Giải tích I

-------------------------------------------------------------------------------------

Chương 4. Tích phân

 Nội dung
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 – Tích phân bất định

2 – Tích phân xác định

3 – Tích phân suy rộng

4 – Ứng dụng của tích phân

3.1. Tích phân bất định
3.1.1. Nguyên hàm và tích phân bất định

Nguyeân haøm:
Haøm F goïi laø nguyeân haøm cuûa haøm f treân ( a; b) neáu:
F khaû vi treân (a; b) vaø F '( x )  f ( x ), x  (a; b).

Tính chaát:

Giaû söû F laø moät nguyeân haøm cuûa f treân ( a; b). Khi ñoù:
 F ( x )  C laø moät nguyeân haøm cuûa f treân (a; b).
 Moïi nguyeân haøm cuûa f treân ( a; b) coù daïng F ( x )  C.
Tích phaân baát ñònh:

Giaû söû F laø moät nguyeân haøm cuûa f treân ( a; b).

Khi ñoù F ( x )  C goïi laø tích phaân baát ñònh cuûa f treân ( a; b).

Kyù hieäu:  f ( x )dx  F ( x)  C .

 Ví dụ 1:
  
Tìm moät nguyeân haøm treân   ;  cuûa haøm f ( x )  sin x .
 2 2
 
  sin x,  2  x  0
Ta coù f ( x )  
sin x,0  x  
 2  
cos x  C1 ,  2  x  0
Xeùt haøm F ( x )  
  cos x  C2 ,0  x  
 2
  
Ta tìm C1 , C2 sao cho F ( x ) khaû vi treân   ;  vaø
 2 2
  
F '( x )  f ( x ), x    ;  .
 2 2
  Tìm C1 , C2 sao cho F '(0)  f (0)  0.

 Ñieàu kieän caàn: F ( x ) lieân tuïc taïi x  0.

 C2  2  C1.

Choïn C1  0; C2  2.

 Ñieàu kieän ñuû: Tính F '(0). F '(0)  0  f (0).

 
cos x,  2  x  0
Vaäy moät nguyeân haøm laø F ( x )  
  cos x  2,0  x  
 2
Tính chaát:

   f ( x )  g ( x )  dx =  f ( x )dx   g ( x)dx.
   f ( x )dx =   f ( x )dx.
Baûng tích phaân moät soá haøm sô caáp:

Hoïc thuoäc ôû trang 143, 144.

3.1.2. Các phương pháp tính tích phân bất định

 Ñoåi bieán

 Tích phaân töøng phaàn

3.1.2.1. Đổi biến

  f ( x )dx  x u ( t )   f (u(t )).u '(t )dt

Neáu haøm x  u(t ) coù haøm ngöôïc t  u 1 ( x ) thì ta coù:

 f ( x )dx    f (u(t )).u '(t )dt t u 1 ( x )

 dx
Ví dụ 1: Tính I 
sin x
dx sin xdx d cos x dt
I   2    
sin x sin x 1  cos x
2
1 t2
1  dt dt  1   cos x  1   x
    2 ln  cos x  1   C  ln  tan 2   C
2  t 1 t 1     

ln(arccos x )dx
Ví dụ 2: Tính I 
1  x 2  arccos x
dx
t  ln(arccos x)  dt 
1  x 2 arccos x
2
ln(arccos x )dx t 1 2
I     tdt    C  ln  arccos x   C
1  x  arccos x
2 2 2
Ví dụ 3:

Tính I   a  x dx; a  0.
2 2

  
Ñoåi bieán x  a sin t , t    ;  .
 2 2
Khi ñoù a 2  x 2  a cos t vaø dx  a cos t.dt.
2
a
 I   a 2 .cos2 t.dt   1  cos 2t  dt
2
a2  1 
  t  sin 2t   C
2  2 
2
a  x x 2 2 
  arcsin  2 a  x   C
2  a a 
Ví dụ 4:
dx dx
Tính I  ; a  0. J   ; a  0.
a2  x2 x2  a2

Ñoåi bieán x  a.sht.

Khi ñoù a 2  x 2  a.cht vaø dx  a.cht.dt.

a.cht
I  dt tC
a.cht

 ln x  x 2  a 2  C

Töông töï cho J: x  a.cht.

J  ln x  x 2  a 2  C
Ví dụ 5:

Tính I   a  x dx; a  0. J   x 2  a 2 dx; a  0.

2 2

2
x 2 a
I x  a 2  ln x  x 2  a 2  C
2 2
2
x 2 a
J x  a 2  ln x  x 2  a 2  C
2 2
Ví dụ 6:
dx
Tính In  
x 2
a 2 n

1 2nxdx
u  du  ; dv  dx  v  x
x 2
a 
2 n
 x2  a 
2 n 1

x x 2 dx
In   2n 
x 2
a 2 n
 x  a  2 2 n 1

In 
x
 2n 
 x  a  a  dx
2 2 2

x 2
a 
2 n
x  a  2 2 n 1
 x dx dx
In   2n   2na 2

x 2
a 
2 n
x 2
a 
2 n
x 2
a 
2 n 1

x
In   2nI n  2na 2 I n1
x 2
a 2 n

 
1  x
I n1    2n  1 I n 
2na 2  x 2  a 2  
n

 
dx 1 x
I1   2  arctan  C
x a 2
a a
3.1.2.2. Tích phân từng phần

 u  dv  u  v   v  du

Chuù yù: Caùch choïn u, v theá naøo?

Ví duï: Xem caùc VD trang 148, 149.

3.1.3. Tích phân hàm hữu tỉ

Pn ( x )
Xeùt tích phaân I   dx.
Qm ( x )
Tích phân của một hàm hữu tỉ đơn giản

dx
1.   ln x  a  C
xa
dx 1
2.    C, n  1
1  n  x  a 
n n 1
( x  a)
 Mx  n  dx  M 2x  p  Mp  dx
3.  x 2  px  q  2
2 x  px  q
dx   n 

 2
2  x  px  q

dx  
4. I n   1  x 
I n 1    2 n  1 I
x 2
a 
2 n
2na 2

 x a
2 2

n n


dx 1 x
I1   2 2
 arctan  C
x a a a
 dx
Ví dụ 1: Tính I 
( x  2)3

d ( x  2)
I  
3
3
 ( x  2) d ( x  2)
( x  2)
1 1
   x  2
31
C  C
2 2( x  2) 2

Ví dụ 2: Tính I  dx
 x2  2x  5

dx d  x  1 1 x 1
I  2 2  2  arctan C
( x  1)  2 ( x  1)  2
2
2 2
Phöông phaùp heä soá baát ñònh:

Phöông phaùp heä soá baát ñònh cho pheùp ta phaân tích moät haøm
höõu tæ thaønh toång cuûa moät ña thöùc vaø caùc phaân thöùc daïng
ñôn giaûn.

dö
 Neáu n  m thì chia töû cho maãu ñöôïc "thöông + ".
maãu
 Neáu n  m : phaân tích Qm ( x ) thaønh nhaân töû

Pn ( x) Pn ( x)

x 
t1
Qm ( x)  x  a 
s1 2
 p1 x  q1
1
 A1 A2 As1
   
 x  a1   x  a1  2
 x  a1 
s1

B1 x  C1 B2 x  C2 Bt1 x  Ct1
   
x 2
 p1 x  q1  x 2
 p1 x  q1 
2
x 2
 p1 x  q1 
t1

Quy ñoàng, ñoàng nhaát heä soá 2 veá.

Ví dụ 1:
( x  4) dx
Tính I 
( x  2)( x  1)

x4 A B
 
( x  2)( x  1) x  2 x  1

Qui đồng, đồng nhất hai vế, tìm được A = 2, B = -1.

2dx dx
I    2ln( x  2)  ln( x  1)  C
x  2 x 1
( x  2) 2
 ln C
x 1
Ví dụ 2:
2 x3  x 2  5 x  1
Tính I  2 dx
( x  3)( x  x  1)
2

2 x3  x 2  5 x  1 Ax  B Cx  D
 2  2
( x  3)( x  x  1) x  3 x  x  1
2 2

Qui đồng, đồng nhất, tìm có: A = 0, B = 1, C = 2, D = 0.

I  2
dx
 2
2 xdx
 2
dx 
 2
2 x  1  1
dx
x 3 x  x 1 x 3 x  x 1
1 x 2 2 2x 1
 arctan  ln( x  x  1)  arctan C
3 3 3 3
Ví dụ 3:
4 x2  8x
Tính I  dx
( x  1) ( x  1)
2 2 2

P ( x) A B Cx  D Ex  F (*)
   2 
x  1  x  1  
2 2 2 2 2
( x  1) ( x  1) x 1 2
x 1

Tìm được: A = 2, B = -1, C = -2, D = -1, E = -2, F = 4.

(2 x  4) dx 2 xdx 4dx
  
x  x  x 
2 2 2 2 2 2
1 1 1
4dx
Dùng hệ thức truy hồi, tính I 2   qua I1.
x 
2 2
1
3.1.4. Tích phân hàm lượng giác

Xeùt tích phaân I   R (sin x,cos x )dx.

x
Phöông phaùp toång quaùt: t  tan   .
2
dt
 x  2arctan t  dx  2
1 t2
2t 1 t2
sin x  2
,cos x 
1 t 1 t2

 2t 1  t 2  dt
 R  sin x,cos x dx  2 R  1  t 2 , 1  t 2  1  t 2
 
 dx
Ví dụ: Tính I 
3sin x  4cos x  5

Đổi biến: t  tan( x / 2).

dt 2t 1 t2
 dx  2 sin x  ,cos x 
1 t2 1 t 2
1 t2

dt dt
I  2 2 2
 2 2
6t  4(1  t )  5(1  t ) t  6t  9

2 2
 2  (t  3) d (t  3) 
2
C  C
t 3 tan( x / 2)  3
 Đặc biệt

1) R   sin x,cos x    R  sin x,cos x  đặt t  cos x.

2) R  sin x,  cos x    R  sin x,cos x  đặt t  sin x.

3) R   sin x,  cos x   R  sin x,cos x  đặt t  tan x.

4)   x  dx
p q
sin x cos đặt t  sin x hoặc t  cos x; t  tan x
 (2sin x  3cos x )dx
Ví dụ 1: Tính I  2
sin x cos x  9cos3 x

R   sin x,  cos x   R  sin x,cos x 

Đổi biến: t  tan x. dx

 dt 
cos 2 x
Chia tử và mẫu cho cos3 x

(2 tan x  3)d (tan x) 2t  3 2t 3

I   2 dt   2 dt   2 2 dt
2
tan x  9 t 9 t 9 t 3
t tan x
 ln(t  9)  arctan  C  ln(tan x  9)  arctan
2 2
C
3 3
Ví dụ 2: Tính I   cos3 x  sin 8 xdx

Đổi biến: t  sin x  dt  cos xdx

 
I   cos 2 x  sin 8 x  cos xdx    1  sin 2 x sin 8 x  cos xdx 
9 119 11
t t sin x sin x
  (1  t )t dt    C 
2 8
 C
9 11 9 11
dx
Ví dụ 3: Tính I  
sin x cos 2 x

I 
 sin 2 2
x  cos x dx  
sin xdx

dx
sin x cos 2 x 2
cos x sin x
d (cos x ) d (cos x ) 1 1 1  cos x
     ln C
2
cos x 1  cos x
2
cos x 2 1  cos x
Đặc biệt:
a1 sin x  b1 cos x
I  dx
a sin x  b cos x
Phân tích
a1 sin x  b1 cos x  A  a sin x  b cos x  ' B  a sin x  b cos x 
 ( Aa  Bb)cos x  ( Ab  aB )sin x
 Ab  aB  a1
Đồng nhất hai vế:  giải tìm A, B.
 Aa  Bb  b1
A(a sin x  b cos x )' dx
I    Bdx
a sin x  b cos x
 A ln(a sin x  b cos x)  Bx  C
 (2sin x  3cos x) dx
Ví dụ: Tính I 
sin x  4cos x

Phân tích:
2sin x  3cos x  A(sin x  4cos x )  B (sin x  4 cos x ) '
2sin x  3cos x  ( A  4 B )sin x  (4 A  B )cos x

 A  4B  2  A 1
 
4 A  B  3  B  1/ 4

A(sin x  4cos x) B (sin x  4cos x )'

I 
sin x  4cos x
dx  
sin x  4cos x
dx

Bd (sin x  4cos x)

I  A dx  
sin x  4cos x
 Ax  B ln  sin x  4cos x   C
 Đặc biệt:
a1 sin x  b1 cos x  c1
I  dx
a sin x  b cos x  c
Phân tích
a1 sin x  b1 cos x  c1  A  a sin x  b cos x  c  ' B  a sin x  b cos x  c   C

 ( Aa  Bb)cos x  ( Ab  aB )sin x   Bc  C 
 Ab  aB  a1

Đồng nhất hai vế:  Aa  Bb  b1 giải tìm A, B, C.
 Bc  C  c
 1
Cdx
I  A ln(a sin x  b cos x  c)  Bx  
a sin x  b cos x  c
Tích phân cuối tính bằng cách đổi biến : t = tan(x/2)
 (2sin x  cos x  3)dx
Ví dụ: Tính I 
3sin x  4cos x  5
Phân tích:
2sin x  cos x  3  A(3sin x  4cos x  5)  B(3sin x  4cos x  5)' C
2sin x  cos x  3  (3 A  4 B )sin x  (4 A  3B )cos x  (5 A  C )
3 A  4 B  2  A  2/5
 
  4 A  3B  1   B  1/ 5
 5A  C  3  C 1
 
d (3sin x  4cos x  5) Cdx
I  A dx  B  
3sin x  4cos x  5 3sin x  4cos x  5
I  Ax  ln(3sin x  4cos x  5)  I1
3.1.5. Tích phân hàm vô tỉ
 p1 p2

  ax  b  q1  ax  b  q2 dx
Xeùt tích phaân I   R x,  , ,
  cx  d   cx  d  
 

Phöông phaùp toång quaùt:

n ax  b
t  , n  [ q1 , q2 ,...]
cx  d
 dx
Ví dụ 1: Tính I 
2x 1  4 2x 1
Đổi biến: 2 x  1  t 4  2dx  4t 3dt

2t 3dt 2t 2 dt  1  2
I  2   2  t  1   dt  t  2t  2ln | t  1| C
t t t 1  t 1 

x  1  3 ( x  1)2  6 x  1
Ví dụ 2: Tính I   dx
( x  1)(1  x  1)
3

Đổi biến: x  1  t 6  dx  6t 5dt

(t 6  t 4  t )t 5dt dt 33 2
I  6  6  t 3
dt  6   x  6arctan 6
x C
t (1  t )
6 2
t 1 2
2
 x 1
Ví dụ 3: Tính I  dx
x2

Đổi biến:
2 x 1 2t 2  1
t  x 2
x2 t 1
6tdt
 dx  
 
2
t2  1

6t 2 dt 3t 3 t 1
 I    ...  2  ln  C.
t  t 1 2 t 1
2 2
1
Ñaëc bieät:

Xeùt tích phaân I   R  x, a 2  x 2 dx

 
Ñaët x  a.tan t.

Xeùt tích phaân I   R  x, a 2  x 2 dx

 
Ñaët x  a.sin t.
 4  x2 dx
Ví dụ: Tính I  dx J 
x x 4  x2
3.2. Tích phân xác định
Bài toán mở đầu:

Tìm diện tích S miền phẳng giới hạn bởi đường cong:
y  f ( x) , trục hoành, hai đường thẳng x = a và x = b.
Chia S một cách tùy ý ra làm n miền con: S1, S2, …, Sn.
Xấp xỉ mỗi miền con S1, S2, …, Sn bằng các hình chữ nhật
Hình dưới là các trường hợp chia thành 2 và 4 phần.
Hình dưới là các trường hợp chia thành 8 và 12 phần.

n càng lớn, diện tích tính được càng chính xác.

3.2.1. Định nghĩa tích phân xác định

Pheùp chia ñoaïn [a; b]:

Chia ñoaïn [a; b] thaønh n ñoaïn con bôûi n  1 ñieåm chia:
F : a  x0  x1  ....  xn  b.
F goïi laø moät pheùp chia (phaân hoaïch) cuûa [a; b].

Ñöôøng kính pheùp chia F :

d ( F )  max  xi  xi 1
1i n
Pheùp chia mòn hôn:
Cho 2 pheùp chia F vaø F ' cuûa ñoaïn [a; b].

F goïi laø mòn hôn F ' neáu:

moïi ñieåm chia cuûa F ' cuõng laø ñieåm chia cuûa F .

Hôïp cuûa 2 pheùp chia:

Cho 2 pheùp chia F vaø F ' cuûa ñoaïn [a; b].
F  F ' goàm caùc ñieåm chia cuûa caû F vaø F ' .
Nhaän xeùt:
F  F ' mòn hôn caû F vaø F ' .
Toång tích phaân:
Cho haøm f : [a; b]   .

Cho pheùp chia F cuûa ñoaïn [a; b].

F : a  x0  x1  ....  xn  b.

Laáy ci  [ xi 1 ; xi ], i  1; n.
n
Ñaët S ( F )   f (ci )( xi  xi 1 )
i 1

S ( F ) goïi laø toång tích phaân cuûa f öùng vôùi pheùp chia F
vaø caùc ñieåm choïn ci .
Tích phaân xaùc ñònh vaø haøm khaû tích:

Cho haøm f : [a; b]   .

Ta noùi f khaû tích treân [a; b] neáu:

lim S ( F )  I vaø I khoâng phuï thuoäc caùch choïn ci .

d ( F ) 0

Khi ñoù I goïi laø tích phaân xaùc ñònh cuûa f treân [a; b].
b
Kí hieäu: I   f ( x )dx.
a
Ñieàu kieän caàn ñeå haøm khaû tích:

Cho f khaû tích treân [a; b].

 f bò chaën treân [a; b].
3.2.2. Tổng Darboux
Ñònh nghóa:
Cho haøm f xaùc ñònh vaø bò chaën treân [a; b].
F : a  x0  x1  ....  xn  b.
Ñaët mi  inf f ( x ); M i  sup f ( x )
x xi 1 ; xi  x xi 1 ; xi 
n n
Ñaët S* ( F )   mi ( xi  xi 1 ); S * ( F )   M i ( xi  xi 1 )
i 1 i 1

Nhaän xeùt: S* ( F )  S * ( F ).
S* ( F ); S * ( F ) goïi laø toång Darboux döôùi vaø toång Darboux treân
öùng vôùi F .
Tính chaát:

Cho 2 pheùp chia F vaø F ' cuûa ñoaïn [a; b].

Giaû söû F mòn hôn F '.

 S* ( F ')  S* ( F )  S * ( F )  S * ( F ').

Heä quaû:
Cho 2 pheùp chia F vaø F ' cuûa ñoaïn [a; b].

 S* ( F ')  S * ( F ).
Tích phaân treân, döôùi:

Ñaët I * = inf S * ( F ); I * = supS* ( F ).

F F

I * ; I * goïi laø tích phaân treân, tích phaân döôùi cuûa f treân [a; b].

Nhaän xeùt: I *  I * .

Tính chaát cuûa tích phaân treân, döôùi:

Cho haøm f xaùc ñònh vaø bò chaën treân [a; b].

Khi ñoù I *  I *    0, F : 0  S * ( F )  S* ( F )   .
3.2.3. Điều kiện khả tích

Ñieàu kieän caàn vaø ñuû:

Cho haøm f xaùc ñònh vaø bò chaën treân [a; b].

f khaû tích treân [a; b]  I *  I * .

b
Khi ñoù: 
a
f ( x )dx I *  I * .
Ñieàu kieän ñuû:
 Cho haøm f lieân tuïc treân [a; b]  f khaû tích treân [a; b].

 Cho haøm f bò chaën vaø giaùn ñoaïn taïi höõu haïn ñieåm
treân [a; b]  f khaû tích treân [a; b].

 Cho haøm f bò chaën vaø ñôn ñieäu treân [a; b]

 f khaû tích treân [a; b].
3.2.4. Ý nghĩa hình học và tính chất của tích phân xác định

YÙnghóa hình hoïc:

Cho haøm f khoâng aâm vaø khaû tích treân [a; b].
Mieàn phaúng D giôùi haïn bôûi ñoà thò y  f ( x );Ox; x  a; x  b.
b
 S ( D )   f ( x )dx.
a
Tính chất

b
1.  dx  b - a
a
b c b
2.  f ( x )dx   f ( x) dx   f ( x)dx; a  c  b
a a c

b b b
3.   f ( x)   g ( x) dx    f ( x)dx    g ( x )dx
a a a

b b
4. Nếu f ( x )  g ( x ), x   a, b , thì  f ( x)dx   g ( x)dx
a a
5. Nếu f(x) khả tích trên [a,b], thì | f | khả tích trên [a,b]:
b b
 f ( x )dx   f ( x ) dx
a a

6. ÑL giaù trò trung bình:

Cho f lieân tuïc treân [a; b]. Khi ñoù, c  [a; b]:
1 b
f (c)  
ba a
f ( x )dx
7. Ñaïo haøm theo caän treân:
x
Cho f khaû tích treân [a; b]. Ñaët F ( x )   f (t )dt , x   a; b.
a
Khi ñoù F ( x ) lieân tuïc treân  a; b.

Hôn nöõa, neáu f ( x ) lieân tuïc taïi x0   a; b thì

F ( x ) khaû vi taïi x0 vaø F '( x0 )  f ( x0 ).

8. ÑL Newton-Leibnitz: Cho f lieân tuïc treân [a; b].

Goïi F laø moät nguyeân haøm cuûa f treân [a; b].
b
Khi ñoù  f ( x )dx F (b)  F (a ).
a
9. ÑL Newton-Leibnitz môû roäng:
Cho f bò chaën treân [a; b] vaø coù höõu haïn ñieåm giaùn ñoaïn treân ñoù.
Giaû söû F ( x ) lieân tuïc treân  a; b vaø laø nguyeân haøm cuûa f ( x )
treân caùc khoaûng lieân tuïc.
b
Khi ñoù  f ( x )dx F (b)  F (a ).
a
 1
xdx
Ví dụ 1: Tính I 
0 ( x  1) 3

1
I  ...  .
8
 1  2  ...  n
Ví dụ 2: Tính lim
n 
n3
1
Xeùt I   xdx.
0
Ta coù f ( x )  x lieân tuïc treân [0;1] neân khaû tích treân ñoù.
Chia [0;1] thaønh n ñoaïn baèng nhau bôûi caùc ñieåm chia:
1 2 n 1 n
0; ; ;...; ; .
n n n n
n
 i 1 n
i 1
Laäp toång tích phaân Sn   f   
i 1  n  n i 1 n n
1
1  2  ...  n 2
 lim  xdx  ...  .
n 
n3 0
3
3.2.5. Các phương pháp tính tích phân xác định

2 phöông phaùp:

Ñoåi bieán
Tích phaân töøng phaàn
3.2.5.1. Đổi biến
b
Xeùt I   f ( x )dx, vôùi f ( x ) lieân tuïc treân [a; b].
a

Ñoåi bieán x   (t ) vôùi:

  : [ ;  ]  [a; b] khaû vi lieân tuïc treân [ ;  ]
  ( )  a; (  )  b
b 
Khi ñoù  f ( x )dx   f  (t )  '(t )dt
a 
Ñoåi bieán t   ( x ) vôùi:
 t   ( x ) khaû vi lieân tuïc treân [a; b]

 f ( x )dx  g (t )dt , trong ñoù g lieân tuïc treân moät khoaûng

chöùa taäp giaù trò cuûa  ( x ), töùc laø f ( x )  g ( ( x )). '( x ).
b  (b)
Khi ñoù  f ( x )dx   g (t )dt
a  (a )
Ví dụ 1:
1
Tính I  1  x 2 dx.
1

  
Ñoåi bieán x  sin t , t    ;  .
 2 2
Khi ñoù 1  x 2  cos t vaø dx  cos t.dt.
 /2


2
I cos t.dt
 /2


 ...  .
2
Ví dụ 2:
2
2x
Tính I 2 dx.
1 x  9

Ñoåi bieán t   ( x )  x 2  9.
Khi ñoù dt  2 xdx vaø  ( 1)  8; (2)  5.
5
dt
I 
8 t

5 5
 ln t 8
 ln .
8
3.2.5.2. Tích phân từng phần

b b
b
 udv  ( uv ) a   vdu
a a
Ví dụ 1:
e
Tính I   ln xdx.
1

Ñaët u  ln x; v  x, ta coù:

e
1
 I   x.ln x  1
e
  x. dx
1 x

 ...  1.