Социјално-медицински аспекти на

исхраната

Доцент д-р Валентина Симоновска

E-mail : valentina.simonovska@ugd.edu.mk
 Вовед во диетологијата
 Науката за исхраната или диетологијата ги проучува оние фактори кои
преку храната влијаат на растот, развојот и здравствената состојбата на
организмот, односно неговата витална и функционална способност.
 Оваа наука ги проучува причините за болест од недоволна или
суфицитарна исхрана, а во врска со тоа и потребите на организмот за
енергетски, градбени и заштитни материи, при различни услови на
живот.
 Контаминацијата на храната со физички, хемиски и биолошки агенси,
заедно со другите елементи на биолошката вредност на храната спаѓа
во подрачјето на безбедност на храната.
 Во ова време се повеќе се присутни штетни последици од суфицитот на
енергија, пред се заради зголемен внес на шеќери и масти.
 Нутритивната транзиција создала услови за пораст на бројот заболени
од дијабет, КВБ, цереброваскуларни болести, малигни болести.
Вовед во диетологијата
 Исхраната е процес кој започнува со внесување на храната во организмот
до потполно искористување на енергетските, градбените и заштитните
материи.
 Правилната исхрана треба да обезбеди:
1. Доволен внес на хранливи енергетски материи (масти и јагленехидрати)
2. Доволен внес на градбени материи (белковини)
3. Доволен внес на заштитни материи (витамини и материјали).
 Во неразвиените земји присутен е дефицитот не само на вкупната
калориска вредност на храната, туку уште повеќе на недостиг на
поедини важни нутриенси. Оваа состојба комбинирана со проблемот на
контаминација на храната се манифестира со пад на општиот имунитет
кој посебно ги афектира децата, бремените, доилки и постари луѓе.
 Во развиените земји –хипералиментација – дегенеративни болести и
лоши навики.
 Основни хранливи материи
 Храната е секоја супстанција што во преработена, делумно преработена
или непреработена форма е наменета за човекова употреба за исхрана и
пиење, вклучувајќи ја и водата.
 Храната која секојдневно ја консумираме содржи голем број на хемиски
состојки, од кои некои се познати, а некои помалку познати или
непознати.
 Хранливите материи (нутриенти) кои ги содржи храната дефинирани се
во 5 групи:
 Јагленихидрати
 Белковини
 Масти
 Витамини
 Минерални материи
Основни хранливи материи
 Јагленохидратите, мастите и делумно белковините се носители на
енергија и заедно со водата го сочинуваат најголемиот дел од
продуктите, па и отаму називот макронутриенси.
 Минералите и витамините се вбројуваат во групата на
микронутриенси, бидејќи се потребни во значително помали
количини.
 Хранливите материи во однос на хемискиот состав се делат на
органски и неоргански, а според функцијаат која ја извршуваат во
организмот – градбени - раст и регенерација на ткивата, енергетски -
обезбедуваат енергија и функционални материи - регулирање на
метаболичките процеси.
Прехранбени производи
 Со нормална исхрана човековиот организам секојдневно добива хранливи
материи во складен однос.
 Не постои идеален производ со кој би се задоволиле подмириле потребите
на човековиот организам. Човекот мора да внесува различни прехранбени
продукти и со нивна комбинација да ги обезбеди неопходните состојки за
нормална функција на организмот.
 Најголем дел од населението одбира производи според нивните
органолептички својства, навиките и потрошувачката моќ, помалку на
основа на своето знаење за нивната биолошка вредност. Врз основа на
билошката вредност прехрамбените производи се делат на:
 Прехранбени производи од растително потекло – жито-леб, зеленчук и
легуминози, овошје
 Прехранбени производи од животинско потекло - месо, риба, јајца и млеко
Други видови на храна
 Функционална храна тоа е храна со посебен состав и нутритивен
квалитет, која покрај традиционалните нутриенси, содржи биоактивни –
функционални компоненти и има специфичен дополнителен ефект врз
здравјето и во намалување на ризикот од болести. Функционалната
храна може да биде: природна храна, модифицирана традиционална
храна, или нова храна.
 Постојат пет начини како една храна да се претвори во функционална
храна: елиминирање на некои состојки за кои се знае дека имаат
штетно влијание врз здравјето на луѓето-алергени, зголемување на
содржината на некои природни состојки во некоја храна до одредено
ниво кое може да го има саканиот ефект - некој микроелемент со што ќе
се овозможи поголем внес од препорачаниот елемент, без да се надмине
штетната доза, додавање на некои состојки кои не се вообичаен
составен дел на некоја храна, но со докажано благотворно дејство -
пробиотски млечно – кисело бактерии, замена на некој макронутриенс,
чиј внес обично е поголем и предизвикува штетни последици по
здравјето на пр. мастите, подобрување на биорасположливоста –
модификација на состојките во храната за кои се докажани позитивните
ефекти врз здравјето.
Други видови на храна
 Храна за посебна нутритивна употреба е храна, која поради
специфичниот состав или начинот на производство, може јасно да се
разликува од прехранбените производи за нормална исхрана, со тоа
што одговара на одредени специфични нутритивни потреби.
 Храната за посебна нутритивна употреба треба да ги задоволува
специфичните нутитивни потреби на:
1. Одредени категории лица кај кои е изменет или растроен нормалниот
процес на асимилација (варењето на храната) или метаболизмот
2. Одредени категории лица кои се во посебна физиолошка состојба,
кои поради тоа можат да имаат специфична корист при контролирано
внесување на одредени материи содржани во овие прехранбени
производи или
3. Доенчиња, или на мали деца во добра здравстена состојба- храна за
доенчиња, храна без глутен, храна наменета за лица со оштетен
метаболизам - дијабет, храна наменета за спортисти, храна без сол
или диетална храна.
Храна за посебна нутритивна употреба - диетална храна за посебни медицински
цели

 Диетална храна за специјални медицински цели, е група на храна

со специјална намена, која е произведена или составена да ги
задоволува специфичните нутритивни потреби на одредена категорија
лица (пациенти) и се користи под медицински надзор.
 Таа е наменета за целосна или делумна исхрана на лица со
ограничена, намалена или нарушена способност да прмаат,
разградуваат, апсорбираат, метаболизираат или одделуваат обични
прехранбени продукти или одредени нутриенси содржани во нив, или
намалена екскреција на метаболитите.
 Наменета е и за пациенти на кои специфичните нутритивни
потреби, определени од степенот на нивното заболување, не можат да
бидат задоволени со подобрување на нормалната исхрана и затоа е
потребна друга храна со специфична намена или со комбинација на
двете.
Храна за специјални медицински цели се класифицираат во три
категории
1. Храна со полновредна, стандардна содржина на хранливи материи,
кои ако се користат согласно со упатствата за употреба, целосно
можат да ги задоволат нутитивните потреби на лицата за кои е
наменета
2. Полновредна храна со додадени хранливи материи адаптирана за
потребите на одредени заболувања, нарушувања или специфични
здравствени состојби. Оваа храна ако се користи согласно упатствата
за употреба, може да биде единствен прехранбен извор за лицата за
кои е наменета. Оваа храна може да биде употребена како делумна
замена или додaток на исхраната на пациентот
3. Неполновредна храна од аспект на хранливи материи, адаптирана
кон спецификата на одредено заболување, нарушување или
специфични здравствени состојби и не одговара за употреба како
единствен прехранбен извор. Оваа храна може да биде употребена
како делумна замена или додаток на исхраната на пациентот.
 Енергетска вредност на храната
 Хемиската енергија од храната е единствен извор на енергија за човекот. Оваа форма
на енергија човекот ја користи за механичка работа (контракција на мускулите),
електрична (одржување на мембранскиот електричен потенцијал Na /K пумпа) и
хемиска работа (синтеза на макромолекули). Доколку ингестираната енергија не ја
потроши, таа се складира во вид на хемиска енергија (масно ткиво).
 Единица мерка за енергија е Ј - џул. Тоа е енергијата која се користи 1 кг да се
помести за 1м со сила од 1 њутон.
 Единица мерка за енергија е и калорија ( енергија, која на температура од 15 ° С,
загрева 1 мл вода од 14,5 до 15,5 ° С.
 Фактор на конверзија е 1ккал=4184 кЈ.
 Во телото храната се оксидира преку ензимски процеси, но не со 100% ефикасност.
Човекот не ја искористува целата хемиска енергија од храната. Дел од енергијата се
губи преку фецесот поради тоа што не се апсорбираат сите состојки од храната.
 Оној дел од енергијата која се апсорбира е наречена дигестабилна енергија
 Дел од енергијата се губи и преку урината поради тоа што протеините, за разлика од
мастите и ЈХ, не се оксидират комплетно, туку се метаболизираат до уреа којашто се
излачува преку урината и која задржува дел од енергијата (1/4 од хемиската енергија
на протеините)
Енергетска вредност на храната
 Искористливата енергија која се добива кога од вкупната енергија ќе се
одземе енергијата од фецесот и урината се нарекува метаболизирана
енергија(МЕ).
 Атватер создал систем за предвидување на МЕ на одделна храна и
оброци, според кој енергетскта вредност на храната или оброкот се
пресметува како збир од процентите МЕ на макронутриенсите (ЈХ,
протеини, масти и алкохол).
 Единиците за енергетската вредност на главните нутриенси изразени во
ккал/г се наречени Фактори на Атватер. Тие обезбедуваат приближна
проценка на МЕ на одделна храна или мешани оброци. Овие фактори ја
дават енергетската вредност на храната која ја користи телото.
 Дневен енергетски внес (ДЕВ)

 Енергетските потреби на поединецот се дефинираат како енергетски

внес кој ќе ги задоволи неговите енергетски потреби, кога поединецот е со
телесна тежина и состав и ниво на физичка активност компатибилни со
здравјето и општата благосостојба. Поединецот кој ја одржува се наоѓа
во ,,енергетска рамнотежа,,, односно неговиот енергетски внес е еднаков
на енергетската потрошувачка.
 Кај планирањето на енергетските потреби треба да се земат предвид
енергетскта функционална потрошувачка на секој поединец и тоа:
базалниот метаболизам - енергија потребна за одржување на виталните
функции, постпрандијална термогенеза (енергетски потреби за дигестија,
ресорпција, транспорт, депонирање и искористување на хранливите
материи), термогенеза индуцирана од ниски температури, енергија
потребна за производство на телесна топлина, односно за потребите на
терморегулацијата, енергија потребна за физичка активност на
организмот, екцесивна потрошувачка на кислород по физички напор.
 Дневен енергетски внес (ДЕВ)
1. Основни детерминанти на енергетскта потрошувачка се:
 ТТ
 Телесен состав- масно т-во има помала енергетска потрошувачка од немасното
 Возраст
 Пол
 Исхрана- зголемен внес на храна го зголемува БМ за 5%до 10%, а гладувањето го
намалува
 Клима- поради терморегулација
 Генетски разлики
 Хормонален статус
 Психолошка состојба
 Фармаколошки агенси
 Заболувања

2. Енергетскта потреба за физичка активност се додава на БМ преку процена

на вкупно време поминато за секоја активност.
Методи за мерење на енергетската потрошувачка

 Постојат повеќе методи за мерење на енергетскта потрошувачка. Тоа се

методите на директна и индиректна калориметрија. Слабост на овој процес е
неможноста на испитаникот, поради престојување во комори или
приклученост на апарати, да ги врши своите секојдневни активности што
претставува извор на грешка.
 Директна калориметрија – во комори кои се базираат на изгубена топлина, а
ѕидовите, подот и таванот се осетливи на трансвер на топлина и со одело низ
кое циркулира течност поврзана преку систем на цевки со апарат на кој се
детектира загубата на топлина.
 Индиректна калориметрија - се базира на фактот дека при оксидирање на
храната се користи кислород, а се ослободува СО2 пропорционален со
генерирањето на топлина. Енергетскта потрошувачка може да биде пресметана
преку V02, VСО2 и Н во урина и со формула се пресметува.
 Опрема за индиректна калориметрија – Дагласова кеса, Оксилог, Вентилирана
маска, Комора
 Некалориметриски методи
 Исхраната како морбоген фактор
 Болести поради недоволна исхрана- гладување е недоволен внес на
енергетски материи, недоволни количества на масти, јх, води до
потхранетост - при што се разградуваат и соспствените резерви на
организмот – гликоген и масти.
 Хроничен недостаток на белковини – квашиоркор, скорбут – недостиг на
вит Ц, бери-бери – недостаток на Б1, недости на витамин Б12 и фолна
киселина- хипохромна анемија, забен кариес, струма, анорексија,
остеопороза
 Болести на преобилна (хиперенергетска) исхрана - обезитас -
гојазност, дијабет
 Ризици по здравјето поврзани со исхраната - дефицит на железо и
сидеропенични анемии, недостаток на вит А и Е кај предучилишни деца –
потхранети и дебели деца имаат несоодветен витамин А статус,
остеопороза – недостиг на витамин Д.
 Децата и исхраната
 Децата понекогаш јадат многу но тоа не значи прејадување, во фаза на интензивен
раст, тие имаат потреба од повеќе нутритивни материи за да ги задоволат
потребите на растот.
Постојат неколку симптоми кои го одвојуваат детето кое јаде неконтролирано од
она кое има ,, здрав апетит,,.
 Родителите треба да се посомневаат за проблемот кога ќе откријат дека
недостасува поголемо количество храна, кога детето јаде големо количество храна
за каратко време јаде, во невообичаено време или има скриено контењер на храна
во неговата соба.
 Причината е непозната, но утврдено е дека околу половина од луѓето кои страдаат
од ова нарушување имаат историја на депресија. Често пати епизодите
на ,,прејадување,, се провоцирани од чувство на лутина, тага, досада или
напнатост. Дијагниозата ја поставува лекарот откако ќе го проучи начинот на
јадењето и емоционалните проблеми кај детето во семејството.
 Потребно е да се направи комплетен физикален преглед и одредени лабораториски
тестови да се процени дали евентуално се присутни компликациите од дебелината
и од неадекватната исхрана.
 Препораки за правилна исхрана
 Основни препораки за правилна исхрана сопред СЗО- СИНДИ програма која ја
промовира пирамидата на здрава исхрана
 Модели на исхрана- постојат три модели на исхрана со три различни нивоа на
енергетски потреби: ниски со просечни потреби на ниско ниво од 1500 калории,
средни 2200 ккал, високи со просечни дневни потреби од 2800ккал.
 Врз основа на билошката вредност на продуктите постојат седум групи:

1. Житарки и нивни производи

2. Зеленчук и негови производи
3. Овошје
4. Млеко
5. Месо
6. Масти
7. Шеќери
Модифицирани препораки на СЗО со цел промоција на
исхрана како превенција на хронични болести

1. Консумирајте квалитетна и разновидна харана

2. Јадете зрнеста храна
3. Секојдневно консумирајте над 400 грама разновиден зеленчук
4. Јадете млеко и млечни производи
5. Изберете посни меса
6. Ограничете го вкупниот внес на масти
7. Ограничете го внесот на шеќер
8. Намалето го колишеството на сол
9. Алкохолните пијалоци не ги консумирајте или умерено
10. Одржувајте ја ТТ
11. Пијте многу вода
12. Внимавајте при подготвувањето и чувањето на храната