Professional Documents
Culture Documents
1
Ang mga impormasyon tungkol kay D.A.R. ay mula sa CCP Encyclopedia of Philippine Art, Volume IX. 733.
panlipunan habang kinikilala nang may pagpuna ang pagsulpot ng bagong moralidad at
kalakaran...” (Dizon, Romeo G. 1995. Deogracias A. Rosario: Ang Sining ng Maikling Kuwento.
Lungsod ng Quezon: Kolehiyo ng Arte at Literatura xix).
Sa U.P. Diliman Main Library, wala sa mga microfilm (MCF 7566 at MCF 8014D) ang
sinasabing “DAR Collection” at mga newspaper clippings ukol kay D.A.R.. Kung naroon man,
malamang hindi na rin mapapakinabangan dahil napakadilim ng pagkakakopya ng mga textong
naroon.
2
Aloha - salitang Olelo Hawaii, isa sa pinakamatatandang buhay na wika sa daigdig. Katumbas ito ng
“kumusta” o “paalam" at ng “pag-ibig” at “pagkagiliw” o affection. Ikinakabit ito sa ibang salita upang maging
gamit-pambati, gaya ng “aloha kakahiaka” (magandang umaga), “aloha auinala” (magandang tanghali), at “aloha
ahiahi” (magandang gabi). Pero higit na malalim ang kahulugan ng “aloha” kaysa sa binanggit na pagbati. Ang
literal na kahulugan nito ay “pagka-naririyan ng hininga” o “hininga ng buhay”, at sa Hawaii, sumasaklaw ito sa
kaibuturan ng pagpapakatao at espirituwalidad (mula sa To- Hawaii.Com, http://www.to-hawaii.com/aloha.php. 17
October 2009)/
May tatlong paraan ng pagkakasulat ang pamagat ng kuwentong ito: “Aloha” sa DEOGRACIAS A.
ROSARIO: Ang Sining ng Maikling Kuwento na tinipon at sinuri ni Romeo G. Dizon at inilathala ng KAL UP (ang
bersyong ito), “ALOHA” sa kauna-unahang limbag, at “Aloha!” sa iba pang mga antolohiya. Wala akong nakalap
na impormasyon ukol sa pagbabago-bagong ito.
Ginawaran ng karangalang Kuwentong Ginto noong 1932, ang “ALOHA” ay nagtamo ng mga
medalyang ginto sa “Ilaw at Panitik” at “Kalipunan ng mga Kuwentista”. Sa “Paunang Salita “ ng unang limbag
ng kuwento, sinasabi ni Alejandro G. Abadila -- hurado ng naturang patimpalak -- na ito ay “perlas ... sa gitna ng
mga perlas....Sinasalamin ko ang “ALOHA”, sa kanya’y namalas ko ang aking larawang kayumanggi, ang larawan
ng aking lahi”. Sa pagsusuma, sinasabi ni Abadilla na ang “ALOHA” ay “makasining sapagka’t nangangayupapa
sa paanan ng Kagandahan,; teckniko, sapagkat ang ‘tatlong pagkakaisa’ na kinakailangan sa isang ... maikling katha
ay na sa balangkas ng diwa ni Deogracias A. Rosario; at may dakilang tinutukoy sa pagkakasulat, sapagka’t may
lihim na hangaring magpabulaan sa isang paniniwalang tila di gumagalang sa kabanalan ng isang Dios.” Sampung
libong kopya ang bilang ng unang limbag ng ALOHA (Rosario, Deogracias A. 1933. Anak Ko at ALOHA.
Maynila: Benipayo Press at Fotograbado).
3
kadalubhasaan - galing sa salitang dalubhasa na nangangahulugang bihasa o experto. Malalim na
kasanayan o kaalaman sa isang partikular na larangan o disiplina. Para tukuyin ang isang partikular na
kadalubhasaan, idinudugtong ang dalub sa angkop na larangan o disiplina. Halimbawa, dalub-wika (experto sa
wika), dalub-agham (scientist), atbp.
4
Rudyard Kipling – Ipinanganak sa Bombay, India noong 30 Disyembre 1865 at namatay sa London
noong 18 Enero 1936. Nobelista, kuwentista, at makata. Kauna-unahang English author na tumanggap ng
gantimpalang Nobel Prize noong 1907. Kabilang sa mga akda ni Kipling ang The Light that Failed, isang
mahabang tula tungkol sa isang bulag na pintor ng digmaan at ang Barrack-Room Ballads, antolohiya ng mga tula
(Kipling (Joseph) Rudyard. Microsoft Encarta Suite 2005).
5
Ang Silangan ay Silangan /Ang Kanluran ay Kanluran;/Magkapatid silang kambal,/ Magkalayo habang
buhay - salin ni DAR ng “OH, East is East, and West is West, and never the twain shall meet.”
Ayaw kong ipahalata sa kausap ko ang
malaking pagkamangha sa pagpapasinungaling
niya sa sumulat ng “The Ballad of East and West.”6
Noon ay magkaibayo7 kami sa isang mesa sa
veranda8 ng Waikiki Tavern9 sa Honolulu10 at
nakikipagpaalam sa “paglubog ng araw” sa bantog
na pasigan ng Waikiki. Tig-isa kaming tasa ng
mainit na kapeng Haba11 na isinasalit12 namin ang
paghigop sa pagtanaw sa malalapad na dalig13 sa
ibabaw ng malalaking alon.
6
The Ballad of the East and West - pamagat ng tulang pinagkunan ng siniping linya. Sa halip na “The
Ballad...”, “Ommar Khayam” ang nasa unang limbag ng ALOHA, “The Rupaiyat of Omar Kalvin” naman sa Alip,
Efronio at Julian Balmaseda. 1940. Mga Hiyas ng Wikang Pambansa. Manila: Filipiniana Publishing House.
Myaroon pang “Omar Kahvan” sa ibang libro.
Ang “Rubbaiyat of Ommar Khayyam” ay pamagat na ibinigay ni Edward Fitzgerald, isang tagasalin at
makatang English na ipinanganak sa Woodbridege, Sufolk, sa koleksyon ng mga tulang pinaniniwalaang sinulat ni
Ommar Khayyam. Ang rubai ay terminong Arabic na ibig sabihin ay apatang linya, ang rubbaiyat ay plural form na
tumutukoy sa koleksyon ng mga tulang may tig-aapat na linya. Si Ommar Khayyam ay isa ng Persian Poet, ang
pinaniniwalaang sumulat ng orihinal ng mga tulang isinalin ni Fitzgerald sa “Rubbaiyat...”. Lumalabas na ang nasa
bersyong Dizon at ang mga kagayang bersyon ay koreksyon ng orihinal ni DAR.
7
magkaibayo –nasa magkabilang dulo ng isang lugar o bagay. Sa salitang-ugat na ibayo na ang ibig
sabihin ay kabilang dulo. Laging nakapaloob sa salitang ito ang presensya ng isang mental o pisikal na pagitan na
naghihiwalay sa dalawang bagay o tao. Mahusay ang pagkakagamit nito sa kuwento dahil sinusuhayan nito ang
pagkakaiba ni Dan Merton at ng tagapagsalita sa kuwento.
Puwede rin itong mangahulugan ng pagkakaiba ng opinyon o posisyon sa isang usapin. Haliimbawa,
Magkaibayo ang kanilang sinsabi tungkol sa nangyari. Iba pang kaugnay na kahulugan: dulo’t dulo, magkalayo.
8
veranda – extensyon sa labas ng pader o dingding ng isang gusali, kadalasang may atip at walang
dingding. Sa mga establisyementong tulad ng Waikiki Tavern, pnipili ito ng mga kustomer dahil mula rito ay
natatanaw nila ang lawak ng dagat, sariwa ang simoy ng hangin, pinapasok ito ng sinag-araw, at kung gabing
maganda ang panahon, tanaw ang aliwalas ng langit. Balkon o balkonahe ang katumbas nito sa Pilipinas.
9
Waikiki Tavern – isang primera klaseng bar sa 417 Nohonani St., Honolulu. Kilala sa mga puting
baybay-dagat, nakabibighaning paglubog ng araw, at magarang otel at iba pang amenidad. Sentro ito ng gobyerno
ng Hawaii noong 1450s (Aloha-Hawaii.Com: Dive in, Drift Away. http://oahu.aloha-hawaii.com/hawaii/waikiki/).
10
Honolulu – sentro ng kalakalan ng Hawaii. Narito rin ang mga tanyag na historikal na lugar o gusali gaya
ng “Aloha Tower” at “Iolani Palace” (Aloha-Hawaii.Com: Dive in, Drift Away. http://oahu.aloha-
hawaii.com/tours/downtown+honolulu/)
11
kapeng Haba – kapeng mula sa Java, Indonesia.
12
isinasalit – isinisingit. Kilos na nagpapahiwatig ng saglit na paglihis o pag-abala sa isang regular na
padron ng aktibitidad o bagay; isang kilos na ginagawa sa pagitan ng iba pang gawain.
13
dalig – surfboard, isang makitid at mahahabang tabla na tinutuntungan ng mga surfers sa ibabaw ng mga
alon.
Ang tanawing ito’y pangkaraniwan sa pasigan ng Waikiki, kung laki14 ang dagat at
nagngangalit15 ang alon. Isang sport16 ito ng mga taga-Haway17 na sariling-sarili18 lamang nila.
Bawat isa ay may mga dalig na tatlong dipa19 ang haba at kalahating dipa ang lapad na
taluhaba20 ang hugis. Sa ibabaw ng mga dalig na itong sumasalunga21 sa ibabaw ng alon ay doon
sila tumitindig na nakadipa ang dalawang kamay at kung minsan nama’y itinutukod ang
kanilang ulo na unat na unat ang katawan na ang dalawang paa naman ang tuwid na tuwid na tila
itinuturo sa langit. Ang “pangangabayong22 ito sa alon ng mga taga-Haway” ang
ipinagmamalaki sa akin ni Dan Merton, Amerikanong mamamahayag sa Honolulu noong ako’y
maparaan doon.
Iyan ang dahilan kaya’t noong hapong yaon ay magkaharap kami sa veranda ng Waikiki
Tavern. Palibhasa’y nagtapos sa Unibersidad ng Southern California23 sa Los Angeles24, at lipi25
14
laki –mataas ang tubig o high tide, taib (kabaligtaran ng hibas).
15
nagngangalit – mula sa ngalit na ang ibig sabihin ay matinding galit o poot. Malalaki ang mga alon.
Karaniwang ipinang-uuri sa mga penomenong pangkalikasan tulad ng bagyo, ulan, hangin, putok ng bulkan, atbp.
16
isport – laro o libangan.
17
taga-Haway – mga naninirahan sa Hawaii. Ang Hawaii ay panglimampung state ng USA. Pumasok ito
sa Union noong 21 Agosto 1959. Pangunahing binubuo ito ng Hawaiian islands, gaya ng Hawaii, Maui, Oahu,
Niihai, Kahoolawe, atbp (Microsoft Encarta Premium suite 2005).
18
sariling-sarili – walang ibang gumagawa o nagmamay-ari. Isang praktis o bagay na tanging sa isang
komunidad, lahi, o lugar lamang ginagawa o matatagpuan.
19
dipa – espasyong sakop ng nakaunat na dalawang kamay ng isang tao. Kadalasang ginagamit panukat ng
haba; ang haba ng isang nakaunat na kamay mula dulo ng pinakamahabang daliri hanggang sa puno ng kilikili ay
kadalasang katumbas ng isang yarda.
20
taluhaba – parihabang patatsulok ang magkabilang dulo.
21
sumasalunga – sumasalubong; kumikilos pasalungat. Maaari ring gamitin para tukuyin ang isang
desisyong kaiba sa desisyon ng nakararami.
22
pangangabayo – pagsakay sa tumatakbong kabayo; ginagamit sa mga kilos o sitwasyon may
pagkakatulad sa tumatakbong kabayo. Halimbawa, Baku-bako ang daan, maghapon kaming nangabayo sa
motorsiklo.
23
Unibersidad ng Southern California – University of Southern California. Isa sa mga nangungunang
research Universities sa daigdig. Itinatag noong 1880 at nagsimula sa 53 estudyante at 10 guro (University of
Southern California. http://www.usc.edu/about/ataglance/. 17 October 2009).
24
Los Angeles – lungsod na California . Pangalawa sa New York bilang most populated cities sa USA. Isa
sa mga lugar na pinakamatindi ang diskriminasyon laban sa mga Pinoy at iba pang lahing “maykulay” .
25
lipi – kasinghulugan ng lahi; kadalasang tumutukoy sa kulay ng ng balat.
ng isang angkang26 milyonaryo sa Hollywood27, si Merton ay isang tunay na gentleman na wala
kang sukat ipintas sa pakikihrap kanino man.
Nalalaman ni Dan Merton ang sakit28 ng kanyang mga kalahi, at hindi lamang ng mga
Amerikanong29 katulad niya, kundi lahat ng kakulay nila ... ng lahat ng puti30.
“Ako ay may ibang paniwala, kaibigan,” ang sabi niya sa akin bago nabuksan31 ang kay
Rudyard Kipling. “Ang palagay ng mga taga-Kanluran32 ay binigyan sila ng maputing balat ng
katalagahan33 upang maging Kayumangging sumilang sa Kasilanganan 34. Ang kasaysayan ng
sangkatauhan ay aking pinag-aralan. Ngunit kailanman ay hind nabanggit sa mga aklat kong
napagaralan ang mga tagumpay sa panitikan ng isang Rabindranath Tagore35 at ng mga
tagumpay sa karunungan ng mga dalubhasang Hapones na kinukusa nilang itago. Balang araw ay
26
angkan – tribo, o grupo ng mga taong nagmula sa iisang pamilya.
27
Hollywood – sentro ng idustriya ng pelikula sa USA.
28
sakit – karamdaman, kapintasan, o kahinaan. Ang tinutukoy na sakit ng mga kalahi ni Merton ay ang
pagpapalagay na ang lahing puti ay mas mataas kaysa iba pang lahing may-kulay. Tumutukoy ito sa
diskriminsayong nararanasan ng ibang lahi mula sa mga mga Puti.
29
Amerikano – mamamayang ng North Amerika. Sa Pilipinas, Amerikano ang kinasanayang tawag sa
lahat ng puti.
30
puti – tumutukoy sa lahat ng lahing puti ang kulay ng balat na kadalasang mamamayan ng Kanluran o
Hilagang bahagi ng daigdig. Sa mga bansang itinuturing na Ikatlong Daigdig, kakabit ng puti ang salitang
mananakop.
31
nabuksan – naalis ang takip (lit.); naungkat, naumpisahan, nasimulang pag-usapan.
32
Kanluran – dakong nilulubugan ng araw (lit.); tumutukoy sa bahagi ng daigdig na inu-okupa ng lahing
puti; sa kontexto ng kasaysayang pandaigdig, kaibayo ito ng Silangan, at kung gayon ay maaaring itumbas sa
praseng lupain ng mananakop.
33
katalagahan – kapalaran o tadhana. Isang bagay na di mapasusubalian dahil likas at nakatadhana.
Halimbawa, katalagahang sakupin ng Amerika ang Pilipinas sapagkat atas ng tadhana na turuan ng mga puti ang
mga Pinoy ukol sa demokrasya, edukasyon, atbp.
34
upang maging Kayumangging sumilang sa Kasilanganan – nakakalito ang praseng ito. Walang refernsya
sa kasaysayan ang ganitong palagay na ang Puti ay isinilang na Puti para maging kayumanggi na ipinanganak sa
Silangan. Ang nasa kasaysayan ay manifest destiny o itinadhana na ang Puti ay maging tagapagligtas ng lahing Itim
o Kayumanggi.
35
Rabindranath Tagore – pinakatanyag na personalidad sa modernong literatura ng India. Kauna-unahang
non-European na nakatanggap ng Nobel Prize for Literature noong 1913, dahil sa kanyang Gitanjali na isinalin niya
sa English mula Bengali. Nagsulat sa wikang English at Bengali. Sa kanyang mga nobela at kuwento, tinatalakay
niya ang mga sosyo-politikal na realidad sa India. Sa huling bahagi ng kanyang career, mas matingkad na sa
kanyang mga akda ang espirituwalidad. Ipinanganak sa Calcutta noong 1861 at namatay noong 1946 (Tagore,
Rabindranath, Microsoft Encarta Premium Suite)/
inaasahan kong isa namang Pilipino36 ang maririnig nating magwawagi kung di sa pulitika ay sa
kabuhayang pandaigdig. Makikita mo kaibigan!37”
36
Balang araw ay inaasahan kong isa namang Pilipino – mukhang nakaligtaan dito ni D.A.R . si Jose Rizal.
At kung aral si Dan Merton, gaya ng paglalarawan sa kanya sa kuwento, natural lamang sana na alam niya ang
tungkol kay Rizal, lalo pa’t Amerika ang pangunahing nagluklok kay Rizal bilang pamabansang bayani ng
Pilipinas. O gusto lamang ilarawan ng awtor ang pagiging-tiwalag ng Pinoy sa kasaysayan ng kanyang bansa?
Kunsabagay, wala kasing ng nobel prize si Rizal.
37
Makikita mo kaibigan! – expresyon ng katiyakan na mangyayari ang isang bagay.
38
pinanunuyuan ng laway – paglalarawan ng matinding emosyon na nagbubunsod ng pagkaumid o pag-
aalangan dahil sa pagharap sa isang di inaasahang pangyayari. Sa kuwento, positibo ang panunuyo ng laway ng
persona dahil nanggaling ang “papuri” sa Pinoy mula sa isang Puti.
39
Diyata’t – diyata + at (hindi kaya pinaikling hindi yata ang diyata?). Salitang ginagamit para ipahayag
ang pagtataka sa isang di inaasahang pangyayari. Sa ngayon, puwede nang ipahayag ang ganitong emosyon kahit
wala ang diyata. Halimbawa, ang pangungusap na Diyata’t nagawa niya iyon? ay maipapahayag na – sa
pamamagitan ng angkop na bigkas – ng pangungusap na Nagawa niya ‘yon? O kung talagang alam na ng mga nag-
uusap ang kontexto ng pinag-uusapan, puwede na ang Ganon?. Syempre kailangan ang tamang bigkas.
40
pandaigdig – tumutukoy sa kalidad na pasado sa internasyonal na istandard, na ang ibig lamang namang
sabihin ay panlasa ng mga Puti, partikulara ang mga Amerikano. Ang pag-asam ng ganitong kalidad ay bahagi
kaisipang kolonyal na ipinunla sa atin ng kolonyalismo. Hinubog nito ang kamalayan Pinoy tungo sa paniniwalang
lahat ng mula sa Kanluran ay mainam at “world class” kaya dapat pamarisan o gawing modelo.
41
datapuwa’t – datapuwa + at. Sugnay na ginagamit para iintrodyus ang isang kaisipan o damdamin na
kaiba sa inaasahan. Ginagamit din ito para ipahayag ang opinyon o na taliwas sa unang ipinahayag, o katumbas ng
ngunit at pero.
42
pagkaligaw – pagkawala; isang sitwasyong hindi alam ang daan pauwi; pagiging lihis sa tama o
katuwiran. Sa kontexto ng kuwento, binibigyang-diin nito ang pagiging lihis ni Kipling sa katuwiran.
43
kasabihan – mga “butil” ng kaalamang nasa porma ng tula. Ayon kay Bienvenido Lumbera Sa
Philippine Literature: History and Antholgoy, isa ang kasabihan sa pinakamaiikling anyo ng tula sa Pilipinas.
nagtataglay ito ng mga kaalamang maaaring gumabay sa buhay.
44
palasak – napaka-ordinaryo, alam at halos ginagamit ng lahat. “gasgas” o wala nang dating dahil sa
paulit-ulit na gamit.
“Kung ang langit at lupa’y maaaring paglapitin,” ang giit45 niya sa akin nang mahulaan
niyang ako’y may pag-aalinlangan46 sa kanyang sinabi, “ay ang Kanluran at Silangan pa kaya?”
45
giit – pahayag na may pagbibigay-diin upang makita ang katuwiran. Halimabawa, Igiit mo ang iyong
punto para maintindihan niya ang kalagayan mo.
46
pag-aalinlangan – pagdududa, pangamba. Damdaming bunsod ng kawalang-katiyakan sa kahihinatnan o
kawalan ng kaalaman o paniniwala sa isang pangyayari, kaisipan, bagay, o tao.
47
naakit – nakumbinsi, napapaniwala. Nakatawag ng pansin ang pinaka-karaniwang kahilugan nito, pero
depende sa kontexto, puwede itong mangahulugan ng natukso – sekswal man o moral. Mga halimbawa: 1) Naakit
ako ng maumbok niyang puwet. 2) Naakit ako ng kanyang kayamanan.
48
nahuhulaan – alam na ang susunod na mangyayari o susunod na gagawin o sasabihin ng isang tao. Sa
kuwento, ang ibig sabihin ng nagsasalita ay halos alam na niya ang sasabihin ni Merton.
49
gantimpala – mula sa ganting pagpapala. Premyo, insentibong sukli sa isang mahusay na gawa. Bagay,
pera, o parangal na ipinagkaloob bilang pagkilala sa mabuting gawa o kagandahang-loob.
50
pagliliwaliw – paglilibot, paglalamyarda, pagpapasarap sa buhay.
51
Paraiso ng Pasipiko – taguri sa Hawaii dahil sa mga kaakit-akit nitong mga likas na tanawin at mga
modernong amenidad.
52
may pangalan at tanyag –tumutukoy sa mga taong may pinag-aralan, kilala, at kadalasang iginagalang sa
lipunan.
53
mapagwagi – laging nananalo, laging kampeon.
54
koponan – grupo ng mga manlalaro sa isang partikular na larangan ng paligsahan; halimbawa, koponan
sa basketbol.
55
football – isang matandang larong maiuugat sa larong Tsu chu sa Tsina 2, 500 taon na ang nakararaan.
Nilalaro ng dalawang koponan na ang layunin ay maka-iskor sa pamamagitan ng pagsipa sa bola papasok sa goal
ng kalaban.
at sadya namang magandang lalaki, si Merton ay naging “idolo”56 ng mga sakay57 sa Malolo,
nang minsang tumulak58 ito buhat sa Los Angeles hanggang Honolulu.
Halos ay sundan siya sa kanyang kamarote59 ng mga kasama niyang mga debutante60 sa
bapor. Hindi lamang dalawang dosenang “aklat ng mga lagda”61 ang napaglagyan ng kanyang
pangalan at lilimampung pamaypay ng mga pasahera ang kanyang nasulatan. Minsang ipininid
niya ang pinto ng kanyang kamarote, ang maluwang na laylayan ng isang paa ng “pajama”62 ng
huling humingi sa kanya ng lagda ay naipit pa.
“O, ang mga babaing ito!” ang nasabi na lamang niya, “bakit kaya ayaw akong
patahimikin?”
56
idolo –isang tao na pinamamarisan o ginagawang modelo sa buhay. Sa kuwento mas tumutukoy ito kay
Merton bilang objek ng paghanga ng mga kababaihan.
57
sakay – pasahero, mga taong nasa isang sasakyan para pumunta sa isang destinasyon.
58
tumulak – umalis, lumarga. Halimbawa, Lumarga na sila kaninang madaling araw.
59
kamarote – mula sa Espanyol na camarote na ang ibig sabihin ay cabin o stateroom. Sa Encarta
dictionary, ito ay dampa, silid ng crew o pasahero sa eroplano o sa bapor o iba pang sasakyan. Sa kuwento, ito ay
tumutukoy sa kuwartong-pampasahero na tinutuluyan ni Merton.
60
debutante –ayon sa Encarta Dictionary, ito ay tumutukoy sa mga nagdadalaga (maglalabing-walong
taong gulang) na “ipinapakilala” sa lipunan o komunidad sa pamamagitan ng isang sayawan o piging. Mas
ginagawa ng mga pamilyang mga maykaya sa lipunan.
61
aklat ng mga lagda – mga notbuk o librong na pinapipirmahan sa mga kaibigan o artistang hinahangaan
bilang remembrans. (Ngawit na ngawit siguro si Dan Merton sa pagpirma).
62
pajama – maluluwag na salawal na ginagamit pantulog. Mga mayayaman ang kadalasang may pajama;
sa mahihirap, kung ano ang panglaro siya na ring pangtulog.
63
kumakasundo – taong nakikipag-usap para mag-imbit sa isang gawain o tipanan.
64
mahjong – laro o sugal na nagmula sa Tsina. Gumagamit ito ng 144 tiles na may iba’t ibang disenyo at
nilalaro ng apat na tao. Mananalo ang manlalarong unang makabuo ng isang partikular na padron gamit ang 13 tiles
(Encarta Dictionary)
65
kubyerta – isang palapag sa barko na ginagamit sa mga pagtitipon, piging, o sayawan.
Kung nag-iisa na si Merton sa kanyang silid, ang gayong
tila paghanga sa kanya ng karamihan ay nagiging paksa ng
kanyang dilidili66. Akala niya’y sa isang Rudolph Valentino67 o
isang Ramon Navarro68 lamang maaaring “masira”69 ang mga
dalaga. “Hindi pala’t sa isang bagong labas sa kolehiyong gaya
ko ay mayroon ding maaaring mahaling70.”
67
Rodolph Valentino – artista sa silent movies. Ipinanganak sa Italya 06 May 1895. Dumating sa
Amerika noong 23 Disyembre 1913. Sumikat noong gumanap siya sa pelikulang "The Sheik." Siya ay may taas na
5’7 at may timbang 154 libra . itim ang buhok at may mga matang kulay brown (Silent movies.org .
http://silentgents.com/PRudy.html).
68
Ramon Navarro – dating mananayaw. Ipinanganak sa Durango, Mexico noong 06 Pebrero 1899; lahing
Kastila. Ramon Gil Samanyiegos ang tunay niyang pangalan. Sumikat sa mga pelikulang "Prisoner of Zenda,"
"Trifling Women," "Where the Pavement Ends" and "Scaramouche.” 5’10 ang kanyang taas, 160 libra ang timbang,
dark brown ang mga mata (Silent movies.org http://silentgents.com/PNovarro.html.)
69
masira – mabaliw, mahaling, maloko.
70
mahaling – tingnan ang sinundang tala
71
pintuhuin – suyuin, pag-ukulan ng pagtatangi o pag-ibig.
72
bordo – gilid ng barko; lugar kung saan tumatanaw sa paligid o nagpapahangin ang mga pasahero.
73
diyus-diyusan – alusyon sa mga Israelitang muling sumamba sa mga inukit na imahe ng diyos, gaya ng
mga gintong baka, pagkatapos ng matagumpay nilang pagtawid sa “Dagat na Pula” sa Ehipto. Sa kuwento,
tumutukoy ito sa pera o ginto.
74
pintakasi – patrong santo, halimbawa, Si Birheng Maria ang pintakasi ng Antipolo.
75
ayos-bakang pintakasi ng mga taga-Ehipto – alusyon sa mga imahe ng inukit na baka na “sinasamba” sa
sinaunang Ehipto. Itinuturing na sagrado at simbolo ng kayamanan ang baka, hindi lamang sa Ehipto, kundi
maging sa ibang lupain o relihiyon, gaya ng Hinduismo.
76
Bago siya nagtungo sa Haway ay wala siyang anumang yaring palatuntunan77 ng kanyang
dapat gawin. Maliban sa kanyang nababasang polyeto78 na ipinamamahagi ng mga turista79
tungkol sa nasabing “Paraiso ng Pasipiko” ay wala siyang anumang nalalaman tungkol sa
nasabing lupaing sakop ng Amerika. Nasa sari-saring pagmumuni siya sa loob ng kanyang
kamarote nang sa butas ng lagusan ng hangin80 sa bapor ay tila kalatas81 na ibinalita sa kanya ng
taginting82 ng musika ang pagdaong83 nila sa Honolulu. Noon niya nasukat84 na may limang araw
na pala siyang naglalayag, hindi man lamang siya nainip, at dumating na siya sa kanyang
patutunguhan.
Agad niyang binuksan ang kanyang traveling trunk85 at sa isa sa mga kahon ay kinuha
ang tarhetang86 bigay sa kanya ng kanyang ama na kinaroroonan ng pangalan ng isang taong
sasalubong sa kanya.
Hindi pa nakasasagot man lamang ng “salamat po!” si Merton ay isinabit sa kanyang liig
ang isang mahabang kuwintas ng mga bulaklak na sariwang kilala sa tawag na lei.
99
Hilo -- masiglang sentro ng kalakal noong panahon ng magtandang (ancient) ancient Hawaii,. Dito
nakikipag-ugnayan ang mga katutubo sa kanilang kapit-tribo sa Ilog Wailuku. Isa sa mga dinadayo dito ay ang
Lawa ng Hilo (Aloha-Hawaii.Com .http://hawaii.aloha-hawaii.com/hawaii/hilo/)/
100
Molokai – isla sa Hawaii na pinagmulan ng sayaw na Hula.
101
buhanging tumatahol – mga buhangin sa isla ng Kaua’i sa Dagat Pasipiko. Sinasabing ang buhangin
dito ay tumutunog kapag inaapakan o nahihipan ng malakas na hangin.
102
Punahu – Punahou School, dating Oahu College mula 1859 hanggang 1934. Dito nagtapos si Barrack
Obama noong 1979 (Philip Rucker . “With Obama's Rise, Hawaii School Adds to Its Distinctions”, The Washington
Post. January 3, 2009. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/01/02/AR2009010202325_pf.htm.)
103
magbigay ng pangaral – magtalumpati na ang pangunahing layunin ay magbigay ng mahahalagang aral
na magsisilbing gabay sa buhay ng mga tagapakinig.
104
wahini – salitang Kanaka na tumutukoy sa babae o reyna (Urban Dictionary.
http://www.urbandictionary.com/define.php?term=wahini)/
105
Kanaka – Wika ng mga katutubong Hawaiian o Polynesian. Nangangahulkugan ding tao o lalaki.
106
Commencement – araw ng pagtatapos; seremonya ng gradwasyon.
107
Noemi – Kasiya-siya o kalugod-lugod sa Espanyol, sa Hebrew naman ay “ang aking lugod o
kaligayahan”.
108
walang iniwan – katulad. kagaya, parang, tila, kapareho, kamukha.
109
palaso – bala ng pana o busog; tunod. Talinghagang ginagamit kapag “tinamaan” ang isang tao ng pag-
ibig; ginagamit ni kupido para “patibukin” ang puso ng isang tao.
110
palasong sabay na tumuhog sa kanyang puso – nagpaibig, bumihag sa puso.
patnubay111 ng mga pangaral, palibhasa’y siyang pangulo ng Kapisanan112 ng mga Senior113 sa
nasabing kolehiyo. Anong tamis niyang magsalita ng wikang Ingles! Anong lambing114 niyang
bumigkas ng mga pangungusap!
“Ginoong editor,” ang sabi niya sa kaibigan ng kanyang ama, “Hindi ako uuwi na di
kasama si Noemi.”
“Dan!” ang may halong pangaral na pahayag ng matanda, “ang mga Kanaka ay
mamamayang Amerikano lamang116, ngunit hindi laging Amerikano. Kawika lamang natin sila,
datapuwa’t hindi natin sila kalahi117.”
Nang umuwi si Merton, halos ang mga kasabay rin niya sa malalo na mga debutante ang
kanyang kasamang umuwi, ngunit hindi na gaya ng dati. Kahit na siya nag-iisa sa kubyerta kung
ayaw lumabas ni Noemi, ay maanong sulyapan121 man lamang siya. Kung pagmasdan niya’y tila
pa nasusuklam sa kanya, dahil sa nanghahaba ang kanilang mga labi 122, at nagsisitalim ang
kanilang mga mata sa pagtanaw sa kanya.
“Ano kaya ang sasabihin ni Ama, kung malamang nag-asawa ako sa isang hindi namin
kalahi, sa isang kayumangging124 Kanaka?”
Disyembre na nang sila’y papauwi sa Los Angeles. Ilang araw na lamang at Pasko
na. Sa loob ng kanilang suite de luxe sa bapor ay inisa-isa ni Merton kay Noime kung gaano
magiging kasaya ang kanilang Pasko. Humigit-kumulang127 ay nababatid ni Noemi na
120
bayan ng pagkakapantay-pantay ang Amerika – ito ang islogang ipinangangalandakan ng Amerika sa
buong daigdig, partikular sa mga sakop nitong bansa. Sa Pilipinas, ang ganitong mga ideyal ay bahagi ng kurikulum
ng formal education. Ganito, halimbawa, ang bitbit na paniniwala ni Carlos Bulosan, na halos kasabayan ni
DAR na pumunta sa Amerika noong 1930, panahon ng Depresyon.
121
sulyapan – tapunan ng tingin
122
nanghahaba ang kanilang mga labi – umiingos, expresyon ng pagmamaliit . Sa kuwento, inilalarawan
nito ang inggit at galit ng mga dalaga kay Noemi.
123
alituntuning magdaraya ng lipunan – mga gawi na nakasisira ng kapuwa; tiwaling panununtunan sa buhay.
Binibigyang-diin dito ni Merton ang pag-ibig niya kay Noemi.
124
kayumanggi – brown, kulay-lupa. Sa kontext ng pangungusap ni Merton, ito’y pagbibigay-diin sa
pagkakaiba ng lahing puti at lahing kayumanggi.
125
natira – nanatili
126
pagmumuni-muni – pagninilay, repleksyon, rekoleksyon, pagdidili-dili.
127
humigit-kumulang – halos, sa pinakabatayan. Expresyon ng pagtantyang malapit sa katotohanan o bagay
na tinatantya.
milyonaryo ang ama ni Dan, kaya’t di kataka-takang magkaroon siya ng Paskong lalong masaya
sa kanyang buhay sa piling ng sinumpaan niyang “sa buhay at kamatayan” 128 ay kanyang
makakahati129.
Kinusa ni Merton na huwag ipaalam sa kanyang ama ang kanyang pagbabalik. Ang ibig
niya’y makagawa ng isang “sorpresa.” Datapuwa, isang araw nang dumating ang bapor sa
Wellington130, tumanggap siya ng isang kable mula sa Hollywood na humigit-kumulang ay
ganito ang sinasabi: “KUNG IBIG MONG MABUHAY HANGGANG PASKO SA PILING NG
IYONG ASAWANG KANAKA, HUWAG KANG MAGKAKAMALING TUMUNTONG SA
UNANG BAITANG NG ATING HAGDANAN...DANIEL MERTON.”
137
Rolls Royce – isang primera klaseng kotxe. Produkto ng Rolls Royce, isa kompanyang ang pangalan ay
hango sa pinagsamang apelyido nina Charles Rolls at Henry Royce na mga pundador ng naturang kompanya. Binuo
ang kompanya noong 04 Mayo 1904 (Rolls Royce Motorcar.com. http://www.rolls-
roycemotorcars.com/#/the_company/history/the_beginning/).
“Nakita mo na!” ang sabi ni Merton kay Noemi. “Hayun ang awto138 namin. At hayun si
ama sa loob. Hinihintay tayo!”
Isang ngiting may kahulugan – ang ngiting may pangamba at alinlangan -- ang itinugon
ni Noemi sa malaking galak139 at lukso ng puso ng kanyang asawa. At sino naman ang hindi
malulugod?
Napatingin sa kanila ang matanda na tila sinusukat ang ibig na sabihin. “Bilang
pasalubong sa inyo,” sabi ng matanda, “ay magdaraos doon ng party146 ngayong gabi.
138
awto – pinaikling automobile; kotse.
139
galak – tuwa, kasiyahan.
140
biyenan – magulang ng asawa.
141
tsuper – hango sa Pranses na chauffeur na katumbas ng drayber; tagapagmaneho.
142
nagpapalakad – nagmamaneho.
143
bungalow – bahay na iisa ang palapag.
144
Sta. Monica – lungsod sa baybayin ng Los Angeles County, California.
145
Bebe Daniels – Bebe Daniels. Screen name ni Phyllis “Bebe” Virginia Daniels, artista ng silent movie.
Ipinanganak sa Dallas, Texas noong 14 Enero 1901. Kauna-unahang gumanap bilang Dorothy sa pelikulang The
Wonderful Wizard of Oz”( Golden Silents.Com/ http://www.goldensilents.com/stars/bebedaniels.html. 17 October
2009).
146
party – pagtitipon, piging.
Pinaanyayahan ko na ang lahat ng dalaga’t binata sa Hollywood, karamihan ay mga artista sa
sine, upang masiyahan kayo sa pagsisimula sa pagsisimula ng isang bagong kabuhayan.”
“Pasintabi147 sa inyo,” ang pakli148 ni Noemi, “inaasahan kong ang nasabing party – ay
hindi katulad ng mga wild party149 na ikinamatay ng isang artista nang magdaos si Fatty
Arbucle150 o kaya’y ng nangyari kay Miss Pringle151 nang magdaos naman si Pantages152.”
Tatangu-tango ang matanda na tila noong lamang niya nakilala kung gaano kataas ang
napag-aralan ng kanyang manugang153. Ibig sabihin ng kanyang sarili ay “Mahigit pa sa roon”
subali’t iba ang binigkas ng kanyang bibig: “Marahil ay mahuli-huli roon.”
“Nguni’t, Ama!” ang agaw ni Dan, “ang asawa ko ay marangal na babae. Tila hindi dapat
sa kanya ang gayong pasalubong.”
Tutugunin pa sana ng matanda ang pasalubong ay siya ang may handog, nguni’t biglang
tumigil ang awto sa tapat ng isang gusali sa tabi ng dagat.
“Narito na ang inyong bahay!” ang sabi sa kanila. “Lahat ay nakahanda na para ngayong
gabi!”
Ipikit at idilat ni Noemi ang dalawa niyang mata ay hindi niya mapaniwalaan ang
kanyang nakikita, gayong mag-iikaapat na ng madaling-araw. Ang mga babaing panauhin at
halos wala nang damit, sapagka’t punit-punit na ang kanilang mga kasuutan sa pakikipagbatakan
147
pasintabi – mawalang galang na. Expresyon ng paghingi ng paumanhin.
148
pakli – sagot, tugon.
149
wild party – tinutukoy dito ang mga pagtitipon o piging na mas nakatuon sa pagbibigay sa hilig ng
katawan. Kinatatampukan ng inuman, pagdodroga, at walang pakundangang sex.
150
Fatty Arbucle – pangalan sa pelikula ni Roscoe Conkling Arbuckle, artista sa silent movie. Pinagbintangang
pumatay kay Virginia Rappe, isang ring artista sa silent movie, noong 1921. Napawalang-sala siya pero na-blacklist
sa Hollywood sa loob ng 11 taon (Arbucklemania, Silent Movies.org. http://silent-
movies.org/Arbucklemania/ScandalShort.html 17 Oct.2009).
151
Miss Pringle – Eunice Pringle, usherette sa isa sa mga Pantages theaters. Naghabla ng kasong rape laban
kay Alexander Pantages (may-ari ng Pantages theater chains sa iba’t ibang lugar sa Amerika) noong 1929.
Hinatulan Si Pantages ng 50 taong pagkakabilanggo.
Ayon sa mga “tisimis” sa Hollywood, binayaran daw si Pringle ni Joseph P Kennedy ng $10,000 para
pumasok sa isa sa mga teatro ni Pantages at akusahan ito ng rape. (Sinubukang bilhin ni Kennedy ang mga teatro
ni Pantages pero tumanggi ang huli). Namatay sa cyanide poisoning si Pringle noong diumano ay ipagtatapat na
niya ang nabanggit na “pakana” (Eunice Pringle: Encyclopedia. All Experts.
http://en.allexperts.com/e/e/eu/eunice_pringle.htm).
152
Pantages – teatro sa Hollywood. Pinagpapalabasan ng bodabil at silent movies.
153
manugang – terminong tumutukoy sa asawa ng anak.
sa mga lalaki. Ang mga lalaki naman ay kusa nang nag-aalis ng kasuutan nila at wala nang
natitira sa katawan kundi ang kahuli-hulihang inaalis bago matulog154.
Ang lahat ay lasing. Lasing na ang lahat na ang mga mata’y nakulabaan 155 na ng
matapang na sugapa156 ng alak, kung kaya’t hindi na napapansin ang kahiya-hiyang kalagayan ng
lahat. Si Dan ay lasing na rin. Apat na kilalang artista
sa Hollywood ang nagpupulupot157 ng katawan nilang
halos ay bilad nang lahat sa kanyang matipunong
katawan.
“Ano, Noemi?” ang bati sa kanya. “Hindi ba nanghihinawa160 ang pag-ibig mo kay Dan?
Ibig mo ba ng ganyang buhay? Hindi ka ba nasusuklam161? Kung ibig mong tumakas ngayong
gabi ay nariyan ang kotse. May bapor na tutulak bukas. Pababaunan kita ng sampung libong
dolyar162. Ano, sumagot ka?”
nasusuklam – galing sa salitang ugat na suklam na katumbas ng poot o matinding galit; napopoot
162
dolyar – pera ng Amerika. Ang alok na sampung libong dolyar ng ama ni Dan Merton kay Noemi ay
isang manipestasyon ng isang konsumeristikong lipunan kung saan pati pag-ibig ay tinatangkang bayaran.
163
mawatasan – maintindihan, malaman.
sapagkat laban sa kanyang kalooban ang pagkakapag-asawa nito sa isang hindi kalahi, sa isang
Kanaka. Tutugon na sana si Noemi ng “Gayon pala!” datapuwa’t naunahan siya ng matanda.
“Hindi magiging maligaya sa piling mo si Merton,” ang sabi uli. “Sa habang panahon ay
lalayuan siya ng kanyang mga kakulay, ng kanyang mga kalahi. Gagawin kong $25,000,
pabayaan mo na lamang siya.”
Sa gayo’y tila nagising ang mga lalaki. Ang kanyang katawang katutubo ang
pagkakayumanggi at hindi sinunog sa araw169, paris ng mga Amerikana, nguni’t walang iniwan
sa kumikiwal170 na ahas ang galaw ng katawan, pati ng dalawang bisig at ng dalawang paa, ang
damdaming makahayop171 ng mga lalaki ay nagising. Iniwan ang mga kapiling nilang babae at
ibig nilang yakapin, lingkisin172 at kung ano pa, nguni’t maliksi naman nitong naiwasan.
Sa gayong ayos nadilat ang mga mata ni Merton. Nakita niya ang babaing “una at huli”
niyang inibig ay nasa bunganga ng mga halimaw na lasing na hindi nalalaman ang ginagawa.
Bigla siya nagpupumiglas sa apat na babaing “namumulupot” sa kanya at humadlang sa
nagsisihabol kay Noemi.
164
gayak-Amerikana –nakadamit o nakaposturang tulad ng isang Amerikana.
165
sayandamo – sayang damo, isa sa mga kostyum ng mga mananayaw ng Hula.
166
madla – mga tao.
167
orkestra – grupo ng mga musikero na humahawak ng iba’t ibang instrumento, gaya ng gitara, biyolin,
tambol, atbp.
168
Hulahula – Hula, katutubong na sayaw ng Hawaii. Ayon sa internet site na Alternative Hawaii, ang Hula
ay “kaluluwa ng Hawaii na ipinahahayag sa pamamagitan ng galaw.” Naniniwala ang mga Hawaiian na ang kauna-
unahang Hula ay sinasayaw ng mga diwata, kaya itinuturing itong sagrado.
169
sinunog sa araw – sinadyang ibilad sa araw para umitim. Sa kontexto ng pinanggalingan nitong
pangungusap, panarurunggitan ang mga Amerikano na nagpapaitim ng balat sa pagbibilad; samantalang ang kulay
ng balat ni Noemi at likas, kaya mas mainam.
170
kumikiwal – umeekis, galaw na tulad ng bulate o ahas.
171
damdaming makahayop – tumutukoy sa libog ng mga lalaking nanonood kay Noemi habang siya ay
sumasayaw.
172
lingkisin – mahigpit na puluputan, tulad ng ginagawa ng sawa sa pagkain nitong hayop bago lunukin.
“Mga alibugha,” nakadipang wika niya sa paghadlang sa lahat. “Madudurog ang liig ng
sinumang mangangahas humipo sa katawan ng asawa ko!”
Nang marinig ito ni Noemi ay napahalakhak173 ng tawa sa kanyang tagumpay. Noon din
ay lumapit siya sa piyano, sinimulan niyang saliwan174 ang kanyang sarili sa pagawit ng Aloha175,
awit ng tagumpay! Awit ng luwalhati176!
Tila nga naman totoo ang sabi ng mamamahayag180 na Amerikanong ito. Idinugtong
niyang kung itinaboy man silang mag-asawa sa Paraiso sa Hollywood ay lalong paraiso181 sa
173
napahalakhak – napatawa nang malakas
174
saliwan – sabayan ng awit o tugtog.
175
Aloha – pamagat ng awit. Maraming kanta sa Hawaii na may pamagat na “Aloha”. Tingnan sa INDEX
ang “Aloha O’e” o “Farewell to Thee” na nilikha ng huling reyna ng Hawaii na si Lili ‘uokalani.
176
awit ng luwalhati -- maringal na awiting nagpapahayag ng malalim na kapanatagan at pagdiriwang.
177
bulwagan – entrada ng isang gusali, sala kumbaga sa bahay.
178
tseke – sabstityut sa pera. Isang printed form na ginagamit para bigyan ng instruksyon ang bangko na
ibigay ang halagang nakasulat sa naturang form sa taong nakapangalan dito.
179
romansa -- tumutukoy sa kuwento o kasaysayan ng pagmamahalan nina Merton at Noemi.
180
mamamahayag – journalist, peryodista.
181
paraiso – isang ideal na lugar na walang suliranin at tinatamasa ang mga biyaya ng kalikasan sa buong
kasaganaan nito; langit.
kanya ang Honolulu, palibhasa’y nakikilala niyang “may katinuan ang mga Amerikanong”
naroon, kaysa mga aristokratikong182 nasa baybayin ng Pasipiko.
Sa katunayan, nang magbalik sila, ang editor ding kaibigan ng kanyang ama ang
nagbigay sa kanya ng tungkuling makasama sa staff183 ng pahayagang kanyang sinusulatan
matapos tukuyin sa kanya ang “Sinasabi ko na nga ba!”
“Maganda nga sana ang aking bayan,” ang sabi pa ni Merton, “datapuwa’t lumabis nang
totoo ang yabang na balang araw ay mahuhulog din sa kanyang sariling bigat184.”
-WAKAS-
182
aristokratiko – dugong bughaw; may negatibong higing ang gamit sa pangungusap dito, may tonong
disgusto sa mga taong ito na mapagmataas.
183
staff – mga tauhan sa isang opisina.
184
mahuhulog din sa kanyang sariling bigat – isang idioma na nagsasabing ang yabang ng isang tao ang
magiging dahilan ng kanyang pagbagsak.