Αναπτυξιακή

Ψυχολογία

Μπίκος Τρύφωνας
Υ.Δ. Γνωστικής Ψυχολογίας, Δ.Π.Θ.
Σύνοψη

• Η Ψυχαναλυτική θεωρία του Erikson επιχείρησε να

εξηγήσει τη συμπεριφορά και την ανάπτυξη εστιάζοντας
και στην κοινωνική πλευρά της συμπεριφοράς και τον
ρόλο του Εγώ
• Κεντρική θέση η σημασία των συγκρούσεων και η
ανατροφοδότηση από την κοινωνία
• Ιδιαίτερης σημασίας η αρχή της επιγένεσης
Περιεχόμενα Μαθήματος

• Αναπτυξιακή Ψυχολογία: ορισμός και ιστορία

• Περίοδοι και τομείς της ανάπτυξης
• Θεωρίες ανάπτυξης
• Μέθοδοι έρευνας
• Περιβάλλον και κληρονομικότητα
• Βρεφική ηλικία
• Προσχολική (πρώτη παιδική) ηλικία
• Σχολική (μέση παιδική) ηλικία
• Εφηβεία
• Πρώιμη ενήλικη ζωή
Κυριότερες Θεωρίες

• «Κλασσικές» θεωρίες
• Συμπεριφορισμός
Εισαγωγή
• Οι θεωρίες των Freud και Erikson υποστηρίζουν ότι
η ανάπτυξη καθορίζεται κυρίως από παράγοντες
ωρίμανσης και δευτερευόντως από το περιβάλλον.
• Επίσης οι θεωρίες των Freud και Erikson
υποστηρίζουν ότι κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης
εμφανίζονται, με διαδοχική σειρά, συγκεκριμένες
δομές.
• Ο συμπεριφορισμός προτείνει ένα εναλλακτικό
μοντέλο για το πώς συντελείται η εξελικτική
διαδικασία.
Βασικά αξιώματα

• Η προσωπικότητα και η συμπεριφορά

καθορίζονται από τις εμπειρίες μάθησης του
καθενός
• Το βιολογικό υπόβαθρο εξασφαλίζει ως ένα
βαθμό το υπόβαθρο της ανάπτυξης, η εμπειρία
όμως και οι ευκαιρίες για μάθηση παρέχουν τα
ουσιώδη και απαραίτητα στοιχεία που
προσδίδουν κατεύθυνση στη διαδικασία.
Ο νόμος του αποτελέσματος

• Ιδέα που αναπτύχθηκε από τον Thorndike, πάνω

στην οποία βασίστηκαν όλες οι συμπεριφορικές
θεωρίες μάθησης
• Συμπεριφορές που έχουν ευχάριστο αποτέλεσμα
σε μια κατάσταση είναι πιθανό να επαναληφθούν
στην ίδια ή παρόμοια κατάσταση
• Συμπεριφορές που έχουν δυσάρεστο αποτέλεσμα
είναι λιγότερο πιθανό να επαναληφθούν
Οι βασικοί άξονες της θεωρίας της
συμπεριφοράς

1. Η ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα της μάθησης

(διαφορετικές μορφές)

Η ανάπτυξη της συμπεριφοράς οφείλεται στη

συσσωρευτική επίδραση της μάθησης. Η
διαδικασία μάθησης περιλαμβάνει τη
δημιουργία συνδέσεων μεταξύ της
παρατηρήσιμης συμπεριφοράς και των
συνεπειών
Οι βασικοί άξονες της θεωρίας της
συμπεριφοράς

2. Οι ατομικές διαφορές στην ανάπτυξη

αντανακλούν διαφορές στην παρελθούσα
ιστορία και στις παρελθούσες εμπειρίες.

Το ιστορικό ενός ατόμου ως μια σειρά από

βραχύχρονες αλλαγές, όταν συνδυαστούν
μεταξύ τους διαμορφώνουν το υπόβαθρο της
ανάπτυξης.
Οι βασικοί άξονες της θεωρίας της
συμπεριφοράς

3. Η ανάπτυξη προκύπτει από την οργάνωση της

υπάρχουσας συμπεριφοράς.

Η ανάπτυξη είναι μια διαδικασία οργάνωσης απλών και

απομονωμένων διαστάσεων της συμπεριφοράς σε
σύνθετα πρότυπα. Προκύπτει από πολλαπλές σχέσης
ερεθίσματος-αποτελέσματος
Οι βασικοί άξονες της θεωρίας της
συμπεριφοράς

4. Οι βιολογικοί παράγοντες θέτουν τα γενικά όρια ως

προς τη μορφή συμπεριφοράς που θα αναπτυχθεί, αλλά
το περιβάλλον καθορίζει τις μορφές συμπεριφοράς που
θα υιοθετήσει ο οργανισμός.

Οι βιολογικοί παράγοντες προσφέρουν μια σειρά

δυνάμει συμπεριφορών που είναι διαθέσιμες. Το ποια
από αυτές θα αναπτυχθεί εξαρτάται από τη σχέση
ερεθίσματος-απόκρισης
Οι βασικοί άξονες της θεωρίας της
συμπεριφοράς

5. Η ανάπτυξη του ατόμου δεν σχετίζεται άμεσα

με βιολογικώς καθορισμένα στάδια.

Διαφορετικό περιβάλλον και εμπειρίες=

διαφορετική ανάπτυξη. Ωστόσο οι
συμπεριφοριστές δεν αρνούνται τις προφανείς
και καθολικές διαδικασίες της ωρίμανσης.
Σημασία της σχέσης ερέθισμα-
απόκριση

• O νόμος του αποτελέσματος είχε κεντρική

σημασία στον συμπεριφορισμό. Οι
συμπεριφοριστές θεωρούσαν ότι με κατάλληλο
χειρισμό του περιβάλλοντος (ενισχύσεις-
τιμωρίες) μπορούσαν να εξασκήσουν
οποιοδήποτε μωρό –ανεξαρτήτως ικανοτήτων,
ταλέντων, υποβάθρου κλπ- να γίνει ό,τι
επιλέξουν
Τύποι μάθησης

• Κλασσική Εξαρτημένη μάθηση (Ivan Pavlov)

• Αποτελεί μορφή μάθησης που συντελείται όταν δύο
διαφορετικά γεγονότα συμβαίνουν ταυτόχρονα και το
ένα από αυτά αποκτά τις ιδιότητες του άλλου.
• Ανεξάρτητο Ερέθισμα: οποιοδήποτε συμβάν που
«κατά φυσικό τρόπο» (χωρίς προηγούμενη εμπειρία ή
μάθηση) παράγει μια μη μαθημένη αντίδραση.
• Ανεξάρτητη Αντίδραση: Η αντίδραση στο Ανεξάρτητο
Ερέθισμα.
Τύποι μάθησης

• Κλασσική Εξαρτημένη μάθηση (Ivan Pavlov)

• Εξαρτημένο Ερέθισμα: Ένα ερέθισμα το οποίο
παρουσιάζεται με πολύ μικρή χρονική απόσταση από το
Ανεξάρτητο Ερέθισμα.
• Εξαρτημένη Αντίδραση: Η Ανεξάρτητη Αντίδραση
όταν αυτή προκαλείται από το Εξαρτημένο Ερέθισμα.
Τύποι μάθησης
 Ανεξάρτητο Εξαρτημένο Ανεξάρτητη Εξαρτημένη
Ερέθισμα Ερέθισμα Αντίδραση Αντίδραση

Χρόνος 1 Εφιάλτης Φόβος

Χρόνος 2 Εφιάλτης Φόβος

Σκοτάδι

Χρόνος 3 Εφιάλτης Φόβος

Σκοτάδι Φόβος

Χρόνος 4 Σκοτάδι Φόβος

Τύποι μάθησης

• Παράγοντες που επηρεάζουν την Κ.Ε.Μ

• Ο Pavlov απομόνωσε δύο παράγοντες που
επηρεάζουν τη δύναμη της Εξαρτημένης
Αντίδρασης: την ενίσχυση και την απόσβεση.
• Επίσης απομόνωσε ένα πλέγμα παραγόντων που
επηρεάζουν το βαθμό μεταβίβασης μιας
Εξαρτημένης Αντίδρασης σε κάποια άλλη: Η
γενίκευση και η διαφοροποίηση.
Ενίσχυση

• Συμβαίνει όταν η σχέση ανάμεσα ανάμεσα στο

Εξαρτημένο Ερέθισμα και το Ανεξάρτητο Ερέθισμα
ενδυναμώνεται μέσω επαναλαμβανόμενων συνδέσεων

• Θετικό αποτέλεσμα που συνδέεται με την συμπεριφορά

ενισχύει τη συμπεριφορά (τις πιθανότητες
επανεμφάνισής της)
Απόσβεση

• Συμβαίνει όταν δεν επαναλαμβάνεται η σύνδεση μεταξύ

Ανεξάρτητου Ερεθίσματος και Εξαρτημένου
Ερεθίσματος.

• Όταν δεν υπάρχει θετικό αποτέλεσμα, τότε η αρχική

συμπεριφορά σταματά σταδιακά να εμφανίζεται
(απόσβεση)
Γενίκευση

• Η γενίκευση συμβαίνει όταν μια εξαρτημένη

αντίδραση προκαλείται από κάποιο εξαρτημένο
ερέθισμα που είναι παρόμοιο με το αρχικό (π.χ.,
το παιδί αρνείται να μπει σε οποιοδήποτε
σκοτεινό δωμάτιο του σπιτιού)
Διαφοροποίηση

• Ο τρόπος με τον οποίο ένα ερέθισμα

διακρίνεται από κάποιο άλλο. Η διαδικασία
αυτή συντελείται μέσω της επιλεκτικής
ενίσχυσης συγκεκριμένων συνδέσεων και μέσω
της έλλειψης ενίσχυσης άλλων συνδέσεων (π.χ.,
το παιδί μπορεί να αισθάνεται φόβο σε
ορισμένα δωμάτια αλλά να μην αισθάνεται
φόβο στον κινηματογράφο).
Σύνοψη

• Η μάθηση προκύπτει από τις σχέσεις ανάμεσα

στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και τις
αντιδράσεις του οργανισμού σε αυτά τα
ερεθίσματα. Οι σχέσεις αυτές ενδυναμώνονται με
την ενίσχυση ή την απόσβεση.
• Ο τρόπος με τον οποίο μια αντίδραση γενικεύεται
σε κάποιο άλλο ερέθισμα (και διαφοροποιείται
από άλλα ερεθίσματα) ερμηνεύει το πώς ένας
οργανισμός γίνεται όλο και πιο σύνθετος.
Ο συμπεριφορισμός στην
Αμερική: John Watson
• O Watson έδωσε μια λεπτομερέστερη ανάλυση
της μάθησης.
• Επίσης τόνισε την ανάγκη της αντικειμενικής
μελέτης της συμπεριφοράς.
Σύνδεση ερεθίσματος-
αντίδρασης
• Ο Watson πίστευε ότι το βασικό συστατικό στοιχείο της
συμπεριφοράς είναι η μονάδα ερέθισμα-αντίδραση

• Οποιαδήποτε συμπεριφορά μπορεί να παραχθεί (ή να

ερμηνευτεί) στο βαθμό που τα ερεθίσματα
διευθετούνται κατά επιθυμητό τρόπο.
Σύνδεση ερεθίσματος-
αντίδρασης
• Κατά τον Watson, ερέθισμα είναι οποιαδήποτε μορφή
ενέργειας που διεγείρει κάποιο αισθητήριο όργανο

• Η αντίδραση τείνει να ακολουθεί το ερέθισμα: είναι η

παρατηρήσιμη διέγερση ενός φυσιολογικού
υποσυστήματος εξαιτίας κάποιου ερεθίσματος.
Σύνδεση ερεθίσματος-
αντίδρασης
• Οι συνδέσεις ανάμεσα στα ερεθίσματα και τις
αντιδράσεις συνιστούν το υπόστρωμα κάθε μορφής
συμπεριφοράς, η οποία υπόκειται στους νόμους της
κλασικής εξαρτημένης μάθησης

• Κάθε συμπεριφορά μπορεί να αναλυθεί σε ζευγάρια

ερεθίσματος-αντίδρασης και να κατανοηθεί
Η συμβολή του Watson στο
συμπεριφορισμό
• Έδωσε έμφαση στην άποψη ότι η ανάλυση σύνθετων
μορφών συμπεριφοράς θα πρέπει να εμπεριέχει την
ανάλυση των συστατικών μονάδων ερεθισμού-
αντίδρασης.

• Οι αντιδράσεις αυτές λειτουργούν ως ερεθίσματα για

την πρόκληση καινούργιων αντιδράσεων.
Παράγοντες που επηρεάζουν τη
σύνδεση Ερεθίσματος-Αντίδρασης

• O νόμος της συχνότητας

• Ο νόμος του πρόσφατου
Ο νόμος της συχνότητας

• Όσο συχνότερα κάποιο άτομο υιοθετεί μια

αντίδραση σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα, τόσο
πιθανότερο είναι το άτομο αυτό να υιοθετήσει
την ίδια αντίδραση σε ένα ερέθισμα στο μέλλον.
Ο νόμος του πρόσφατου

• Όσο πιο πρόσφατα συνδέθηκε ένας ειδικός

ερεθισμός με μια ειδική αντίδραση, τόσο
αυξάνεται η πιθανότητα η σύνδεση αυτή να
παρατηρηθεί ξανά.
Με βάση τους δύο αυτούς
νόμους
• Τα παιδιά θα πρέπει να επαινούνται ή να τιμωρούνται
αμέσως (ή όσο γίνεται πιο γρήγορα μετά τη
συμπεριφορά).
• Οι γονείς θα πρέπει να επιδεικνύουν σταθερότητα στη
χρησιμοποίηση τόσο της αμοιβής όσο και της τιμωρίας.
Η πειραματική ανάλυση του
Skinner
• O κεντρικός άξονας της θεωρίας του Skinner
είναι ότι η συμπεριφορά προκαλείται από τις
συνέπειές της.
• Πρωταρχική σημασία έχουν οι ιδιότητες και τα
γνωρίσματα των ερεθισμών που ακολουθούν τη
συμπεριφορά και όχι οι ιδιότητες και τα
γνωρίσματα των ερεθισμών που προηγούνται
της συμπεριφοράς (ενίσχυση ή τιμωρία).
Οι συνέπειες της συμπεριφοράς

• Οι συνέπειες οποιασδήποτε συμπεριφοράς μπορούν να

αυξήσουν, να μειώσουν ή να αφήσουν αναλλοίωτη την
πιθανότητα επανάληψης της ίδιας συμπεριφοράς.
Κλασσική Εξαρτημένη και
Συντελεστική Μάθηση
• Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση: Μάθηση
Αντιδράσεων: Η μάθηση είναι αυτόματη και δεν
υπόκειται σε εκούσιο έλεγχο.
• Ενεργητική Συντελεστική Μάθηση: Οι
ενεργητικές μορφές της συμπεριφοράς είναι εκείνες
που ελέγχονται από ό,τι ακολουθεί και όχι από ό,τι
προηγείται. Ενεργοποιούνται από τον οργανισμό ο
οποίος, αρχικά, ασκεί τον έλεγχό τους.
Το βασικό μοντέλο του Skinner

Α) Ερέθισμα Αντίδραση

Β) Ερέθισμα Αντίδραση Ερέθισμα-

Ενισχυτής
Γ) Ερέθισμα Αντίδραση Ερέθισμα-
διάκρισης Ενισχυτής
Ερέθισμα-Ενισχυτής

• Το Ερέθισμα-Ενισχυτής αντιπροσωπεύει κάποιο

συμβάν που λειτουργεί ως ενίσχυση, δρα ως
μηχανισμός ελέγχου της συμπεριφοράς που εκδηλώθηκε
πριν από αυτό και καθορίζει το βαθμό βεβαιότητας (ή
πιθανότητας) επανεμφάνισης αυτής της συμπεριφοράς.
Αποτρεπτικά συμβάντα- Τιμωρία

• Τα συμβάντα που έπονται της συμπεριφοράς και

προκαλούν μείωση της πιθανότητας επανεμφάνισης της
ίδιας συμπεριφοράς.
Ερεθίσματα διάκρισης

• Το άτομο, μέσω των εμπειριών του, διακρίνει

ποια περιβαλλοντικά συμβάντα προειδοποιούν
ότι μια συμπεριφορά επιφέρει ορισμένης
μορφής αμοιβή ή τιμωρία.
• Διαφορετικά μεταξύ τους ερεθίσματα αποκτούν
ιδιότητες διάκρισης, συμβάλλοντας έτσι στη
δημιουργία των ατομικών διαφορών.
Παράγοντες που επηρεάζουν τη
συμπεριφορά

• Υπάρχουν δύο κύριες τάξεις ενισχυτών: Οι θετικοί και οι

αρνητικοί.
• Τα συναισθήματα (ευχαρίστηση ή δυσανεξία) αποτελούν
δευτερογενή γνωρίσματα της διαδικασίας ενίσχυσης
(έρχονται μετά τη συμπεριφορά, ως αποτέλεσμα ενίσχυσης-
τιμωρίας). Αυτό που ενισχύεται είναι η συμπεριφορά και
όχι τα συναισθήματα ή οι άνθρωποι.
Θετικοί ενισχυτές

• Είναι τα ερεθίσματα που η παρουσία τους έχει ως

αποτέλεσμα την αύξηση της πιθανότητας
επανεμφάνισης μιας συμπεριφοράς. Είναι ερεθίσματα
που όταν προστεθούν σε μια συνθήκη ενδυναμώνουν τη
μελλοντική πιθανότητα μιας συντελεστικής αντίδρασης.
Αρνητικοί ενισχυτές

• Είναι ερεθίσματα που η απόσυρσή τους έχει ως

αποτέλεσμα την αύξηση της πιθανότητας
επανεμφάνισης της συμπεριφοράς. Δηλαδή, με την
απομάκρυνση ενός μη ευχάριστου ή αποτρεπτικού
ερεθίσματος η συμπεριφορά ενισχύεται.
Τυχαία συμπεριφορά

• Είναι η συμπεριφορά που ενισχύεται με τυχαίο

τρόπο: Η συμπεριφορά και το ερέθισμα που
λειτούργησε ως ενισχυτής συνδυάζονται
ακούσια εξαιτίας κάποιας σύμπτωσης.
Απόσβεση

• Η απόσβεση συμβαίνει όταν μια συμπεριφορά παύει να

ενισχύεται.
Τιμωρία

• Είναι η μείωση της έντασης μιας αντίδρασης όταν

εμφανιστεί κάποιο αποτρεπτικό ή δυσάρεστο ερέθισμα.
• Αρνητική τιμωρία: Η απόσυρση ενός θετικού ενισχυτή.
• Θετική τιμωρία: Η παρουσία ενός αρνητικού ενισχυτή
Επίδραση των ερεθισμάτων στη
συμπεριφορά

Αύξηση της Μείωση της

Συμπεριφοράς Συμπεριφοράς

Το ερέθισμα Θετική Θετική

προστίθεται Ενίσχυση Τιμωρία
στη συνθήκη
Το ερέθισμα Αρνητική Αρνητική
αφαιρείται από Ενίσχυση Τιμωρία
τη συνθήκη
Ενισχυτές

• Θετικός ενισχυτής: Η ύπαρξη ενός θετικού

αποτελέσματος ως ενίσχυση στη συμπεριφορά
• Αρνητικός ενισχυτής: Η απουσία ενός αρνητικού
ερεθίσματος ως ενίσχυση στη συμπεριφορά
• Θετική τιμωρία: Η ύπαρξη τιμωρίας ως αρνητικό
επακόλουθο
• Αρνητική τιμωρία: Η απουσία ενός θετικού
ερεθίσματος ως αρνητικό επακόλουθο
Κ.Ε.Μ. και Συντελεστική Μάθηση
Πλάνα ενίσχυσης

• Στην καθημερινότητά μας η σύνδεση της

συμπεριφοράς με τα ερεθίσματα δεν
συντελείται με απαραβίαστη κανονικότητα.
• Τα πλάνα ενίσχυσης (και τιμωρίας) σχετίζονται
με την κανονικότητα με την οποία τα
ερεθίσματα ακολουθούν τις αντιδράσεις.
Πλάνα ενίσχυσης

• Έχουν καταγραφεί 900 πλάνα ενίσχυσης.

• Δύο είναι οι γενικότερες τάξεις των πλάνων
ενίσχυσης: η συνεχής και η διακοπτόμενη.
Πλάνα ενίσχυσης

• Συνεχές πλάνο: Ο οργανισμός αμείβεται κάθε

φορά που αντιδρά.
Διακοπτόμενο πλάνο
Χρονική Συχνότητα
απόσταση αντιδράσεων

Σταθερή Ενίσχυση Ενίσχυση με βάση

χρονικά τον αριθμό
καθορισμένη αντιδράσεων (π.χ.
(π.χ. κάθε 10’) κάθε 10 φορές)

Κυμαινόμενη ή Ενίσχυση κατά Ενίσχυση με βάση

τυχαία μέσο όρο το μέσο όρο των
χρόνου αντιδράσεων
Έλεγχος και διάκριση
ερεθισμάτων
• Πώς αποκτώνται καινούργιες μορφές συμπεριφοράς;
• Πώς εμφανίζονται συστήματα συμπεριφοράς κατά πολύ
συνθετότερα από την απλή σύνδεση ερεθίσματος-
αντίδρασης;
Έλεγχος και διάκριση
ερεθισμάτων
• Η απόκτηση νέων και σύνθετων μορφών συμπεριφοράς
στηρίζονται στην εμπειρία
• Η διαδικασία μέσω της οποίας οι εμπειρίες αποκτούν
νόημα και τα ερεθίσματα συνδέονται με συγκεκριμένες
αντιδράσεις ονομάζεται έλεγχος ερεθισμάτων
• Ορισμένα ερεθίσματα αποκτούν μεγάλη δύναμη ως
προπομποί μελλοντικής συμπεριφοράς. Τα ερεθίσματα
που ελέγχουν ή πληροφορούν ονομάζονται ερεθίσματα
διάκρισης
Αλυσιδωτή σύνδεση

• Ένα ερέθισμα που παρέχει ενίσχυση σε κάποιο συμβάν

μετατρέπεται σε ερέθισμα διάκρισης για το επόμενο.
• Είναι η διαδικασία με την οποία οι επιμέρους
διαστάσεις μιας συμπεριφοράς αποκτούν
συνεκτικότητα.
Μορφοποίηση

• Είναι η ανάπτυξη νέων μορφών συμπεριφοράς

μέσω της συστηματικής και επιλεκτικής
ενίσχυσης των αντιδράσεων.
• Κάθε φορά που δίνεται ανατροφοδότηση σε
κάποιο παιδί ή ενήλικο για την αντίδραση τους
σε κάποιο ερέθισμα, μορφοποιείται η
μελλοντική του συμπεριφορά.
Γενίκευση ερεθίσματος

• Στη γενίκευση το ερέθισμα ή η αντίδραση

τροποποιούνται εξαιτίας της ομοιότητας με ένα
άλλο ερέθισμα ή μια άλλη αντίδραση.
• Η γενίκευση και ο έλεγχος ανήκουν στην ίδια
κατηγορία διαδικασιών, αφού και η γενίκευση
ερεθίσματος σχετίζεται με τον έλεγχο που
κάποιο ερέθισμα ασκεί στο μαθησιακό
αποτέλεσμα.
Η ανάπτυξη

• Η θεωρία του Skinner εκλαμβάνει την ανάπτυξη ως την

αναδιοργάνωση απλών, κλασικά εξαρτημένων και
συντελεστικά μαθημένων μορφών συμπεριφοράς.
Η ανάπτυξη

• Το άτομο θεωρείται παθητικός δέκτης των

επιδράσεων του εξωτερικού περιβάλλοντος.
• Το άτομο είναι δέσμιο των περιορισμών και των
ευκαιριών που του προσφέρει το περιβάλλον του.
• Σύμφωνα όμως με τους Bijou και Baer (1978) η
ανάπτυξη ορίζεται ως αλληλεπίδραση ανάμεσα στη
συμπεριφορά του οργανισμού και το περιβάλλον.
Σας ευχαριστώ για
την προσοχή σας!
Ερωτήσεις;
Μπίκος Τρύφωνας
Υ.Δ. Γνωστικής Ψυχολογίας, Δ.Π.Θ.
Mail: tryfonasibikos@gmail.com