TÜRK DİLİ 1

Türkçe, sinonim bir dildir. Sinonim kelimesi, dilimize

Yunancadan geçmiştir. “Eş anlamlı kelime” anlamına
gelmektedir. Ancak Doğan Aksan tam eş anlamlılığın
olmadığını söylüyor. Yani eş anlamlı kelimeler
arasında da bir fark vardır.
 Türkçedeki eş anlamlı kelimelere örnek verecek
olursak:
 Savaş=harp=muharebe=cihat=gaza
 Ancak bu kelimeleri birbirinin yerine kullanmak
bazen anlam belirsizliğine yol açar:
“İngilizler,
birçok muharebede yenik düştükleri
halde harbi kazandılar.”
Biz bu cümlede koyu renkli kelimeleri eş
anlamlısı olan “savaş”la değiştirdiğimizde anlam
belirsizleşir.
“İngilizler, birçok savaşta yenik düştükleri halde
savaşı kazandılar.”
Bunun sebebi savaşın muharebeyi de içine
alan geniş bir kelime olmasıdır. Mesela biz 1.
Dünya Savaşı’nda yedi cephede savaştık. Bu
yedi cephenin her biri muharebe idi. Tamamı
da savaştır. Savaşan bir millet bazı
muharebelerde kaybedebilir. Ama zafer de
kazanabilir.
Biz az kelime ile konuşmayı seviyoruz. Bu sinonim
özelliğine aykırı bir durumdur.

Türkçede yoğun kelimesinin olur olmaz yerlerde

kullanılması, Türkçemiz açısından bir kısırlık, bir
zevksizlik örneği diyebiliriz:
TBMM, yoğun bir gündemle açılacak. (yüklü, dolu yerine)
İnsanların yoğun olarak bulundukları yerlerde önlemler
alınacak. (kalabalık, toplu yerine)
Çok yoğun olarak yağan yağmurlar sele neden oldu.
(şiddetli, sağanak yerine)
Film yoğun bir aşkı anlatıyor. ( büyük, tutkulu yerine)
Sinema sanatçımız yoğun duygular içinde olduklarını
söylüyor. (güçlü, derin yerine)
Bazı eş anlamlı kelimelere örnekler:

ahlak=etik
açık=aleni, bariz, aşikâr, âyân, sarih
alicenap=cömert
sözlük=kâmus=lügat
mütevazı=alçakgönüllü
edebiyat=yazın=literatür
 2. Türkçede sadece bize özgü ifadeler vardır. Bunları
başka bir dile çevirmek zordur. Çünkü kültürümüz bu
ifadelere yansımıştır:

 Başımın üstünde yeriniz var.

 Kolay gelsin.
 İki lafın belini kıralım.
 3. Türkçe, fiilleri fazla olan bir dildir. Birleşik fiilerin
yazımı ile ilgili yazım hatalarına çokça rastlanıyor:
Ses hadisesi varsa «etmek veya olmak» gibi yardımcı
eylemlerle kurulan birleşik fiiller birleşik yazılır:
Hazmetmek Emretmek
Hükmetmek Darbetmek
Devralmak Kastetmek
Devretmek Hamdolsun
Lütfetmek Zannetmek
Eğer ses hadisesi yoksa ayrı yazılır:
teşekkür etmek
yük olmak
memnun olmak
inkâr etmek
minnettâr olmak
destek olmak
var olmak
4. Türkçede birleşik kelimeler çoktur. Bazı birleşik ifadelerin yazımı
şöyledir:
Neme gerek Bir ara kurusıkı Başkâtip
Deli dolu Bir sürü kırkyıllık Başkent
Kuş bakışı Ana dil Hiç kimse Alelacayip
Hafta sonu Ana dili Hiçbir Alelacele
Çevrim içi Art düşünce Her hâlde Alelhusus
Çevrim dışı Ana fikir Herhâlde(belki) Alt geçit
Çağ dışı Ana vatan Doğumevi Antrparantez
Birebir (etkili) menfaatperest Bakımevi Arapsaçı
Bire bir (ölçü) menfaatperver Basımevi Anaokulu
5. Türkçe ikilemeleri bol olan bir dildir:
Türkçenin en yaygın en tipik ve tarihinin her
döneminde her lehçesinde görülen bir özelliği,
ikilemelerinin çok bol olmasıdır. Bir kavramı daha etkili
bir biçimde anlatmak pekiştirmek için onun iki sözcükle
dile getirilmesi biçiminde görülen bu eğilim başka
dillerde Türkçe ile karşılaştırılmayacak kadar azdır. Koca
Latin yazınında birkaç kelimeye rastlanır. Ancak
Korecede ve bir ölçüde Japoncada ikilemelere daha çok
rastlanmaktadır.
Dile bir ahenk ve etki katar:

Beni yordu; birçok dükkânı dolaştırdı.

Beni yordu; dükkân dükkân dolaştırdı.
Yanlış kullanılan ikilemeler:

Eninde sonunda değil önünde sonunda

Kelli felli adam değil kerli ferli adam
İKİLEMELERİ NASIL OLUŞTURURUZ?
*Aynı kelimenin tekrarı:
Soğuk soğuk, zaman zaman…
*Eş anlamlı kelimelerle:
Akıllı uslu, güçlü kuvvetli…
*Zıt anlamlı kelimelerle:
İrili ufaklı, az çok, iyi kötü, hayat memat…
 *Yakın anlamlı kelimelerle:
 Eş dost, sağ salim, mal mülk, bıkmak usanmak…
 İkisi de anlamsız kelimelerle:
 Ivır zıvır, abur cubur, mırın kırın…
 İkinci ünsüzün başına “m” ünsüzü getirilerek:
 Ev mev, yol mol, ders mers…
Not: İsmin hal ekleriyle ve iyelik ekleriyle yapılan
ikilemeler ayrı yazılır:
İç içe, kol kola, el ele, yan yana, omuz omuza,
peşi peşine, art arda, ardı adına, günü gününe
dişe diş, daldan dala, boşu boşuna, …
Dikkat: gitgide yazımı farklıdır.
Not: Bazı ikilemeler zamanla kalıplaşarak bitişik
hale gelmiştir:
Altüst
Hoşbeş
Şipşak
Cızbız
Yüzgöz
Karmakarışık
Not: İkilemelerin arasına “mı” edatı
getirilebilir:

Güzel mi güzel
Yüksek mi yüksek