POM AL Speciet e agrumeve hibridizohen lirisht: jan XIV.

AGRUMET prshkruar si hibride ndrllojore ashtu edhe ato Agrumet jan vendase t zonave tropikale, nn- brendallojore. Si rezultat, taksonomia e agrumeve tropikale dhe zonave t musonit t Azis juglin- ka probleme t konsiderueshme. Nga pikpamja dore. Prdorimi dhe kultivimi i tyre n Kin sht praktike, kjo nnkupton nj vazhdim t shtimit regjistruar q n 2200 p.e.s. dhe libri i par kinez t frutave t rinj n diapazonin ekzistues, qoft nprmjet prmirsimit gjenetik t vetdijshm, pr agrumet daton n 1178. hibridizimit dhe seleksionimit ashtu edhe nprPrhapja e mvonshme e agrumeve t kultivuara mjet hibridizimit rastsor ose mutacionit. i detyrohet m shum tregtarve arab, t cilt Nj specie e rndsishme e agrumeve, grejpfryti, mendohet se i kan sjell agrumet, duke filluar me Citrus x paradisi, njihet pr origjinn e von t tij. qitron, Citrus medica, nga Azia n Lindjen e Mesme sht prshkruar n Indit Perndimore rreth dhe Palestin. Hebrenjt e prdorn qitron n ritu1750. Hamendsohet se e ka prejardhjen si mutaalet e tyre pr Gostin e Faltores. Kontakti romak cion sythor rastsor i Citrus maxima (pumelo) ose me Palestinn oi n prhapjen e vazhdueshme si hibrid rastsor ndrmjet C. maxima dhe Citrus t qitros n pellgun mesdhetar. Bim t tjera sinensis (portokalli). agrumesh, t tilla si nrnxa dhe limoni, ndoqn rrugn e qitros. Portokalli i mbl mund t ket mbrritur n Lindjen e Mesme gjat periudhs s Kryqzatave (1099 1291); sidoqoft, shum shk- 14.1 Taksonomia e prgjithshme e rues paraplqejn ta datojn ardhjen n Evrop agrumeve rreth viteve 1480. Ekzistojn shum seleksionime kultivarsh t daEksploratort evropian dhe kolonizimi i prhapn llueshm q e kan origjinn nga hibridizimi, mutaagrumet n Amerikn e Jugut, Amerikn e Veriut cioni dhe poliploidia brenda specieve t agrumeve. dhe n Karaibe. Thuhet se Kolombi e ka transpor- Origjina dhe prindrit e shum seleksionimeve t tuar portokallin, limoni dhe qitron n Haiti n ud- agrumeve jan t pasigurta. Si rrjedhoj, grupimi htimin e tij t dyt (1493). Kolont holandez i dhe klasifikimi i kultivarve t agrumeve ka qen kultivuan agrumet n Kepin e Shpress s Mir pas i vshtir. Gjinia Citrus sht ndar n dy nngjini, vitit 1652. Prania e pemve t egra t agrumeve n Papeda dhe Eucitrus. Nngjini Eucitrus prmban pellgun e lumit Zambezi mund t shrbej si fakt t gjith speciet q prodhojn fruta t ngrnshm. q ka patur nj ardhje m t hershme, n jug t Sa- Disa prej specieve t agrumeve, hibrideve dhe t haras, t sjell nga tregtart arab, t cilt bnin afrme t agrumeve jan renditur n Tabeln 14.1. tregti prgjat bregut lindor t Afriks deri n Sofala prpara stabilizimit t evropianve n Kepin e Shpress s Mir. Tabela 14.1 Emrimi botanik dhe i zakonshm i disa specieve e t afrmve t Citrus Emrimi botanik Citrus aurantifolia Citrus aurantium Citrus limon Citrus maxima Citrus medica Citrus x paradisi Citrus reticulata Citrus unshiu Citrus sinensis Citrus x tangelo Poncirus trifoliata Emrtimi i zakonshm Limeta Nrnxa Limoni Pumelo Qitro Grejpfryti Mandarina Mandarina satsuma Portokalli Tanxhelo Portokalli trigjethsh Kultivar shembull(j) Mexican (sin. West Indian) Eureka, Lisbon Etrog Marsh Clementine Okitsu Valencia Seminole

111

AGRUMET

Figura 14.1 Forma e pems s agrumeve

Figura 14.2 Sythat e agrumeve 112

Shum specie agrumesh shfaqin gjendjen e embrionis s shumfisht brenda nj fare t vetme. Vetm nj prej ktyre embrioneve ka rezultuar nga shkrirja e gameve seksuale. Embrionet e tjera formohen n indin nukleomik dhe quhen embrione nukleomike. Indi nukleomik ka origjin trsish amsore e pr kt arsye, kto embrione dhe bimt q mund t prodhohen prej tyre, kan nj kompozim gjenetik identik me bimn mm. Kjo on n mundsin e prodhimit t popullatave klonale nga fara, duke ofruar embrionin seksual dhe farfilizat q rezultojn mund t identifikohen dhe t eliminohen. Rritja e lastarve nukleomik n shtretrit e farrave priren t jen uniform, e nse eliminojm bimt anormale dhe t pafuqishme, kemi thuajse 100% siguri q kemi marr nj popullat klonale.

14.2 Poliembrionia

POM AL

Prodhimi i popullatave klonale nga farfilizat kufizohen zakonisht n prodhimin e nnshartesave pr t shartuar mbi to mbishartesat. N kt mnyr, mund t shfrytzohet performanca e rrnjs e kloneve t caktuara. Disa bim q nuk prodhojn rndom farra poliembrionike jan limoni Meyer, mandarina Clementine dhe pumelo.

Figura 14.3 Lastar vegjetativ t agrumeve

Pr rritjen e suksesshme t nj agrumishteje, ashtu si me do pemtore, duhet t prdor material bimor i cili sht i shndetshm dhe zgjidhet pr tiu prshtatur kushteve t rritjes q do t prjetohen. Njkohsisht duhet t merren n konsiderat krkesat e tregut. Krkesat pr temperatur t agrumeve q mund t rriten n kushtet e klims s freskt mund t shihen nga dy pozicione: toleranca

14.3 Zgjedhja e materialit bimor

ndaj t ftohtit t dimrit dhe toleranca ndaj kushteve t vers s freskt (Tabela 14.2).

Tabela 14.2 Toleranca ndaj kushteve t vers s freskt dhe dimrit t ftoht t disa llojeve dhe nn shartesave t Citrus M tolerantet Dimr i ftoht Portokalli trigjethsh Mandarina Tanxhelo Portokalli Limoni Meyer Limoni Limeta Grejpfryti Ver e freskt Portokalli trigjethsh Limoni Mandarina Limoni Meyer Tanxhelo Grejpfryti i Zelands s Re Portokalli Limeta Grejpfryti

Farfilizat e ndryshm t agrumeve mund t prdoren pr nnshartesa, ashtu sikurse edhe t afrm t tjer t agrumeve q nuk prdoren rndom

14.4 Nnshartesat

M t ndjeshmet

113

AGRUMET

Figura 14.4 Tipare t gjetheve t agrumeve, portokalli (majtas) dhe limoni 114

si lloje prodhuese, pr shembull, pr shembull portokalli trigjethsh, Poncirus trifoliata. Portokalli trigjethsh nuk prodhon fruta komercialisht t ngrnshm por bima ofron toleranc t mir ndaj t ftohtit kur prdoret si nnshartes. Kjo veori pasqyron natyrn e saj gjethernse. Portokalli trigjethsh ofron edhe atribute t tjera, prfshi tolerancn ndaj tokave relativisht t rnda, nj ndikim t prgjithshm xhuxhzues mbi rritjen e pems dhe prodhimit t frutave me cilsi t mir. Anasjelltas, nnshartesat e limonit t atht kan toleranc t dobt ndaj t ftohtit, krkojn tipa toke t leht dhe japin nj pem t madhe e t fuqishme, me nivele prodhimtarie shum t mir. Sidoqoft, frutat priren t ken cilsi t dobt. Marrja n konsiderat e nnshartess q duhet prdorur pr Trigjethshi Fuqi e kufizuar, m e pakt se pema standarde Mir Limoni atht Dobt

POM AL ndonj kultivar agrumesh t przgjedhur duhet t merret n konsiderat nj diapazon t atributeve t njohura ose veorive t cilndo nnshartese t marr n konsiderat. Kemi nj diapazon t gjer t nnshartesave t prmendura n literaturn botrore. Disa prej nnshartesave t prdorura m rndom dhe veorit e njohura t tyre paraqiten n Tabeln 14.3. Portokalli, C. sinensis, sht ndoshta vendase e Kins qendrore dhe Indis verilindore dhe ka mbrritur n pellgun e Mesdheut pak koh pas limonit, ndoshta nga shekulli i 15t. Farrat jan transpor-

14.5 Portokalli

Tabela 14.3 Karakteristikat e nnshartesave m t prdorshme t agrumeve (Citrus) Portokalli Disi Nrnxa Disi Mandarina Cleopatra Mir

Qndrueshmria dimrore

Fuqia rritjes dhe madhsia e pems

E hershme, rendimente Rendimente Rendimente Rendimente Rendimente Rendimente t mira, t larta, Prodhimtaria t mira, t mira, t mira, t larta, cilsi e cilsi fryti e dhe cilsia cilsi e lart, fruta pakz fruta pakz cilsi e mir, lart fryti, dobt, fruta fryt i madh t vegjl t vegjl fryt i madh por pakz i t mdhenj vogl Disi. Mir, prParaplqen Mir, shkon Toleranca ndaj jashto toka t m mir n Mir Mir Mir tokave t rnda tokat shum ekuilibruara toka ranore glqerore dhe t kulluara mir Toleranca ndaj smundjeve Mir Dobt Dobt Mir Dobt Mir rrnjore Toleron Toleron Toleron tristecn ekzokortis Toleron Toleron Toleron tristecn, e dhe ekzodhe psotristecn, e tristecn, e Toleranca ndaj tristecn ndjeshme kortis. E rozis, tepr ndjeshme ndjeshme viruseve dhe ekzondaj ekzondjeshme e ndjeshme ndaj ekzondaj ekzokortis kortis ndaj psorondaj kortis kortis zs tristecs

Shum e fuqishme, pem e madhe

Fuqi e kufizuar, madhsi peme standarde

Fuqi e kufizuar, madhsi peme standarde

Rritje fillestare e ngadalt, fuqi e kufizuar, madhsi peme standarde

Standarde n t madhe, rritje e fuqishme

Disi - Mir

Citranxhi Troyer

115

AGRUMET Tabela 14.4 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t portokallit Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Portokalli Citrus sinensis Shih Tabeln 14.1

tuar nga Kolombi n Haiti (1493) dhe bima prhapet m pas prmes Indive Perndimore, Ameriks s Jugut dhe Ameriks Qendrore dhe Veriore.

14.5.1 Frytzimi dhe vjelja Kultivart kategorizohen n grupe sipas sezonit t vjeljes, t hershme, t mesme dhe t von. Duke prdorur kultivar t ndryshm, sezoni i vjeljes Portokalli prdoret si fryt pr konsum t freskt. mund t zgjatet deri n nj periudh 6-mujore. Lngu mund t ekstraktohet dhe tregtohet n Zakonisht, lidhja e fryti nuk prbn problem. Disa forma t ndryshme, pr shembull, me konserva, i kultivar, si sht Washington navel, frytzongrir, i prqendruar dhe i thar. jn n mnyr partenokarpike. Prodhimi i luleve mund t ndodh gjat nj pjese t mir t vitit n Prodhuesit kryesor jan Brazili, SHBA dhe Mek- rritje t re. Sidoqoft, rritja e bujshme pranverore sika. sht periudha e lulzimit m e zakonshme.

Pem e vogl, gjethembajtse deri n 10 m, ku n agrumishte mbahen ndrmjet 3 dhe 1 m Seksualiteti Zakonisht dyseksore Zakonisht nga insektet. Pjalmimi i kryqzuar dhe vetpjalmimi sht i mundshm. Disa kultivar nuk prodhojn pjalm t gjall dhe mund t Pjalmimi zhvillojn fruta partenokarpik pa far, p.sh. krthizort, n munges t pjalmimit t kryqzuar. Disa kultivar, t till si Valencia, kan nj numr t vogl farrash Diferencimi i sythave ndodh n mesin e vers; diferencimi lulor ndodh Sythat lulor prpara rritjes s bujshme n fund t pranvers Gjethembajtse, kshtu q nuk kemi periudh t till elje sythi. ZaPeriudha e eljes s sythave konisht ka t paktn dy rritje t bujshme do vit Mund t vazhdoj pr nj periudh t zgjatur; lulzimi i bujshm kryePeriudha e lulzimit sor n pranver fillimi i vers Periudha e pjekjes s frutave Mesi i dimrit deri n fundin e vers, n varsi t kultivarit Rritja e frytit dhe lastarve Lakore rritje sigmoidale Madhsia dhe forma e pems

Figura 14.5 Lulet e agrumeve, portokalli (majtas) dhe limoni 116

Tabela 14.5 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t portokallit Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Rritja mund t ndodh ndrmjet 13 dhe 40C. Muajt veror duhet t ken temperatura mesatare mbi 15.5C. Shumica rriten n gjersi gjeografike 23.5 40.0 N kushtet e rritjes joaktive mund t toleroj 5C (me kalitje n muajt e dimrit). N kushtet e rritjes aktive, 0C shkakton dm t rnd Krkohen reshje t shprndara mir prej afro 850 mm E dobt shih tolerancn ndaj lagshtis. I ndjeshm ndaj prmbytjes

POM AL

Krkesat pr ushqyes

Pjekja e frytit nuk ndodh pasi fryti sht vjel. Megjithat, ngjyra e lkurs mund t ndryshoj nga e gjelbr e elur n portokalli.

14.5.2 Teknologjia e kultivimit Frutat me cilsin m t mir prodhohen n zonat me ver t nxeht e t that, ku ka ujitje n disGjat vjeljes, duhet br kujdes q lkura t mos pozicion pr t garantuar rritjen dhe zhvillimin e dmtohet ose grryhet dhe mund t vishen dorash- frytit. N kto kushte, deficitet ujore mund t jen ka. Fryti mund t pritet me grshr ose t shku- t rnda dhe prdorimi i ujitjes duhet t marr n let nga pema. N fryt duhet t lihet nj sumbull e konsiderat krkesn shtes nga bimsia konkukrcellit, nse kjo hiqet, fryti priret m shum t rruese ndrmjet pemve; n t kundrt, bimsia kalbzohet. Shkulja ose vjelja me thyerje sht tjetr duhet t hiqet. Prashitja e rregullt mund t e pranueshme nse fryti mund t hiqet pa dm- mos jet nj metod e knaqshme pr kontroltuar pemn, duke hequr sumbulln ose grvishtur lin e barishteve t padshirueshme dhe barrave, lkurn e frytit. Nse frutat vilen duke i prer me duke qen se ekspozimi i vazhdueshm i toks s grshr, sht e mundur q t shkurtohen lasta- lagsht zbraz si nivelet e lagshtis n tok dhe rt fryt-barts deri n lastarin ansor m t afrt lndn organike. Plehrimi i gjelbr, bimt toke m t ri. Shpesh kaq sht e mjaftueshme si kra- mbuluese dhe mbjelljet me bar t prhershme mund t prdoren n rastet kur mund t ruajm sitje pr pemt e rritura. nivelet e lagshtis. Pas vjeljes, frutat lahen dhe mund t dyllosen gjithashtu. Frutat kategorizohen sipas madhsis Kontrolli i smundjeve dhe dmtuesve krkon nj dhe frutat q nuk plotsojn standardin katego- przgjedhje t kujdesshme t materialit bimor prrizohen ult ose eliminohen. Ruajtja afatshkurtr para mbjelljes. Bimt duhet t jen t pastra nga vimund t realizohet n kushtet t ajrosura dhe t ruset dhe mykoplazmat. Fidant duhet t vijn nga freskta (nn 15C). Ruajtja pr disa muaj mund fidanishtet t pastra nga patogjen q prhapen n tok. Vektort e smundjeve duhet t kontrollohen t realizohet n 3 8C me lagshti 85 90% LR. n pemtore pas mbjelljes s pemve.

E mir kultivohet q nga zonat e lagshta t Brazilit dhe Floridas n Kalifornin dhe Australin Mesdhetare. E paprshtatshme pr tropikt me lagshti t lart, pasi cilsia e lkurs ulet dhe rritet prekja nga smundjet Luhatet sipas nnshartesave por prgjithsisht e mir E mir, kshillohen breza mbrojts pr zonat e rrahura nga era Prdoren kodrat dhe grykat pr kullimin e ajrit dhe n rajonet e freskta faqet me kundrejtim ekuatorial. N t kundrt, paraplqehen tokat e sheshta Paraplqen toka t lehta e t kulluara mir. Zgjedhja e nnshartess mund t zgjas diapazonin e toks: paraplqehet diapazon pH 5 - 8 Analiza gjethore po prdoret gjithnj e m shum pr prcaktimin e nevojave minerale. Krkesa pr azot sht e lart. Prdorimi ndahet n dy t tretat dhe nj e treta n dimr dhe fundi i vers prkatsisht. Doza prcaktohet sipas moshs s pems, fuqis s rritjes dhe toks. Rekomandimi i prgjithshm pr nj pem t rritur sht: N 0.40 kg, P 0.45 kg dhe K 0.25 kg

117

AGRUMET Tabela 14.6 Aspekte agroteknike t kultivimit t portokallit

14.5.3 Kultivart Kultivart jan t shumt, midis t cilve jan:

Si rregull prdoret shartimi me syth dhe shartimi me kalem i mbishartesave t Shumimi przgjedhura mbi nnshartesa farore. Nnshartesat farore mund t jet gjenetikisht identike nse prdoren farfiliza nukleomik Nnshartesa T ndryshme, shih Tabeln 14.3 Tradicionalisht n kuadrate 3 5 m, por prvoja e kohve t fundit sugjeron Largesat (hapsirat, mbjelljen n largesa m t ngushta brenda rreshtit deri n minimumi 1.3 m distancat) ndrmjet bimve Pema ka prirje natyrore pr t marr nj form rrumbullake. N vitet e para, krasitet pr t formuar skeletin. Prdoret pak ose aspak krasitje e pemve Formsimi dhe prodhuese por hiqen degt e vjetra dhe thithakt. Gjat vjeljes, degzat frutore krasitja mund t shkurtohen deri n degzat e reja ansore. Krasitje m e rnd mund t krkohet pr t mbajtur pemn n madhsin e caktuara. Ndonjher prdoret krasitje e mekanizuar e tipit gardh (hedging) Rrallimi Zakonisht nuk praktikohet Zakonisht siprfaqja mbahet e zhveshur dhe e pastr (me herbicide ose kultiMenaxhimi i dyshe- vator). Nse lagshtia e toks sht e prshtatshme, sht e mundur prdorimi mes s agrumishtet i plehrimit t gjelbr dhe bimve tokmbuluese. Baza e pems duhet t mbahet e pastr Periudha e vjeljes s Rendimente t vogla n sezonin e tret par Periudha deri n Luhatet sipas klims dhe nnshartess, shpesh 8 12 sezone pas mbjelljes prodhimin e plot Rendimentet e N vitin 3 4: 2.5 5 t/ha pritshme N vitin 8 12: 20 40 t/ha Jeta produktive e 20 30 vjet zakonshme Vilen me dor pas kampionimit dhe testimit pr prmbajtjen e sheqerit. Trajtohet me kujdes (dorashka). Metoda e vjeljes Vilet me kputje nga pema ose pritet me grshr pran sumbulls s krcellit. Ndarja e sumbulls nga fryti nxit kalbzimin N kushte temperature t freskt dhe ventilimit mund t ruhen pr 3 10 jav. Ruajtja Etileni mund t prdoret pr t gjelbruar frytin Smundje dhe dmtues kryesor jan morri i zi, breshkzat, gjetheprdredhsit, imkat, tripset, kalbzimi i kafenjt dhe kalbzimi i qafs. Smundje t Patogjent dhe rndsishme virusale jan tristeca dhe ekzokortis. N rastet kur kto jan t dmtuesit kryesor pranishme, zgjedhja e nnshartess sht e rndsishme (shih Tabeln 14.4). Zona t veanta kultivimi kan smundje t veanta Rrumbullak (i) Hamlin prodhimtari e lart, hershmri (vjesht mesi i dimrit), cilsi e dobt, i prdorur kryesisht pr lng. (ii) Valencia prodhimtari mesatare n t lart, i von (fundi i dimrit pranver), me cilsi t shklqyer. Krthizor. Washington navel prodhimtari m e ult se Valencia, me pjekje t

T pigmentuar. Disa kultivar, p.sh. Tardocco, Sanguinello, Moro. Ato krkojn klim mesdhetare.

mesme, nuk shkon mir n zonat me temperatura t larta, veanrisht gjat nats. I prshtatet klims mesdhetare. Ka mjaft klone t prmirsuara.

118

14.6 Limoni

Limoni, limeta dhe qitro vendosen prgjithsisht n nj grup t quajtur si fruta agrumesh t atht. Limoni prdoret veanrisht pr lngjet dhe prgatitjet e ushqimit dhe nuk shitet n vllime t mdha si fryt i freskt. E ka origjinn n Azin juglindore dhe n veanti n rajonin himalajan lindor t indis dhe gjithashtu Burms (Mianmarit). Limoni sht njohur dhe tregtuar nga arabt n shekullin e 10t. sht i lidhur ngusht me qitron. Limoni sht kultivuar n Evrop q nga koha e eksplorimeve evropian n Amerikn e Jugut. Shum shpejt u ua n Indit Perndimore (Kolombi m 1493) dhe Amerikn e Jugut.

Megjithse limont jan tolerant ndaj verrave t freskta, ato jan shum t ndjeshm ndaj luhatjeve t skajshme dhe t befta t temperaturs. Kalitja e indit bimor nuk induktohet leht dhe ky sht ndoshta shkaku i mungess s tolerancs ndaj kushteve t skajshme (Tabela 14.8). Klima m e mir pr kultivimin e limonit duket se sht ajo e that me vera t nxehta. Prodhimi botror i limonve dhe limetave sht afro 20% e portokalleve. Meksika, India dhe Argjentina jan prodhuesit m t mdhenj. Vendet e tjera t renditur si prodhues kryesor t limonve dhe limetave prfshijn Brazilin, Spanjn, Kinn, SHBA dhe Turqin. Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Limoni Citrus limon

POM AL 14.6.1 Materiali bimor Ekzistojn shum kultivar limoni t emrtuar, edhe pse disa prej ktyre limonve nuk jan limon t vrtet. Pr shembull, limoni Meyer sht nj hibrid, ndoshta ndrmjet C. sinensis dhe C. limon. Limoni Meyer sht mjaft i njohur sepse sht m i prshtatur n rajone m t ftohta se sa kultivart standard t limonit, t till si Lisbon dhe Eureka. Ka tre grupe kultivarsh: Grupi Femminello, i kultivuar kryesisht n Itali, kan prodhim t vazhdueshm gjat shumics s sezoneve. Grupi Verna, t kultivuar n Spanj, ka nj sezon kryesor n fund t dimrit deri n mesin e vers dhe nj m t vogl n dimr - pranver. Grupi Sicilian, gjithashtu popullor n Kaliforni dhe Australi, ka dy kultivar kryesor Lisbon dhe m pak toleranti ndaj ngrics Eureka. Vjelja kryhet kryesisht n dimr dhe pranver. Pjesa drrmuese e nnshartesave t rekomanduara pr limont (dhe frutat e tjer acid) nuk prfshijn portokallin trigjethsh (P. trifoliata). Kjo nnshartes zakonisht nuk rekomandohet pr shkak t potencialit pr ndrveprimin nnshartes mbishartes nse ka ndonj virus latent qoft tek portokalli trigjethsh ashtu edhe limoni. Cilsia e frytit sht gjithashtu e ult. Limont shartohen zakonisht me syth mbi nnshartesa portokalli.

Tabela 14.7 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t limonit

Pem e vogl, gjethembajtse, deri n 10 m, por zakonisht me lartsi 3 Madhsia dhe forma e pems 7 m. Degt jan gjembore dhe t fuqishme, me nj rritje m t hershme krahasuar me speciet e tjera t agrumeve Seksualiteti Dyseksore Zakonisht nprmjet insekteve; pjalmimi i kryqzuar dhe vetpjalmimi Pjalmimi jan efikas. Frutat partenokarpik mund t formohen edhe nse pjalmimi nuk on n pllenimin e vezs Sythat lulor Shih portokallin Gjethembajtse, kshtu q nuk kemi periudh t till elje sythi. ZaPeriudha e eljes s sythave konisht ka t paktn dy rritje t bujshme do vit Periudha e lulzimit Mund t vazhdoj gjith vitin por sezoni kryesor sht pranvera Mund t vilet gjat gjith vitit ndrkoh q fryti maturohet. Sezoni Periudha e pjekjes s frutave kryesor i prodhimit: dimr pranver Nuk kemi elje sythash tipike. Ka tre episode rritje t bujshme n vit: Rritja e frytit dhe lastarve n pranver, ver e vjesht. Kto periudha jan t gjata dhe periudha sht m pak e sinkronizuar se sa tek agrumet e tjera.

Shih Tabeln 14.1

119

AGRUMET

Figura 14.6 Fruta agrumesh t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore

Tabela 14.8 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t limonit Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike

14.6.2 Vjelja dhe kujdesi Maturimi n agrumet acide sht ndonjher i vshtir pr tu prcaktuar nga pikpamja pamore dhe mund t kampionohen fruta 6 cm diametr apo m t madh pr t matur prmbajtjen e lngut dhe acidit. Fryti do t kurohet gjithashtu kur mbahet pr nj periudh t shkurtr n nj vend t ajrosur mir me temperatur t freskt t njtrajtshme. Gjat kurimit, trashsia e lkurs zvoglohet dhe prqindja e lngut rritet.

Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes 120

Shih Tabeln 14.5. Limont jan m tolerant krahasuar me portokallet ndaj temperaturave t freskta t vers. Nuk toleron klimat tropikale Limont, me prjashtim t limonit Meyer jan nj prej agrumeve m pak tolerante ndaj ngricave Nevojiten reshje t shprndara mir n diapazonin 800 950 mm E dobt: i ndjeshm ndaj prmbytjes Cilsia e frytit bie dhe cilsia e lngut ulet me rritjen e niveleve t ujit Jo e mir. Prekja nga smundjet rritet; cilsia e frytit ulet. Nuk plqen kushtet e lagshta, veanrisht n zona t ngrohta Ndryshon sipas nnshartess por prgjithsisht e mir. Thatsira shkakton rrzimin e gjethes dhe fryti dhe jep fruta t vegl Jo e keqe, druri mund t jet i brisht dhe ka gjasa t dmtohet n kushtet e ers s fort Prdoren kodrat dhe grykat pr kullimin e ajrit dhe n rajonet e freskta faqet me kundrejtim ekuatorial. Vendmbjelljet e mbrojtura nga errat e ftohta dhe mbizotruese jan t dshirueshme n disa rajone Zgjedhja e nnshartess do t ndikoj mbi diapazonin e tokave. Paraplqehet nj tok me thellsi 1 m, e ajrosur dhe me kullim t pranueshm Shih Tabeln 14.4. Limont kan nj krkes K m t lart se sa agrumet e tjera. Cilsia e frytit mund t zvoglohet me prdorimet e azotit

Anasjelltas, nse frutat lihen n pem pr shum koh pasi sht arritur maturimi, ato bhen m pak t lngshme dhe palca nn lkur rritet n trashsi.

Pesha e frytit n ansore priret gjithashtu t rezultoj n prkuljen e degve dhe varjen posht t 14.6.3 Krasitja e degzave frutore ansore tyre. Degt mund t mbivendosen me njra-tjetrn Pema e limonit prodhon fruta n degzat ansore prreth fundit t pems. Prerja nga posht sht t gjata t cilat kan origjin t afrt. N kto last- nj procedur e prdorur pr t shkurtuar degt ar, nuk ka zhvillim lulor t mtejshm, por mund dhe mund t kombinohet me heqjen e degve t t ket lulzim n lastart e rinj ansor q do t brendshme, me synim hapjen dhe ngritjen e fundalin prapa frytit n maturim. Prandaj, vjelja e fru- dit nga posht. Kjo lejon afrimin tek trungu dhe tave mund t kombinohet me shkurtimin e lasta- zona nn kurorn e pems, gj e cila mund t ndihrve ansor. Grshrt e krasitjes prdoren pr t moj n shrbimet agroteknike t tilla si ujitja dhe shkurtuar ansoret frytzuese deri n rritjen an- plehrimi. sore m t afrt e m t re, duke shkurtuar kshtu lastart ekzistues. Fryti vilet gjithashtu n t njjtn koh duke e prer bishtin e frytit dhe duke Tabela 14.9 Aspekte agroteknike t kultivimit t limonit Shumimi Mbishartesat e przgjedhura shartohen me syth ose kalem mbi nnshartesa farore Portokalli trigjethsh nuk sht i pranueshm pr Eureka, Villa Franca dhe Genoa, por Lisbon dhe Meyer mund t jet e knaqshme n kt nnNnshartesa shartes. T prshtatshm jan portokalli dhe nrnxa, po kshtu edhe limoni i atht (citronela) Largesat (hapsirat, Tradicionalisht me hapsira t gjera deri n kuadrate 7.5 m; tani shpesh largedistancat) sat reduktohen n 1.3 3.0 m ndrmjet bimve Shih Tabeln 14.6. Pemt priren t japin lastar t gjat q varen dhe koklaviten me peshn e frytit. Sidoqoft, ka gjasa q krasitja e rregullt pr t mbajtur Formsimi dhe nj skelet t pastr do t ishte shum e kushtueshme. Ndonjher praktikohet krasitja krasitja e mekanizuar si gardhim (hedging) dhe prerja e majave pr ti mbajtur pemt n madhsin e krkuar. Prerja nga posht praktikohet pr t hequr degt fundet e ulta, duke lejuar kositjen, sprkatjen dhe ajrimin e leht Rrallimi E pazakont Mekanizimi i dyshe- Shih Tabeln 14.6. Siprfaqja e pastr e toks mund t ndihmoj n zvoglimin mes s agrumishtes e rrezikut t ngricave Periudha e vjeljes s Rendimente t vogla fillojn n sezonin e tret par Periudha deri n Ndryshon sipas klims dhe nnshartess. Prodhimi i plot: 8 12 vjet pas prodhimin e plot mbjelljes Rendimentet e N vitin 3 4: 5 10 t/ha pritshme N vitin 8 12: 50 70 t/ha Jeta produktive e 20 vjet zakonshme Limont duhet t vilen kur sht zhvilluar ngjyra e verdh e plot. Pr eksport, mund t vilen prpara ngjyrimit t plot pr ti dhn koh transportit. Mund Metoda e vjeljes t bhet testimi i prmbajtjes s acidit por edhe brenda nj peme mund t kemi nivele shum t ndryshueshme. Trajtimi bhet me dorashka. Pritet me grshr nga pemt (shih Tabeln 14.6) Ruajtja Shih Tabeln 14.6 Patogjent dhe Shih Tabeln 14.6. Limont jan shum t ndjeshm ndaj smundjeve specifike dmtuesit kryesor t agrumeve, p.sh. verrukoza

POM AL ln pjesn e sumbulls t bishtit bashklidhur me frytin.

121

Mandarina e zakonshme e ka origjinn nga India verilindore dhe si pem frutore, sht prhapur si n drejtim perndimore ashtu edhe lindor. Zhvillimi i mtejshm i ksaj kulture ka ndodhur n disa zona gjeografike. Si rezultat, aktualisht, grupi i mandarinave t agrumeve sht mjaft i larmishm (Tabela 14.10). Shum autor pranojn se ka dy ndarje kryesore brenda grupit t mandarinave, mandarinat e zakonshme dhe mandarinat satsuma. Mandarinat jan n gjendje t hibridizohen me mandarina t tjera dhe gjithashtu me specie t tjera t Citrus. Ekzistojn hibride ndrllojore natyrore me tipare dhe shije t ngjashme me mandarinn, t tilla si Temple por edhe hibride t krijuara nga njeriu t tilla si tanxhelot Seminole dhe RobFigura 14.6 Pamja e frytit t pjekur n pem inson.

14.7 Mandarina

AGRUMET

Prshkrimet botanike m t shumta t mandarinave i japin kulturs emrtimin Citrus reticulata. Megjithat, disa autoritete e emrtojn grupin e mandarinave satsuma Citrus unshiu. Ky emrtim nnkupton nj variant t dallueshm t mandarinave t zhvilluar n Orient, veanrisht n Kin dhe Japoni. Fryti i ngjason portokallit, megjithse forma mund t jet m e shtypur dhe zakonisht ka madhsi m t vogl. Ngjyra e lkurs mund t ket nj nuanc m t kuqrremt. Portokallet mandarin konsumohen prgjithsisht t freskta ose n sallata Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

frutash. Seleksionime t kuqrremta t portokallit mandarin me origjin mesdhetare emrtohen dhe tregtohen si tanxherina. Emrtimi tanxherin vjen nga Tanxheri, Marok, q tregon rrugt historike t transportit pr n Evropn veriore. Ksisoj, nuk ka nj baz botanike pr t diferencuar tanxherinat prej mandarinave.

Tabela 14.10 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t mandarins

122

Mandarin, tanxherin, satsuma, tanxhelo Citrus unshiu (satsuma), Citrus reticulata (mandarina) Shih portokallin: vini re gjithashtu hibridet natyrore C. reticulata x C. sinensis Temple; C. reticulata x C. maxima Tanxhelo Pem e vogl, gjethembajtse, me lartsi nga 2 8 m. Ndonjher ka Madhsia dhe forma e pems deg gjembore. Me ndryshueshmri n formn e pems dhe pamjen e saj, p.sh. mandarinat kan rritje m t prpjet se sa satsumat Seksualiteti Zakonisht dyseksore Mund t ndodh si vetpjalmimi ashtu edhe pjalmimi i kryqzuar. Frutat pa far mund t prodhohen pas rritjes s ovuls s dobt ose Pjalmimi shterp dhe pas dshtimit t pllenimit nga pjalmi i papajtueshm. Shterpsia mashkullore ndodh n disa kultivar dhe, pr kt, duhet t inkurajohet pjalmimi i kryqzuar. Disa jan natyrshm pa far Sythat lulor Shih Tabeln 14.4 Periudha e eljes s sythave Dy rritje t bujshme n vit Periudha e lulzimit Kryesisht n pranver Kryesisht n dimr; kjo periudh mund t zgjatet duke mbjell nj Periudha e pjekjes s frutave diapazon t prshtatshm tipash Lakore rritje sigmoidale. Mandarinat jan m t vogla dhe kan nj Rritja e frytit dhe lastarve lkur q hiqet me m pak lehtsi se sa tek satsumat

Mandarinat jan t kultivuara gjersisht n rajonet e freskta e t ngrohta nntropikale dhe madje n zonat e ngrohta mesdhetare. Diapazoni i gjer i kultivarve, mandarinave dhe hibrideve, mundson nj zgjedhje pr tiu prshtatur kushteve kli-

Tabela 14.11 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t mandarins Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

Ndoshta e ndrmjetme ndrmjet limonit dhe portokallit pr sa i prket reagimit ndaj temperaturave t freskta t vers. Cilsia dhe mblsia e frytit prmirsohen nga verrat e ngrohta M tolerante se sa limoni dhe portokalli. Grupi i mandarinave satsuma sht m tolerant se sa frutat mandarin/tanxhelo Shih Tabeln 14.5 E dobt Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5

POM AL

matike t ndryshme. Disa kultivar mandarinash jan veanrisht tolerant ndaj t ftohtit dhe n gjendje t zhvillojn qndrueshmri ndaj t ftohtit. Tipari trheqs i disa mandarinave sht lkura e lirt e tyre, q mundson qrimin e leht. Frutat jan shpesh t vegjl me segmente t vogla, n varsi t kultivarit. Fryti mund t jet pa far.

Shkon mir n zonat mesdhetare. Seleksionet e

Hibridizimi sintetik i par ndrmjet pumelos dhe mandarins sht br nga Webber dhe Swingle n 1897. Emrtimi tanxhelo sht kompozuar pr t prshkruar hibridet ndrmjet ktyre dy prindrve. Bimt e tanxhelos kan fruta me ngjyr, aromatik, me arom dhe shije t dallueshme. Hibridizimi i prsritur me kto dy prindr ka prodhuar nj gam tiparesh t kombinuara. Aktualisht, emrtimi tanxhelo prdoret zakonisht pr hibridet e ngjashme me mandarinat dhe pr t gjetur emra t tjer pr hibride me tipare q jan m t ngjashme Figura 14.7 Pamja e frytit t vjel me pumelon. Kina sht prodhuesi m i madh i mandarinave. Vendet e tjera me prodhim t konsiderueshm prfshijn Spanjn, Brazilin, Japonin, Turqin dhe Italin. Prodhimi i prgjithshm botror vrtitet n 26Mt dhe sht dyfishuar n 40 vitet e fundit.

14.7.1 Materiali bimor Mandarinat e zakonshme. Kto emrtohen zakonisht me emrtimin botanik C. reticulata, megjithse disa lloje t prfshira n kt grup jan m sakt hibride. N krahasim me satsumat, mandarinat e zakonshme jan m t vogla me lkur q hiqet m leht. Clementine sht mandarina m e prhapur; ka arom t mir, pak farra dhe jep prodhim t lart, megjithse madhsia e vogl mund t prbj problem. Figura 14.8 Pamje e tulit t agrumeve

123

AGRUMET Tabela 14.12 Aspekte agroteknike t kultivimit t mandarins Shumimi Nnshartesa

klementins kan larmi t frytit dhe periudhs s pjekjes. Me m pak rndsi sht kultivari Darcy, i cili shkon mir n kushte t lagshta e t nxehta. Satsuma. Shumica e zhvillimit t satsums ka ndodhur n Japoni, ku sht agrumi m i prhapur. sht agrumi m rezistent ndaj t ftohtit dhe shkon mir n rajonet nntropikale m t freskta. Ka shum seleksionime brenda satsums dhe kto jan br pr t patur cilsi m t mir dhe sezon vjelje t zgjeruar, n veanrisht hershmria. Hibridet e mandarinave. Temple dhe Murcott jan hibride natyror t mandarins dhe portokallit (ktij kryqzimi jepet emri i prgjithshm tanxhor). Ato piqen pas mesit t dimrit dhe seleksionimet brenda hibrideve Temple dhe Murcott jan pro-dhuar veanrisht pr karakteristikat e prmirsuara t mirmbajtjes s pemve. Ato kultivohen n Florida dhe Afrikn e Jugut.

Shih Tabeln 14.6 Shih Tabeln 14.6 Ndryshojn, n varsi t kultivarit, nnshartess dhe klims. Krahasuar me Largesat (hapsirat, agrume t tjera, shum mandarina kan pem t vogla. Mbjellja n kuadrate distancat) prej 5 m po i l vendin mbjelljes n hapsira m t afrta brenda rreshtit Formsimi dhe Shih Tabeln 14.6. krasitja Mund t jet e nevojshme pr t shmangur madhsin e vogl t frutave dhe/ Rrallimi ose t shmanget prodhimi i kmbyer Menaxhimi dysheShih Tabeln 14.6. mes s agrumishtes Periudha e vjeljes s Rendimente t vogla fillojn n sezonin e tret par Periudha deri n Prodhimtaria i afrohet maksimumit rreth vitit t 12 prodhimin e plot Rendimentet e N vitin 3 - 4: 2.5 5 t/ha pritshme N vitin 8 12: 7.5 15 t/ha Jeta produktive e 20 vjet zakonshme Metoda e vjeljes Shih Tabeln 14.6 Ruajtja Shih Tabeln 14.6. Zakonisht ruhet m pak n krahasim me portokallin Patogjent dhe Shih Tabeln 14.6. dmtuesit kryesor e Veriut.

Robinson. Ky sht nj kryqzim ndrmjet tanxhelos dhe klementins. Fryti sht m i afrt me mandarinn e zakonshme; cilsia sht e shklqyer dhe pjesa m e madhe e tyre piqen n fillim t dimrit. Shum prej hibrideve t mandarinave kan krkesa t veanta pr pjalmim t kryqzuar dhe kultivuesit duhet t krkojn pjalmzues t prshtatshm pr at lokalitet.

124

Tanxhelot. Kto jan hibride t krijuara prej njerzve t C. reticulata dhe C. maxima dhe disa kultivar, t till si Orlando dhe Minneola, jan t zakonshm dhe popullor n Amerikn

Figura 14.9 Farra t agrumeve