SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

mgr Aleksandra Skotnicka

 MODELE PRAWA KARNEGO

1) Sprawiedliwościowy
2) Prewencyjno-resocjalizacyjny
3) Sprawiedliwości naprawczej
 MODEL SPRAWIEDLIWOŚCIOWY

• Reprezentowany przez szkołę klasyczną ukształtowaną w pierwszej połowie XIX

w., eksponował karę proporcjonalną do wagi popełnionego przestępstwa, a w tym
do stopnia winy.
• Istotą kary była dolegliwość, której miarą pozostawał wyłącznie czyn, a nie cechy
jego sprawcy. Wymiar i realizacja kary należała do państwa reprezentowanego
przez powołane do tego organy. W ten sposób kształtowana baza normatywna
tworzyła model tzw. sprawiedliwości retrybutywnej wyznaczonej - w ogólnym
ujęciu - przez czyn i winę sprawcy, który ponosił karę proporcjonalną do
popełnionego przestępstwa.
• „klasyczna” triada: czyn – wina – kara.
• Model ten wchodzi w skład różnie pojmowanego neoklasycyzmu.
 MODEL PREWENCYJNY

• Wywodzi się z poglądów włoskiej szkoły pozytywnej (E. Ferri, R. Garofalo).

• Zanegowano wolną wolę człowieka oraz kategorie winy i kary.
• Kluczowe znaczenie dla odpowiedzialności karnej miały właściwości sprawcy
(stan niebezpieczeństwa) i według nich należało dobierać odpowiednie środki
obrony społecznej: lecznicze, izolacyjne czy inne, stosowane obok kar albo
zamiast nich.
 MODEL RESOCJALIZACYJNY

• Opiera się na doktrynach obrony społecznej, które powstały po II wojnie światowej.

Twórcy to przede wszystkim F. Gramatica, M. Ancel.
• Uwagę przeniesiono z czynu na osobę sprawcy, którego należało przede wszystkim
powstrzymać przed powtórzeniem czynu przestępnego w przyszłości.
• Celem reakcji prawnokarnej stało się oddziaływanie na sprawcę, które wymagało
uwzględnienia stopnia jego społecznego niebezpieczeństwa opartego m.in. na
szczegółowej analizie osobowości sprawcy. Wymierzając karę starano się ustalić, aby
była ona dopasowana do danego typu sprawcy.
• Nastawieniu prewencyjnemu towarzyszyła idea resocjalizacyjna i wynikająca z niej
potrzeba wychowania sprawcy, przywrócenia mu poczucia osobistej odpowiedzialności .
 MODEL SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ

• Propozycje ograniczenia interwencji państwa w zakresie prawa karania,

odstępowania od tradycyjnych form karania na rzecz rozstrzygnięć alternatywnych, w
tym pozasądowej probacji, reakcji odszkodowawczych, postępowań pojednawczych.
• Zróżnicowany wewnętrznie, skupiał się przede wszystkim na negowaniu
legitymizacji państwa i społeczeństwa do stosowania kary oraz proponowaniu m.in.
transformacji instytucji związanych z prawem karnym, stworzeniu wspólnoty
normatywnej, procedur pojednawczych i naprawczych.
• Jego sztandarowym założeniem stało się sytuowanie w miejsce przestępstwa
konfliktu, którego rozwiązaniu służył dyskurs lub mediacja, a ostatecznym celem
była naprawa i pojednanie.
 WSPÓŁCZESNY RETRYBUTYWIZM A
SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

• Kara odwetowa (sprawiedliwa odpłata) -> kara zasłużona. Przyjmuje się, że

ofiara przestępstwa domaga się przede wszystkim sprawiedliwości, którą jest
sprawiedliwość retrybutywna.
• Współczesne systemy uwzględniają różne środki reakcji karnej, wśród których
znaczące miejsce przypada środkom o charakterze kompensacyjnym,
poczynając od naprawienia szkody jako okoliczności mającej wpływ na
wymiar kary, poprzez naprawienie szkody jako osobny środek karny, aż do
rozbudowy uprawnień pokrzywdzonego na gruncie procesowym.
• Uwzględnienie wagi czynu przy zakresie zastosowania postepowania
naprawczego jako formy reakcji na przestępstwo
 SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

• T. Marshall - sprawiedliwość naprawcza to proces, w którym spotykają się wszystkie

strony związane z konkretnym przestępstwem, by wspólnie rozstrzygnąć, jak zaradzić
skutkom przestępstwa i ich implikacjom na przyszłość. Sprawiedliwość naprawcza
oznacza takie podejście, które stara się znaleźć konstruktywną reakcję na przestępstwo,
tak by włączyć potrzeby ofiary do procesu rozwiązywania problemów wywołanych
przestępstwem oraz uwzględnić chęć sprawcy do przyjęcia na siebie odpowiedzialności za
swoje postępowanie.
• M. Wright - intencją sprawiedliwości naprawczej jest naprawienie krzywdy wyrządzonej
czynem przestępnym, w szczególności umożliwienie lub wymaganie, by sprawca podjął
działanie naprawcze oraz umożliwienie ofierze uczestnictwa w dyskusji ze sprawcą na
temat formy zadośćuczynienia. W realizację takiego procesu włączona zostaje społeczność
lokalna.
 SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

Sprawiedliwość naprawcza jest oparta na trzech filarach:

1) Prawo ofiary do rekompensaty
2) Zobowiązanie sprawcy do odpowiedzialności i naprawienia wyrządzonej krzywdy
3) Uczestnictwie stron i społeczności lokalnej w procesie prowadzącym do restytucji
przez sprawcę szkody wyrządzonej ofierze

Przestępstwo to odmiana interpersonalnego konfliktu, naruszenie równowagi

społecznej, jaką została dotknięta lokalna społeczność w wyniku zła, które zostało
wyrządzone ofierze
 SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

Uważa się, że początkiem odradzania się sprawiedliwości naprawczej w prawie

karnym jest eksperyment z Kitchener z 1974 r. Dwóch młodych ludzi
obrabowało i dokonało aktów wandalizmu w 21 domach w Kitchener (Ontario,
Kanada). Sędzia rozpoznający sprawę zgodził się na eksperyment. Sprawcy
odkupili swoje winy odwiedzając wszystkie domy, przepraszając ofiary za
wyrządzone szkody i płacąc odszkodowanie.
 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ

Według P. McColda:
1) Mediacje
2) Konferencje
3) Kręgi (circles)
 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ

W każdym z nich minimum to spotkanie ofiary ze sprawcą, na którym zostaje

wypracowane rozwiązanie. P. McCold wyróżnia cztery etapy tego ,,spotkania”:
1) Zrozumienie zła (dyskusja o faktach)
2) Dzielenie się krzywdą i jej zrozumienie (wyrażanie uczuć)
3) Uzgodnienie warunków reparacji (ugoda)
4) Wyciągnięcie wniosków na przyszłość (wprowadzenie zmian)
 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ - MEDIACJA

• Najprostszy model
• Porozumienie uzyskuje się za pośrednictwem trzeciej neutralnej strony
(wyszkolonego ochotnika lub pracownika społecznego)
• Najczęściej obecni są tylko pokrzywdzony, sprawca i mediator.
• Wykonanie ugody może być nadzorowane przez sąd, który może pośrednio
wpłynąć na jej kształt (możliwość złagodzenia wymiaru kary)
 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ - KONFERENCJE

Konferencje to spotkania grup osób, w jakiś sposób związanych lub dotkniętych

przeszłym zdarzeniem, które spotykają się, by przedyskutować i rozwikłać wszystkie
sprawy, jakie pojawiają się w związku ze zdarzeniem.
Najważniejsze strony w tych spotkaniach to pokrzywdzony i sprawca.
Nie są to jednak mediacje. Mediacje, wywodzące się z prawa cywilnego, zakładają
moralną równość stron, rozstrzygają sprawę za pomocą wynegocjowanego kompromisu.
W konferencji po każdej ze stron występują osoby wspierające (supporters).
Ogromną wagę przykłada się do oddziaływania na całą wspólnotę, dlatego uczestniczą w
niej także przedstawiciele wspólnoty. W każdej konferencji uczestniczy także
przeszkolona osoba, która ułatwia jej prowadzenie.
 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ - KONFERENCJE

Police conferencing (Wagga Model) - przyjęcie odpowiedzialności przez sprawcę w taki sposób, który
go nie wyzuje z godności i dać mu możliwość naprawienia zła, które wyrządził. Przebieg konferencji:
1) Pozwolenie sprawcy na opowiedzenie o zdarzeniu, o jego przyczynach, o tym, co teraz o nim
myśli i kogo (jego zdaniem) jego zachowanie dotknęło
2) Wypowiedź pokrzywdzonego o swoich reakcjach, przeżyciach i o tym, jak został dotknięty.
3) Wspierający ofiary (np. rodzina) – jak przestępstwo wpłynęło na nich i jaka była ich reakcja
4) Rodzina i osoby wspierające sprawcę zabierają głos
5) Co zrobić, aby porządek powrócił, strony określają swoje oczekiwania
6) Przerwa na sporządzenie pisemnej ugody przez mediatora zawierającej postanowienia
kompensacyjne
 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ - KONFERENCJE

Program Wagga ma wiele celów:

• Dać pokrzywdzonemu możliwość uczestniczenia w oficjalnej odpowiedzi na
przestępstwo
• Dać sprawcy możliwość zrozumienia konsekwencji swojego zachowania
• Włączyć w ten proces społeczność, wspólnotę ludzi dotkniętych zdarzeniem

Wszystkie te cele są równorzędne i żadnego nie można pominąć

 MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ - KRĘGI

• Najbardziej złożona forma, zbliżona do pierwotnych metod radzenia sobie z

przestępstwem, zakładający wolność i indywidualność jednostek
• Zazwyczaj nie występuje profesjonalny mediator, co najwyżej profesjonalni
konsultanci
 ZAŁOŻENIA SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ

• Celem prawnokarnej reakcji na przestępstwo jest likwidacja konfliktu, a nie samo

ukaranie sprawcy
• Na zasadzie dobrowolności w postępowaniu biorą udział pokrzywdzony i sprawca,
ich interesy powinny zostać uwzględnione, przy czym sprawca musi w możliwym
stopniu naprawić szkodę poniesioną przez pokrzywdzonego
• Postępowanie ma charakter mediacji i jest prowadzone w ramach społeczności
lokalnej
• postępowanie jest subsydiarne w stosunku do postępowania prowadzonego przez
organy państwowe – dochodzi do skutku tylko gdy nie sprzeciwia się temu interes
publiczny
 ZAŁOŻENIA SPRAWIEDLIWOŚCI
NAPRAWCZEJ

• Odmiennie pojmuje się kontradyktoryjność – postępowanie to nie walka stron, a

poszukiwanie rozwiązania
• Odmiennie pojmuje się legalizm – nie musi być wszczęte i prowadzone przez organy
państwowe, a celem nie jest ukaranie sprawcy
• Odmienne zasady dotyczące prawa dowodowego i prawa do obrony – nie chodzi o to, by
sprawcy udowodnić, że popełnił przestępstwo, gdyż punktem wyjścia jest jego przyznanie się
do czynu
• Brak nacisku na szybkość postępowania
• Odmienne podejście do zasady prawdy materialnej – postępowanie to przede wszystkim
wygaszenie konfliktu, lecz mediator dąży do wyjaśnienia wszelkich okoliczności niezbędnych
do osiągnięcia porozumienia
 SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

W. Zalewski:
• Ujęcie minimalistyczne: postulat uwzględniania kompensacyjnych interesów
pokrzywdzonych w ramach prawa karnego
• Ujęcie maksymalistyczne: nie tylko nowy paradygmat nowy model
sprawiedliwości, ale także postulat głębokiej i całościowej przebudowy
społecznej realizowany wokół przywracania sprawiedliwości
 SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE - normy minimalne w zakresie

praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw
Art. 1 lit. d sprawiedliwość naprawcza oznacza wszelkie procedury, dzięki którym ofiara
oraz sprawca mają możliwość, pod warunkiem wyrażenia przez nich na to dobrowolnej
zgody, czynnego udziału w rozwiązaniu kwestii będących wynikiem przestępstwa przy
pomocy bezstronnej strony trzeciej.
(46) Preambuły - usługi sprawiedliwości naprawczej to m. in.:
- Mediacja między ofiarą a sprawcą
- Konferencje grup rodzinnych
- Zgromadzenia wyrokujące
 REALIZACJA ZAŁOŻEŃ
SPRAWIEDLIWOŚĆI NAPRAWCZEJ

 Gwarancje procesowe pokrzywdzonego

 Instrumenty kompensacyjne
 Mediacja, porozumienia
 KOMPENSACJA

• Ujęcie szerokie – wyrównanie wszelkich szkód wyrządzonych przestępstwem,

także tych wyrządzonych całemu społeczeństwu.
• Ujęcie wąskie – naprawienie szkody wyrządzonej bezpośrednio konkretnemu
pokrzywdzonemu
DOCHODZENIE NAPRAWIENIA SZKODY

inicjatywa
pokrzywdzonego

wniosek o orzeczenie
obowiązku
powództwo cywilne
naprawienia szkody z
art. 46 § 1 k.k.
NAPRAWIENIE SZKODY

Środek probacyjny
przy warunkowym
umorzeniu
postępowania (art.
67 § 3 k.k.)
Środek probacyjny
Środek przy warunkowym
kompensacyjny zawieszeniu
(art. 46 k.k.) wykonania kary
(art. 72 § 2 k.k.)

Naprawienie
szkody
 ŚRODEK KOMPENSACYJNY –
OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY

art. 46 §  1.  W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby
uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w
części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów
prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§  2.  Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast
tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego
śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej,
której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy
ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
§  3.  Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie §
2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania
cywilnego.
 POKRZYWDZONY

art. 49 k.p.k.
§ 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub
zagrożone przez przestępstwo.
§  2.  Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej:
1) instytucja państwowa lub samorządowa;
2) inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
§  3.  Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną
pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
§  3a.  W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art.
218-221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa
pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
§  4.  W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, o
której mowa w § 2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa
pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły
przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
 POKRZYWDZONY A OFIARA
PRZESTĘPSTWA

• Pokrzywdzony – art. 49 k.p.k., ofiara przestępstwa – pojęcie używane w dokumentach

międzynarodowych i w wiktymologii
• Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego ONZ o podstawowych zasadach wymiaru sprawiedliwości
odnoszących się do ofiar przestępstw i nadużyć władzy nr 40/34 z 29.11.1985 r. definiuje ofiary
przestępstwa jako osoby, które indywidualnie lub zbiorowo doznały uszczerbku na zdrowiu
fizycznym lub psychicznym, zaburzeń emocjonalnych, strat materialnych lub istotnego naruszenia
swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania będącego naruszeniem ustaw
karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również ustaw dotyczących
przestępczego nadużycia władzy. Pojęcie ofiary obejmuje również najbliższą rodzinę lub osoby
pozostające na utrzymaniu rzeczywiście pokrzywdzonego oraz osoby, które doznały krzywdy w
sytuacji zagrożenia lub zapobiegnięcia wiktymizacji, niezależnie od tego, czy sprawca został
ujawniony, zatrzymany, oskarżony lub skazany, i niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i
ofiarę (art. 2 deklaracji).
 POKRZYWDZONY A OFIARA
PRZESTĘPSTWA

Dyrektywa 2012/29/UE w art. 2 ust. 1 lit. a definiuje ofiarę jako osobę fizyczną,
która doznała szkody, w tym krzywdy fizycznej, psychicznej, moralnej lub
emocjonalnej lub straty majątkowej, bezpośrednio spowodowanej przestępstwem,
lub jako członków rodziny osoby, której śmierć była bezpośrednim skutkiem
przestępstwa, jeżeli doznali oni szkody w wyniku śmierci tej osoby.

Które pojęcie jest szersze?

 POKRZYWDZONY A OFIARA
PRZESTĘPSTWA

W rozumieniu deklaracji i dyrektywy ofiarą może być tylko osoba fizyczna. W

tym sensie definicja pokrzywdzonego z art. 49 k.p.k. jest szersza.
Jednak art. 2 deklaracji i art. 2 dyrektywy uznają za ofiarę nie tylko osobę, która
jest rzeczywiście pokrzywdzona w wyniku naruszenia swoich praw lub
zagrożenia im, ale także osobę najbliższą oraz pozostającą na utrzymaniu
pokrzywdzonego. Te osoby nie mogą być uznane za pokrzywdzonego w
rozumieniu art. 49, ponieważ ich dobra prawne nie zostały bezpośrednio
naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
 POKRZYWDZONY A OFIARA
PRZESTĘPSTWA

Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych

czynów zabronionych
• Ofiarą jest osoba fizyczna, która na skutek czynu zabronionego poniosła
śmierć, doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności
narządu ciała lub rozstroju zdrowia, trwających dłużej niż 7 dni.
 POKRZYWDZONY A POSZKODOWANY

Poszkodowany występuje na gruncie prawa cywilnego. Jest to osoba, której

prawa zostały naruszone lub zagrożone poprzez niewykonanie lub nienależyte
wykonanie zobowiązania albo przez czyn niedozwolony, a więc także przez
przestępstwo, z tym że nie tylko bezpośrednio, ale i pośrednio.
 REPREZENTACJA POKRZYWDZONEGO

Art.  51.  §  1.  Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych
dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu.
§  2.  Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub
częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą
pokrzywdzony pozostaje.
§  3.  Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub
stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.
 REPREZENTACJA POKRZYWDZONEGO

• Uchwała (7) SN z 30.09.2010 r., I KZP 10/10:

Rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela ustawowego,
wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w tym
także w postępowaniu z oskarżenia prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców.
SN zwraca uwagę, że w wypadku gdy jeden z rodziców dziecka występuje de facto jako
przeciwnik procesowy drugiego rodzica, zachodzić musi uzasadniona obawa związana z
trudnością dokonania przez niego obiektywnej oceny sytuacji, mającej przede wszystkim na
względzie interes dziecka, a nie swój własny.
• Jednak postanowienie SN z 30.03.2016 r. – rodzic może być przedstawicielem ustawowym
w sprawie przeciwko drugiemu z rodziców w przypadku przestępstwa niealimentacji – art.
209 k.k.
 REPREZENTACJA POKRZYWDZONEGO

Art.  52.  §  1.  W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu

przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego
utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z
urzędu.
§  2.  W przypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami
o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego lub osobach pozostających na jego
utrzymaniu, poucza o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich.
 POKRZYWDZONY

Subsydiarny (art.
55 k.p.k.)
oskarżyciel
posiłkowy
Postępowanie Uboczny (art. 54
sądowe k.p.k.)
oskarżyciel
prywatny
pokrzywdzony

Postępowanie strona z mocy

przygotowawcze prawa
 POKRZYWDZONY

Art. 299 kpk §  1.  W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i

podejrzany są stronami.
W postępowaniu sądowym pokrzywdzony nie jest już stroną z mocy prawa, ale
może się nią stać.
art. 53 kpk W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego
pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego
obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.
 POKRZYWDZONY

Nawet jeśli pokrzywdzony nie jest stroną postępowania sądowego, to przysługują

mu pewne uprawnienia:
• pokrzywdzony może sprzeciwić się wnioskowi oskarżonego o skazanie bez rozprawy
albo dobrowolne poddanie się karze
• może wnieść apelację od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego
na posiedzeniu
• może uczestniczyć w posiedzeniach i rozprawach
• może mieć pełnomocnika
 POKRZYWDZONY

art. 300 § 2 k.p.k. Przed pierwszym przesłuchaniem albo niezwłocznie po ustaleniu pokrzywdzonego, jeżeli
odstępuje się od jego przesłuchania, poucza się pokrzywdzonego o posiadaniu statusu strony procesowej w
postępowaniu przygotowawczym oraz o wynikających z tego uprawnieniach, w szczególności: do składania
wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i warunkach uczestniczenia w tych czynnościach,
określonych w art. 51, art. 52 i art. 315-318, do korzystania z pomocy pełnomocnika, w tym do złożenia wniosku
o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w okolicznościach wskazanych w art. 78, jak również o uprawnieniach
określonych w art. 23a § 1, art. 156, art. 204, art. 306 i art. 315a oraz o obowiązkach i konsekwencjach
wskazanych w art. 138 i art. 139. Pouczenie obejmuje również informację o: możliwościach naprawienia szkody
przez oskarżonego lub uzyskania kompensaty państwowej, dostępie do pomocy prawnej, dostępnych środkach
ochrony i pomocy, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla
pokrzywdzonego i świadka (Dz. U. z 2015 r. poz. 21), pomocy przewidzianej w art. 43 § 8 Kodeksu karnego
wykonawczego, możliwości wydania europejskiego nakazu ochrony, organizacjach wsparcia pokrzywdzonych,
treści art. 337a oraz możliwości zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem w postępowaniu. Pouczenie
należy wręczyć pokrzywdzonemu na piśmie; pokrzywdzony otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem. W razie
odstąpienia od przesłuchania pokrzywdzonego pouczenie podlega doręczeniu.
 GWARANCJE PROCESOWE
POKRZYWDZONEGO

• pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 § 1 k.p.k.),

• anonimizacja niektórych danych pokrzywdzonego (art. 148a),
• dopuszczenie pokrzywdzonego i jego pełnomocnika do udziału w przesłuchaniu
biegłego oraz do zapoznania się z opinią biegłego złożoną na piśmie (art. 318 k.p.k.),
• prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia po
zaznajomieniu się podejrzanego z materiałami postępowania (art. 321 § 5 k.p.k. w
zw. z art. 299 § 1 k.p.k.),
• prawo do zażalenia na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu
przygotowawczym (art. 159 k.p.k.),
 GWARANCJE PROCESOWE
POKRZYWDZONEGO

• zabezpieczenie majątkowe, art. 293 k.p.k

• informowanie o terminach rozprawy i posiedzenia, art. 337a k.p.k.
• rozwiązanie przewidziane w art. 53 k.p.k., według którego oskarżyciel posiłkowy
może działać jako strona w procesie nie tylko obok oskarżyciela publicznego, lecz
także zamiast niego. Stanowi ono bowiem konsekwencję dopuszczenia według art. 55
k.p.k. samodzielnego aktu oskarżenia pokrzywdzonego w sprawie z oskarżenia
publicznego, w której prokurator nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia.

• prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania lub

odmowie wszczęcia (rozpoznanie zażalenia przez sąd)
 UPRAWNIENIA POKRZYWDZONEGO

• Pokrzywdzony może sprzeciwić się wnioskowi oskarżonego o

dobrowolne poddanie się karze (art. 387 § 2).
• Pokrzywdzony może wnieść apelację od wyroku warunkowo
umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu (art. 444 § 1).
• W terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku, pokrzywdzony
(strona) może złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie
uzasadnienia wyroku. Wniosek składa się na piśmie (art. 422 § 1). Środek
odwoławczy wnosi się na piśmie do sądu, który wydał zaskarżone
orzeczenie w terminie 14 dni od doręczenia wyroku z uzasadnieniem.
 ŚRODEK KOMPENSACYJNY –
OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY

art. 46 §  1.  W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby
uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w
części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów
prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§  2.  Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast
tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego
śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej,
której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy
ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
§  3.  Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie §
2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania
cywilnego.
 OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY –
PRZESŁANKI ORZECZENIA

1) Wydanie przez sąd orzekający w sprawie wyroku skazującego (nie

warunkowo umarzającego postępowanie!)
2) Wyrządzenie przez sprawcę szkody
3) Złożenie wniosku przez pokrzywdzonego bądź inną uprawnioną do tego
osobę (sąd może także działać z urzędu)
4) Niewytoczenie przez pokrzywdzonego powództwa cywilnego – res iudicata,
lis pendens
 INNA OSOBA UPRAWNIONA

Poza pokrzywdzonym do złożenia wniosku o orzeczenie środka

kompensacyjnego uprawnione są podmioty wykonujące prawa
pokrzywdzonego (art. 49 § 3ai 4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) oraz inni
zastępcy procesowi pokrzywdzonego (art. 51 § 2 i 3 k.p.k.), a w wypadku
śmierci pokrzywdzonego – osoby mu najbliższe lub pozostające na jego
utrzymaniu.
 WNIOSEK

• Wniosek powinien być złożony najpóźniej do zamknięcia przewodu

sądowego na rozprawie głównej.
• Termin ten ma charakter materialnoprocesowy i nie podlega przywróceniu. 
• Wniosek o orzeczenie środka kompensacyjnego może mieć formę pisemną
lub ustną, do protokołu z posiedzenia sądu. Istotne jest tylko, aby z jego treści
wynikała wola wydania takiego orzeczenia przez sąd karny, na rzecz kogo ma
być ono orzeczone i o jaką postać kompensacji chodzi.
• Wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej obliguje sąd do
orzeczenia środka kompensacyjnego
 STOSOWANIE PRZEPISÓW PRAWA
CYWILNEGO

• Przepisy prawa cywilnego stosuje się wprost, a nie odpowiednio.

• szczególne znaczenie mają przepisy prawa cywilnego dotyczące następujących kwestii:
• pojęcia i zakresu szkody oraz sposobu jej naprawienia i znaczenia stanowiska pokrzywdzonego
(art. 361 oraz 363 § 1 k.c.),
• odsetek ustawowych za opóźnienie w naprawieniu szkody, w postaci pieniężnej (art. 359 §
1 i 2 oraz art. 455 i 481 k.c.),
• przesłanek orzeczenia zadośćuczynienia za doznane krzywdy (art. 445 i 448 k.c.),
• przesłanek miarkowania odszkodowania (art. 362 i 440 k.c.)
• solidarnej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez współdziałających (art. 441 § 1 k.c.)
 SZKODA I KRZYWDA

• Odszkodowanie obejmuje nie tylko straty rzeczywiste w majątku

pokrzywdzonego (damnum emergens), będące skutkiem przestępstwem, lecz
także utratę spodziewanych korzyści (lucrum cessans)
• Przy ustaleniu wysokości zadośćuczynienia uwzględnia się na pewno winę
sprawcę, charakter i rozmiar krzywd, czas trwania cierpień i ich rodzaj
(cierpienia fizyczne, cierpienia psychiczne) oraz sytuację pokrzywdzonego, w
szczególności gdy na skutek czynu jego sytuacja osobista, zawodowa czy też
majątkowa uległa pogorszeniu
 SZKODA I KRZYWDA

• W przypadku zaś gdy osoby bliskie pokrzywdzonemu przestępstwem, dochodzą

należnego im zadośćuczynienia za ich własne krzywdy będące skutkiem osądzonego
przestępstwa, przy ustalania kwoty należnego zadośćuczynienia należy brać pod
uwagę dramatyzm doznań osób bliskich, poczucie osamotnienia i odczuwalnej
pustki, cierpienia i wstrząs psychiczny, rolę, jaką osoba zmarła odgrywała w
rodzinie, a także to, czy najbliżsi będą umieli się znaleźć w nowej rzeczywistości
(SA we Wrocławiu w wyroku z 13.09.2018 r., II AKa 236/18, LEX nr 2571566).
• jeśli na skutek przestępstwa wyrządzono szkodę, jak i spowodowano krzywdę, to na
podstawie art. 46 § 1 k.k. należy orzec zarówno obowiązek naprawienia szkody, jak
i zadośćuczynienie za doznane czynem krzywdy (wyrok SN z 5.04.2017 r., III KK
418/16, LEX nr 2278297)
NAPRAWIENIE SZKODY

Środek probacyjny
przy warunkowym
umorzeniu
postępowania (art.
67 § 3 k.k.)
Środek probacyjny
Środek przy warunkowym
kompensacyjny zawieszeniu
(art. 46 k.k.) wykonania kary
(art. 72 § 2 k.k.)

Naprawienie
szkody
 WARUNKOWE UMORZENIE
POSTĘPOWANIA

art. 67 § 3 k.k.
Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada na sprawcę obowiązek
naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również
obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków
orzeka nawiązkę; sąd może nałożyć na sprawcę obowiązki wymienione w art. 72
§ 1 pkt 1-3, 5-6b, 7a lub 7b, a ponadto orzec świadczenie pieniężne wymienione
w art. 39 pkt 7 lub zakaz prowadzenia pojazdów, wymieniony w art. 39 pkt 3, do
lat 2. Przepisy art. 72 § 1a i 1b stosuje się odpowiednio.
• Przepis obliguje sąd do nałożenia obowiązku naprawienia szkody
 WARUNKOWE ZAWIESZENIE
WYKONANIA KARY

art. 72 § 2 k.k.
Sąd może orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 albo
zobowiązać skazanego do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w
całości albo w części, chyba że orzekł środek kompensacyjny.
• Brak możliwości orzeczenia odsetek, charakter typowo penalny (zarówno przy
warunkowym umorzeniu postępowania jak i przy warunkowym zawieszeniu
wykonania kary)