Professional Documents
Culture Documents
2011, Битола
Вовед и основни поими во
Теоријата на одлучувањето
Поимите проблем, одлука, одлучување, процес на донесување на одлука,
доносители на одлука и т.н., не се користат само во секојдневниот живот туку и во
современото деловно и професионално работење, а при тоа, не се знае секогаш нивното
вистинско значење.
Постоењето на проблем укажува на фактот дека постојат прашања на кои треба
да се дадат соодветни одговори со кои проблемот може да се реши. Врз основа на
информациите и податоците за некој проблем, може да се постават задачи кои се
решаваат со одредени постапки и се добиваат можните решенија на проблемот кои
претставуваат основа за донесување на соодветни одлуки, кои потоа се спроведуваат и
на крај се оценуваат резултатите од спроведената одлука. Овој процес претставува
процес на решавање на проблемот, (англ. Problem Solving).
Идентификацијата и анализата на проблемот кој треба да се реши,
одредувањето на можните решенија на проблемот, критериумите според кои се
оценуваат можните решенија, т.е. алтернативите 1 и изборот на најдоброто можно
решение претставува процес на донесување на одлука – ДО (англ. Decision Making – DM),
т.е. процес на одлучување, а како резултат од процесот на одлучување, произлегува
одлуката. Таа всушност претставува самиот избор на најдоброто, од повеќето можни
алтернативни решенија на проблемот.
Одлучувањето се појавува во секоја дејност и претставува синоним за
управувањето, без разлика што е тоа со кое се управува, дали е тоа претпријатие,
организација, влада, црква, универзитет или добротворна организација.
Во современото деловно работење, главни носители на успехот и развојот на
една организација или систем, се доносителите на одлуките, (англ. Decision Мaker).
Доносителите на одлуките треба да го воочат проблемот, да го анализираат и да донесат
одлука на кој начин треба да се реши. Главната задача на доносителите на одлуките е да
донесат одлука со која ќе се постигнат однапред зададените цели на организацијата, т.е.
деловниот систем, со што е можно помалку трошоци за материјални, човечки и други
ресурси. Тоа значи дека, доносителот на одлуката треба да настојува максимално да ги
задоволи целите на организацијата во рамките на одреден систем од ограничувања.
Со текот на времето, како што секојдневниот живот и деловното работење
стануваат сé покомплексни, и самото одлучување е сé посложено. Како последица на
современиот живот и начин на работа, доносителите на одлуките кои учествуваат во
процесот на управување во современите деловни организации, т.е. деловни системи, сé
почесто носат важни одлуки во услови на постојани промени во опкружувањето, во
услови на ризик и во ситуации кога не може да се дојде до егзактни податоци за сите
параметри кои влијаат на донесувањето на некоја одлука.
Заради тоа, за донесување на исправни одлуки и нивно успешно спроведување
кое повлекува позитивни резултати, потребни се експерти со соодветно образование и
знаење од различни научни области, како математиката, статистиката, теоријата на
веројатноста, економијата, деловната администрација, компјутерските вештини,
инженерските, физичките, општествените и социјалните науки, и т.н. Тие треба добро да
ги познаваат и техниките на процесот на одлучување, т.е донесување на одлука и да
поседуваат соодветно работно искуство. Тоа е причината да се развие една цела наука
за одлучувањето.
1
поимите „решенија” и „алтернативи” најчесто имаат исто значење.
1
Покрај краткиот преглед на општите поими и дефиниции на феноменот на
одлучувањето, во овој материјал дадена е релативно едноставна и разбирлива слика на
процесот на одлучување како дел од процесот на решавање на проблемот. Објаснети се
основите на Теоријата на одлучувањето, основните карактеристики на различните
аспекти, пристапи и видови на одлучување, со посебен акцент на повеќекритериумското
одлучување, како и на проблемите на решавање на комплексните проблеми во
одлучувањето, кои на голема врата го воведоа и управувањето со информационите
системи, со помош на кое се обезбедуваат навремени, точни и прегледни информации. И
на крај, објаснети се и придобивките од примената на информатичките системски
подршки во одлучувањето. При тоа, опфатени се најновите методи и модели кои според
својата функционалност припаѓаат на одлучувањето.
Со овој материјал не се покриени сите области од теоријата на одлучувањето,
но сепак има добар квалитет бидејќи дава објаснување како треба да се донесуваат
одлуките, т.е. како правилно да се постави еден проблем, како да се дефинираат целите
и да се изберат критериуми за оценување на можните алтернативни решенија, како да се
дефинира влијанието на опкружувањето и на кој начин може да се избере најдоброто
можно решение на проблемот. Може лесно да се разбери и да му користи на секој кој
сака да стекне основно познавање од областа на одлучувањето и да може да ги разбери,
а и да ги примени различните теоретски типови на одлучување во праксата, во зависност
од условите во кои се одлучува, т.е. од дејноста и сложеноста на самата организација или
систем.
2
1. Теорија на одлучувањето
3
Ваквиот аспект на одлучување, кој се фокусира на квантитативни техники и
методи на одлучување, се нарекува квантитативен аспект на одлучувањето и ги опфаќа
економијата, статистиката и математиката.
Повеќето застапници на квантитативниот аспект на одлучувањето, скоро
целосно ги игнорираат сите останати аспекти, но истражувањата од областа на Теоријата
на одлучувањето, укажуваат дека бихевиористичкиот аспект на одлучувањето е
значително поприсутен во она што може да се нарече реално одлучување.
4
1.2. Процес на решавање на проблемот и
процес на одлучување
Во поглед на дефинирањето и појаснувањето на поимите и фазите на процесот
на решавање на проблемот и процесот на донесување на одлука, т.е. процесот на
одлучување, не постојат јасни граници.
Решавањето на проблемот претставува процес на идентификација на разликите
меѓу моменталната состојба на системот и посакуваната состојба, како и превземање на
активности за отстранување на воочените разлики. На Слика 2, претставен e процесот на
решавање на проблемот и тоа на многу едноставен начин, како модел составен од три
компоненти:
сегашната состојба, (расположиви ресурси);
процес на трансформација, (алтернативи, оператори); и
посакувана (конечна) состојба, (дефинирани цели).
5
Слика 3. Односот меѓу процесот на решавање на проблемот
и процесот на одлучување
6
1.2.2. Фаза на одредување на сите можни алтернативни
решенија на проблемот
Одредувањето на можните решенија на проблемот претставува интелектуална
активност и потребна е голема креативност на доносителот на одлуката. Со цел прецизно
да ги одреди сите можни алтернативни решенија на проблемот, доносителот на одлуката
треба да ги собере и обработи сите потребни информации и податоци, и да ги испита
сите комбинации од информациите и податоците кои ги поседува.
7
1.2.7. Анализа и оценка на резултатите од имплементацијата
на решението, т.е. од спроведувањето на одлуката
Анализата и оценката на резултатите од имплементацијата на решението, т.е.
од спроведувањето на одлуката претставува последна фаза во процесот на решавање на
проблемот. По спроведувањето, т.е. имплементацијата на одлуката, се врши мерење на
ефектот од донесената одлука, т.е. решението, во однос на очекуваниот резултат. Со
анализа на последиците од донесената одлука може да се дојде до заклучок дека:
донесенатa oдлуката го дала очекуваниот резултат; или
донесенатa oдлуката не го дала очекуваниот резултат.
8
1.3.1.2. Непрограмирани или слабоструктурирани одлуки
Непрограмираните одлуки се носат при решавање на слабоструктурирани
проблеми, кога на доносителот на одлуката не му се добро познати трите компоненти на
процесот на решавање на проблемот, па тој мора да се ориентира кон онаа компонента
која му е најдобро позната. Слабоструктурираните проблеми се непознати, единствени и
неповторливи, па според тоа, непрограмираните одлуки се носат во ситуации кои не се
вообичаени, се јавуваат по прв пат и секоја ситуација е случај за себе. Нема познати
постапки, процедури и модели за донесување на непрограмирани одлуки. Одлуките се
носат индивидуално и субјективно, а бројот на можните решенија на проблемите, обично
е многу мал.
9
1.3.3.1. Оперативни одлуки
Оперативните одлуки ги носат доносителите на одлуки од најниските нивоа во
процесот на управување со организацијата или системот. Тие претставуваат
програмирани одлуки и се користат за решавање на рутински проблеми.
10
При групното одлучување спремноста за донесување на ризични одлуки е
поголема, бидејќи ризикот се поделува на сите членови од групата, а спроведувањето на
одлуката е побрзо, бидејќи е прифатена од поголем број доносители на одлуки.
Но, при групното одлучување може да се јави и проблем од наметнување на
одлука од страна на одредени, поавторитетни членови на групата. Може да се јави и
поларизација меѓу членовите на групата околу два членови кои се поавторитетни во
однос на останатите. При тоа, може да се јават поделби и несогласувања меѓу членовите
на групата, кои се претставници на различни мислења, заради што и процесот на
одлучување обично трае подолго. Понекогаш, може да се случи и да постои единствено
мислење на сите членови на групата, доколку владее поврзаност меѓу членовите на
групата, при што се јавува голем притисок врз членот кој има спротивно мислење.
Видови на групи
При групното одлучување, постојат повеќе видови групи кои може да се
класифицираат според:
функцијата на управување на доносителите на одлуката како членови на
групата;
времето на егзистирање на групата во рамките на структурата на системот
на управување во организацијата;
според карактеристиките на членовите на групата; и др.
11
Видови групи според карактеристиките на членовите на групата
Според карактеристиките на членовите на групата, групите може да се
класифицираат на:
хомогени; и
хетерогени.
Кај хомогените групи, членовите на групата имаат исти или слични интереси,
карактеристики, знаења, вештини и формално образование. Полесно се координираат и
имаат подобра комуникација. Додека, хетерогените групи се составени од членови кои се
разликуваат по своите интереси, знаења и способности. Како последица на тоа, кај овие
групи се произведуваат поголем број на идеи, а и одлучувањето е поквалитетно.
12
1.4. Oколности при одлучувањето
Во зависност од околностите, одлуките може да се донесуваат при различни
услови, од потполна сигурност до потполна несигурност, т.е. во услови на:
сигурност или извесност;
ризик; и
несигурност или неизвесност.
13
1.5.1. Интуитивно одлучување
При интуитивното одлучување, одлуката се донесува врз основа на интуицијата,
односно осетот или чувството на доносителот на одлуката, без да се земе во предвид
искуството и логичното расудување. Интуитивното одлучување се заснова врз
природните способности на доносителот на одлуката, да ги воочува и спознава важните и
основните карактеристики на проблемот и неговото решение. Според тоа, доносителите
на одлуката треба да имаат добро развиена интуиција, да бидат добри мислители и да се
доста креативни.
Квалитетот на интуитивното одлучување зависи од бројот на информации за
проблемот и за можните алтернативи за негово решавање. Со зголемување на
количината на информации и податоци, ваквиот начин на донесување на одлуки не е
прифатлив, бидејќи може да доведе до негативни последици од донесување на лоши и
погрешни одлуки. Според тоа, интуицијата не може да биде основа за донесување на
исправни одлуки. Но, реално гледано, интуитивното одлучување, сепак доста често се
користи во процесот на одлучување, бидејќи интуицијата е прифатлива и потребна при
предвидување на поедини настани и при донесување на одлуки кога станува збор за
проблеми со релативно мала количина на информации.
14
1.5.4. Одлучување со помош на квантитативни методи
При решавање на проблемите на одлучувањето во процесот на управување во
организацијата или системот, може да се користат квалитативни, т.е. ненумерички и
квантитативни, т.е. нумерички методи.
Квалитативните методи се засноваат на способноста на доносителот на
одлуката да работи со податоци опишани со лингвистички искази. Според тоа квалитетот
на одлучувањето со помош на квалитативни методи, во голема мерка зависи од
искуството и интуицијата на доносителот на одлуката. Но, доколку доносителот на
одлуката нема доволно искуство во решавањето на проблемот со кој се соочува, или ако
постојат проблеми со голем број на променливи фактори, постојани промени на условите
и ограничувањата, како и големи количини на податоци и информации, тогаш станува
неопходна примената на квантитативните методи.
Квантитативните методи се користат за проблеми кои имаат голем број на
податоци и информации и за кои не е можно да се најде решение и да се донесе одлука
само врз основа на интуицијата, искуството или квалитативната анализа. При
квантитативната анализа се користат квантитативни методи, кај кои, податоците и
информациите се прикажани со бројки, што овозможува откривање и утврдување на
точни, квантитативни релации, врски и односи на одредениот проблем. Со помош на
квантитативните методи се разработуваат сите можни решенија и алтернативи и се
креира множеството на алтернативи, од кои доносителот на одлуката треба да ја избере
најповолната. Квантитативните методи претставуваат научен пристап на донесување на
одлуки и решавање на сложени проблеми при управувањето во било кој организациски
систем, на најдобар начин за системот во целина.
15
На Слика 4, е прикажан процесот на решавање на проблемот, т.е. процесот на
одлучување со помош на квантитативните методи, (според Turban и Aronson). При
одлучувањето со помош на квантитативни методи, математичката, односно
квантитативната анализа често претставува мал дел од вкупната работа. Главните фази
при изработка на една типична квантитативна студија, на процесот на одлучување се:
формулирање на проблемот;
креирање на математички модел;
избор на најдобра алтернатива, т.е. решение; и
имплементирање на решението.
16
Слика 6. Квалитативна и квантитативна анализа
17
2. Повеќекритериумско одлучување – ПКО
18
Покрај овие методи, развиени се и многубројни постапки со помош на кои до
оптималното решение се доаѓа чекор по чекор, како на пример: SIMPLEX методата кај
линеарното програмирање; еднокритериумските оптимизациони методи од кои најпознати
се нелинеарното програмирање, теоријата на игрите, динамичкото програмирање,
оптимизацијата на редовите, редовите на чекање, мрежното планирање, и др.
19
Широкиот опсег на различните видови проблеми кои може да се јават при ПКО,
има негативно влијание врз креирањето на моделите, бидејќи тие значително се
усложнуваат во математичка смисла и во голема мерка се отежнува проблемот на
одредување на најдоброто решение, односно најдобрата одлука. Според тоа, при
решавањето на повеќекритериумските задачи, потребно е да се применат методи кои се
пофлексибилни од строгите математички техники на чиста оптимизација.
20
2.3.3. Преферентни решенија
Доколку при ПКО постои недостаток на информации, пресудна улога во
одредувањето на решението има доносителот на одлуката кој одлучува кое решение го
прифаќа, т.е. преферира, а задачата на методите на ПКО е да му помогне да го избере
она решение за кое смета дека е најдобро за дадениот проблем. Решението кое
доносителот на одлуката го прифаќа за конечно, се нарекува преферентно решение.
За одредување на преферентните решенија се користат неквантитативни и
субјективни методи.
21
На Слика 7, шематски е прикажан редоследот на извршувањето на основните
фази при ПКО. Од сликата може да се види дека, при повеќекритериумско одлучување,
може да се издвојат и идентификуваат следните главни фази:
дефинирање на целите, алтернативите и критериумите;
формирање на матрица на одлучувањето која претставува математички
модел на ПКО;
утврдување на релативната важност на критериумите, т.е. нивните тежински
коефициенти, (англ. ponder);
повеќекритериумско одлучување – ПКО; и
вреднување, рангирање и избор на алтернативи.
22
Покрај тоа што доносителите на одлуките треба да внимаваат да не изостават
некои важни алтернативи, тие треба да вимаваат и да не вметнуваат алтернативи кои
очигледно претставуваат лоши решенија на постоечкиот проблем, бидејќи на тој начин
задачата безпотребно се усложнува.
При дефинирањето на алтернативите, мора да се напомене и дека, врз основа
на истите критериуми, една иста алтернатива може различно да се оцени, во зависност
од проблемот на избор. На пример, една куќа може различно да се оцени како станбен
простор, а различно како канцеларија. Според тоа, при ПКО, една од најважните задачи
на доносителите на одлуката при дефинирање на алтернативите е и прецизно да ги
дефинира критериумите врз основа на кои треба да се врши споредување и проценка.
23
Доносителите на одлуките мора да ја структурираат задачата така да таа ги
зема во предвид сите релевантни критериуми. Множество од критериуми треба да биде:
комплетно, што значи дека треба да бидат опфатени сите критериуми кои се
значајни при изборот на главната цел која треба да се постигне; и
исклучително, што значи дека критериумите треба така да се дефинираат,
да нема преклопување на нивните содржини.
24
2.4.4.2. Видови критериуми според односот меѓу нивната вредност и
вредноста на критериумската функција
Според односот меѓу вредноста на критериумите и вредноста на нивната
функција, критериумите може да бидат:
приходни критериуми;
расходни критериуми;
променливи критериуми.
Приходни критериуми
Кај приходните критериуми, со порастот на вредноста на критериумот се
зголемува и вредноста на критериумската функција. Во овој случај, најдобро решение
претставува она решение, односно алтернатива, за кое критериумската функција
постигнува максимум. Тоа значи дека важи изразот „колку поголемо, толку подобро”.
Приходните критериуми претставуваат добивки за донесителот на одлуката. Такви се на
пример: eфикасноста, обемот на производството, профитот, и т.н.
Расходни критериуми
Кај расходните критериуми, со порастот на вредноста на критериумот,
вредноста на критериумската функција се намалува. Во овој случај, најдобро решение
претставува она решение, односно алтернатива за кое критериумската функција
постигнуваат минимум, т.е. важи изразот „колку помало, толку подобро”. Расходните
критериуми претставуваат трошоци. Такви се на пример: цената на куќата,
оддалеченоста од работата, и т.н.
Променливи критериуми
Кај променливите критериуми, вредноста на една алтернатива, т.е. решение е
правопропорционална со вредноста на критериумската функција, додека вредноста на
другата алтернатива, односно решение е обратнопропорционална со критериумската
функција. Како пример може да се наведе температурата во една спортска сала.
25
Слика 8. Матрица на повеќекритериумското одлучување
26
2.4.6. Тежински коефициенти на критериумите
Бидејќи при ПКО, секоја алтернатива се опишува со помош на вредностите на
критериумите, мора да се земе во предвид и фактот дека сите критериуми не се
подеднакво важни, односно немаат еднаква релативна важност. Според тоа, при
повеќекритериумското одлучување, за да се избере најоптималното решение, мора да се
води сметка и за релативната важност, т.е. тежината на секој од критериумите.
Оценувањето и одредувањето на релативна важност на критериумите се врши со помош
на тежинските коефициенти на критериумите.
Тежинските коефициенти на критериумите се одредуваат од страна на
доносителите на одлуките, што значи дека одредувањето на тежинските коефициенти на
критериумите е подложно на субјективноста на доносителите на одлуките. Меѓутоа, во
последно време, со помош на различните софтверски решенија за решавање на
повеќекритериумските задачи, овој проблем може да се надмине.
Тежинските коефициенти на критериумите, можат да се изразат на повеќе
начини, во зависност од видот на критериумот:
тежински коефициенти на квантитативните критериуми;
тежински коефициенти на квалитативните критериуми;
тежински коефициенти на критериуми изразени во различни мерни единици.
Процес на квантификација
Споредувањето на квалитативните критериуми, а посебно одредувањето на
нивните тежински коефициенти, е доста тешко. Од таа причина, во матрицата со
податоци треба да се изврши квантификацијата на квалитативните критериуми, што
значи дека квалитативните критериуми, треба да се изразат преку квантитативни
показатели, т.е. претставници, (англ. proxy variables).
Развојот на некои области на математиката, како: Теоријата на веројатноста,
Интервалната математика и Теоријата на FUZZY множествата, овозможија вредностите
на недоволната прецизност, односно неодреденоста да се опишат нумерички.
27
Квантификација со помош на Tеоријата на веројатноста
Теоријата на веројатноста обично се користи за моделирање на неодреденоста
во услови кога не може да се одреди единствен резултат.
Интервална скала
Интервалната скала се смета за најпогоден начин за квантификација на
квалитативните критериуми. Со помош на интервалната скала, покрај редоследот на
критериумите, се задржува и односот меѓу нивните тежински коефициенти, во согласност
со релативна важност на секој критериум, дефинирана при поставувањето на задачата.
За таа цел, потребно е за секој критериум да се дефинираат екстремните вредности како
би можело во однос на нив, да се утврдат и растојанијата меѓу критериумите, како и
растојанијата од екстремните вредности. На тој начин, матрицата со податоци,
поквалитетно ги задржува сите почетни информации на повеќекритериумската задача.
28
За квантификација на квалитативните критериуми, најчесто се користи
интервална скала од 0 до 10, но може и некоја друга скала. На пример, во Табела 1,
претставен е еден од можните начини на преведување на квалитативните критериуми во
квантитативни, при што се користи скала од 1 до 9. Единицата, во овој случај ја
претставува најмалата вредност, а другите единици се дефинираат во однос на неа.
Квантитативна 1 3 5 7 9 max
оцена 9 7 5 3 1 min
Процес на нормализација
Процесот на нормализација на критериумите има за цел вредностите на
критериумите да ги претвори во бездимензионални броеви, кои се сведуваат во
интервалот [0,1], а при тоа се задржуваат информациите за релевантните односи меѓу
вредностите на критериумите. Со процесот на нормализација на критериумите, се
овозможува споредување на нивните вредностите, односно споредување на нивните
тежински коефициенти. Нормализираните критериуми всушност претставуваат мерка за
достигнување на екстремните вредности на дадениот критериум.
Видови на нормализација
Нормализација на квантификуваните критериуми може да се изврши на неколку
начини, и тоа со помош на:
нормализација со сума;
векторска нормализација;
линеарна нормализација;
коректно пресликување.
Нормализација со сума
Нормализацијата со сума се врши така што вредностите на секој критериум се
делат со сумата, односно збирот од апсолутните вредности на сите критериуми.
29
Векторска нормализација
Векторската нормализација се врши така што вредноста на секој критериум од
квантификуваната матрица на одлучувањето, се дели со квадратниот корен од збирот на
квадратите на вредностите на секој критериум.
Линеарна нормализација
Линеарната нормализација на критериумите, зависи од типот на екстремност на
критериумите. Кога е во прашање критериум од типот максимум, нормализацијата се
врши така што вредностите на критериумите се делат со максималната вредност на
максималниот критериум. Додека, за критериум од типот минимум, вредностите на
критериумите се делат со вредноста потребна за дополнување до 1, од вредноста на
претходниот тип на критериуми.
Коректно пресликување
При нормализацијата „Коректно пресликување” потребно е да се дефинираат
екстремните вредности за секој критериум и да се утврдат идеалните и антиидеалните
решенија. Подредувањето, односно рангирањето на критериумите и одредувањето на
разликите меѓу нивните вредности, се врши во зависност од растојанието на
критериумите од екстремните вредности.
30
Слика 10. Стебло на критериуми при избор на локација за трговски центар
31
2.4.8. Методи на ПКО
Наредна фаза во процесот на ПКО, е избор на одредена метода за решавање
на проблемот. Методите за решавање на проблемите при ПКО претставуваат методи на
вреднување, рангирање и избор на најдобрата алтернатива. Изборот на методата за
решавање на повеќекритериумската задача зависи од сложеноста на задачата и од тоа
каков резултат треба да се добие. Според тоа, методите на ПКО можат да се поделат на:
некомпензациони методи; и
компензациони методи.
32
Метода на доминација
Со методата на доминација се елиминираат сите недоминантни алтернативи, а
бројот на решенија може да биде поголем од еден. Со помош на оваа метода се избира
онаа алтернатива, која според сите критериуми е подобра од другите, т.е. е доминантна.
Метода на конјукција
Методата на конјукција претставува метода на ограничување. За да може да се
примени оваа метода, потребно е да се дефинира минималниот стандард за секој
критериуми. Тоа значи дека претходно мора да се дефинираат минималните услови, т.е.
минималниот стандард кој треба да го задоволуваат алтернативите според секој или
според повеќето критериуми. На пример, при избор на деловен простор треба да бидат
исполнети следните минимални услови: наемнината да биде под 500 [€], квадратурата да
биде поголема од 100 [m2] и да има две телефонски линии. Ако стандардот ги задоволува
очекувањата на доносителот на одлуката, добиените решенија се задоволителни.
Метода на дисјункција
Методата на дисјункција, исто така, претставува метода на ограничување со
која секоја алтернатива се вреднува според нејзиниот најдобар критериум, без да се
земат во предвид останатите. Тоа значи дека се избира онаа алтернатива која
задоволува барем еден од зададените услови. Таков пример се квалификациите за
Олимписките игри.
Лексикографска метода
Лексикографската метода се спроведува секвенцијално, преку три чекори:
Се формира ранг листа на критериумите врз основа на нивната релативна
важност, а потоа од листата на рангираните критериуми се бира одреден
критериум, врз чија основа се креира и ранг листа на алтернативи;
Понатаму, врз основа на прворангираниот критериум, се избира најдобрата
алтернатива. Ако, само една алтернатива е супериорна, со нејзиниот избор
се решава и проблемот;
Ако постојат повеќе најдобри алтернативи според дадениот критериум, се
воведува нов критериум, па тие најдобри алтернативи се споредуваат и врз
основа на вториот критериум.
33
Метода на елиминација
При оваа метода, со случаен избор се дефинира одреден критериум и од
понатамошната анализа се елиминираат сите алтернативи кои не го задоволуваат тој
критериум. Потоа се воведува нов критериум и така натаму, сé додека во множеството од
алтернативи, остане само една. На пример, при купување на автомобил, како прв
критериум се бира цената, како втор, автоматското менување на брзината, и т.н.
Метода на корисност
Методата на корисност претставува линеарен модел, што значи дека за секоја
сложена алтернатива се пресметува вкупната корисност, како збир од корисностите на
тежинските коефициенти на секој критериум. Потоа алтернативите се вреднуваат и
рангираат според нивната вкупна корисност и на крај, се избира онаа алтернатива која
има најголема вкупна корисност.
Изборот на оптималната алтернатива со примена на линеарен модел,
подразбира дека мерните единици на сите критериуми треба да се изразени во мерните
единици на вкупната корисност. Според тоа, во праксата може да се јави проблем при
споредувањето и пресметката на тежинските коефициенти на критериумите, доколку се
изразени во различни мерни единици. Заради тоа, нивните вредности треба да се
трансформираат во исти мерни единици како и мерните единици на вкупната корисност.
Методата на корисност, обично ја одразува преферентноста на доносителот на
одлуката. На пример, за иста цена се преферира стан со поголема квадратура, или за
иста квадратура се преферира стан со пониска цена.
Метода на компромис
Методата на компромис е многу поедноставна од методата на корисност и
претставува метода на еднаква размена, односно метода на согласност и се заснова на
еднакви размени меѓу вредностите на критериумите. Со помош на оваа метода се врши
споредба меѓу критериумите по парови за секоја алтернатива. При тоа, вредноста на
алтернативата според еден критериум може да се зголеми, доколку соодветно се намали
вредноста според друг критериум. Во случај да дојде до изедначување на вредностите на
двата критериуми, двата критериуми се исклучуваат од понатамошната анализа. При тоа,
крајниот избор не зависи од редоследот на паровите критериуми кои се споредуваат.
Предноста на оваа метода е тоа што се елиминира потребата за одредување на
вредноста на тежинските коефициенти на сите критериуми.
34
2.4.9. Методи за вреднување на алтернативите при ПКО
Во зависност од тоа, на кој начин доносителот на одлуката ги вреднува вкупните
перформанси на алтернативите, во однос на множеството од прецизно дефинираните
цели, методите за вреднување на алтернативите може да се класифицират во три групи:
метода на селекција;
метода на рангирање; и
метода на избор.
35
Тежинските оцени, рангирањето и изборот на најдобрата алтернатива, можат да
се користат поединечно или интегрирано, во зависност од видот на проблемот. Ако се
бара само најдобрата алтернатива, обично доволно е само рангирање, но кога се работи
за алокациски проблем, со помош на тежинските оцени можат да се одредат и
пропорциите, т.е. и односот меѓу рангираните алтернативи.
36
Понатаму, доносителот на одлуката ги анализира можните решенијата во однос
на различните тежински коефициенти на критериумите и на тој начин го одредува
множеството од задоволителни решенија, од кое го избира она решение кое најмногу
одговара на неговите дефинирани преферентности.
Недостаток на овие методи е тоа што доносителот на одлуката тешко може
прецизно да го одреди својот став спрема критериумите, со еден обид.
37
2.7. Класификација на ПКО
При ПКО, основната цел е да се совладаат потешкотиите со кои се соочуваат
доносителите на одлуките при решавање на проблеми со голем број на сложени и
комплексни информации. Постојат неколку начини за решавање на проблемите при ПКО
кои може да се разликуваат според пристапот кон проблемот, начинот на собирање на
податоците за поедините мерливи критериуми, и т.н. Од аспект на начинот на
решавањето на проблемите, ПКО може да се класифицира во две групи:
2
поимите „критериуми” и „атрибути” најчесто имаат исто значење.
38
ПАО / ПКА ПЦО
КРИТЕРИУМИ
АТРИБУТИ / КРИТЕРИУМИ ЦЕЛИ
дефинирани со:
ИМПЛИЦИТНИ ЕКСПЛИЦИТНИ
ЦЕЛИ (лошо дефинирани) (прецизно дефинирани)
ЕКСПЛИЦИТНИ ИМПЛИЦИТНИ
АТРИБУТИ (прецизно дефинирани) (лошо дефинирани)
ИНТЕРАКЦИЈА СО
НЕ Е ИЗРАЗИТА МНОГУ Е ИЗРАЗИТА
ДОНОСИТЕЛОТ НА ОДЛУКАТА
39
Доколку мерните скали за критериумите што се користат во процесот на
одлучување не се исти, или споредливи, пред да започне постапката на пресметување на
растојанието, се врши постапка на нормализација на критериумите со која, вредностите
на критериумите се претвораат во бездимензионални броеви.
За решение на проблемот се усвојува онаа алтернатива која е релативно
најблиску до позитивното и релативно најдалеку од негативното идеално решение,
односно алтернативата кој има најкратко растојание од идеалното решение и најдолго од
негативното идеално решение.
40
Една од предностите на AHP методата е тоа што на доносителот на одлуката
му овозможува да направи проценка на одреден пар критериуми од едно хиерархиско
ниво, незвисно од останатите хиерархиски нивоа. Наједноставен начин на проценка е да
едниот пар од критериуми се процени во смисла на едно својство, без да се земат во
предвид останатите својства. На тој начин, од разгледуваниот пар критериуми, доста
лесно се одредува дали и колку еден критериум е подобар од другиот.
При уредувањето на хиреархиска структура, неопходно е да се воспостават
приоритети на сите елементи, од кои е составена повеќекритериумската задача. После
креирањето на хиреархиската структура, треба да се изврши проверка на сите елементи
и приоритети, при што, помалку важните елементи можат да се испуштат од
понатамошната анализа заради своето релативно мало влијание на целокупната цел, а
доколку има потреба, треба да се уфрлат одредени дополнителни нивоа или елементи со
кои подобро би се разјасниле приоритетите или би се зголемиле приоритетите на
одредени делови од хиреархиската структура. Тогаш, приоритетите можат повторно да се
пресметаат со или без промена на хиреархиска структура. Според тоа, хиреархиската
структура не мора да биде целосна, односно, елемeнтите од одредено ниво не мора да
имаат улога на критериуми за сите елемeнти на пониските нивоа, бидејќи оваа
хиреархиска структура не претставува класично стебло на одлучување.
Хиреархиската структура на критериумите на проблемот на повеќекритериумско
одлучување според AHP методата, прикажана е на Слика 11.
41
Бидејќи проблемот на ПКО треба да биде претставен колку што е можно
потемелно, тоа значи дека и моделот на АНР, мора да биде осетлив на промените кои
влијаат на критериумите. Заради тоа, треба постојано да се прати и разгледува
опкружувањето во кое егзистира проблемот на одлучувањето, што значи дека
проектирањето на хиерархијата претставува итеративен процес.
Хиерархиското структурирање на критериумите според нивната релативна
важност не е едноставен процес. Донесувањето на одлукатата со помош на AHP
методата зависи од знаењето доносителот на одлуката, како и од податоците со кои
располага, а се важни за процесот на донесување на одлука. Според тоа, потребно е
големо искуство и знаење од страна на доносителите на одлуките.
42
2.7.2.4. Mетодата GAIA
Методата GAIA, (англ. Geometrical Analysis for Interactive Aid), може да се
преведи како: Геометриски анализа за интерактивна помош.
Во процесот на ПКА, методата GAIA, всушност претставува продолжение
методата PROMETHEE, т.е. со помош на методата GAIA, резултатите од методата
PROMETHEE се претставуваат геометриски.
Бидејќи не е можно да се прикажи повеќедимензионален простор, идејата врз
која се заснова методата GAIA е сведување на повеќедимензионалните критериуми од
повеќекритериумската задача, во дводимензионален простор, односно во
дводимензионална рамнина, при што, тежините на секој критериум се прикажуваат со
помош на вектор или така наречена, „оска на одлука”.
Во контекст на методата PROMETHEE, со помош на методата GAIA, секоја
алтернатива која е претставена со точка во просторот, се проектира на истата рамнина.
Тогаш, во дводимензионалната GAIA рамнина се видливи и алтернативите и
критериумите, што овозможува права интерпрентација на повеќекритериумската задача.
При тоа, акo два критериуми се согласни, што значи дека преферентностите на
доносителот на одлуката се скоро еднакви, векторите на тие два критериуми имаат скоро
иста насока во рамнината и обратно, векторите на два конфликтни критериуми имаат
проекции во спротивна насока.
Додека, значењето, односно, тежинските коефициенти, односно, релативната
вредност на критериумите, геометриски се претставени со должината на векторите. Ако
некој критериум има поголем тежински коефициент, т.е. претставува доминантен
критериум, тогаш должината на векторот е поголема, односно има поголема апсолутна
вредност.
Збирот од сите вектори со кои се претставени критериумите претставува
векторска насока и големина која го опишува резултантното делување на критериумите и
се нарекува „вектор на одлуката”. Доколку збирниот, односно резултантниот вектор има
мала апсолутна вредност, може да се донесе заклучок дека критериумите се конфликтни.
Што се однесува до алтернативите, оние кои имаат слични карактеристики
сместени се непосредно една покрај друга, додека, алтернативите кои се добри според
одреден критериум, сместени се во насока на векторот кој го претставува тој критериум.
При тоа, „векторот на одлуката” е насочен кон најдобро рангираните алтернативи.
Методата GAIA има доста предности во споредба со останатите методи на ПКА,
бидејќи со помош векторите се добиваат подоверливи и попотполни информации од
самата оценка на поедините алтернативи, бидејќи сите текови се дадени во исти
единици, при што, сите ја изразуваат јачината на преферентноста и се независни од
единиците со кои се дефинирани поедините критериуми.
И покрај тоа што со геометриското претставување на повеќекритериумската
задача во дводимензионален простор, односно рамнина, губитоците на информации се
неминовни заради намалување на димензиите на задачата, сепак се постигнува тоа да
претставува минимален губиток на информации, што значи дека се задржуваат
меѓусебните односи на критериумите, како и значењето, односно релативната важност на
секој критериум, во однос на останатите.
43
2.7.2.5. Mетодата GDSS
Методата GDSS, (англ. Group Decision Support Systems), на македонски може да
се преведе како: Систем за подршка на групното одлучување. Од самото име може да се
каже дека GDSS претставува метода наменета за ситуации на групно, т.е. колективно
донесување на одлука.
Бидејќи во последно време, постојат сé повеќе одлуки кои се однесуваат на
многу сложени и интердисциплинарни задачи, кои не може да ги решава еден човек, во
процесот на одлучување мора да биде вклучен голем број на стручни и одговорни лица,
како и независни експерти од поедини области, кои ги припремаат сите материјали и
податоци потребни за донесување на одлука, или дури и активно учествуваат во
процесот. При тоа, може да се користи и разновидна програмска подршка, од едноставни
системи, кои само ја поддржуваат комуникацијата, до многу сложени системи.
Методата GDSS може да се користи кога, заради одредени, специфични
особини на задачата, тешко може да се постигне согласност меѓу членовите на групата.
На пример, може да постои проблем при собирањето на членовите или пак да постојат
конфликтни интереси. Основната намена на методата GDSS е во најширока смисла да го
подржи процесот на донесување на одлука внатре, во самата група. При групното
одлучување, покрај GDSS методата може да се користат и комбинации од други методи.
На Слика 12, е прикажан дијаграмот на процесот на групно одлучување, со
помош на методата методата GDSS, во комбинација со методите PROMETHEE и GAIA.
Во фаза која му претходи на процесот на донесување на одлука, т.е во
прелиминарното ниво од процесот на донесување на одлука, преку отворена расправа
меѓу координаторот и доносителите на одлуките, но и анонимно изјаснување, се
дефинира проблемот кој треба да се реши со помош на методата GDSS и се одредуваат
и вреднуваат алтернативите и критериумите.
Во првото ниво на одлучување кое претставува индивидуално одлучување,
секој доносител на одлуката ги одредува своите индивидуални одлуки за поедините
алтернативи, врз основа на индивидуалните функции на преферентност и секој
доносител на одлуката врши индивидуална PROMETHEE - GAIA анализа, при што можат
да се примени методата на рангирање и PROMETHEE I и PROMETHEE II.
Понатаму, следи второто ниво на одлучување кое претставува групно
одлучување. Во ова ниво, индивидуалните одлуки од секој доносител на одлуката, се
земаат за критериуми на дадената задача на групното одлучување и формираат нова
матрица на одлучување. Тоа е релативно мала матрица која понатаму многу полесно
може да се анализира со помош на PROMETHEE – GAIA анализата. Доколку едноставно
се пресмета збиот на тежинските коефициенти на индивидуалните одлуки или вектори,
може да се одреди вкупниот „векторот на одлуката” за поедините алтернативи од целата
група. И во овој случај можат да се применат методите и PROMETHEE I и PROMETHEE II.
Доколку крајниот резултат задоволува, односно донесената одлука претставува
решение на пвоеќекритериумската задача на одлучување, тоа претставува крај на
анализата PROMETHEE – GDSS. Но, доколку крајниот резултат не претставува решение
на повеќекритериумската задача, се настојува да се решат конфликтите и GDSS
анализата се повторува.
44
Слика 12. Дијаграм на процесот на донесување на одлука
при групното одлучување со помош на методата GDSS
во комбинација со методите PROMETHEE и GAIA
45
2.7.2.6. Mетодата MAVT
Mетодата MAVT, (англ. MultiAtribute Value Theory), може да се преведи како:
Теорија на повеќеатрибутната вредност.
Според оваа метода, вредностите на атрибутите, т.е. критериумите ги
опишуваат преферентностите на поедините доносители на одлуките. Тоа значи дека
доносителите на одлуките треба да ја проценат релативната вредност на критериумите
во зависност од своите преферентности, кои можат да се изразат со помош на функции
на вредностите. Според тоа, доколку една алтернатива има повисока вредност, тоа значи
дека таа и повеќе се преферира, односно посакува.
46
Но сепак, при повеќецелното одлучување, за доносителот на одлуката останува
прашањето кое решение е најдобро и како да се добие. При тоа, клучна улога има
концептот на Paretto оптималност. Основниот поим во концептот на Paretto оптималност е
доминантното решение. Решението претставува доминантно решение на задачата на
ПЦО, доколку не постои решение кое е подобро од доминантното барем по еден
критериум, а во исто време не е полошо ниту по еден од останатите критериуми.
Во овој материјал се опфатени две најпознати методи на ПЦО:
повеќекритериумското програмирање и целното програмирање.
47
Целите при ПЦО, може да се сведат на еднострани цели, кај кои, место да се
дефинира одредена вредност која треба да биде постигната, може да се дефинира
граница на посакуваната вредност за функцијата на целта. Во зависност од тоа, дали
границата на функцијата на целта е горна или долна, тогаш се толерира само едниот вид
на отстапување – или пречекорувањето или потфрлувањето, а другиот претставува
загуба, односно непостигнување на дефинираната цел.
На пример, доколоку профитот се дефинира на 100.000 [€], пречекорувањето на
оваа сума се толерира, но потфрлувањето претставува непостигнување на
дефинираната цел. Во овој случај, секоја вредност поголема од долната граница на целта
е добродојдена.
Или, на пример, доколку вложувањата се ограничени на 100.000 [€], а потребно
е да се вложат помалку евра, потфрлувањето на оваа сума се толерира, додека
пречекорувањето претставува непостигнување на дефинираната цел. Во овој случај,
секоја вредност на функција на целта, која е помала од горната граница е добродојдена.
48
3. Комплексни проблеми
49
На Слика 13, претставен е дијаграмот на процесот на решавање на еден
комплексен проблем. При решавањето на комплексните проблеми, доносителот на
одлуката треба да ги вклучи сите свои индивидулани интелектуални и когнитивни
способности кои се однесуваат на неговото спознавање, но и своите некогнитивни
способности, како што се мотивираноста, самодовербата и истрајноста. Тој треба
ефикасно да одговори на настанатата ситуација, односно треба да пристапи кон
решавање на задачата за совладување на препреките кои постојат меѓу дадената
состојба и крајната цел. При тоа, мора да го земе во предвид и влијанието на промените
во опкружувањето.
50
На Слика 14, е претставен е еден специфичен модел за решавање на
комплексните проблеми на одлучување во деловните системи. Од моделот може да се
види дека, при решавањето на комплексните проблеми може да се применат веќе
воспоставените и општо прифатени фази на процесот на одлучување, т.е. откако се
формулира проблемот, се дефинира начинот на решавање на проблемот, следи фазата
на решавање на проблемот, фазата на спроведување на донесената одлуката и фазата
на контрола на спроведувањето на одлуката.
При тоа, во фазата на дефинирање на проблемот може да се користи познатата
техника на групното донесување на одлуки, така наречената, Brainstorming техника, која е
претходно објаснета. Во фазата на избор на начинот на решавање на проблемот, можна
е примена на различни експертни системи, т.е. компјутерски програми кои функционираат
како и човечките експерти или човекот како експерт. Додека, во фазата на решавање на
проблемот, можна е примена на различни видови софтверски алатки, т.е. компјутерската
подршка или човекот како самостоен доносител на одлуката.
51
3.3.4. „Means-end” aнализа
„Means-end” анализата буквално може да се преведи како „значи крај” анализа.
Со помош на „Means-end” се врши анализа на последователните постапки, т.е. чекори кои
треба да превземат за да се отстранат разликите меѓу постоечката и саканата крајна
состојба на системот. Оваа анализа може успешно да се користи кога постојат повеќе
цели или развиена хиерархија на целите кои треба да се достигнат при решавањето на
комплексниот проблем.
3.3.5. Контролабилност
Контролабилноста претставува метода со која се врши класификација на
факторите кои влијаат на решавањето на проблемот на одлучувањето, на контролабилни
и неконтролабилни, а потоа се бараат решенија само за оние фактори кои може да се
контролираат, т.е. за оние кои се контролабилни.
52
4. Информации и информациони системи
53
4.1.1. Управување со информационите системи
Управувањето со информационите системи, (англ. Management Information
Systems – MIS), го подобрува процесот на одлучување, го подобрува квалитетот на
донесените одлуки и го скратува времето на одлучување.
Управувањето со информационите системи, е најзастапено при планирањето,
контролата и подготовката на:
оперативните одлуки, со кои се решаваат рутинските проблеми, а се носат
од страна на доносителите на одлуки од најниските нивоа во процесот на
управување со организацијата или системот и; и
тактичките одлуки, кои се носат при познати ситуации, од страна на
доносителите на одлуките од повисоките нивоа во процесот на управување.
54
5. Информатички системи
55
Слика 16. Односот меѓу Системот за подршка на одлучувањето и
процесот на решавање на проблемот на одлучувањето
56
Може да се каже дека Експертните системи претставуваат компјутерски
програми со вештачка интелегенција, кои се развиени со цел софтверски да се имитира
интелегентното однесување, така што можат да извршуваат тешки задачи како и
професионално тренираните човечки експерти.
На Слика 17, претставена е структурата на еден, доста едноставен Експертен
систем, кој е составен од неколку делови, односно, фази:
систем за стекнување на нови знаења;
база на знаење, која претставува систем во кој се меморира знаењето;
механизам за донесување на заклучок со кој се врши обработка на знаењето,
односно решавање на проблемот на одлучување;
систем за објаснување на заклучокот, со чија помош се презентира и самото
знаење;
систем за дијалог меѓу корисникот, односно, доносителот на одлуката и
експертниот систем.
57
Друга важна карактеристика на Експертните системи е таа што, за разлика од
Системите за подршка на одлучувањето, тие можат да ги објаснат и заклучоците за
понудениот резултат, односно, одлука.
Експертните системи, функционираат, односно може да работат дури и кога
некои податоци недостасуваат, бидејќи имаат способност за поврзување на постоечките
достапни податоци, со што можат да ги покријат празнините.
Експертните системи јa толерираат и недоволната прецизност, односно
неодреденоста, бидејќи со помош на испитување и тестирање, можат да го проценат
веројатното значење на оние податоци и услови кои се неодредени, т.е. недоволно
прецизни.
И покрај сите предности, Експертните системи се фокусирани на ограничена
програмската област, т.е. наменети се исклучиво за многу специфични видови на
проблеми и ситуации, бидејќи само на тој начин постои можност за нивно снабдување со
податоци и кодирање на стручното знаење.
58
Заклучок
59
Од шемата прикажана на Слика 18, се гледа дека процесот на одлучување е
составен од пет нивоа, кои меѓу себе не се поврзани.
Областите кои го покриваат првото ниво (I), се занимаваат со проучување на
Феноменот и моделите на одлучувањето и со Теоријата на одлучувањето. Со овие
научни области, опфатени се општите поими и дефиниции во процесот на одлучување,
па според тоа, познавањето на сé она што е наведено на ова ниво, е неопходно за да
може успешно да се прати и сé она што следи на наредните нивоа.
Второто ниво (II), во потполност е посветено на математичките методи, со
помош на кои, аналитичарите, врз научна основа го креираат множеството од сите можни
алтернативи, од кои доносителот на одлуката ја избира најдобрата. Второто ниво е
составено од пет научни дисциплини и тоа, Анализата на ризикот и одлучувањето,
Теоријата на корисност, Еднокритериумското одлучување и Операционите истражувања,
Повеќекритериумското одлучување и Економетриските методи.
На третото ниво (III), се наоѓаат различни области и дисциплини кои меѓу себе
се исклучително хетерогени, т.е. меѓу нив не постои врска како што беше математиката за
научните области од второто ниво. Меѓутоа, нивното присуство во одлучувањето е
исклучително значајно и тоа заради следните причини:
1. Со Методите на избор или рангирање, се рангираат алтернативите добиени
со помош на методите од второто ниво;
2. Прогнозирањето и предвидувањето, служат за предвидување на иднината,
бидејќи одлуките кои ќе се донесат денес на основа на некое минато, ќе се
остварат во некое идно време;
3. Во процесот на донесување на одлуката, најчесто е застапена тимската
работа, па затоа во ова ниво припаѓа и Групното одлучување;
4. Со Математичките методи и модели на одлучувањето, може да се изведе
математичко моделирање на проблемот во многу реални ситуации на
одлучување;
5. Деловното работење и менаџментот, ги третира одлуките кои се носат во
областа на деловниот свет;
6. Бидејќи процесот на одлучување по својата природа е динамичен, во ова
ниво неопходно е и Одлучувањето и динамиката на системот;
7. Симулациите во процесот на одлучување, се потребни бидејќи во многу
ситуации на одлучувањето, или не можат да се дефинираат соодветни
математички модели, или дефинираните модели не се погодни за примена,
заради што, многу поефикасно е да се заменат со симулациони модели;
8. Информационите системи, се од големо значење за процесот на одлучување
бидејќи не е можно да се организира современ и ефикасен систем на
одлучување без располагање со навремени, точни и прегледни информации;
9. Системот и процесот на одлучување, уште во фазата на проектирање треба
да се постави врз основите на современата Организација на одлучувањето.
60
На петтото ниво (V), под многу воопштено име: Интелегентна подршка на
одлучувањето при решавање на реалните проблеми во деловното работење, пред сé се
мисли на силното влијание на новите технолошки пристапи од четвртото ниво, при
решавањето на реалните проблеми на одлучувањето во реално опкружување.
Според овој краток преглед на сé она, што по својата функционалност припаѓа
на одлучувањето, повеќе од очигледно е дека многу е тешко да се опфатат сите области
од Теоријата на одлучувањето, но сепак, со овој материјал барем малку се пополнува
празнината која постои во нашата литература токму во областа на Теоријата на
одлучување, како и нејзината примена во праксата.
61
Користена литература
Decision support systems and intelligent systems – Turban E., Aronson J.E.,
Liang T., Sharda R., 2007;
62
СОДРЖИНА:
63
1.3.4. Класификација на одлуките според
субјектите на одлучувањето...............................................................10
1.3.4.1. Индивидуални или поединечни одлуки.................................................10
1.3.4.2. Групни или колективни одлуки...............................................................10
• Видови на групи ......................................................................................................... 11
Видови групи според функцијата на управување на
доносителите на одлуката како членови на групата............................................................................11
Видови групи според времето на егзистирање на групата
во рамките на структурата на системот на управување во организацијата ......................................11
Видови групи според карактеристиките на членовите на групата......................................................12
• Техники на групно донесување на одлуки ............................................................... 12
Brainstorming техниката при групното одлучување ..............................................................................12
Nominal Group техника при групното одлучување...............................................................................12
Delphi техниката при групното одлучување ..........................................................................................12
64
2.4. Основни фази при ПКО......................................................... 21
2.4.1. Дефинирање на целите при ПКО .......................................................22
2.4.2. Дефинирање на алтернативите при ПКО .........................................22
2.4.2.1. Класификација на множества од алтернативи.....................................23
• Стабилни множества од алтернативи...................................................................... 23
• Променливи множества од алтернативи ................................................................. 23
2.4.3. Дефинирање на критериумите при ПКО...........................................23
2.4.4. Видови на критериуми при ПКО ........................................................24
2.4.4.1. Видови критериуми според прецизноста и точноста
со која можат да се измерат ..................................................................24
• Квантитативни, односно детерминистички критериуми.......................................... 24
• Квалитативни, односно недетерминистички критериуми ....................................... 24
2.4.4.2. Видови критериуми според односот меѓу нивната вредност и
вредноста на критериумската функција................................................25
• Приходни критериуми................................................................................................ 25
• Расходни критериуми ................................................................................................ 25
• Променливи критериуми ........................................................................................... 25
2.4.5. Формирање на матрица на одлучувањето
која претставува математички модел на ПКО .................................25
2.4.6. Тежински коефициенти на критериумите.........................................27
2.4.6.1. Тежински коефициенти на квантитативните критериуми ....................27
2.4.6.2. Тежински коефициенти на квалитативните критериуми
и процес на квантификација ..................................................................27
• Процес на квантификација........................................................................................ 27
Квантификација со помош на Tеоријата на веројатноста ...................................................................28
Квантификација со помош на Интервалната математика ...................................................................28
Квантификација со помош на Теоријата на FUZZY множества ..........................................................28
• Мерни скали при процесот на квантификација ....................................................... 28
Редна, односно, ординална скала .........................................................................................................28
Интервална скала....................................................................................................................................28
2.4.6.3. Тежински коефициенти на критериумите изразени во
различни мерни скали и процес на нормализација .............................29
• Процес на нормализација ......................................................................................... 29
• Видови на нормализација ......................................................................................... 29
Нормализација со сума...........................................................................................................................29
Векторска нормализација .......................................................................................................................30
Линеарна нормализација........................................................................................................................30
Коректно пресликување..........................................................................................................................30
2.4.7. Хиреархиска структура на критериумите
во вид на стебло на критериуми .......................................................30
65
2.4.8. Методи на ПКО ......................................................................................32
2.4.8.1. Некомпензациони методи на ПКО.........................................................32
• Едноставни некомпензациони методи ..................................................................... 32
Мin / Мax методата..................................................................................................................................32
Max / Мax методата.................................................................................................................................32
Метода на доминација ............................................................................................................................33
• Сложени некомпензациони методи.......................................................................... 33
Метода на конјукција ...............................................................................................................................33
Метода на дисјункција.............................................................................................................................33
Лексикографска метода ..........................................................................................................................33
Метода на елиминација ..........................................................................................................................34
2.4.8.2. Компензациони методи на ПКО.............................................................34
• Метода на корисност ................................................................................................. 34
• Метода на компромис................................................................................................ 34
2.4.9. Методи за вреднување на алтернативите при ПКО .......................35
2.4.9.1. Метода на селекција на алтернативите................................................35
2.4.9.2. Метода на рангирање на алтернативите ..............................................35
2.4.9.3. Метода на избор на најдобрата алтернатива ......................................35
2.5. Улогата на доносителот на одлуката при ПКО................. 36
2.6. Видови на пристапи на доносителот на одлуката
кон решавањето на проблемите при ПКО ......................... 36
2.6.1. Априори методи....................................................................................36
2.6.2. Апостериори методи ............................................................................37
2.6.3. Интерактивни методи ..........................................................................37
2.7. Класификација на ПКО.......................................................... 38
2.7.1. Повеќеатрибутно одлучување – ПАО ...............................................39
2.7.1.1. Mетодата ТOPSIS ...................................................................................39
2.7.1.2. Метода на компромисно програмирање ...............................................40
2.7.2. Повеќекритериумска анализа – ПКА .................................................40
2.7.2.1. Методата AHP .........................................................................................40
2.7.2.2. Mетодата ELECTRE................................................................................42
2.7.2.3. Mетодата PROMETHEE..........................................................................42
2.7.2.4. Mетодата GAIA........................................................................................43
2.7.2.5. Mетодата GDSS ......................................................................................44
2.7.2.6. Mетодата MAVT ......................................................................................46
2.7.2.7. Mетодата MAUT ......................................................................................46
2.7.3. Повеќецелно одлучување – ПЦО.......................................................46
2.7.3.1. Повеќекритериумско програмирање .....................................................47
2.7.3.2. Целно програмирање .............................................................................47
66
3. Комплексни проблеми ............................................... 49
3.1. Карактеристики на комплексните проблеми .................... 49
3.2. Видови модели и методи за решавање
на комплексните проблеми.................................................. 50
3.3. Стратегии за намалување на комплексноста
на проблемите на одлучување ........................................... 51
3.3.1. Прецизно дефинирање на алтернативите .......................................51
3.3.2. Прецизна спецификација на проблемот...........................................51
3.3.3. Разградување на проблемот на подпроблеми ...............................51
3.3.4. „Means-end” aнализа............................................................................52
3.3.5. Контролабилност..................................................................................52
3.3.6. Работа нанапред и наназад.................................................................52
3.3.7. Користење на дополнителни информации......................................52
3.3.8. Користење на моделирани преферентности...................................52
3.3.9. Користење на моделирани тежински коефициенти .......................52
5. Информатички системи............................................. 55
5.1. Информатичките системи во процесот на одлучување 55
5.1.1. Системи за подршка на одлучувањето ............................................55
5.1.2. Експертни системи ...............................................................................56
5.1.2.1. Карактеристики на експертните системи ..............................................57
5.1.3. Системи за интелегентa подршка на одлучувањето......................58
Заклучок ....................................................................... 59
Користена литература ............................................... 62
67