MANUAL DE LINGUAXE INCLUSIVA NO MBITO UNIVERSITARIO

Ana Bringas Lpez Olga Castro Vzquez Mara Jess Faria Busto Beln Martn Lucas Beatriz Surez Briones

Unidade de Igualdade da Universidade de Vigo Vigo 2012

- NDICE 1. Introducin. Por que un manual de linguaxe inclusiva . . . . . . 5 2. Conceptos bsicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.1. Sexo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.2. Xnero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.2.1. Xnero social. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.2.2. Xnero gramatical . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.3. Sexismo lingstico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.3.1. Sexismo gramatical . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.3.2. Sexismo discursivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.4. Linguaxe inclusiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.5. Androcentrismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.6. Violencia simblica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.7. Norma e uso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3. Estratexias, exemplos e propostas prcticas . . . . . . . . . . . . . . 19 3.1. Estratexias contra o sexismo gramatical . . . . . . . . . . . . 20 3.1.1. Neutralizacin ou xeneralizacin . . . . . . . . . . . . . 20 3.1.2. Especicacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.1.3. Neoloxismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.2. Estratexias contra o sexismo discursivo . . . . . . . . . . . . . 34 3.3. Boas prcticas na Universidade de Vigo . . . . . . . . . . . . 40 3.4. Tboa de formas recomendadas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 4. Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 4.1. Bibliografa citada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 4.2. Bibliografa recomendada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 4.2.1. Guas e manuais en lia no mbito galego . . . . . . 51 4.2.2. Guas e manuais en lia noutros mbitos . . . . . . . 51 4.2.3. Outros recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.2.4. Textos tericos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.3. Lexislacin vixente que regula o uso dunha linguaxe non discriminatoria . . . . . . . . . . 54

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

1. INTRODUCIN
POR QUE UN MANUAL DE LINGUAXE INCLUSIVA
n O Manual de linguaxe inclusiva da Universidade de Vigo unha ferramenta destinada a facer comprender a importancia de usar a linguaxe dun xeito que represente mulleres e homes con simetra e precisin, propoendo pautas concretas de actuacin que poidan ser incorporadas facilmente aos hbitos cotins de comunicacin.

Introducin

Por que necesario este manual na Universidade de Vigo?

Este manual xorde pola constatacin de que os usos lingsticos habituais dentro da comunidade universitaria da Universidade de Vigo adoitan representar as relacins sociais entre mulleres e homes de acordo con estereotipos sexistas, ademais de invisibilizar as mulleres no plano gramatical e tomar os homes como medida de todas as cousas. Dito doutro xeito, moitos dos usos lingsticos habituais reicten actitudes de violencia simblica (ver denicin en pxina 16), sexistas e androcntricas. Estas

6
prcticas son contrarias ao principio de igualdade de xnero que rexe esta Universidade e, por tanto, cmpre pr en marcha mecanismos para erradicalas.

Que fai que este manual sexa diferente?

Anda que existen outras guas con recomendacins variadas para promover unha linguaxe inclusiva, este manual recolle exemplos espe-

Introducin

ccos e reais tirados de diversos contextos acadmicos da Universidade de Vigo, tanto para ilustrar casos de sexismo lingstico como para deixar constancia dalgns casos de boas prcticas que xa se puxeron en marcha. Os exemplos que se citarn neste manual abranguen desde formularios e correspondencia ocial ata redaccins en traballos acadmicos e exames, pasando tamn por letreiros, anuncios ou pezas xornalsticas publicadas no Diario da Universidade de Vigo (DUVI), as como comunicacins mis informais, como notas internas, presentacins do alumnado nas clases ou conversas. Por outra banda, a maior parte das guas breves cntranse unicamente no plano gramatical da lingua. Este manual, porn, engloba tamn casos de sexismo lingstico no plano discursivo, dicir, naquelas situacins nas que non existen normas gramaticais que prescriban como hai que expresarse, como explicaremos no captulo 3.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Por que a linguaxe normativa que usamos habitualmente sexista?

As normas lingsticas coas que nomeamos a realidade veen ditadas polo uso e tamn, sobre todo, polos grupos de poder. Estes grupos converten os seus valores culturais e ideolxicos nos dominantes, de tal xeito que o que non mis ca unha forma (de entre moitas posi-

bles) de organizacin social se presenta como necesaria e nica posible. Tocante ao plano gramatical, cando no sculo XVII se empezaron a producir as primeiras gramticas das linguas romnicas, os gramticos que as elaboraron decidiron que, coa desaparicin do xnero neutro do latn, o masculino sera o xnero universal (Callamard 1998). Desta maneira, estandarizouse un uso da linguaxe que invisibiliza as mulleres e toma os homes como medida da realidade. Debemos ser conscientes de que esta unha escolla social, e non unha caracterstica natural nas linguas. Canto ao plano discursivo, non se debe obviar que existen regras tcitas que a sociedade nos convida a seguir. Estas regras veen ditadas polos valores sexistas que anda rexen a sociedade, que fomentan a tendencia a erotizar as mulleres, a enfatizar o aspecto sexual ao referirse a elas, a infantilizalas tratndoas cos seus nomes de pa, a xerarquizar as accins pondo os homes diante etc.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Por que moitos usos lingsticos sexistas acontecen de forma inconsciente e non intencionada?
Os valores sexistas e androcntricos anda estn moi ancorados no imaxinario colectivo das nosas sociedades, ata o punto de seren os valores dominantes. Xustamente ao seren dominantes, estes valores presntanse como neutrais, obxectivos, normais e naturais e vanse adquirindo de forma acrtica e inconsciente, tanto por homes como por mulleres, ata dar lugar ao que o socilogo Pierre Bourdieu denominou dominacin simblica (1991). Esta inconsciencia fai que moitas veces o sexismo lingstico non sexa intencionado, pero esa falta de intencionalidade non elimina os efectos perniciosos deses usos lingsticos.

Introducin

Cales son as consecuencias sociais de usar unha linguaxe sexista?

A linguaxe sexista o desde un punto de vista estritamente lingstico (porque hai un xnero subordinado a outro), pero tamn desde un punto de vista cognitivo, dicir, na representacin mental que facemos do mundo a partir da linguaxe. Dado que pensamos con palabras e categoras gramaticais, a linguaxe participa notablemente na construcin da nosa visin da realidade. Xa que logo, ao imaxinarmos a realidade a travs da representacin que facemos dela mediante a

Introducin

linguaxe, a utilizacin de usos lingsticos discriminatorios contribe a consolidar unha visin do mundo tamn discriminatoria, o que acaba por traducirse en prcticas de evidente sexismo, como os actos de violencia fsica, os teitos de cristal ou a desigualdade salarial. Toda violencia contra as mulleres est estreitamente ligada violencia simblica mediante a linguaxe (Bourdieu 1991 e Martn Lucas 2010).

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Por que a linguaxe inclusiva importante para avanzar cara a un mundo mis igualitario?
A linguaxe inclusiva busca tratar de forma simtrica mulleres e homes a nivel lingstico, pero sobre todo gaar precisin e exactitude a nivel cognitivo sen invisibilizar nin estereotipar ningn dos sexos. Deste xeito, a linguaxe inclusiva vital para cambiar o repertorio de signicados que transmite a linguaxe e para permitir unha representacin mis igualitaria da realidade que contriba a construr formas de pensamento tamn mis igualitarias. Xa que a lingua reicte a realidade, a linguaxe inclusiva debera ser capaz de reectir os cambios sociais que se van producindo cos avances en igualdade (por exemplo, coa incorporacin de mulleres a profesins antes masculinizadas e viceversa). Mais, xa que a lingua tamn constre a nosa visin

da realidade, a linguaxe inclusiva un xeito de ter sempre presente que o mundo est constitudo por homes e mulleres. Empregar unha linguaxe inclusiva non sexista contribuir, pois, ao cambio social cara a unha sociedade igualitaria, en tanto que nos obriga a pensar conscientemente en como se fala e a reexionar sobre os papeis de mulleres e homes na sociedade.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Por que algo mis que unha opcin persoal ou cuestin de opinin?
O principio de igualdade rexe as normas directrices que regulan as relacins humanas na nosa sociedade. De feito, o uso dunha linguaxe libre de sexismo un asunto central para calquera sociedade democrtica que promova a igualdade entre mulleres e homes, e de a que exista lexislacin de obrigado cumprimento (recollida na bibliografa) que incorpora epgrafes sobre o uso da linguaxe inclusiva a nivel galego (como a Lei 7/2004, do 16 de xullo, galega para a igualdade de mulleres e homes) e estatal (a Lei orgnica 3/2007, de 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes), as como outras normativas da Unin Europea e de organismos como a UNESCO. A propia Universidade de Vigo ten tamn regulacins establecidas no seu Plan estratxico, amais de recoller no primeiro artigo dos seus estatutos a obriga de os rganos de goberno daren plena efectividade ao principio de igualdade e impediren calquera tipo de discriminacin.

Introducin

Por que a linguaxe inclusiva causa tanta controversia e rexeitamento?

Malia que cada vez se van adoptando mis usos lingsticos inclusivos, tamn certo que con frecuencia anda se escoitan comentarios

10
con prexuzos, falsos mitos e opinins descualicadoras sobre a linguaxe inclusiva. Nalgns casos, estes comentarios parten da lingstica tradicional que se aferra a unha visin inmobilista da linguaxe para seguir prescribindo normas ditadas hai sculos, agora claramente obsoletas. Noutros casos, os comentarios parecen proceder de persoas que descoecen a dimensin que a linguaxe ten na cosmovisin da sociedade, considerando que o xeito en que se usan as palabras non ten ningunha repercusin nas vidas das mulleres e dos homes. O maior rexeitamento, con todo, semella vir dun terceiro grupo que se mostra moi consciente da repercusin que a linguaxe inclusiva ten na sociedade e, xustamente por iso, oponse a un cambio na orde establecida. Esta actitude, que ten moita presenza nos medios de comunicacin, a mido ridiculiza ou trivializa as propostas de linguaxe inclusiva. Trtase dunha defensa frrea dos privilexios tradicionais dun sector da poboacin que non se pode compaxinar coa defensa dos valores democrticos de igualdade.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Introducin

Por que o masculino non realmente xenrico?

O masculino sase habitualmente para facer referencia ao sexo home, a ambos os sexos ou a un sexo descoecido (e, en ocasins, mesmo para referirse ao sexo muller) de acordo coas normas gramaticais e coas regras tcitas que inen nas escollas lingsticas a nivel discursivo. Porn, numerosas probas empricas amosan que a representacin mental que crea o masculino no nivel cognitivo exclusivamente masculina, invisibilizando a parte dos suxeitos a quen di representar. Amais, por denicin os nomes xenricos inclen sempre persoas de ambos os sexos sen ambigidade, mentres que o chamado masculino xenrico unhas veces incle s homes e outras veces dbese entender que, supostamente, incle mulleres e homes, polo que resulta moi ambiguo.

Por que usar linguaxe inclusiva, se contraria economa da linguaxe?

Cmpre puntualizar que a economa lingstica non unha regra que estea sempre presente nas linguas; a mido proporcionamos informacin redundante nas nosas comunicacins sen que isto produza controversia. As acontece en expresins como subir para arriba ou si, claro que si. mis, a propia linguaxe sexista incorre nesta falta de economa da linguaxe, con enunciados como trinta inmigrantes e unha muller chegan s costas ou cada vez hai mis mulleres enxeeiras, que caen no sexismo pola explicitacin innecesaria do termo muller. Tampouco se respecta a economa lingstica cando se utiliza o nome de pa diante do apelido para referirse a mulleres, mentres que non se fai cos homes, como Rosala de Castro e Castelao. importante ter en conta aqu que a linguaxe inclusiva non consiste en crear frases redundantes e con repeticins pesadas, senn en buscar frmulas que a nivel cognitivo evoquen unha imaxe mental non discriminatoria. A aplicacin das recomendacins prcticas deste manual poden dar lugar a textos harmoniosos e elegantes, e ao mesmo tempo respectuosos.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Introducin

Por que usar linguaxe inclusiva, se antinatural?

A linguaxe unha construcin social que nada ten que ver coa natureza e debe servir para satisfacer as necesidades de comunicacin dunha sociedade, nun tempo e lugar determinado. Consonte as sociedades mudan, a linguaxe tamn muda para reectir novas realidades con novos usos lingsticos, e para ir abandonando outros usos que deixan de ser axeitados. Por iso, en ocasins son necesarias novas palabras que dean expresin a experiencias que antes carecan de materializacin na linguaxe, ou novos recursos lingsticos que permitan visibilizar mu-

11

12
lleres e homes na mesma interaccin lingstica. En calquera caso, a linguaxe nunca pode ser, por denicin, natural: un constructo social que muda constantemente. Deste xeito, armacins frecuentes en gramticas e guas que desaconsellan o uso dunha linguaxe inclusiva porque levara a usos antinaturais son, simplemente, falacias.

Por que usar linguaxe inclusiva, se simplemente se trata do politicamente correcto?

Introducin
A razn de ser do politicamente correcto , primordialmente, utilizar expresins non pexorativas para non ofender colectivos minoritarios ou en situacin de inferioridade social. A linguaxe inclusiva non unha cuestin esttica nin de moda, como tampouco se defende por ser politicamente correcta nin porque evite ferir sensibilidades. Lonxe diso, defndese polo seu gran potencial, como construtora de imaxinarios, de contribur ao avance dunha sociedade igualitaria.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

2. CONCEPTOS BSICOS
n Deseguido presntase un glosario cos principais conceptos empregados neste manual e que cremos conveniente esclarecer.

2.1. Sexo
Conceptos bsicos
Tradicionalmente e ata a dcada de 1980 o sexo adoitbase entender como o material biolxico que distingue femias e machos, e as falbase do dimorsmo sexual da especie humana. Foi a antroploga Gayle Rubin quen, en 1980, mudou radicalmente o modo de entender o sexo en termos biolxicos ao considerar que o sexo, tal e como o coecemos identidade sexual, desexo sexual e fantasas en si mesmo un produto social (114). Este sentido resultou fundamental para toda a teora social contempornea posmoderna, as teoras feministas includas.

13

14

2.2. Xnero
2.2.1. Xnero social
Dentro das teoras da socioloxa e os feminismos, o xnero describe o conxunto de trazos socioculturais que o sistema patriarcal constre para categorizar e xerarquizar homes e mulleres, establecendo os marcos de actuacin lexitimados para uns e outras. Deste xeito, os papeis de xnero marcan as expectativas sobre o que as mulleres e homes deben facer en cada sociedade e cultura. A lingua un dos instrumentos cos que se constre o xnero social. Mais o feito de que os roles de xnero sexan un constructo sociocultural signica que poden alterarse.

Conceptos bsicos

2.2.2. Xnero gramatical

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario
Trtase dunha categora gramatical non asociable a unha realidade extralingstica. Nas linguas romnicas todas as palabras teen xnero gramatical (categora lingstica), pero, cando a palabra ten como referente unha persoa, xnero gramatical e sexo coinciden, facendo que o xnero gramatical tea valor semntico (a nica excepcin son os epicenos, aquelas palabras que cun nico xnero gramatical designan seres de ambos os sexos, como persoa, ser humano, testemua, vtima etc). Tamn nas linguas romnicas (o galego entre elas), para o xnero (gramatical) masculino considranse dous usos: un especco, referindo a un suxeito home, e outro supostamente xenrico, que rere tanto a suxeitos homes como a mulleres. Esta circunstancia provoca equvocos en moitos contextos, revelando a subordinacin das mulleres ao tempo que a sa invisibilizacin permanente. O xnero (gramatical) feminino s ten un uso especco para referirse s mulleres.

2.3. Sexismo lingstico

Ten lugar cando o uso revela asimetras e discriminacins no tratamento de homes e mulleres, de masculino e feminino, dicir, cando a travs da lingua se perpeta o sexismo social e se contribe construcin duns papeis de xnero discriminatorios. Dito doutro modo: o sexismo lingstico dse cando nun texto se mantn unha posicin ideolxica sexista (un caso similar ao discurso homfobo ou xenfobo) e tamn cando, conscientemente ou por inercia, se utiliza a linguaxe obviando ou invisibilizando as mulleres.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

2.3.1. Sexismo gramatical

Prodcese sexismo gramatical cando os usos lingsticos sexistas responden a normas lingsticas recollidas nas gramticas dos diferentes idiomas. Un exemplo evidente e recorrente de sexismo gramatical o uso do masculino con suposto valor xenrico. O masculino xenrico resulta ambiguo en moitas ocasins; nas seguintes frases, por exemplo, abonda preguntar a quen se reren os masculinos para que quede clara esa ambigidade: Os chilenos teen os salarios mis altos de Amrica Latina, O 50% dos pais aceptaran un llo homosexual.

Conceptos bsicos

2.3.2. Sexismo discursivo

O sexismo discursivo ten lugar cando a discriminacin sexual non est recollida en gramticas, senn que responde escolla e perspectiva de quen usa a linguaxe, de xeito que se transmiten estereotipos de xnero, valoracins ou asimetras sobre mulleres e homes etc.

15

16

2.4. Androcentrismo
a consideracin do home como eixe, medida e referencia de todas as cousas, dicir, como prototipo e modelo universal. O termo androcentrismo est construdo sobre o grego andrs = home, sendo anthropos o termo grego que designa o ser humano. Un exemplo claro de androcentrismo o uso do termo o home para referirse a toda a humanidade, ou a utilizacin da palabra penetracin para denominar o acto sexual. As entradas dos dicionarios tamn son ben elocuentes respecto ao androcentrismo. Malia que os dicionarios en teora incorporan as entradas seguindo unha orde alfabtica, este criterio invaldase constantemente, usando no seu lugar un criterio androcntrico que sita o masculino primeiro: por exemplo, neno, -a.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Conceptos bsicos

2.5. Linguaxe inclusiva

aquela que fai visible a existencia dos sexos, utilizando diversas frmulas para fomentar unha visin do mundo na que se inclan mulleres e homes. unha linguaxe completamente correcta desde unha perspectiva gramatical, que busca superar o sexismo lingstico e o androcentrismo.

2.6. Violencia simblica

O sistema patriarcal, apoiado sobre a desigualdade entre mulleres e homes, aceptado (por ser interiorizado inconscientemente ou por ser conscientemente preferido) tanto por quen ocupan a posicin de superioridade como por quen ocupan a de inferioridade. Trtase dunha aceptacin ideolxica e simblica porque a crenza na superioridade mascu-

lina un aspecto central da orde establecida. A diferenza natural entre homes e mulleres trasldase desigualdade e xerarqua entre homes e mulleres. A superioridade masculina unha caracterstica cultural absolutamente innecesaria, pero constite un aspecto central do sistema social que coecemos como patriarcado (Alberdi 2005: 14).

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

2.7. Norma e uso

Entndese por norma o conxunto de regras que rexen un sistema lingstico, e por uso a aplicacin desas regras nun discurso particular. As normas, que son convencionais, estn orientadas a procurar que as persoas que falan unha lingua sexan quen de se entender. O principal motor das linguas a comunicacin e para comunicar preciso poder dar conta de todos os dominios da realidade. Por iso o lxico das linguas potencialmente innito (do contrario esa lingua estara morta) e por iso tamn as linguas viven en permanente estado de creatividade por parte das persoas que as falan. Os dicionarios non poden ser mis que un libro aberto no que poder rexistrar novos termos e incorporar as mutacins de signicado. A diversidade, a versatilidade e a posibilidade de cambio son sinal de riqueza, a todos os niveis. Non obstante, as resistencias son sempre fortes cando se trata de distinguir entre homes e mulleres, sen comprender que o uso da forma masculina entendida como xenrica non s imprecisa senn tamn equvoca en moitos contextos. A economa lingstica non se pode constitur en argumento se o resultado a invisibilizacin dunha parte da realidade. En tal caso, a lingua perverte o seu valor como instrumento de comunicacin.

Conceptos bsicos

17

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

3. ESTRATEXIAS, EXEMPLOS E PROPOSTAS PRCTICAS

n Nesta seccin ofrecemos propostas de estratexias diversas para acadar un uso non sexista da linguaxe, tanto no plano gramatical coma no discursivo. Como dixemos na introducin, partimos dunha ampla escolma de exemplos de sexismo lingstico atopados maioritariamente en documentos moi diversos da Universidade de Vigo, prestndolle atencin tanto linguaxe administrativa empregada en documentos ociais institucionais coma linguaxe mis acadmica utilizada noutros tipos de documentos. Entre outros, consultamos os seguintes: exames, publicacins, materiais de aula, normativas, convocatorias, pxinas web, o DUVI etc. Tamn incorporamos a linguaxe das conversas que acoto teen lugar tanto nas aulas e xuntanzas coma en contextos mis informais. Pretendemos dar unha panormica o mis diversa posible para detectar os usos inadecuados e propor solucins. Con este n presentamos exemplos de sexismo con propostas de correccin, todas elas conformes s estruturas gramaticais da lingua (orde, concordancia etc.), e correctas

Estratexias, exemplos e propostas prcticas

19

20
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
desde un punto de vista tanto morfolxico coma sintctico. Finalmente, inclumos tamn exemplos de boas prcticas tirados de textos da propia Universidade de Vigo, que reicten como a conciencia da necesidade de mudar os hbitos lingsticos sexistas medra da a da.

3.1. Estratexias contra o sexismo gramatical

Contra o sexismo gramatical existen diversas estratexias que se poden ir alternando no texto buscando a frmula mis acada para cada contexto. As mis comns son tres: a neutralizacin ou xeneralizacin; a especicacin e a creacin de neoloxismos.

3.1.1. Neutralizacin ou xeneralizacin

Consiste en evitar o uso de formas con marcas de xnero, substitundo o termo sexista (en xeral, un termo masculino supostamente xenrico) por un termo colectivo ou verdadeiramente xenrico. A neutralizacin pdese levar a cabo de diversas maneiras, segundo o termo sexista sexa un substantivo, un adxectivo ou participio pasado, ou un pronome. As, os substantivos masculinos xenricos pdense substitur de diversos xeitos: por un substantivo verdadeiramente xenrico (persoal, pblico, xente, grupo, equipo, clase, colectivo, pobo) ou por un epiceno, dicir, un termo que cun nico xnero gramatical designa seres de ambos os sexos (persoa, ser humano etc): A seguinte obra foi reservada por outro usuario. A seguinte obra foi reservada por outra persoa // outra persoa usuaria.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

(a)

Nmero de llos para os que se solicita a quenda. Nmero de crianzas // criaturas para as que se solicita a quenda. Curso de Comunicacin para Investigadores do Campus do Mar. Curso de Comunicacin para Persoal Investigador do Campus do Mar. Os profesores da materia. O equipo docente da materia. Os traballadores da Universidade. O (cadro de) persoal da Universidade. Os redactores do xornal. A redaccin do xornal // O equipo de redaccin do xornal. Este volume pretende achegar o lector obra de Rosala de Castro. Este volume pretende achegar o pblico lector obra de Rosala de Castro. O acto contou coa presenza de destacados empresarios e nanceiros galegos. O acto contou coa presenza de destacadas personalidades do mundo empresarial e nanceiro galego.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

21

22
Estratexias, exemplos e propostas prcticas

(b)

por un substantivo abstracto (o alumnado, o estudantado, o profesorado, as candidaturas, a terceira idade, a poboacin, o funcionariado, o usuariado etc.): Acceso automatrcula para novos alumnos. Acceso automatrcula para novo alumnado. Plan de consolidacin de profesores axudantes. Plan de consolidacin de profesorado axudante. Provisin para o nomeamento de candidatos. Provisin para o nomeamento de candidaturas. Asociacin de Tradutores Galegos. Asociacin Galega de Traducin. O lexislador establece que... A lexislacin establece que...

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

(c)

por un substantivo metonmico que faga referencia ao cargo, profesin, rgano de goberno, actividade, lugar etc. (a xefatura de servizo, o claustro, a reitora, o decanato, a secretara, a conserxera, a direccin do departamento etc.): O reitor da Universidade, a secretaria xeral e a xerente.
N.B. Este exemplo est tirado da Normativa do Consello Social. Nas normativas o texto debe prever que os cargos poden estar ocupados por persoas de calquera sexo e, polo tanto, os substantivos que os designan deben ter un valor xenrico. Por exemplo:

A Reitora da Universidade, a Secretara Xeral e a Xerencia.

Os claustrais da Universidade de Vigo aprobaron os novos estatutos. O claustro da Universidade de Vigo aprobou os novos estatutos. Os anos non son un problema para o alpinista profesional. Os anos non son un problema para (practicar) o alpinismo profesional. Sadas profesionais: enfermeiro, docencia, investigacin, xestin. Sadas profesionais: (prctica da) enfermara, docencia, investigacin, xestin. Pola contra, os xornalistas espaois amosan unha maior resistencia ao ingls. Pola contra, o xornalismo espaol amosa unha maior resistencia ao ingls. A Universidade de Vigo poder conceder o grao de doutor honoris causa... A Universidade de Vigo poder conceder o doutoramento honoris causa... Os editores galegos estn presentes na feira de Frankfurt. As editoriais // editoras galegas estn presentes na feira de Frankfurt.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

23

24
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
Cando o termo sexista un adxectivo ou un participio pasado, existen tamn varias posibilidades:

(a)

introducir un substantivo neutro e facer a concordancia gramatical con el: Programa de insercin de discapacitados. Programa de insercin de persoas discapacitadas. A atencin aos maiores centra o II Congreso Iberoamericano de Psicoloxa e Sade. A atencin xente maior // s persoas maiores centra o II Congreso Iberoamericano de Psicoloxa e Sade. Obradoiro de cocia para emancipados. Obradoiro de cocia para persoas emancipadas.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

(b) (c)

substitur o adxectivo ou participio por preposicin + substantivo: Programa de insercin de discapacitados. Programa de insercin de persoas con discapacidade. realizar un cambio na redaccin, por exemplo: Un obradoiro de cocia no que se ofrecer aos asistentes nocins bsicas de cocia e do uso dos seus instrumentos. Un obradoiro de cocia no que se lle ofrecer a quen asista // se ofrecern nocins bsicas de cocia e do uso dos seus instrumentos.

Contra a formulacin da proposta da resolucin provisional podern os interesados formular alegacins. Contra a formulacin da proposta da resolucin provisional poderanse formular alegacins. Os solicitantes debern achegar o seu currculo. Coa solicitude deberase achegar o currculo. O abonado ter acceso s instalacins. Se vostede ten un abono poder acceder s instalacins // Dbese ter un abono para acceder s instalacins. O lector atopar nestas pxinas... Atoparemos // Atopars // Atopar vostede // Quen lea atopar nestas pxinas... Os vigueses comen moito peixe. En Vigo cmese moito peixe.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

Finalmente, se se trata dun pronome sexuado en masculino xenrico (os que, algn, ningn, todos, un), pdese substitur por frmulas non marcadas (quen, as persoas que, algun, ningun, todo o mundo, calquera etc.). Vexamos algns exemplos: Para todo o que estea interesado, no decanato temos o programa. Para quen tea interese, no decanato temos o programa. Aqueles que dispoan de tarxeta universitaria. Quen dispoa de tarxeta universitaria.

25

26
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
Cando un le os xornais... Cando les // lemos // se len os xornais... Poucos / Moitos pensan Unha minora / maiora pensa... O emprego de xenricos resulta moi acado para evitar o salto semntico, que ocorre cando se utiliza un masculino en sentido xenrico e se enuncia sobre el unha primeira oracin cuxo sentido cadra a un e outro sexo, para mis adiante volver a empregar o mesmo masculino (explcita ou implicitamente) pero desta vez no seu sentido especco, dicir, referido a homes exclusivamente. As, nas seguintes oracins, os masculinos destacados en vermello son falsos xenricos, xa que o enunciado posterior deixa claro que se reren unicamente aos homes: Os tuaregs son musulmns; porn, as sas mulleres non levan veo. Importantes lderes empresariais e elegantes empresarias asistiron ao evento. O uso de termos verdadeiramente xenricos evita o perigo do salto semntico: Os alumnos podern acudir coas sas noivas. O alumnado poder acudir coas sas parellas.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

3.1.2. Especicacin
Consiste en facer visibles na linguaxe os sexos que se mencionan, ben mediante marcas do xnero gramatical explcitas e simtricas, ben mediante outros recursos grcos.

(a)

Mencin explcita a ambos os sexos. Se se fala dunha muller, utilzase o feminino; se se fala dun home, utilzase o masculino; se son muller e home, emprganse ambos os xneros; e tamn se explicitan ambos os xneros cando se descoece o sexo das persoas aludidas: Asociacin de Pais de Alumnos. Asociacin de Nais e Pais do Alumnado. Colexio Ocial de Arquitectos de Galicia. Colexio Ocial de Arquitectas e Arquitectos de Galicia. Estudaranse os movementos, tendencias, autores e textos mis importantes. Estudaranse os movementos, tendencias, autoras e autores e textos mis importantes. A explicitacin non afecta por igual a todas as palabras da frase con exin de xnero. A repeticin de cada elemento da frase redundara nunha redaccin recargada e pouco uda, que poderan dar lugar frases como: Todas as alumnas matriculadas e todos os alumnos matriculados. O que convn especicar o grupo nominal da frase, xa que o que ten mis poder evocador para crear unha imaxe mental simtrica e inclusiva. O resto dos elementos da frase farn a concordancia por proximidade co grupo nominal: Todas as alumnas e alumnos matriculados. Todos os alumnos e alumnas matriculadas.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

27

28
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
Uxa e Brais estn aprobados. Brais e Uxa estn aprobadas. En ocasins, cando o substantivo sexa un termo sen marca de xnero ser preciso exionar os outros elementos do grupo nominal: Os profesionais da enxeara. As e os profesionais da enxeara. Os bebs de menos de seis meses. As e os bebs de menos de seis meses. Os poetas con terra de seu abundan na literatura galega. As e os poetas con terra de seu abundan na literatura galega. Artistas recoecidos. Artistas recoecidas e recoecidos // recoecidos e recoecidas. En todo caso, dbese evitar facer por defecto a concordancia dos artigos, adxectivos e demais elementos en masculino: Todos os alumnos e alumnas matriculados. Todos os alumnos e alumnas matriculadas. Esta estratexia require ter en conta a orde de aparicin dos elementos masculino e feminino. A orde social dominante tende a colocar o masculino en primeiro lugar e o feminino despois: Os profesores e profesoras. Os reitores e reitoras.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Malia que ambos os sexos son visibles nestes enunciados, a orde masculino-feminino contina a privilexiar o masculino, relegando o feminino a un eterno segundo plano. Para evitar a perpetuacin da xerarquizacin, cmpre optar por criterios mis xustos. Un criterio pode ser a orde alfabtica: As coordinadoras e coordinadores dos graos. O escritor ou escritora. Outra posibilidade a de ir alternando a orde ao longo do texto, especialmente cando se trata de textos de certa lonxitude. Isto contribe a unha expresin mis igualitaria e non xerarquizada: Os intereses, as necesidades, as experiencias de mulleres e homes son, en xeral, diferentes, de forma que a conformacin dos equipos de traballo, a relacin entre as persoas, a resolucin e o enfoque dos problemas, os proxectos, os obxectivos etc. vanse ver beneciados pola participacin equilibrada de homes e mulleres.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

(b)

Uso de recursos grcos. Existen recursos como as barras, as parnteses, a arroba ou outros, que poden resultar de utilidade. Cada un deles ser mis ou menos acado dependendo do contexto: a arroba (@) aditase utilizar na linguaxe dos sms, correos electrnicos, redes sociais etc. Tamn se emprega en
9

multitude de ocasins noutros contextos ou por motivos puramente estilsticos para darlle ao texto un ton inno-

29

30
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
vador e desenfadado (Ciberp@s, Contact@, Ciberc@f etc.), polo que perfectamente lextimo o seu uso para explicitar a diferenza de xnero: Este 8 de marzo samos s ras xunt@s, reivindicando dereitos que nos benecian a todas e a todos. Queres ser ti @ amante galego-falante?
9

Ademais da arroba, hai outros signos grcos, como o

, o x ou o *, que se empregan s veces para facer referencia a ambos os sexos: VI Ciclo Escritors na Universidade. Participaron no acto profesorxs e alumnxs da Facultade. Participaron no acto profesor*s e alumn*s da Facultade.
9

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

a barra (/) est moi implantada na linguaxe adminis-

trativa, especialmente en documentos abertos nos que se descoece o sexo da persoa interesada (como formularios), anda que se pode empregar en contextos moi diversos: Sinatura da/o titular. En Galicia hai un 15% de adolescentes obesas/os. Na comisin debe haber un/ha representante do PDI. Son vlidas aqu as mesmas recomendacins que xemos anteriormente en relacin coa alternancia da orde dos xneros, xa que, se nos limitamos a engadir o feminino,

corremos o risco de convertelo nun simple apndice subsidiario do masculino: escritor/a reitor/a directoras/es decanas/os
9

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

tamn se poden utilizar parnteses ( ) nalgns casos: Cando se fai referencia a 2 nenos, entndese que son irmns. Cando se fai referencia a 2 nenas/os, entndese que son irm(n)s. Algn(ha)s estudantes obtiveron sobresaliente. O premio de mellor autor(a) novel.

Estratexias, exemplos e propostas prcticas

3.1.3. Neoloxismos
A implantacin dalgunhas destas estratexias pode levar, en ocasins, a ter que crear palabras que ata entn non contaban co xenrico (usuariado) ou co feminino (albanela, xuza, avogada, chanceleira, mdica). A introducin de novos termos un comportamento frecuente nas linguas cando se trata de representar novas realidades e connotacins antes inexistentes (iPod, e-mail, sms, hip-hop, friki, tuppersex, altermundo, antiglobalizacin etc.) sen que xurdan reticencias. Do mesmo xeito, tampouco hai motivo para sermos reticentes introducin de novos termos para representar novas realidades propias das nosas sociedades, nas que cada vez mis mulleres e homes

31

32
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
desempeamos actividades antes non consideradas apropiadas para algn dos dous sexos:
9

feminino de profesins tradicionalmente masculinizadas: mdica, tcnica, avogada, xuza, arquitecta, albanela, soldada, chanceleira, notaria, alcaldesa, informtica, xerenta, bedela, msica, capataza, carteira, rbitra, fabricanta etc. masculino de profesins tradicionalmente feminizadas: matrn, azafato, amo de casa, enfermeiro, modisto etc. novos neutros: usuariado, funcionariado, estudantado etc. outros termos: membra, xenia, xefa, presidenta, clienta etc.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Como se pode ver ao longo deste captulo, as posibilidades para evitar o sexismo gramatical son moitas. Xa que logo, recomndase a variedade e a alternancia para darlle uidez ao texto. Ora ben, tamn moi importante manter a coherencia ao longo de todo o texto e vixiar que as concordancias de xnero e nmero garantan a inclusividade. Nos seguintes exemplos vemos como, a pesar de que o uso de barras, de nomes xenricos ou colectivos ou doutros recursos indica unha vontade de inclur os dous xneros, o masculino posterior excle as mulleres: O/A xerente da Universidade de Vigo o responsable da coordinacin... O/A xerente da Universidade de Vigo responsable da coordinacin... Os escritors perante a crise. As/Os escritors perante a crise // Escritors perante a crise.

Requisitos para as persoas candidatas. [...] Tamn podern participar o cnxuxe, descendentes e descendentes do cnxuxe, das persoas con nacionalidade espaola e de quen sexa nacional doutros Estados membros da Unin Europea. Requisitos para as persoas candidatas. [...] Tamn podern participar o/a cnxuxe, descendentes e descendentes do/da cnxuxe, das persoas con nacionalidade espaola e de quen sexa nacional doutros Estados membros da Unin Europea. O alumnado dominar aspectos tericos e prcticos relacionados co subtitulado, tanto para ontes coma para xordos. O alumnado dominar aspectos tericos e prcticos relacionados co subtitulado, tanto para ontes coma para persoas xordas. Utilizacin das bibliotecas por persoas alleas comunidade universitaria como usuarios externos autorizados. Trtase dunha oferta de estudos para as persoas que, por diferentes razns, non puideran acceder universidade no seu momento ou que, sendo xa titulados, se atopen en idade inhabitual para as tarefas acadmicas. Nestes dous ltimos exemplos vemos como, ademais, a concordancia agramatical, xa que persoas un substantivo feminino e, polo tanto, os adxectivos deberan ir en feminino:

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

33

34
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
Utilizacin das bibliotecas por persoas alleas comunidade universitaria como usuarias externas autorizadas. Trtase dunha oferta de estudos para as persoas que, por diferentes razns, non puideran acceder universidade no seu momento ou que, sendo xa tituladas, se atopen en idade inhabitual para as tarefas acadmicas.

3.2. Estratexias contra o sexismo discursivo

Considrase que un texto manifesta sexismo discursivo cando nel se transmiten contidos discriminatorios contra as mulleres, dicir, cando mantn unha posicin ideolxica sexista. Estariamos nun caso semellante ao discurso homfobo ou xenfobo. Para saber se un discurso sexista pdese facer unha proba de inversin, substitundo a palabra con marca de xnero pola correspondente do xnero oposto. Se a frase resultante perdeu o seu sentido ou resulta ofensiva para un dos sexos, daquela a expresin orixinal tamn era sexista, como se observa nas seguintes expresins destacadas en vermello: Asistirn convencin os avogados acompaados das sas mulleres. Asistirn convencin as avogadas acompaadas dos seus homes. Na Universidade de Vigo a excelencia acadmica ten nome de muller. Na Universidade de Vigo a excelencia acadmica ten nome de home.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

O menosprezo s mulleres manifstase de formas moi diversas: 1) nos duais aparentes, isto , en palabras que teen un signicado distinto segundo estean en feminino ou en masculino: un calquera/unha calquera, home pblico/muller pblica, home da ra/muller da ra, fulano/fulana, individuo/individua, modisto/modista, asistente/ asistenta, paxaro/paxara etc. En ocasins a inferiorizacin do termo feminino tan forte que se crea un termo masculino diferente para evitar esa connotacin. Por exemplo, nas profesins moi feminizadas, cranse novos termos para incorporar os homes: secretaria vs. administrativo (secretario sase para altos cargos designados) azafata vs. auxiliar de voo matrona vs. persoal de obstetricia limpadora vs. persoal de limpeza 2) nos baleiros lxicos: palabras que non teen feminino e que designan cualidades positivas: cabaleiro, home de prol etc.; e, ao revs, palabras que non teen masculino e que levan sempre unha carga negativa: harpa, maripuri, loba, maruja, mariliendres etc. 3) no uso asimtrico de masculinos e femininos, dicir, un uso que revela unha consideracin diferente do suxeito feminino e masculino, en xeral en detrimento das mulleres: os africanos vs. as mulleres africanas os escritores vs. as mulleres escritoras Nestas expresins a inclusin do termo mulleres redundante, xa que a terminacin -as xa indica o seu sexo. Isto ilustra a nfase na

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

35

36
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
condicin sexuada das mulleres cando se fala delas, por moito que vaia en contra do criterio de economa da linguaxe. 4) na asimetra nos tratamentos e usos de cortesa, como nos seguintes casos: - o uso de seorita para referirse a unha muller solteira ou nova, non existindo o equivalente masculino de seorito para os homes solteiros - a referencia s mulleres polo seu nome de pa no canto de polo apelido: Dous nomes sobranceiros das letras galegas son Rosala e Castelao. Dous nomes sobranceiros das letras galegas son Rosala de Castro e Alfonso D. Castelao // de Castro e Castelao. No Congreso enfrontronse Rubalcaba e Carme Chacn. No Congreso enfrontronse Rubalcaba e Chacn // Alfredo Prez Rubalcaba e Carme Chacn. - a referencia s mulleres polo apelido dos seus maridos, vivos ou mortos: Cayetana xa seora de Dez. Cristina Fernndez de Kirchner. - a anteposicin do artigo a en contextos nos que non hai relacin de proximidade: a Pardo Bazn (pero non o Murgua), a Cospedal (pero non o Feijo).

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

5) en refrns e frases feitas: A muller e a sardia estn ben na cocia. Catro mulleres xuntas, nin defuntas. 6) nas denicins, acepcins e exemplos do dicionario. Abonda cunha ollada aos dicionarios de uso para comprobar como detrs dalgunhas acepcins admitidas como vlidas se agocha unha concepcin do mundo moi desequilibrada. Sirvan de exemplo as seguintes denicins, extradas do Dicionario da Real Academia Galega: home s.m. 1. Mamfero da orde dos primates (homo sapiens), que forma a especie humana, a mis evolucionada da Terra, que se caracteriza fundamentalmente por adoptar a posicin vertical, ter linguaxe articulada, intelixencia moi desenvolvida e facultade de razoar. muller s.f. 1. Persoa de sexo feminino. home 7. fam. Marido ou compaeiro, con respecto parella. muller 3. Esposa. masculino -a adx. 1. Relativo ou pertencente ao macho, propio do macho. Persoas do sexo masculino. feminino -a adx. 1. Relativo ou pertencente femia, propio da femia. Animal do sexo feminino. pene s.m. rgano do aparello xenital masculino, que serve para copular e miccionar. Pene en ereccin. vaxina s.f. Conduto que forma parte do aparato xenital das femias dos mamferos e que vai desde a vulva ata a matriz. Unha infeccin de vaxina.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

37

38
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
7) na presentacin das mulleres como subsidiarias dos homes ou como un colectivo parte: Asistiu o Decano da Facultade de Ciencias do Mar, acompaado da Decana da Facultade de Bioloxa Asistiron o Decano da Facultade de Ciencias do Mar e a Decana da Facultade de Bioloxa. No atentado houbo 8 vtimas, entre elas mulleres e nenos. No atentado houbo 8 vtimas // No atentado houbo 8 vtimas: 4 homes, 3 mulleres e 2 crianzas. Estudantes, mulleres, desocupados, xubilados, inmigrantes. Estudantes, persoas desocupadas, xubiladas, inmigrantes. 8) alusin a cualidades relacionadas coa esttica (trazos fsicos, roupa etc.) para falar das mulleres, como se ve nas frases destacadas en vermello nos seguintes exemplos: Ao redor transcorre a vida coti: vellos tranvas vermellos, pens apresurados, vendedores ambulantes, fermosas mulleres polica armadas con pesadas pistolas. Con gran sobriedade no seu xesto, pois levaba o pelo recollido e unha maquillaxe talvez excesiva, a ministra demorouse na explicacin de detalles importantes cunha voz clara e ben modulada. A raa Dona Sofa e Carla Bruni, que vesta uns pantalns elsticos, chegan ao Museo Centro de Arte Reina Sofa.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Para facerlle fronte ao sexismo social, debemos utilizar a linguaxe con precisin e coidado, observando algunhas sinxelas normas bsicas:

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

(a) (b) (c) (d)

nomear correctamente as mulleres e os homes: O seor Veiga e a seorita Carballo. O seor Veiga e a seora Carballo. crear referentes femininos, coidando o estilo: O gaador publicar o seu relato. O gaador ou gaadora publicar o seu relato. romper estereotipos, evitando expresins como: o coche de pap ou os mdicos e as enfermeiras. non usar diminutivos para se referir s mulleres ou a mbitos e obxectos tradicionalmente asociados a elas: Que vestidio mis bonito levas! Non che vira nunca esa blusia. As bonequias de Zapatero (en referencia s ministras).

Estratexias, exemplos e propostas prcticas

(e)

non empregar o xnero feminino para descualicar, nin alusins pexorativas s mulleres ou aos valores, comportamentos e actitudes que encarnan. dicir, adquirir estratexias para neutralizar a imaxe negativa que das mulleres transmite a lingua: ser unha nenaza, a cona que te pariu, chorar coma unha muller, ser unha feminazi etc. utilizar termos xenricos ou colectivos para substitur palabras marcadas: Necestanse limpadoras. Necestase persoal de limpeza.

(f)

39

40
Estratexias, exemplos e propostas prcticas

(g)

procurar utilizar o feminino plural mulleres (con ou sen adxectivos) ou individualizar (cada muller, unha muller etc.). Debemos ter presente que nos referimos a un colectivo mltiple, diverso, plural e que non hai un nico modelo de muller senn moitas mulleres: Da Internacional da Muller. Da Internacional das Mulleres. A muller galega ... As mulleres galegas son...

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

3.3. Exemplos de boas prcticas na Universidade de Vigo

Eis unha pequena escolma de exemplos reais de linguaxe inclusiva tirados de textos escritos e orais producidos na Universidade de Vigo: necesaria a implicacin da cidadana en xeral e da comunidade universitaria en particular. Asociacin Galega de Profesionais da Traducin e a Interpretacin. Para facilitar o acceso de docentes, estudantes e persoal da Universidade a todos os recursos da Biblioteca. Cursos de galego e espaol para alumnado estranxeiro. Os servizos da Biblioteca inclen actividades formativas para os seus usuarios e usuarias. Algn/has de ns amamos os nosos nocellos. Ningun elixe de quen quere ser ll@, nin onde nacer. A Carta de servizos do persoal docente e investigador.

Dereitos das persoas usuarias. Segunda. Requisitos das persoas candidatas. Para poder ser admitidas realizacin destas probas selectivas, as persoas que sexan aspirantes debern reunir os requisitos esixidos na data de nalizacin do prazo de presentacin de solicitudes. Recibir as solicitudes de interesados e interesadas. A actividade equilibrada entre docencia e investigacin + transferencia dun profesor ou profesora tipo que non exerce cargo de xestin a seguinte... Aplicarselle un desconto dun 50% ao alumnado da Universidade de Vigo.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Estratexias, exemplos e propostas prcticas

41

42
Estratexias, exemplos e propostas prcticas

3.4. Tboa de formas recomendadas

Esta tboa recolle as estratexias empregadas anteriormente nos exemplos sen afn exhaustivo, senn a modo de resumo das propostas de linguaxe inclusiva comentadas nas diferentes seccins deste manual.

Formas recomendadas O alumnado As alumnas e alumnos Alumnas e alumnos Alumn@s Alumnas/os, alumnos/as Alumnxs, alumn*s Estudantes Estudantado O profesorado Profesoras e profesores O persoal docente e investigador Investigadoras e investigadores Investigadores e investigadoras Bolseiras e bolseiros Bolseiros e bolseiras As bolseiras e os bolseiros Os bolseiros e as bolseiras Bolseir@s

Formas para non usar O alumno Os alumnos Os estudantes

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

O profesor Os profesores Os investigadores

O bolseiro Os bolseiros

O persoal de administracin e servizos O persoal tcnico

Os administrativos Os tcnicos

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

A comunidade universitaria Profesorado, alumnado e persoal de administracin e servizos

Profesores, alumnos e persoal de administracin e servizos

Os titulados e tituladas As tituladas e titulados Persoas tituladas

Os titulados

Os graduados e graduadas As graduadas e graduados Persoas graduadas Graduad@s

Os graduados

Estratexias, exemplos e propostas prcticas

As persoas interesadas Interesadas e interesados Interesados e interesadas

Os interesados

As persoas usuarias Os usuarios e as usuarias As usuarias e os usuarios O usuariado

Os usuarios

43

44
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
Persoas admitidas Persoas excludas Admitidos Excludos

Persoas candidatas Candidaturas Aspirantes

Candidatos

As persoas traballadoras Traballadoras e traballadores Traballadores e traballadoras O cadro de persoal A representacin sindical

Os traballadores

Os delegados sindicais

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

A cidadana Cidadns e cidads Cidads e cidadns

Os cidadns

As persoas solicitantes Quen solicita/n Solicitantes

Os solicitantes

Director/a Direccin Director ou/e directora A persoa que dirixe A persoa responsable da direccin

Directores Os directores

Titor/a Titoras e titores Titores e titoras A persoa que titoriza Titor ou titora Titorizacin Titora

Titor / o titor Titores / os titores

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

A persoa responsable As persoas responsables Responsables

O responsable Os responsables

Reitor/Reitora Reitora Conferencia de reitoras/es Conferencia de reitoras e reitores Conferencia de reitoras

Reitor Reitores Conferencia de reitores

Estratexias, exemplos e propostas prcticas

Vicerreitor/Vicerreitora Vicerreitora Vicerreitores e vicerreitoras

Vicerreitor Vicerreitores

Decana ou Decano Decanato

Decano Decanos

Vicedecana ou vicedecano Vicedecanato

Vicedecano Vicedecanos

45

46
Estratexias, exemplos e propostas prcticas
Secretaria ou secretario Secretara Secretario Secretarios

O funcionariado As funcionarias e funcionarios

Os funcionarios

A organizacin Organizador@s

O organizador Os organizadores

A persoa lectora/O pblico lector Quen le

O lector

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

O escritor ou a escritora Escritoras e escritores Escritor@s Escritors

O(s) escritor(es)

A voz narradora/A voz narrativa

O narrador

Empresaria/os Empresarios e empresarias O empresariado A clase empresarial

O(s) empresario(s)

Escola de Enxeara Industrial

Escola de Enxeeiros Industriais

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Colexio Ocial de Arquitectas e Arquitectos Colexio Ocial de Profesionais da Arquitectura Colexio Ocial de Avogadas e Avogados Colexio Ocial de Profesionais da Avogaca

Colexio Ocial de Arquitectos

Colexio Ocial de Avogados

Estratexias, exemplos e propostas prcticas

47

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

4. BIBLIOGRAFA
n

4.1. Bibliografa citada

Alberdi, Ins: Cmo reconocer y cmo erradicar la violencia contra las mujeres. Violencia: Tolerancia cero. Barcelona: Obra social, Fundacin La Caixa, 2005. 10-82. Bourdieu, Pierre: Language and Symbolic Power. Londres: Polity Press, 1991. Callamard, Agnes: El sexismo a or de palabras. Le Monde Diplomatique, 15 de marzo - 15 de abril de 1998. 17. Traducin de Beatriz e Zaida de Modemmujer. <http://www.nodo50.org/ameco/Vocabsexism.htm> Dicionario da Real Academia Galega. Edicin electrnica de 2012. Real Academia Galega, 2012. <http://www.realacademiagalega.org/ dicionario#inicio.do> Martn Lucas, Beln, coord. Violencias (in)visibles: Intervenciones feministas frente a la violencia patriarcal. Barcelona: Icaria, 2010.

Bibliografa

49

50
Rubin, Gayle: Reexionando sobre el sexo: notas para una teora radical de la sexualidad. Placer y peligro. Comp. Carole S. Vance. Madrid: Editorial Revolucin, 1989. 113-190.

4.2. Bibliografa recomendada

4.2.1. Guas e manuais en lia no mbito galego
Agull i Garca, Xavier: Gua rpida para unha linguaxe non sexista (traducida e adaptada ao galego por Olga Castro). Blog Responsable, 2008. <http://www.etia.biz/blog/guia-sen-sexismos.pdf> Bermdez Blanco, Manuel e Alba Cid Fernndez: Criterios de linguaxe non sexista. Santiago de Compostela: Servizo de Normalizacin Lingstica e Ocina de Igualdade de Xnero, Universidade de Santiago de Compostela, 2011. <htttp://www.usc.es/snl/servizo/linguaxe_ non_sexista.pdf> Lingua galega: criterios lingsticos [captulo IV. Recomendacins para as marcas de xnero]. Vigo: Universidade de Vigo, rea de Normalizacin Lingstica, 2002. <http://anl.uvigo.es/UserFiles/ File/manuais/Lingua_galega._Criterios_linguisticos.pdf> Recomendacins para o uso dunha linguaxe non sexista. CIG-Ensino, 2007. <http://www.cig-ensino.com/descargas/00774.pdf> Recomendacins para unha linguaxe non discriminatoria na Confederacin Intersindical Galega. CIG, 2006. <http://www.aulaintercultural.org/ IMG/pdf/recomendacions_linguaxe_non_discriminatoria.pdf> Recomendacins para unha linguaxe non discriminatoria na Administracin pblica. 2 edicin. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Servizo Galego de Igualdade. 2002. <http://igualdade.xunta.es/sites/ default/les/les/documentos/reclindi.pdf>

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Bibliografa

4.2.2. Guas e manuais en lia noutros mbitos

100 palabras para la igualdad. Glosario de trminos relativos a la igualdad entre hombres y mujeres. Comisin Europea, Direccin General de Empleo, Relaciones Laborales y Asuntos Sociales, 1998. <http:// www.europarl.europa.eu/transl_es/plataforma/pagina/celter/ glosario_genero.htm> Alario, Carmen, Mercedes Bengoechea, Eulalia Lled e Ana Vargas: Nombra en femenino y en masculino: La representacin del femenino y el masculino en el lenguaje. Madrid: Ministerio de Asuntos Sociales. Instituto de la Mujer, 1995. <http://www.mujerpalabra.net/ pensamiento/lenguaje/eulalialledocunill/nombra.pdf> Estudio sobre lenguaje y contenido sexista en la Web. T-incluye.org. Proyecto Web con gnero. <http://www.mujeresenred.net/IMG/ pdf/Estudio_paginas_web_T-incluye_ok.pdf> Gnero y lenguaje jurdico. Departamento de Ciencia Poltica y Derecho Pblico, Universitat Autnoma de Barcelona. <http://eucatcons. uab.cat/index.php?option=com_content&view=article&id=133& lang=es> Gua del lenguaje para el mbito educativo. Emakunde. Instituto Vasco de la Mujer. <http://www.emakunde.euskadi.net/u72-publicac/es/ contenidos/informacion/pub_guias/es_emakunde/adjuntos/guia_ leng_educ_es.pdf> Lled Cunill, Eullia: Guas y manuales (para evitar el uso de un lenguaje sexista y androcntrico). <http://www.mujerpalabra.net/pensamiento/ lenguaje/eulalialledocunill/manuales.htm> Nombra.en.red. <http://www.upm.es/sfs/Rectorado/Gerencia/Igualdad/ Lenguaje/Nombra%20en%20red.pdf>

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Bibliografa

51

52
Recomendaciones para un uso no sexista del lenguaje. Servicio de Lenguas y Documentos (BPYLDI), UNESCO. <http://unesdoc.unesco.org/ images/0011/001149/114950so.pdf>

4.2.3. Outros recursos

Exeria. Aplicacin para unha linguaxe non sexista en galego. <http://www. exeria.net/> Nombra.en.red (programa). http://www.mujeresenred.net/news/ article.php3?id_article=863 Recursos educativos para la igualdad y la prevencin de la violencia de gnero. Educar en igualdad. <http://educarenigualdad.org/> Themis. Corrector del lenguaje sexista. <http://www.themis.es/Lenguaje_ No_Sexista.html >

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Bibliografa

4.2.4. Textos tericos

Balaguer Callejn, Mara Luisa: Gnero y lenguaje: presupuestos para un lenguaje jurdico igualitario. UNED. Revista de Derecho Poltico 73, setembro-decembro 2008. 71-100. Bengoechea, Mercedes: Sexismo y androcentrismo en los textos administrativo-normativos, 2005. <http://www.upm.es/sfs/Rectorado/ Gerencia/Igualdad/Lenguaje/sexsismo%20y%20androcentrismo%20 en%20texto%20administrativos.pdf> Bengoechea, Mercedes: La subordinacin simblica como fuente de violencia: el lenguaje como vehculo de discriminacin contra las mujeres. II Congreso sobre violencia domstica y de gnero. Granada, febreiro 2006. <http://www.poderjudicial.es/sts/PODERJUDICIAL/ DOCTRINA/FICHERO/02.2ponencia_bengoechea_1.0.0.pdf>

Bengoechea, Mercedes: Rompo tus miembros uno a uno (Pablo Neruda): de la reicacin a la destruccin en los discursos masculinos sobre la mujer. Circunstancia. Revista de Ciencias Sociales del IUIOG, V/12, 2007. <http://www.fog.es/fog/ver/270/circunstancia/ano-v--numero-12---enero-2007/investigaciones-en-curso/rompo-tusmiembros-uno-a-uno> Burgos, Elvira e Jos Luis Aliaga: Estudio preliminar a Delia Esther Suardaz. El sexismo en la lengua espaola [orixinal en ingls indito, ano 1973]. Zaragoza: Libros Prtico, 2002. 15-107. Castro Vzquez, Olga: Galego non sexista: de necesidade utpica a posibilidade real. Longalingua 18. Revista da Mesa pola Normalizacin Lingstica, xullo 2008. 20-31. Castro Vzquez, Olga: Rebatendo o que outrOs din da linguaxe non sexista. O verbo patriarcal. Festa da Palabra Silenciada 24, 2008. 39-49. Versin en casteln publicada en Mujeres en Red <http:// mujeresenred.net/spip.php?article1734> Castro Vzquez, Olga: Galego + non sexista: como e por que avanzarmos cara a unha outra representacin de xnero na lingua. Lingua e Xnero. VI Xornadas Lingua e usos. Ed. Xess Mosquera Carregal. A Corua: Universidade da Corua, 2010. 33-61. <http://www.udc. es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_e_Xenero.pdf> Forgas Berdet, Esther: Siguiendo pistas: la emergencia de la mujer en el diccionario. De igualdad y diferencias: diez estudios de gnero. Dir. Ana Mara Vigara Tauste. Madrid: Huerga y Fierro, 2009. 77-96. Lled Cunill, Eullia: Profesiones en femenino. Madrid: Instituto de la Mujer, 1995. Lled Cunill, Eullia: Ministras, arrieras y azabacheras. De la feminizacin de tres lemas en el DRAE (2001), 2002. <http://www.ucm. es/info/especulo/cajetin/lledo.html>

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Bibliografa

53

54
Lled Cunill, Eullia: De yeguas, vacas, rebaos y cluecas. De igualdad y diferencias: diez estudios de gnero. Dir. Ana Mara Vigara Tauste. Madrid: Huerga y Fierro, 2009. 97-111. Meana, Teresa: Porque las palabras no se las lleva el viento. Por un uso no sexista de la lengua. Valencia: Ayuntamiento de Quart de Poblet, 2004: <http://webs.uvigo.es/xenero/profesorado/teresa_meana/sexismo_ lenguaje.pdf> Mosquera Carregal, Xess (ed.): Lingua e Xnero. VI Xornadas Lingua e usos. A Corua: Universidade da Corua, 2010. <http://www.udc. es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_e_Xenero.pdf> Moure, Teresa: A palabra das llas de Eva. Vigo: Galaxia, 2005. Moure, Teresa: Queer-emos un mundo novo. Sobre cpsulas, xneros e outras clasicacins. Premio Ramn Pieiro de Ensaio 2011. O verbo patriarcal. Nmero monogrco. Festa da Palabra Silenciada 24, 2008. Vigara Tauste, Ana Mara: Nombrar en femenino. El caos emblemtico de jueza. De igualdad y diferencias: diez estudios de gnero. Dir. Ana Mara Vigara Tauste. Madrid: Huerga y Fierro, 2009. 21-76.

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario

Bibliografa

4.3. Lexislacin vixente que regula o uso dunha linguaxe non discriminatoria
Documentacin internacional y normativa estatal y autonmica sobre la utilizacin de lenguaje no sexista. Gentyll: Gnero en la Traduccin y el Lenguaje y la Legislacin. <http://gentyll.uah.es/gentyllp/leges/ lexspix.html> Estatutos da Universidade de Vigo. Artigo 6. <http://secxeral.UVigo. es/secxeral_gl/normativa/universidade/estatutos/index.html>

Lei 7/2004, do 16 de xullo, galega para a igualdade de mulleres e homes. DOG nm. 149, 3 de agosto 2004. <http://www.xunta.es/dog/ Publicados/2004/20040803/Anuncio1501E_gl.html> Lei orgnica 3/2007, do 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes. BOE nm. 71, 23 de marzo de 2007. <http://www. boe.es/boe_gallego/dias/2007/03/29/pdfs/A01203-01234.pdf> Lei 4/2007, do 12 de abril, pola que se modica a Lei orgnica 6/2001, do 21 de decembro, de universidades. BOE nm. 89, 13 de abril de 2007. <http://www.boe.es/boe_gallego/dias/2007/04/20/pdfs/ A01594-01612.pdf> Informe sobre linguaxe non sexista no Parlamento europeo (aprobado polo Grupo de Alto Nivel sobre Igualdade de Xnero e Diversidade o 13 de febreiro de 2008). <http://lenguajeadministrativo.les.wordpress. com/2011/01/informe-sobre-el-lenguaje-no-sexista-pe-i.pdf> Ley Orgnica 1/2004, de 28 de diciembre, de Medidas de Proteccin Integral contra la Violencia de Gnero. <http://www.boe.es/boe/ dias/2004/12/29/pdfs/A42166-42197.pdf> Recomendacin CM/Rec(2007)17 del Comit de Ministros [sic] a los Estados miembros sobre las normas y los mecanismos de igualdad entre mujeres y hombres. Epgrafes 29, 30 e 36. <http://www. educacion.gob.es/dctm/ministerio/horizontales/ministerio/igualdadde-genero/mecanismos-de-igualdad.pdf?documentId=0901e72b80 b0251a>

Manual de linguaxe inclusiva no mbito universitario Bibliografa

55