BESIMET E HERËSHME NË EVROPË

(Roma)

Etruskët: grup popullsie që qëndron në

themelet e Italisë para – Romake, shtriheshin
në Italinë Qëndrore. Latinët: territoret e tyre i
kishin në jug të Tiberit, dhe ishin të lidhur
ngushtë me historinë e Romës. Thuhet se
Perandori Klaudio ka shkruar dhe një histori të
Etruskëve të përmbledhur në 20 libra (sot të
Roma e vjetër është model i një besimi popullor
humbura). Ka më shumë se 10,000 mbishkrime
mbeshtetur në kultin familjar dhe shtetëror, ku
të njohura si etruske por që kanë vështirësi
besimi dhe miti ishin një. Besimi fetar i romakëve
përkthimi. Elementi thelbësor në besimin
të lashtë ishte një ndërthurje mes besimeve të
etrusk ishte ideja se jeta njerëzore ishte vetëm
herëshme të popullsisë autoktone të Gadishullit
një element i vogël kuptim plotë në një univers
Apenin dhe besimeve të ardhura nga teritore të
të kontrolluar nga Zotat, që manifestonin
tjera të globit.
natyrën dhe vullnetin e tyre në çdo aspekt të
Mitologjia romake, njësoj si ajo greke, pati një
botës natyrore, si dhe në cdo gjë të krijuar nga
ndikim politiko - shoqëror jo vetëm në Perandorinë
njerëzit. Ky lloj besimi do të trashëgohet edhe
Romake, por edhe në gjithë qytetrimet
tek Romakët. Etruskët konsideronin çdo gjë si
përendimore: e shohim këtë edhe tek emrat që
burime të krijuara nga Zotat dhe kishin rituale
mbajnë sot disa nga planetët, të lidhur me emrat e
të hollësishme për njohjen e dhe përdorimin e
perëndive romake si: Marsi, Jupiteri, Saturni apo
këtyre burimeve. Mitet e tyre e shpjegonin se
Plutoni etj. Fillesat e besimit romak gjinden tek
edhe historia e dijes ishte e transmetuar po nga
bashkimi i elementeve etruskë, me ato latinë, duke
këto zota. Këto dije, romakët i quajnë disiplinat
krijuar atë që sot njihet si “besimi i vjetër Romak”
Etruske.
 BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)

Në mendimit kozmologjik etrusk: kubeja

Tempujt etruskë krijuan një
qiellore ishte një zonë me rreth 16 nën
stil të vetin, që do të
ndarje, të banuara nga hyjni e ndryshme ku
ndikonin në arkitekturën e
secili prej tyre kishte vendin e vet, në pika të
tempullit romak. Është
ndyshme të horizontit. Ato adhuronin hyjni
arkeologjia dhe shkrimet e
të shumta, si Menrva, Tinia, Uni etj, disa prej
lëna nga fundi shek I p.e.r.,
të cilëve u barazuan me hyjnitë kryesore
nga arkitekti romak
romake, të tjerë u asimiluan. Etruskët ishin
Vitruvius që sot mundëson
shumë të lidhur dhe me artin e parashikimit, Latinët: (ose Latini) fise
të rindërtohen modele të
ku forma më e rëndësishme ishte studimi i indo evropiane, erdhën
tempujve tipik etrusk.
organeve e brendshme të kafshëve të dhe u vendosën në
Fundi i shekullit të 6-të dhe
flijuara, sidomos të mëlçisë së tye. gadishullin Apenin, gjatë
fillimi i shek. 5 p.e.r, shënoi
Vëzhgonin dhe interpretonin rrufetë, mijëvjeçarit 2 p.e.r. Nga
dhe pikën kthesës për
fluturimin e zogjve, dhe cdo fenomenen të shekujt e parë të
qytetrimin etrusk.
jashtëzakonshëm në qiell apo tokë. Këto mijëvjeçarit të parë p.e.r.,
praktika vazhduan të praktikohen dhe në ata ishin zhvilluar si një
besimin e mëvonshëm Romak. Përpara cdo popull i veçantë dhe
ndërmarrje publike ose private, pavarësisht zbritën nga zonat e alpeve
rëndësisë së tyre, kërkohej gjithmonë për t’u vendosur në dy
ndihmë tek Zotat që qëndronin në tempuj, si anët e lumit Tiber, në
dhe përgjigje nga vëzhgimet e natyrës apo pjesën jugore të tij, në
prashikimet që vinin nga vëzhgimi i organeve rajonin që mori emrin
të sakrificave. Latium.
 BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)

Roma që u ndërtua nga popullsia Latine ndërmjet viteve

Rëndësia e popullsisë latine është e lidhur
1000- 500 p.e.r. në fillimet e veta, ishte një qytezë me
në thelb me fatin e Romës. Në shekullin e
rrugë të shtrembra, rrethuar me mure, por me një
4 p.e.r., Roma filloi të merrte përparësi
popullsi që me krenari fliste për të kaluarën e tyre që e
midis qyteteve simotra të Latium, të
fillonin me trojanët e lashtë. Sipas gojëdhënave, Romuli
dobësuara nga mos marrëveshjet ndërmjet
themeloi qytetin e Romës, në vitin 753 p.e.re. Pavarësisht
tyre. Hegjemonia Romake në Latium u bë
legjendave të dhënat arkeologjike pajtohen me mendimin
një fakt i kryer dhe jeta e vendit latin u
se Roma u themelua rreth këtij viti, duke u pasuar nga
modelua sipas jetës së qytetit të Romës.
ndryshime të mëdha. Fijet lidhëse që mbanin të bashkuar
Trashëgimia e tyre fetare mbijetoi në
shoqërinë dhe shtetin romak ishin jo vetëm ekonomia,
besimet dhe kultet e botës romake.
politika, kultura por edhe besimi. Në formësimin e
Përzierjet me legjendat mbi origjinën e
besimeve, tek romakët ndikuan një sërë faktorësh të
Romës, dëshmitë gjuhësore, rritet e
lidhur ngushtë me zhvillimet historike të këtij vendi. Në të
funeralit me djegje dhe shumë elemente
u përzien elementë të kulteve vendas me ato të shteteve
që flasin për individualitetin e botës latine,
të ndryshme të cilët romakët i patën nën sundim.
mbijetuan nëpërmjet besimit të romakëve
Romakët nuk mund të konsiderohen krijues të mirfilltë të
të lashtë.
një religjioni specifik të tyrin. Nëse në fillesat e veta
besimi romak mori nga panteoni i besimeve të tjera, me
fuqizimin dhe zgjerimin e Perandorisë Romake do jenë
perënditë romake ato që do shtrihen jashtë kufinjve të
Romës. Ky fenomen stopoi me lindjen e krishterimit kur
Zotat Romakë sfumohen deri sa zëvendesohen totalisht
nga monoteizmi.
 BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)

Në fillimet e veta, në besimin romak

mbizotëronin Zotat e shtëpisë dhe të familjes.
Këtu përmenden Janusi dhe Vesta. Detyrë për
kultet e shtëpisë ishte respektimi i shpirtërave
Triniteti më i hershëm Zotave të Romës së vjetër
të paraardhësve të vdekur.
përbëhej nga zota i luftës Marsi që supozohej se
Vesta, ishte zota e vatrës dhe të gjitha festat që
ishte dhe babai i Romulusit dhe Remusit
bëheshin për të, organizoheshin rreth vatrës së
(themeluesit e Romës); Kuirinus, (Romulusi hyjnor)
shtëpisë. Më pas kur shteti filloi të përfytyrohej
i cili vëzhgonte njerëzit e Romës, dhe së fundmi
si një familje e madhe, zotat si Janus dhe Vesta
Jupiteri që ishte Zoti suprem. Ata, së bashku me
u futën në mesin e zotave shtetërorë, ndërsa
Zotat e tjerë, adhuroheshin në tempuj. Më vonë,
murgjit e Janusit dhe Vestës përbënin shtresën
për shkak të etruskëve, treshja do të ndryshojë
më të lartë të murgjve
duke përfshirë në këtë treshe të fuqishme:
Janusi, ishte një zot tjetër specifik i lashtësisë
Jupiterin që mbeti Zota supreme, zota e dritës,
romake. Ishte zota i derës së shtëpisë, sepse
kontrolluesi i rrufeve dhe vetëtimave, rojtari dhe
sipas romakëve, sikurse tek besime të tjera
mbrojtesi i Romës (si Zeusi Grek); Juno, gruaja dhe
primitive, dera e shtëpisë ishte bartëse e një
motra e Jupiterit, patrone e grave, e martesës dhe
fuqie të mistershme. Janusi ishte një zot që
e lindjes së femijëve (Hera greke). Minerva, vajza e
mbante çelësin, për dyert apo portat
Jupiterit, patrone e arteve dhe zanateve,
metaforike midis asaj që ishte dhe asaj që do të
perëndeshë e urtësisë, doktorëve dhe muzikantëve
vinte. Romakët përshtatën gjithashtu një numër
(Athena e grekeve). Të tre këto hyjni kishin
zotash qëllimi i të cilëve ishte begatia, pjelloria
tempullin e tyre në Kapitol, quajtur Treshja e
dhe amësia. Fortuna, Ceres, Tellus,
Kapitolit.
 BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
Zotat kryesorë: (Roma)
Marsi
Kuirinusi Për shkak të prezencës së kolonive të shumta greke, ndikimi kryesor nga jashtë
Jupiteri do të mbetet ai që erdhi nga Greqia. U sollën librat mmistikë mbi kultin e
Juna Apollonit të Delfit dhe u vendosën në tempullin e Jupiterit të ndërtuar në Romë.
Minerva Nën ndikimin grek zotat romake u bënë më antropomorfe dhe morën
Venusi: karakteristikat më njerëzore. Me pak përjashtime, shumica e zotave romakë
Neptuni: tani kishin homologët e tyre grekë. Ndërsa perandoria zgjerohej në të gjithë
Ceres: Ballkanin, Azinë e Vogël dhe në Egjipt, besimi romak përballet dhe me zota dhe
Vulcan: kulte të reja që vinin nga vendet që ata pushtonin. Nga Azia e vogël erdhi
Diana: Cibeli. Nga Egjypti erdhi Isisi, që filloi të adhurohet si nënë universale. Nga
Bacchus: ushtarët që erdhën nga Azia e Vogël erdhi kulti i Mithras, një zot nga Irani,
Mërkuri: faltoret e të cilit janë gjendur në shumë garnizone të perandorisë.
Vesta:
Etj. Qytetet gjithashtu adoptuan hyjnitë e tyre mbrojtëse. Tempuj
që nderonin perënditë do të përhapeshin në të gjithë
perandorinë. Këto tempuj konsideroheshin si "shtëpi" të
Në formësimin e besimit Zotave. Tempujt Romakë në fillim bazoheshin në modelin
Romak kanë ndikuar tre faza etrusk dhe ishin ndër modelet unike arkitekturore të
kryesore: etruskët shek. VIII p.e.s., përhapura gjatë gjithë periudhës antike. Me kalimin e viteve
grekët në shek. VI p.e.s. dhe valët nën ndikimin grek, tempujt ndryshuan. Shumica e tyre që ishin
lindore në shek. III p.e.s. prej druri dhe tulle filluan të ndërtohen me gurë dhe mermer.
Në ndryshim me traditën Greke, Romakët për të bërë statujat
e idhujve të tyre përdornin mermer, ndërsa Grekët përdorin
kryesisht bronzin.
 BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)

Në Rromë nuk kishte një kasë të mirëfilltë Sakrificat ishtin një nga praktikat kryesore në
prifterinsh, pavarësisht se këto të fundit kishin ceremonitë fetare të asaj periudhe. Romakët
kolegjet e tyre. Në kohën e perandorit Augustus, besonin se ato do të kishin bekim nëse zotat
perandori do të marrë edhe titullin e maksimusit ishin të kënaqur, prandaj benin sakrifica për
apo të kryepriftit (pontefiksit). Një mori nder të tyre. Populli gjatë kohës së sakrifikimit të
priftërinjsh profesionistë dhe jo profesionistë kafshëve apo kur conin gjera të cmuara për to,
administronin fenë zyrtare, por vetëm shoqëronin veprimet e tyre me luteje.
profesionistët njihnin formulat e ritualeve, Organizoheshin një varg sakrificash dhe cdo
hartonin kalendarët e festimeve fetare dhe njera prej tyre sipas një rituali të mirë
shpallnin se cilat ditë ishin të përshtatëshme për përcaktuar. Edhe Romakët besonin se gjaku i
punë të ndryshme publike. Disa prej tyre sacrificës ishte rruga më e mirë për të
merreshin dhe me profetsi, duke predikuar për të komunikuar me zotat.
ardhmen gjë që ndiqej me zell nga romakët.
Pëvec prifterinjve të pontifexit kishte dhe individë
që lexonin dhe interpretonin dukuri të ndryshme,
si shenja që shprehnin vullnetin e perëndive. Nuk
bëhej asnjë betejë, asnjë deklaratë lufte apo
ngjarje tjetër e madhe pa interpretimin e
shenjave që konsideroheshin miratim ose jo nga
ana e perëndive. Kjo traditë që kishte mbetur që
nga koha e Etruskeve konsiderohej e rrezikëshme
që të injorohej.

Zakonisht kafsha që do të
sakrifikohej duhej të ishte i të
njejtit seks me zotën për të
cilin kryhej sakrifica. Kafshët
me gëzof të bardhë
sakrifikoheshin për zotat e
botës së sipërme, ndërsa ato
me gëzof të zi sakrifikoheshin
për zotat e nëntokës. Përpara
se kafsha të sakrifikohej, ajo
pastrohej për t’u siguruar
pastërtia e filijimit. Zakonisht
sakrifikoheshin derra, dele
ose ka. Delja ishte kafsha që
më së shumti sakrifikohej për
Jupiterin. Në Rromë ishin të
rralla sakrificat njerëzore. Por
këtu nuk duhet të harrojmë
luftimet e gladiatorëve që
organizoheshin për nder të
zotave dhe të shpirtërave të
të vdekurve.
BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)
Si të gjithë paganët në përgjithësi dhe Romakët kishin pikpamjet
e tyre mbi jetën e pas vdekjes. Në mënyrë konvencionale jeta e pas
vdekjes konceptohej si një jetë pas së cilës shpirti ndahej nga trupi
dhe jetonte në mbretërinë e nëndheshme. Ndonjëherë shpirtrat e
tyre mund të ktheheshin në botën e të gjallëve si Manes, si shpirtra
mbrojtës, ose Lemures, shpirtra të këqinj. Me kalimin e kohës, idetë
romake për jetën e përtejme u ndikuan nga vizionet helene, të cilat
nuk ishin gjithmonë të njëtrajtshme. Zakonisht kur përshkruhej jeta e
përtejshme në të përfshihej Hadesi, vendi që rrethohej nga lumenj, në
njërin prej të cilëve, në Lethe, të vdekurit pinin ujë duke harruar jetën
e tyre të mëparshme. Ata kalonin këtë zonë pasi kishin paguar
varkëtarin me monedhën që kishin në gojë. Pas kalimit në anën tjetër
të lumit ata do të përballeshin me Cerberus, qenin me tre koka, i cili
ndalonte shpirtrat e pa autorizuar të hynin apo të dilnin nga Hades.
Pasi hynin në Hades aty do të përcaktohej fati tyre në jetën e
përtejme. Sipas rrëfenjave, herojtë dhe të virtytëshmit shkonin në
parajsën Elysiumin. Njerëzit që kishin patur një jetë jo të drejtë në
tokë, shkonin në vendin e ndëshkimit hyjnor që gjindej në Tartarus.
Shumica e të vdekurve mendohej se banonte në fushat e Asfodelit, që
parafytyroheshin si vende të ndërmjetme. Mënyrën se si trajtoheshin
trupat e të vdekurive para varrimit, lidheshin me tradita specifike,
sipas një serie hapash që përcaktoheshin nga statusi i te vdekurit..
 BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)

Megjithëse besimi romake nuk prodhoi kurrë një kod gjithë përfshirës të
sjelljes, ritualet e tyre të hershme lindën një ndjenjë detyre dhe uniteti. Ideja për
mirëkuptim reciprok midis njeriut dhe zotit jo vetëm që u jepte ndjenjën e
sigurisë, që Romakëve u duhej për të arritur sukseset e tyre, por stimuloi për
analogji dhe konceptin e detyrimeve reciproke dhe marrëveshjeve të detyrueshme
midis një personi dhe një tjetri. Me përjashtim të devijimeve të rralla (të tilla si
sakrifica njerëzore), besimi romak ishte i paprekur nga praktikat e egra. Ajo nuk
ishte as sektare dhe as përjashtuese por ishte një besim tolerant dhe në përgjithësi
nuk bënin krime dhe mizori në emër të besimit.

Perënditë romake që kishin

homologët e tyre grekë. Zeus-
Jupiter, Hera - Juna, Poseidon -
Neptun, Athina - Minerva, Ares -
Mars, Afërdita - Venus, Apollon
- Apollo, Artemis - Diana, Hefest
-Vulkanus, Hestia –Vesta, etj.
BESIMET E HERËSHME NË EVROPË
(Roma)