Temat: Wychowanie w kontekście pedagogiki

ogólnej
(wybrane aspekty)
 Funkcje procesu wychowania
Klasyfikacja według A. M. de Tchorzewskiego:
- Funkcja generalizująca (uogólniająca) polegająca na
porządkowaniu, systematyzowaniu, łączeniu wchodzących w jej skład
twierdzeń i sądów w pewną logiczną całość;
- Funkcja deskryptywna (opisowa), która wyraża się rzetelnym opisem
badanej rzeczywistości, społecznej (wychowawczej);
- Funkcja praktyczna, polegające na tym, że głoszone twierdzenia
charakteryzują się społeczną użytecznością;
 - Funkcja heurystyczna (metoda znajdowania rozwiązań), która
pozwala na formowanie nowych problemów i hipotez w świetle
przyjętych ustaleń i twierdzeń teoretycznych;
- Funkcja prognostyczna, która pozwala w obrębie teorii
wychowania na różnego rodzaju przewidywania dotyczące faktów i
zjawisk, którymi ona się zajmuje;
- Funkcja ewolutywna (ocenianie, szacowanie) wyrażającą się
w dokonaniu oceny zjawisk i faktów z punktu widzenia określanego
systemu wartości.
 Style wychowania

W literaturze przedmiotu wyróżniamy następujące style wychowania:

1. Styl demokratyczny – przekazywanie przez wychowawcę wielu funkcji do

samodzielnego wykonywania. Nauczyciel/wychowawca i uczniowie/wychowankowie wspólnie
podejmują decyzje dotycząc spraw klasy/grupy, podejmują dyskusje,
uczniowie/wychowankowie sami kontrolują wykonywanie zadań. Panują życzliwe i
koleżeńskie kontakty a praca wykonywana jest nawet wtedy, gdy nauczyciel/wychowawca na
chwile opuści zespół;
2. Styl autorytarny (autokratyczny) – nauczyciel/wychowawca decyduje, sprawuje
kontrolę, podkreśla swoją pozycję rozdziela zadania i sam ocenia ich wykonywanie.

Nie nagradza lub czyni to bardzo rzadko. W klasie występuje wiele zachowań
agresywnych, które mogą być kierowane na innych uczniów/wychowanków, i co
występuje często, na samego wychowawcę.

Praca podejmowana jest z nakazu nauczyciela/wychowawcy i trwa tak długo jak

on jest obecny;
3. Styl liberalny – wychowawca powstrzymuje się od ingerencji w sprawy
grupy pozostawiając jej członkom całkowitą dowolność, nie aktywizuje ich,
ani nie kontroluje, ogranicza swoje kontakty z grup do absolutnie
koniecznych.

W literaturze przedmiotu wymienia się tzw. wychowanie

okazjonalne czyli brak spójności oddziaływania na dziecko, często zależne
od humorów rodziców.
 Zakres przestrzenny działalności wychowawczej:
1) proces wychowania prowadzony w skali całego kraju
(makro);
2) proces wychowania prowadzony w środowisku lokalnym
(mezo);
3) proces wychowania prowadzony w pojedynczej placówce
czy środowisku wychowawczym (mikro – skala instytucjonalna).
 Wymiary rozwoju jednostki w środowisku wychowawczym

(według J. Szczepańskiego):

1. Wymiar biologiczny na który składa się rozwój organizmu. Procesy te w

znacznej mierze przebiegają poza świadomością jednostki.

2. Wymiar psychiczny polegający na rozwoju funkcje psychicznych, jak

myślenie, decydowanie, rozwój uczyć, rozwój indywidualny i osobowościowy.
3. Wymiar społeczny życia jednostki to uczestnictwo w życiu
zbiorowym oraz wykonywania ról społecznych.

4. Wymiar kulturalny polega na uczestnictwie w systemach kultury.

5. Wymiar gospodarczy to uczestnictwo w systemach produkcji, dystrybucji,

konsumpcji, to nabywanie posiadanie i użytkowanie dóbr gospodarczych.
 Według J. Szczepańskiego jednostka rozwija się we wszystkich tych
wymiarach, przy czym miary rozwoju mogą być bardzo zróżnicowane a
we wszystkich tych wymiarach jednostka przechodzi przez określone
stadia rozwojowe, których znajomość jest konieczna dla wychowawcy,
chociaż nauka zajmowała się przede wszystkim badaniem stadiów
rozwoju biologicznego i psychicznego, przyjmując nie zawsze słusznie, że
są one wyznaczające dla rozwoju jednostki w innych wymiarach.
 Rodzaje procesu wychowania (w perspektywie dziejowej):

1. Wychowanie urabiające: – czyli pedagogika urabiania

osobowości, która powstała w XVIII wieku. Polegająca na
zewnętrznym sterowaniem i ingerencją w rozwój wychowanka przez
pewien system (program).

Wychowanie urabiające często stanowi komponent rządów

autokratycznych.
W tym przypadku w państwie, w instytucji oświatowej oraz w rodzinie
umożliwia się wywieranie nacisku psychicznego na proces wychowania
dzieci i młodzieży poprzez przewagę karania nad nagradzaniem.
Wychowanie urabiające ma charakter konserwatywny, często
dogmatyczny oraz hermetyczny na odziaływania nowych postępowych
koncepcji pedagogicznych i wychowawczych.
 2. Wychowanie wyzwalające – polega na zapewnieniu dużego marginesu swobody.
Dorośli nie kierują z zewnątrz przymusowo rozwojem jednostki, lecz usuwają wszelkie
bariery ograniczające jego pasję poznawczą. Państwo, instytucje wychowawcze,
rodzice zachęcają wychowanków do nowych działań, a także stymulują ich
aktywność. W tym rodzaju wychowania przeważa metoda nagradzania.

Warto jednak pamiętać, iż ten rodzaj wychowania może prowadzić do

efektów w procesie wychowania niepożądanych (z względu na jego charakter zbyt
liberalny, często bezkrytyczny).
 3. Wychowanie przyzwalające – w tym przypadku pedagogika wyzwalająca
dopuszcza interwencję dorosłych w proces wychowania, kiedy jest ono niezgodne z
przyjętymi w danej kulturze wzorcem roli społecznej, jak i w przypadku, kiedy to
zachowanie szkodzi samemu wychowankowi.

Pedagogika wyzwalająca odwołuje się do wrażliwości ludzi, którym bliskie

ideały swobodnego, nieskrepowanego, lecz jednak rozwoju zaangażowanego w
konkretne życie społeczne. Ingerencje dorosłych powinny mieć charakter „miękki”.
 Typologia postaw wychowawczych według M. Pilkiewicza
W typologii postaw wychowawczych M. Pilkiewicz
wyodrębnił, w celu zrozumienia istoty wpływów, jakim jest
poddawany wychowanek, dwie zmienne:
1) postawy regulowane stopniem miłości i akceptacji lub wrogości
pedagogów wobec wychowanków;
2) postawy uzależnione od tego, czy wychowawca kieruje się
znaczeniem określonego stopnia swobody lub kontroli w rozwoju
osobowym swoich podopiecznych.
Według kryterium miłości i akceptacji oraz zakresu kontroli:
Wychowanie osiągnięciowe: wysokie wymagania, częsta
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie nadmiernie opiekuńcze: niskie wymagania, częsta
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie demokratyczne: wysokie wymagania, rzadka
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie liberalne: niskie wymagania, rzadka kontrola,
nagradzanie.
Według kryterium wrogości i kontroli:
Autokratyzm rygorystyczny: wysokie wymagania, częsta
kontrola, karanie;
Autokratyzm punitywny (punitywność - rozpowszechnione
w społeczeństwie żądanie wysokich kar i „zerowej tolerancji„):
niskie wymagania, częsta kontrola, karanie;
Autokratyzm okazjonalny: wysokie wymagania, rzadka
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie odrzucające: niskie wymagania, rzadka
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie zaniedbujące: niskie wymagania, rzadka kontrola,
nagradzanie.
 Pseudowychowanie

Pseudowychowanie - wszystko to, co przyjmuje wymiar

przeciwieństwa, wynaturzenia bądź pozorności wychowania (B. Śliwerski).

Pseudowychowanie - przeciwieństwo wychowania, pojęcie

oznaczające pozorne, fałszywe i zakłamane wychowanie, polegające na
przykład na przymusie czy tresurze.
 Pseudo – greckie słowo oznaczające kłamstwo, stanowi pierwszy człon
wyrazów złożonych, które określają fałszywość, rzekomość czy pozorność
zjawiska.

Błąd wychowawczy – działanie, w którego wyniku wychowanek w

czasie interakcji z wychowawcą doświadcza wadliwego funkcjonowania
społecznego, utraty wiary w siebie, wywoływania czy utrwalania w nim poczucia
krzywdy, niesprawiedliwości lub ćwiczenia do bierności, posłuszeństwa.
 Wyróżniamy następujące rodzaje pseudowychowania

według J. Filka:

1. Wychowanie nieadekwatne, postać pseudowychowania, która nie

uwzględnia kontekstu historycznego, społecznego, środowiskowego,

politycznego, ekonomicznego;
2. Wychowanie fikcyjne, wyraża się w tworzeniu wychowawczej fikcji.
Z takim oddziaływaniem mamy do czynienia wówczas, gdy
wychowawca stosuje metodę perswazji (sztuka przekonywania kogoś
do własnych racji) lub modelowania własnym przykładem, a przy tym
jest osobą niewiarygodną, nieautentyczną i mało atrakcyjną dla
wychowanków;
 3. Wychowanie wyobcowane – występuje wtedy, gdy działalność
wychowawcza nakierowana jest głownie na coś innego, czyli
pojawiają się, gdy dzieci przeszkadzają wychowawcy w
„zarobkowaniu”, stając się poprzez to mu obce, albo gdy wytwór
działalności wychowawczej nie stanowi jej celu.
 Wychowanka traktuje się tu instrumentalnie, jako środek
osiągania innych celów na przykład zarobkowania. Staje się on obcy
swojemu wychowawcy.

4. Wychowanie ujarzmiające, - czyli eksponujące i wykorzystujące

stan nierówności między dwiema osobami prowadzący do panowania
wychowawcy nad wychowankiem.
 Elementami pseudowychowania według J. Tarnowskiego są:

1. tzw. „Tresura” jako skrajne przeciwieństwo procesu wychowania, czyli jest

to skrajnie autorytarne postawy dorosłych wobec dzieci i młodzieży.

Postawa taka jest równoznaczna z nagminnym stosowaniem przymusu

polegająca na przesadnym karaniu lub nagradzaniu. Poza tym wychowawca
reprezentujący postawę, która ma wszelkie znamiona tresury, z reguły:

- wyznacza uczniom zadania, nie licząc się z możliwością ich poprawnego wykonania;
- nie ma im niczego do zaoferowania oprócz kierowanych do nich nakazów
czy zakazów;

- poczuwa się do wyłącznej odpowiedzialności za to, co dzieje się w

klasie i szkole;

- nie podejmuje z nimi szerokich rozmów na interesujące ich sprawy;

uniemożliwia zgłaszanie przez nich jakichkolwiek inicjatyw;
- wymusza na nich ślepe posłuszeństwo itp.

Postawa taka stwarza wysoce niepożądany dystans między

wychowawcą a wychowankiem oraz skłania do wzajemnej niechęci, a nawet
wrogości lub głębokiej apatii, degradując wychowawcę do roli
przysłowiowego dozorcy lub osoby pilnującego porządek zastosowując
rygorystyczne środki.
2. Urabianie - dzieci i młodzieży zakłada bezpośrednie wywieranie wpływu
na zmianę ich zachowań wyłącznie w upragnionym przez dorosłego kierunek.

„Urabianych” wychowanków uważa się za „surowe tworzywo”,

poddawane z góry zaplanowanej i rzekomo zawsze skutecznej „obróbce”.
Działanie takie jest równoważne niejako z funkcją
„rzeźbiarza” a wychowanków, których pragnie się uformować porównuje
się z „martwą bryłą”.
 3. Pobłażliwość okazywana w nadmiarze trudno pogodzić z
wychowaniem. Rozumie się przez nią zapewnienie innym
niekontrolowanej przez nikogo swobody, czyli wolności bez jakichkolwiek
ograniczeń. Wychowawca/nauczyciel taki:

- nie tylko stroni od stawiania uczniom wysokich wymagań, ale także

nie egzekwuje ich wykonania;

- nie reaguje na ich zachowania sprzeczne z regulaminem szkolnym;

- z pobłażaniem podchodzi nawet do łobuzerskich wybryków uczniów;

- zwalnia ich od jakiegokolwiek porządnego wysiłku i uczenia się jedynie dla

przyjemności;

- nie dostrzega potrzeby stawiania w obronie znieważanej przez uczniów

własnej godności.
 Nadmiar swobody zapewniany uczniom sprzeniewierza się wszelkim
zdroworozsądkowym oddziaływaniem na nich.

4. Moralizowanie – czyli nadmiar perswazji i pouczeń czy przesadna nadgorliwość

w słownym oddziaływaniu na świadomość moralną dzieci i młodzieży.

Moralizowanie jest przepojone górnolotnością, deklaratywnością, i nie

motywuje wystarczająco do postępowania poprawnego ze społecznego i moralnego
punktu widzenia. Na ogół więc przynosi efekt przeciwny do oczekiwanego.
 5. Trening, czyli „zaprawę” dzięki której można rozwinąć w mniejszym lub
większym stopniu upragnioną sprawność w określonej dziedzinie za pomocą
systematycznych ćwiczeń przeprowadzanych pod kierunkiem „trenera”.

Żadnego z nich nie można utożsamiać z wychowaniem choćby dlatego, że

mają na celu jedynie wprowadzenie zmian czy przeobrażeń w sferze emocjonalnej
lub w sferze kontaktów międzyludzkich na dużą mniejszą skalę, niż to ma miejsce
w procesie wychowawczym.
Poza tym trening - w przeciwieństwie do wychowania – jest z reguły
epizodycznym działaniem, pozbawionym cech długotrwałości czyli
oddziaływaniem raczej okolicznościowym niż stałym.
 Typologia postaw wychowawczych według M. Pilkiewicza
W typologii postaw wychowawczych M. Pilkiewicz
wyodrębnił, w celu zrozumienia istoty wpływów, jakim jest
poddawany wychowanek, dwie zmienne:
1) postawy regulowane stopniem miłości i akceptacji lub wrogości
pedagogów wobec wychowanków;
2) postawy uzależnione od tego, czy wychowawca kieruje się
znaczeniem określonego stopnia swobody lub kontroli w rozwoju
osobowym swoich podopiecznych.
Według kryterium miłości i akceptacji oraz zakresu kontroli:
Wychowanie osiągnięciowe: wysokie wymagania, częsta
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie nadmiernie opiekuńcze: niskie wymagania, częsta
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie demokratyczne: wysokie wymagania, rzadka
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie liberalne: niskie wymagania, rzadka kontrola,
nagradzanie.
Według kryterium wrogości i kontroli:
Autokratyzm rygorystyczny: wysokie wymagania, częsta
kontrola, karanie;
Autokratyzm punitywny (punitywność - rozpowszechnione
w społeczeństwie żądanie wysokich kar i „zerowej tolerancji„):
niskie wymagania, częsta kontrola, karanie;
Autokratyzm okazjonalny: wysokie wymagania, rzadka
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie odrzucające: niskie wymagania, rzadka
kontrola, nagradzanie;
Wychowanie zaniedbujące: niskie wymagania, rzadka kontrola,
nagradzanie.
 Pseudowychowanie

Pseudowychowanie - wszystko to, co przyjmuje wymiar

przeciwieństwa, wynaturzenia bądź pozorności wychowania (B. Śliwerski).

Pseudowychowanie - przeciwieństwo wychowania, pojęcie

oznaczające pozorne, fałszywe i zakłamane wychowanie, polegające na
przykład na przymusie czy tresurze.
 Pseudos – greckie słowo oznaczające kłamstwo, stanowi pierwszy człon
wyrazów złożonych, które określają fałszywość, rzekomość czy pozorność
zjawiska.

Błąd wychowawczy – działanie, w którego wyniku wychowanek w

czasie interakcji z wychowawcą doświadcza wadliwego funkcjonowania
społecznego, utraty wiary w siebie, wywoływania czy utrwalania w nim poczucia
krzywdy, niesprawiedliwości lub ćwiczenia do bierności, posłuszeństwa.
 Wyróżniamy następujące rodzaje pseudowychowania

według J. Filka:

1. Wychowanie nieadekwatne, postać pseudowychowania, która nie

uwzględnia kontekstu historycznego, społecznego, środowiskowego,

politycznego, ekonomicznego;
2. Wychowanie fikcyjne, wyraża się w tworzeniu wychowawczej fikcji.
Z takim oddziaływaniem mamy do czynienia wówczas, gdy
wychowawca stosuje metodę perswazji (sztuka przekonywania kogoś
do własnych racji) lub modelowania własnym przykładem, a przy tym
jest osobą niewiarygodną, nieautentyczną i mało atrakcyjną dla
wychowanków;
3. Wychowanie wyobcowane – występuje wtedy, gdy działalność
wychowawcza nakierowana jest głownie na coś innego, czyli
pojawiają się, gdy dzieci przeszkadzają wychowawcy w
„zarobkowaniu”, stając się poprzez to mu obce, albo gdy wytwór
działalności wychowawczej nie stanowi jej celu.
Wychowanka traktuje się tu instrumentalnie, jako środek osiągania
innych celów na przykład zarobkowania lub na nim swojej agresji.
Staje się on obcy swojemu wychowawcy.
4. Wychowanie ujarzmiające, - czyli eksponujące i wykorzystujące
stan nierówności między dwiema osobami prowadzący do panowania
wychowawcy nad wychowankiem.
 Elementami pseudowychowania według J. Tarnowskiego są:

1. tzw. „Tresura” jako skrajne przeciwieństwo procesu wychowania, czyli jest

to skrajnie autorytarne postawy dorosłych wobec dzieci i młodzieży.

Postawa taka jest równoznaczna z nagminnym stosowaniem przymusu

polegająca na przesadnym karaniu lub nagradzaniu. Poza tym wychowawca
reprezentujący postawę, która ma wszelkie znamiona tresury, z reguły:

- wyznacza uczniom zadania, nie licząc się z możliwością ich poprawnego wykonania;
 - nie ma im niczego do zaoferowania oprócz kierowanych do nich
nakazów czy zakazów;

- poczuwa się do wyłącznej odpowiedzialności za to, co dzieje się

w klasie i szkole;

- nie podejmuje z nimi szerokich rozmów na interesujące ich

sprawy; uniemożliwia zgłaszanie przez nich jakichkolwiek inicjatyw;
- wymusza na nich ślepe posłuszeństwo itp.

Postawa taka stwarza wysoce niepożądany dystans

między wychowawcą a wychowankiem oraz skłania do wzajemnej
niechęci, a nawet wrogości lub głębokiej apatii, degradując
wychowawcę do roli przysłowiowego dozorcy lub osoby
pilnującego porządek zastosowując rygorystyczne środki.
2. Urabianie - dzieci i młodzieży zakłada bezpośrednie wywieranie wpływu
na zmianę ich zachowań wyłącznie w upragnionym przez dorosłego kierunek.

„Urabianych” wychowanków uważa się za „surowe tworzywo”,

poddawane z góry zaplanowanej i rzekomo zawsze skutecznej „obróbce”.
Działanie takie jest równoważne niejako z funkcją
„rzeźbiarza” a wychowanków, których pragnie się uformować porównuje
się z „martwą bryłą”.
3. Pobłażliwość okazywana w nadmiarze trudno pogodzić z wychowaniem.
Rozumie się przez nią zapewnienie innym niekontrolowanej przez nikogo swobody,
czyli wolności bez jakichkolwiek ograniczeń. Wychowawca/nauczyciel taki:

- nie tylko stroni od stawiania uczniom wysokich wymagań, ale także nie
egzekwuje ich wykonania;

- nie reaguje na ich zachowania sprzeczne z regulaminem szkolnym;

- z pobłażaniem podchodzi nawet do łobuzerskich wybryków
uczniów;

- zwalnia ich od jakiegokolwiek porządnego wysiłku i uczenia się

jedynie dla przyjemności;

- nie dostrzega potrzeby stawiania w obronie znieważanej przez

uczniów własnej godności.
 Nadmiar swobody zapewniany uczniom sprzeniewierza się
wszelkim zdroworozsądkowym oddziaływaniem na nich.
4. Moralizowanie – czyli nadmiar perswazji i pouczeń czy przesadna
nadgorliwość w słownym oddziaływaniu na świadomość moralną dzieci i
młodzieży.

Moralizowanie jest przepojone górnolotnością, deklaratywnością, i

nie motywuje wystarczająco do postępowania poprawnego ze społecznego
i moralnego punktu widzenia. Na ogół więc przynosi efekt przeciwny do
oczekiwanego.
 Moralizowanie sprzeniewierza się wychowaniu szczególnie dlatego, że
wyklucza całkowicie jedną z istotnych jego cech, jaką jest oddziaływanie na dzieci i
młodzież w warunkach wzajemnego współdziałania z nimi, a także z tego powodu, iż jest
skrajnym zaprzeczeniem tzw. wychowania pośredniego (pośrednią interwencją w
rozwój, nieprzeszkadzanie wychowankowi, zwłaszcza gdy nie wymaga interwencji z
zewnątrz).

Z reguły zmierza do wymuszenia na dzieciach i młodzieży ślepego

posłuszeństwa, kończy się zazwyczaj bardziej lub mniej jawnym niepowodzeniem.
 5. Trening, czyli „zaprawę” dzięki której można rozwinąć w mniejszym lub
większym stopniu upragnioną sprawność w określonej dziedzinie za pomocą
systematycznych ćwiczeń przeprowadzanych pod kierunkiem „trenera”.

Żadnego z nich nie można utożsamiać z wychowaniem choćby dlatego, że

mają na celu jedynie wprowadzenie zmian czy przeobrażeń w sferze emocjonalnej
lub w sferze kontaktów międzyludzkich na dużą mniejszą szlakę, niż to ma
miejsce w procesie wychowawczym.
 Poza tym trening - w przeciwieństwie do wychowania – jest z
reguły epizodycznym działaniem, pozbawionym cech długotrwałości
czyli oddziaływaniem raczej okolicznościowym niż stałym.