Giải:
3 2
Đặt 3
x  2  t  x  2  t  dx  3t dt
3t 2 dt  1 
I  2
 3  1  2 
dt  3 t  arctgt   C
1 t  1 t 
3  3
x  2  arctg 3 x  2  C 
34

2
Ví dụ: Tính I  x 4  x 2 dx
Giải:
  
Đặt x  2sin t ,    t    dx  2cos tdt
 2 2
1  cos 4t
I   4sin t.2cos t.2cos tdt  4  sin 2tdt  4 
2 2
dt
2
1
 2t  sin 4t  C
2
x 1  x
 2arcsin  sin  4arcsin   C.
2 2  2
35
dx
Ví dụ: Tính  x 2  3x  4
Giải:
dx dx 3
 x 2  3x  4

2
 ln x   x 2  3x  4  C
2
 3 7
x  
 2 4
dx
Ví dụ: Tính  3  2x  x2
Giải:
dx dx x 1
   arcsin
2
C
4   x  1
2 2
3  2x  x
36
x
c. Tích phân hàm hữu tỉ đối với e ,  
Xét  R (e ) dx trong đó R là hàm hữu tỉ đối với

x x
e ,  
x
Đặt t  e  dt   e x dx
1 R (t )
Khi đó  R (e )dx  
x
dt
 t
37
BÀI 2: TÍCH PHÂN XÁC ĐỊNH

I. Khái niệm tích phân xác định
1. Định nghĩa:
Cho hàm số f (x) xác định trên [a, b]. Chia [a, b] thành n đoạn nhỏ
tùy ý bởi các điểm chia a  x0  x1  ...  xn  b. Trên mỗi đoạn
 xi1, xi  chọn một điểm i tùy ý.

Đặt xi  xi  xi 1 (i  1, n)
n
Tổng  n   f ( ).x
i 1
i i được gọi là một tổng tích phân của hàm
f trên [a,b]
38
Nếu lim  n  I tồn tại hữu hạn, không phụ thuộc phép chia [a, b],
max xi 0
phép chọn các điểm i   xi 1 , xi  thì giới hạn đó được gọi là tích
b
 
phân xác định của hàm số f ( x ) trên a, b , kí hiệu là  f ( x)dx
a
Khi đó ta nói f khả tích trên [a, b].
b a
* Nếu b  a thì  f ( x)dx   f ( x)dx

a b
a
*  f ( x)dx  0
a
39
Chú ý:
b b
 f ( x)dx   f (t )dt
a a
* Ý nghĩa hình học của tích phân xác định là :

b
 f  x  dx
a
là diện tích hình phẳng giới hạn bởi các đường
x  a, x  b, y  0, y  f  x   0
2. Điều kiện khả tích
* Nếu f khả tích trên [a, b] thì f bị chặn trên [a, b].
40
3. Điều kiện khả tích
* Nếu f khả tích trên [a, b] thì f bị chặn trên [a, b].
* Nếu f liên tục trên [a, b] thì f khả tích trên [a, b].
* Nếu f bị chặn và có hữu hạn điểm gián đoạn trên [a, b] thì f khả
tích trên [a, b].
* Nếu f đơn điệu và bị chặn trên [a, b] thì f khả tích trên [a, b].
* Nếu f , g khả tích trên [a, b] thì f  g ,  . f , f .g , f cũng khả tích

trên [a, b].
* Nếu f khả tích trên [a, b] thì f khả tích trên mọi đoạn [, ]  [a, b].
Ngược lại nếu f khả tích trên [a, b], [b, c] thì f khả tích trên [a, c].
41
1

Ví dụ: Bằng định nghĩa, tính xdx
Giải: 0
Hàm số f ( x)  x liên tục trên [0, 1] nên khả tích trên [0, 1].
1
  xdx tồn tại hữu hạn, không phụ thuộc cách chia [0, 1] và cách
0
chọn các điểm i . Ta chia [0, 1] thành n đoạn bằng nhau bởi các
1 i
điểm chia x0  0, x1  ,..., xi  ,.., xn  1
n n
Trên mỗi đoạn  xi 1 , xi , chọn một điểm i  xi
n n
i 1 1  2  ...  n (1  n)n
Lập tổng  n   f  i  xi   .  2
 2
i 1 i 1 n n n 2 n
1
1 1
Có lim  n  . Vậy  xdx 
n 2 0
2
42
4.Tính chất của tích phân xác định

b b b
*   f ( x)  g ( x) dx   f ( x)dx   g ( x)dx
a a a
b b
*   f ( x)dx    f ( x) dx ( )
a a
b c b
*  f ( x)dx   f ( x) dx   f ( x)dx
a a c
b b
* Nếu f (x)  g(x) với mọi x  [a, b] thì  f ( x)dx   g ( x)dx
a a
b b
*  f ( x)dx  
a a
f ( x) dx ( a  b)
43
 
* Nếu m  f ( x)  M , x  a, b và f khả tích trên a, b thì
b
m(b  a )   f ( x )dx  M (b  a )
a
* Nếu m  f ( x)  M , x  a, b  và f khả tích trên [a, b] thì
b
  m, M  sao cho  f ( x)dx   (b  a)

a
* Đặc biệt, nếu f liên tục trên [a, b] thì  c  [a, b] sao cho
b
y
 f ( x)dx  f (c)(b  a)
a f (c )
y  f ( x)
O a c b x
44
5. Mối liên hệ giữa tích phân bất định và tích phân xác định
a. Hàm theo cận trên
Định nghĩa:
Giả sử hàm số f khả tích trên [a, b], khi đó f khả tích trên [a, x] với
mọi x [a, b].
x x
F  x    f ( x)dx   f (t )dt
a a
là hàm số xác định a, b , trên gọi là hàm theo cận trên.
x
Định lí: Nếu hàm số f liên tục trên [a, b] thì hàm số F  x    f (t )dt
a

khả vi trên [a, b] và F ( x )  f ( x ), x  a, b 
45
Nhận xét: Nếu f liên tục trên [a, b] thì f có nguyên hàm trên [a, b]
x
Ví dụ: Cho F  x   cos
  2t  3 dt
2
Ta có F ( x)  cos
2
 2 x  3
b. Công thức Niutơn – Lepnit (Newton - Leibnitz)
Định lí: Giả sử f ( x ) liên tục trên a, b  và có một nguyên hàm là F ( x )
trên a, b , khi đó

b
b
 f ( x)dx  F (b)  F (a)  F ( x)
a
a
46
1 1
1  1 1
Ví dụ:  x dx 

x  (  1)
0
 1 0  1

4
xdx
Ví dụ: Tính I   2
0
cos x
Giải:
x
Trước hết, ta tìm một nguyên hàm của hàm số f ( x)  2
1 cos x
Đặt u  x, dv  2
dx  du  dx, v  tanx
cos x
x
 2
dx  xtanx   tanxdx  xtanx  ln cos x  C
cos x

 2  1
Vậy I   xtanx  ln cos x    ln
4
  ln 2
0 4 2 4 2
47
Ví dụ: Tìm giới hạn của dãy số

1 n
 1 

un  k
n k 1
Giải:

n
1k 
un   
k 1 n  n 

Xét hàm số f ( x)  x
f ( x) liên tục trên [0, 1]  f khả tích trên [0, 1].

i
Chia [0, 1] thành n đoạn bằng nhau bởi các điểm chia xi  (i  1,..., n)
n
Đặt xi  xi  xi 1
48
 
Trên mỗi đoạn xi 1 , xi , chọn một điểm i  x i
 
n n
 i  1 1 kn
  n   f i  xi     .    
k 1 i 1  n  n n k 1  n 
1
1
Có lim  n   x dx 

n
0
 1
1
Vậy lim un  .
n  1
49
II. Hai phương pháp cơ bản tính tích phân xác định
1. Phương pháp đổi biến số
Định lí 1:
b
Xét  f ( x)dx
a
Giả sử f là hàm số liên tục trên khoảng X , [a, b]  X
Đặt x   (t ) sao cho:
*  (t ) là hàm số có đạo hàm liên tục trên [, ]
*  ( )  a, (  )  b
*   ,    X
b 
Khi đó  f ( x)dx   f  (t ). (t )dt
a 
50
Định lí 2:
b
Xét  f ( x)dx
a
( f liên tục trên [a, b] )
Đặt t   ( x) sao cho:
*  ( x) là hàm số đơn điệu ngặt, có đạo hàm liên tục trên [a, b].
* f ( x)dx  g (t )dt
* g (t ) liên tục trên   a  , b 

b  (b )
Khi đó  f ( x)dx  
a  (a)
g (t )dt
51
2. Phương pháp tích phân từng phần

Giả sử u, v là các hàm số có đạo hàm liên tục trên a, b 
b b
b
 
Khi đó: udv  uv a  vdu
a a
Ví dụ:
 
a) Cho f là hàm số liên tục trên  a, a , chứng minh rằng:
,
 a
 2  f ( x)dx neu f chan

a
 a f ( x)dx   0
0 neu f le?

b) Cho f là hàm số liên tục trên , tuần hoàn với chu kì T.
a T b T
Chứng minh rằng: 
a
f ( x)dx  
b
f ( x)dx (a, b  )
52
Giải:
a 0 a
a )  f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx (*)
a a 0
0
Xét  f ( x)dx
a
Đặt x  t  dx  dt
x  a  t  a
x  0  t  0. a a
0 0 a   f (t )dt   f ( x)dx khi f ( x) chan

0
 f ( x)dx    f (t )dt   f (t )dt   a
0
a
 f (t )dt   f ( x)dx khi f ( x) le
  
a a 0
 0 0
Thay vào (*), ta có điều phải chứng minh.
53
a T T
b) Trước hết, ta chứng minh 
a
f ( x )dx   f ( x)dx (a  )
0
a T 0 T a T

a
f ( x) dx   f ( x)dx   f ( x)dx 
a T a 0

T
f ( x)dx
Xét 
T
f ( x)dx
Đặt x  t  T  dx  dt
x T t  0
x  a T  t  a
a T a a 0 0

T
f ( x)dx   f (t  T )dt   f (t )dt    f (t )dt    f ( x)dx
0 0 a a
a T T
Thay vào (*), ta có: 
a
f ( x) dx   f ( x)dx (a  )
0
54

2

Ví dụ: Tính I  sin 3 x cos8 xdx
0
Giải:
Đặt t  cos x  dt   sin xdx
x  0  t 1

x t 0
 2
2 1
I   1  cos 2 x  cos8 x.sin xdx   1  t 2 t 8dt
0 0
1 1
t t 
9 11
1 1 2
  t  t  dt        .
8 10
0  9 11  0 9 11 99
55
1

2
Ví dụ: Tính I  x arctanxdx
0
Giải:
2
Đặt u  arctanx, dv  x dx
1 x3
 du  2
dx, v 
1 x 3
3 1 1 1
x 1 x3 1  1  x 
I  arctanx   2
dx  .    x  2 dx
3 0
3 0 1 x 3 4 3 0 x 1 
1
 1 x 1 2
  1 1 1   1 1
    ln  x  1      ln 2     ln 2.
2
12 3  2 2  0 12 3  2 2  12 6 6
56
Ví dụ: Tính
 
2 2
a) I n   sin xdx
n b) J n   cos n xdx (n   )
0 0
Giải:
n 1
a) Đặt u  sin x, dv  sin xdx
 du   n  1 sin n2 x cos xdx, v   cos x

 2
I n   sin n1 x cos x   n  1  sin n2 x cos 2 xdx
2
0
 0
2
  n  1  sin n2 x 1  sin 2 x  dx (n  1)
0
57
  n  1  I n2  I n   nI n   n  1 I n2
n 1
 In  I n2
n

2

* Có I 0   dx 
0
2
1 
 I2  .
2 2
3 3 1 
I 4  .I 2  . .
4 4 2 2
5 5 3 1 
I 6  .I 4  . . .
6 6 4 2 2
58
...
I 2n 
 2n  1!! 
.
 2n !! 2
trong đó (2n  1)!!  1.3.5...(2n  1)
(2n)!!  2.4.6...2n

2
0

* Có I1  sin xdx  cos x
0

2
1
2
 I 3  .1
3
59
4 4 2
I 5  I 3  . .1
5 5 3
6 6 4 2
I 7  I 5  . . .1
7 7 5 3
...
 I 2 n1 
 2n !!
 2n  1!!
   n  1!!
2  neu n le?
n!!
Vậy I n   sin n xdx  
0   n  1!!.  neu n chan
 n!! 2
60

b) Đặt x   t  dx   dt
2

x0t 
2

x t 0
2

0

2

J n   cos   t    dt    sin n tdt  I n .
n
 2  0
2 
2
4!! 2.4 8
Chẳng hạn  cos xdx 
5
 
0
5!! 1.3.5 15
61
3. ỨNG DỤNG TÍCH PHÂN XÁC ĐỊNH

a. Tính diện tích hình phẳng.
*1) Miền phẳng cho trong tọa độ Đề Các
61
61
*2) Miền phẳng cho bởi các đường cong tham số
61
*3) Miền phẳng cho trong toạ độ cực
61
b. Độ dài đường cong

*1) Đường cong cho trong hệ toạ độ Descartes
61
61
*2) Đường cong cho bởi phương trình tham số
61
61
c.Tính thể tích vật thể

*1) Công thức tổng quát.
61
*2)Công thức tính thể tích vật thể tròn xoay
61
61
61
d. Diện tích mặt tròn xoay
61
61
61
Giải
61
BÀI 3: TÍCH PHÂN SUY RỘNG

I. Tích phân suy rộng với cận vô hạn
1. Định nghĩa:

Định nghĩa 1: Cho hàm số f xác định trên a,   , f khả tích
trên mọi đoạn [a, A] , A  a.
A
Nếu lim
A  f ( x)dx  I
a
trong đó I  hoặc I   thì giới hạn đó
được gọi là tích phân suy rộng của hàm số f ( x ) trên a,  

Kí hiệu 
a
f ( x )dx.
62

Nếu I là hữu hạn thì ta nói 

a
f ( x)dx hội tụ.
Tích phân không hội tụ gọi là tích phân phân kì.
Định nghĩa 2: Cho hàm số f xác định trên (, a ), f khả tích trên
mọi đoạn [A, a] , A  a.

a
Nếu lim
A  f  x  dx  I
A
trong đó I  hoặc I   thì giới hạn
đó được gọi là tích phân suy rộng của hàm số f ( x ) trên (, a)
a
Kí hiệu 

f ( x)dx
63
a
Nếu I là hữu hạn thì ta nói 


f ( x)dx hội tụ.
Định nghĩa 3: Cho hàm số f xác định trên 

f khả tích trên [A, B] với mọi A, B  

Tích phân suy rộng của f trên ( , ) kí hiệu là
 a


f ( x)dx

 f ( x)dx hội tụ nếu 


f ( x)dx và  f ( x) dx cùng hội tụ với mọi a  
 a
 a 
Khi đó: 

f ( x) dx  

f ( x)dx  
a
f ( x)dx
64
2.Công thức Newtown- Leibnitz

 Giả sử f ( x) liên tục trên [a,+] và có một nguyên hàm là F(x)
trên [a,+]


Khi đó: 
a
f ( x)dx  F ( x) a  lim F ( x)  F (a )
x 
 Tương tự:
a
a


f ( x)dx  F ( x)   F (a )  lim F ( x)
x 

 f ( x )dx  lim F  x   lim F  x 

x  x

65
Các ví dụ
Ví dụ 1: Tính các tích phân suy rộng sau:

dx 0
dx

dx
a)  2 b)  c) 
0
1 x 1  x 2
1  x 2
 
Giải:

dx  
a)  2
 arctanx 0  lim arctanx  arctan0 
0
1 x x  2
0
dx 0   
b)  2
 arctanx  = arctan0  lim arctanx  0     

1 x x 
 2 2
  0
dx dx dx
c)  2
 0 1  x 2   1  x 2  

1 x
66
Ví dụ 2: Xét sự hội tụ của tích phân suy rộng sau:


dx (a  0,  )
 x
Giải: a

dx
Nếu   1 thì    ln x  a  . Tích phân phân kì.
a
x

dx 1 1  1 
Nếu   1 thì    x  lim x1  a1 
a
x 1   a 1    x 

dx 1 1
Khi   1 thì lim x
1
0    a  .Tích phân hội tụ.
x  x
a 
 1
dx
Khi   1 thì lim x
1
      . Tích phân phân kì.

x 
a
x
dx
Vậy   hội tụ nếu   1, phân kì nếu   1.
a
x
67
3. Điều kiện hội tụ của tích phân suy rộng

Định lí 1: Giả sử f ( x )  0 và khả tích trên a, A  với mọi A  a
 A
Điều kiện cần và đủ để  f ( x) dx hội tụ là hàm số  ( A)   f ( x)dx

a a

bị chặn trên trên khoảng a,  .
68
Định lí 2 (Tiêu chuẩn so sánh): Cho f ( x), g ( x) là các hàm số không

âm trên a,   , khả tích trên mọi đoạn a, A , A  a và  
f ( x)  g ( x) với mọi x  b (b  a )
Khi đó:
 
Nếu  g ( x)dx
a
hội tụ thì 
a
f ( x)dx
 
Nếu  f ( x)dx phân kì thì  g ( x)dx
a
phân kì.
a
69
Định lí 3 (Tiêu chuẩn so sánh)

Cho f ( x ), g ( x ) là các hàm số dương trên a,   , khả tích
f ( x)
trên mọi đoạn a, A, A  a và xlim
 g ( x )
k
Khi đó:
 
* Nếu 0  k   thì 
a
f ( x )dx và  g ( x)dx cùng tính chất hội tụ
a
hoặc phân kì.
 
* Nếu k  0 và  g ( x)dx
a
hội tụ thì  f ( x)dx hội tụ.
a
 
* Nếu k   và  g ( x)dx
a
phân kì thì 
a
f ( x)dx phân kì.
70
 
Định lí 4: Nếu 
a
f ( x ) dx hội tụ thì 
a
f ( x)dx hội tụ. Khi đó, ta nói


a
f ( x)dx hội tụ tuyệt đối.
  
Nếu 
a
f ( x)dx hội tụ nhưng 
a
f ( x) dx phân kì thì ta nói 
a
f ( x)dx
bán hội tụ.
Ví dụ: Xét sự hội tụ của các tích phân suy rộng sau:

dx 
ex

cos ax
a) x
1 1  x2
b)  x 2
dx c)  2
k x 4
dx (a  , k   )
2 0
71
Giải:
1 1
a) Có  2 với mọi x  1
x 1  x2 x


dx dx
mà  x 2
hội tụ nên x
1 1 x 2
hội tụ.
1
 ex 1  ex
b) lim  2 :   lim  
x  x x  x x



dx ex
phân kì nên 
mà 
2
x 2
x 2
dx phân kì
72
 1 
cos ax cos ax cos ax
c)  0
2
k x 4
dx   2
0
k x 4
dx  
1
2
k x 4
dx
1
cos ax
0 k 2  x 4 dx hội tụ (là tích phân xác định)
cos ax 1
Có 2 4
 4 với mọi x  1,  
k x x
 
dx cos ax
mà 
1
x 4
hội tụ nên  2
k x 4
dx hội tụ (hội tụ tuyệt đối).
1

cos ax
Vậy 
0
2
k x 4
dx hội tụ.
73
II. Tích phân suy rộng của hàm số không bị chặn

( Hàm dưới dấu tích phân có cực điểm )
1.Các định nghĩa:
Định nghĩa 1:
* Cho hàm số f xác định trên  a, b 
a được gọi là cực điểm của hàm số f nếu lim f ( x)  
x a
b được gọi là cực điểm của hàm số f nếu lim f ( x)  

x b
 
 Cho hàm số f xác định trên a, b \ x0 , x0  (a, b)
x0 được gọi là cực điểm của hàm số f nếu lim f ( x)  

x  x0
74
Định nghĩa 2: Cho hàm số f xác định trên [a, b), có cực điểm là b,
f khả tích trên mọi đoạn [a, A] với a  A  b

A
Nếu lim
Ab  f ( x)dx  I
a
trong đó I  hoặc I  
thì giới hạn đó được gọi là tích phân suy rộng của hàm số f ( x )
b
trên [a, b), kí hiệu  f ( x)dx
a
b
Nếu I là hữu hạn thì ta nói  f ( x)dx

a
hội tụ.
Tích phân không hội tụ gọi là tích phân phân kỳ.
75
Định nghĩa 3: Cho hàm số f xác định trên (a, b], có cực điểm là a.
f khả tích trên mọi đoạn [B, b] với a < B  b.

b
Nếu lim
B a  f ( x)dx  I
B
trong đó I  hoặc I   thì giới hạn
đó được gọi là tích phân suy rộng của hàm số f ( x ) trên (a, b],
b
kí hiệu  f ( x)dx
a b
Nếu I là hữu hạn thì ta nói  f ( x)dx

a
hội tụ.
76
 
Định nghĩa 4: Cho f : a, b \ x0   , x0  ( a, b) là cực điểm của
hàm số f
f khả tích trên mọi đoạn a, c  ,  d , b  với a  c  x0 , x0  d  b

b
 
Tích phân suy rộng của hàm số f ( x ) trên a, b kí hiệu là  f ( x)dx
x0 a
b b
 f ( x)dx
a
hội tụ nếu  f ( x)dx và  f ( x)dx cùng hội tụ.
a x0
Khi đó:
b x0 b
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx

a a x0
77
2. Công thức Newtown- Leibnitz

Nếu hàm số f ( x ) liên tục trên [a, b] trừ tại các cực điểm
của nó và có một nguyên hàm là F(x) thì:

b
a
 f ( x)dx  lim F ( x)  F (a)
x b 
(nếu cực điểm là b)
b
 f ( x)dx  F (b)  lim F ( x)

a
x a 
(nếu cực điểm là a)
Ví dụ: Tính các tích phân suy rộng sau:

0 1
1
dx dx dx
a) 
2
b)  1 x 2
c)  1  x2
0 1 x 1 1
78
Giải:
a) Cực điểm: x  1
1 c
dx dx  c
 

0 1 x 2
 lim 
c 1
0 1 x 2
 lim arcsin x 0  lim arcsin c 
c 1   c1 2
b) Cực điểm: x  1
0
dx   

1 1  x2
 arcsin 0  lim arcsin x  0     
x 1  2 2
c) Cực điểm: x  1, x  1
1 0 1
dx dx dx

1 1 x 2
 
1 1 x 2

0 1 x 2

79
Ví dụ: Xét sự hội tụ của tích phân suy rộng sau:

b
dx
I  (  0)
x  a

a
Giải:
Cực điểm: x  a
b
dx
I  lim  
ca
c x  a
* Nếu   1  I  lim ln x  a
c a
 b
c   ln b  a  lim ln c  a  
c a 
Tích phân phân kì.
* Nếu  1
80
 1 b
 1 
 x  a  b  a   lim  c  a  
1 1 1
I  lim  
c a 1    
  1
c
ca
 b  a 1
  khi   1
  1
 khi   1

b
dx
Vậy I   x  a  hội tụ nếu   1, phân kì nếu   1
a
b
dx
 Tương tự,  b  x 
a
 hội tụ nếu   1, phân kì nếu   1.
81
3. Điều kiện hội tụ của tích phân suy rộng

Định lí 1: Cho f ( x ) là hàm số không âm trên a, b  , có cực điểm là b,
f ( x) khả tích trên mọi đoạn a, c  với a  c  b.

b
Điều kiện cần và đủ để tích phân suy rộng
c
 f ( x)dx
a
hội tụ là hàm
 (c)   f ( x)dx bị chặn trên trên a, b .

a
82
Định lí 2: (Tiêu chuẩn so sánh) Cho f ( x), g ( x) là các hàm số không

âm trên a, b  , có cực điểm là b, khả tích trên mọi đoạn a, c   với
a  c  b và
f ( x)  g ( x) với mọi x  d , b  (a  d  b)
Khi đó:
b b
Nếu  g ( x)dx
a
a
b b
Nếu  f ( x)dx phân kì thì  g ( x)dx

a
phân kì.
a
83
Định lí 3: Cho f ( x), g ( x) là các hàm số dương trên a, b  , có cực

điểm là b, khả tích trên mọi đoạn a, c   với a  c  b và
f ( x)
lim k
x b g ( x )
Khi đó:
b b
* Nếu 0  k   thì  f ( x)dx và  g ( x)dx

a
cùng tính chất hội
a
tụ hoặc phân kì.
b b
* Nếu k  0 và  g ( x)dx
a
a
b b

* Nếu k   và g ( x ) dx phân kì thì  f ( x)dx
a
phân kì.
a
84
b b
Định lí 4: Nếu a
f ( x) dx hội tụ thì  f ( x)dx
a
hội tụ. Khi đó ta nói
b
 f ( x)dx
a
hội tụ tuyệt đối.
b b
Nếu  f ( x)dx
a
hội tụ nhưng  f ( x) dx không hội tụ thì ta nói
b a
 f ( x)dx
a
bán hội tụ.
 Các định lí trên được phát biểu tương tự trong trường hợp hàm
số có cực điểm là a.
85
Ví dụ: Xét sự hội tụ của tích phân suy rộng sau:

1
dx
e
0
x
1
Giải:
Cực điểm: x  0
x
Có e  1  x khi x  0
1 1
 x
 khi x  0
e 1 x
1 1
dx dx
mà  0 x
hội tụ nên e x
1
hội tụ.
0
86

Chuong 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CHƯƠNG 3: PHÉP TÍNH TÍCH PHÂN

BÀI 1: TÍCH PHÂN BẤT ĐỊNH

2. Tích phân bất định

5)  sin xdx   cos x  C

6)  cos xdx  sin x  C

* Xét  f ( x)dx ( f là hàm số liên tục)

Đặt x   (t ) ( (t ) là hàm số đơn điệu, có đạo hàm liên tục)

  f ( x)dx   f ( (t )). (t )dt

* Nếu  f ( x)dx   g ( ( x)).d  ( x)  thì có thể đặt t   ( x)

2. Phương pháp tích phân từng phần

 udv  uv   vdu (u, v có đạo hàm liên tục)

 dx,  P( x)cos  xdx,  P( x)sin  xdx ... (1)

 P( x)arcsin xdx,  P( x)arctgxdx,  P( x)ln xdx... (2)

Đối với các tích phân dạng (2) nên đặt dv  P  x  dx

Ví dụ: Tính I   x 3 ln xdx

III. Tích phân của các hàm hữu tỉ

Tính  f ( x)dx với f  x  là phân thức hữu tỉ.

2. Một số dạng tích phân có thể đưa về tích phân hữu tỉ

b. Tích phân của một số hàm vô tỉ

Cách giải: Gọi k là BCNN của các số n,…, s

2. Xét tích phân dạng

( R là hàm hữu tỉ đối với các đối số trong ngoặc)

Có thể đặt x  a sin t

3. Xét tích phân dạng

( R là hàm hữu tỉ đối với các đối số trong ngoặc)

Có thể đặt x  atant

Xét  R (e ) dx trong đó R là hàm hữu tỉ đối với

BÀI 2: TÍCH PHÂN XÁC ĐỊNH

tùy ý bởi các điểm chia a  x0  x1  ...  xn  b. Trên mỗi đoạn

 xi1, xi  chọn một điểm i tùy ý.

* Nếu b  a thì  f ( x)dx   f ( x)dx

* Ý nghĩa hình học của tích phân xác định là :

2. Điều kiện khả tích

3. Điều kiện khả tích

* Nếu f , g khả tích trên [a, b] thì f  g ,  . f , f .g , f cũng khả tích

4.Tính chất của tích phân xác định

  m, M  sao cho  f ( x)dx   (b  a)

trên a, b , khi đó

Ví dụ: Tìm giới hạn của dãy số

f ( x) liên tục trên [0, 1]  f khả tích trên [0, 1].

Đặt t   ( x) sao cho:

* g (t ) liên tục trên   a  , b 

2. Phương pháp tích phân từng phần

 2  f ( x)dx neu f chan

0 0 a   f (t )dt   f ( x)dx khi f ( x) chan

3. ỨNG DỤNG TÍCH PHÂN XÁC ĐỊNH

*2) Miền phẳng cho bởi các đường cong tham số

*3) Miền phẳng cho trong toạ độ cực

b. Độ dài đường cong

*2) Đường cong cho bởi phương trình tham số

c.Tính thể tích vật thể

*2)Công thức tính thể tích vật thể tròn xoay

d. Diện tích mặt tròn xoay

BÀI 3: TÍCH PHÂN SUY RỘNG

Nếu I là hữu hạn thì ta nói 

Tích phân không hội tụ gọi là tích phân phân kì.

mọi đoạn [A, a] , A  a.

Nếu I là hữu hạn thì ta nói 

Tích phân không hội tụ gọi là tích phân phân kì.

Định nghĩa 3: Cho hàm số f xác định trên 

 f ( x)dx hội tụ nếu 

2.Công thức Newtown- Leibnitz

 f ( x )dx  lim F  x   lim F  x 