Sapagkat Buhy ang Wikang Filipino ni Virgilio S.

Almario (Bahagi ng Aklat ng Sawikaan 2004: Mga Salita ng Taon)

IBANG-IBA na ang wikang Filipino ngayon sa Pilipino noong kabataan ko at lalo na sa pinagbatayan nitong Tagalog nina Balagtas at Lope K. Santos. May bago na halimbawang alpabeto ang Filipino na ibang-iba sa baybayin at sa ipinalit na alpabetong romanisado ng mga Espanyol at kahit sa abakadang pinalaganap noong panahon ng Komonwelt. May mga panlapi ngayong gaya ng nakaka- at n-i sa nakakatakot at nilalaman na igigiit ng mga mambabalarila na dapat isulat na nakatatakot at linalaman. May mga lumang salita na nagbago ang bigkas, gaya ng balatkayo na mabilis ang bigkas sa Florante at Laura ngunit maragsa ang bigkas sa pag-awit ni Anthony Castelo. May mga salitang tulad ng kaagulo na higit na maiintindihan kung sasabihin mong kerida o kabit.

Isang buhy na wika ang Filipino kayat hindi dapat ipagtaka ang anumang pagbabago nito sa tunog, ispeling, balangkas ng pangungusap, at iba pang aspektong panlingguwistika. Kapansin-pansin ito sa larangan ng bokabularyo. Totoo na marami na tayong nalimot at hindi ginagamit sa bokabularyo ng panahon ni Balagtas. Subalit higit na maraming salitang likha at hiram na napalahok sa nakaraan lamang sandaang taon ng Tagalog at Filipino. Sa pamamagitan ng mga likha at hiram na ito yumayaman ang bokabularyo ng wikang Filipino.

May mapapansin ding pangunahing paraan ng pagpapayaman sa talasalitaan ng ating wika sa pana-panahon.

Noong panahon ng Espanyol, pinayaman ng kolonyalismo ang maraming katutubong wika sa Filipinas sa pamamagitan ng pagpapahiram ng daan-daang salita kaugnay ng idinulot na karanasang kolonyalista. Sa Tagalog, napakatiim ang timo ng Kristiyanismo at pagkaing dala ng mga Espanyol gaya halos isakatutubo ng mga Tagalog ang bigkas sa mga salitang tulad ng kandila, pari, kampana, kusina, bintana, at toma. May mga salitang halos mahirap nang bakasin ang orihinal na anyo ng hiniram, tulad sa komang na mula sa manco, pader na mula sa pared, at silahis na mula sa maramihang anyo ng celaje.

Ang problema, lubhang na-Espanyol ang ating dila kaya higit pa nating ginagamit ngayon ang mas at pero kaysa katutubo nating higit at ngunit o subalit. Kahit ang pagmumura natin ay na-Espanyol. Matimpi siyang nakasasambit pa ng Lintik! o Naku! Higit na mabilis lumalabas sa ating bibig kapag nagulat, nabigla, at lalo na kapag nagalit ang matunog na Puta! o ang binantuang Putris!

Napakahirap humanap ng salita na nalikha sa panahon ng Espanyol bilang sagot sa bagong pangangailangan ng mamamayan noon. Pinakaorihinal nang halimbawa ang kundiman bilang pangalan sa awit na nalikha at naging popular nitong ika-19 siglo mula sa pagsasanib ng himig Espanyol at damdaming Filipino. Nitong lumaganap ang damdaming mapagpalaya, lumitaw ang salitang laya at mga anyo nitong malaya at kalayaan bilang likhang pantapat sa Espanyol na libertad. Sa aking saliksik, unang lumitaw sa palimbag na paraan ang salitang ito sa salin ni Marcelo H. del Pilar ng Amor Patrio ni Rizal na nalathala sa Diariong Tagalog. Pagkaraan, ginamit ito at naging susing salita sa hanay ng mga Katipunero.

PAGDATING NG ika-20 siglo, higit na nagumon ang mga Tagalista sa paglikha kaysa panghihiram. Nanghiram pa rin ang bayan ng pulis, istambay, at bulakbol mulang Ingles. Subalit ang mga taliba ng wikang pambansa ay nagpaligsahan sa paglikha ng mga neolohismo na gaya ng bantayog, katarungan, tatsulok, lathalain, at banyuhay. Pinakamalakit pinakamatagumpay na proyekto sa gawaing ito ang balarila ni Lope K. Santos na nagpasok sa ating wika ng isang buong sistema ng karunungan na halos bumura sa alaala ng laganap na noong gramatika sa Espanyol.

Kung hindi lumilikha, binubuhay ng mga Tagalista ang mga lumang salita at nilalagyan ng bagong kahulugan. Ito ang naganap sa sining, moog, at dagitab. O kayay upang muling ipagpangaralan ang katutubong yaman ng sariling wika sa pagpapahayag ng mga dalumat na gaya ng haraya, tayutay, at agham. At kung manghiram man ay higit na makiling sila sa pagpapayaman mula sa ibang katutubong wika ng bansa, gaya sa nabanggit nang katarungan, sa lungsod at bansa.

Tinudyo ng mga kaaway ng wika ang naturang hilig sa pagtuklas at pagtitiwala sa katutubong wika. Pinakamaanghang na tudyo ang ambag ni Senador Francisco Soc Rodrigo na salumpuwit at salunsuso bilang panumbas diumano sa silya at bra. Nitong dekada 1970, mabubuo ang ganitong uyam at tuligsa tungo sa atake laban sa purismo at siya diumanong tinatangkilik na uri ng wikang

pambansa sa Surian ng Wikang Pambansa. Napasubo ang Surian sa isang mahabang usaping pangwika at dito pumasok ang ibat ibang panukala ng inhenyeriyang pangwika na naglundo sa pagbago ng pangalan ng wikang pambansa mula sa Pilipino tungo sa Filipino. Naipit sa usaping ito ang matagal nang nilulutong wikang maugnayin ni Gonzalo del Rosario at nasayang ang eksperimento sa wikang pang-agham at teknolohiya ng National Science Development Board at ng Araneta University. Nanaig ang kilusang anti-purismo na may ibat iba ring mungkahing paraan ng pagpapayaman sa bagong wikang Filipino. Natatangi sa mga ito ang eksperimento sa wikang balbal at kolokyal ng Taliba, pangunahing peryodiko noon sa wikang pambansa at kapatid ng malaganap na Manila Times, ang haluhalong pangwika ni Geruncio Lacuesta, at ang Filipino batay sa language universals kuno ni Dr. Ernesto Constantino.

Sa aking pananaw, sinupil ng kilusang anti-purismo ang labis na hilig sa paglikha upang payamanin ang wikang pambansa. Dumalang pa sa patak ng ulan ang mga opisyal na neolohismong gaya ng balikbayan at batasang pambansa. Dumako naman ngayon ang mga akademistang pasimuno ng Filipino sa lansakang panghihiram mulang Ingles at sapilitang pagpapalaganap ng mga ito sa anyong alinsunod sa ating katutubong palabaybayan. Ibig nitong burahin kahit ang leksikon ng balarila upang ipalit ang nawn, sentens, at iba pang hiram sa Ingles. Sa U.P., may mga titser na ayaw ng patakaran dahil mas gusto ang polisiya at palisi; ayaw ng agham panlipunan kaya ipinilit na pangalan ng kolehiyo ang sosyal sayans; ayaw ng matagal nang likhang sinupan at marahil ng Espanyol na artsibo kayat arkayb ang nasa karatula ng kanilang silid na alay kay Cecilio Lopez.

ANG MAGANDA, habang nagbabangayan ang mga akademista sa ispeling ng mga hiram na salita mula sa wikang banyaga ay hindi nabibimbin ang pagyaman ng bokabularyong Filipino. Ang bayan mismo ang nagsasagawa ng paglikha, paghiram, pagbuhay sa lumang salita, o pagbaluktot sa pormal na salita. At ito naman ang dapat mangyari. Hindi natin dapat kalimutan na ang wika ay kasangkapan para sa lahat ng mamamayang gumagamit nito. Sinasalita ng mamamayan ang wika para sa ibat ibang layuning pangkomunikasyon Dahil dito, nagbabago ang wika alinsunod sa pangangailangan ng mga nagsasalita nito. Dili kaya, binabago ng mga mamamayan ang wika nang hindi nila namamalayan o kahit wala sa kanilang isip ang layuning baguhin ito. Malimit nga na pumapasok ang isang salita sa bokabularyo ng bayan nang hindi nila napapansin ang nagaganap na pagbabago sa kanilang wika.

Noon pa man, kahit ang mga musmos ay lumilikha ng mga salita para sa kanilang paglalaro. Sila lamang ang makaiimbento ng pen-pen de sarapen at tong-tong pakitong-kitong na sila lamang din ang nakaaalam kung ano ang ibig sabihin. Aliwan lamang para sa kanila ang paglasap sa mga tunog ng titik at pantig ngunit mahalaga ang naturang pag-aaliw sa pagkalikha ng maraming tinatawag nating onomatopeya: aliw-iw ng batis, alit-it ng siit ng kawayan, pagaspas ng hangin o bagwis, lagaslas ng talon, at nitong makabagong panahon, harurot ng kotse.

Gayunman, ang mga tin-edyer ang tunay at seryoso sa paglikha ng bagong bokabularyo. Hindi lamang nila gustong maglaro kapag umiimbento ng sarili nilang jargon. Nais nilang maging tatak ng kanilang barkada o henerasyon ang naiiba nilang paraan ng pagsasalita. Ang isang leksiyon nga sa lingguwistika ay ganito: Tumatatag ang isang sistema ng paggamit sa isang wika upang maging parang opisyal na wika ng isang tumandang henerasyon at upang tangkain namang baguhin at wasakin ng sumusunod na henerasyon. Waring bahagi mismo ng generation gap ang magkaibang paraan at pagpapakahulugan sa wika ng katandaan at ng kabataan.

Dahil sa kanilang saloobing rebelde, natitiyak kong mga kabataan lamang ang panggagalingan ng mga binaligtad na bokabularyo. At mukhang makikipagtagalan sa panahon ang ilan, gaya ng astig (tigas), erpat at ermat (father at mother), datan (matanda), at tsekot(kotse). May tatak din ng barkada ang ibat ibang naging popular na paraan ng pagputol sa mga salita at paglalagay ng isang paboritong pantig. Halimbawa, syota (bata), syoke (may kike?), at syobi (bisyo) na maaaring inspirado ng syomai at syopaw sa pansiterya ng Chinatown. O kaya ang dyakul (cool?), dyoga (magang-maga o nakakadaga?), at dyinggel (jingle) na maaaring bahagi ng paglalaro sa Tinagalog na anyo ng dyip at dyutay.

Kailangan ang masusi at matiyagang paghimay sa mga naturang salitang balbal upang matuklas ang sistema sa likod ng mga naturang kodigo ng kabataan.

Gaya rin ng pangyayaring mahirap mahulaan ang paraan ng pag-imbento sa tinatawag ngayong swardspeak (wikang bakla). Sa tingin ko, bukod sa kabataan, pinakamasigla ngayong sektor ang mga bakla sa paglikha ng sariling kodigo. Mabilis ding kumakalat ang kanilang imbensiyon dahil sa impluwensiya nila sa mass media. Ang tawag nila mismo sa kanilang sarili ay nagkaroon na ng mga transpormasyon, mula sa badaf (babae dapat) na naging bading hanggang muher (mujer) at

swarding. Hindi rin maikakait ang halina ng kanilang makulay na lengguwahe, gaya ng imbiyerna na malayo sa orihinal na invierna ng mga Espanyol o ng tsugi na hindi mo malaman kung halaw sa Niponggo o Tibetan.

Ang mass media mismo ay nag-aambag ng bagong salita at malimit na dahil sa mababaw na kaalaman sa wikang ginagamit. Pinakapopular na halimbawa ng ganitong katangahan ang kaganapan na mahirap nang alisin kahit sa dila ng mga kagalang-galang na Brodkaster Noli de Castro at Joe Taruc. Hndi naman nahuhuli sa ganitong kamangmangan ang ilang akademistang nais mag-Espanyol ngunit mahirap usisain kung saan nila napulot na diksiyonaryo ang aspeto, imahe, pesante (para sa magsasaka), at kontemporaryo.

Gayunman, kahit ang mga nabanggit na aberasyon at ang tinatawag kong salitang siyokoy ay bahagi ng masaya at masiglang paggamit ngayon sa wikang Filipino. Hindi mapipigil kahit ng Komisyon sa Wikang Filipino ang magiging ibat ibang paraan ng paggamit ng sambayanan sa kanilang wikang pambansa. Wika nila ito kayat nasa kanila kapangyarihan upang hubugin ito alinsunod sa kanilang hilig at pangangailangan. Hindi rin wasto na ituring ang nalilikha ng bayan na bulgar at may mababang uri, lalo nat kapag ikinompara sa isinasagawa diumanong intelektuwalisasyon ng mga akademista sa wikang Filipino. Walang silbi ang anumang pagsisikap tungo sa pagtataas ng nilalaman ng wikang Filipino kung hindi ito gagamitin ng bayanlalo nat mapagkuro nila na walang kaugnayan sa kanilang buhay at hindi nila kailangan. Tulad ng japayuki noong dekada 1980 at ngkudeta nitong panahon ni Cory, tumitimo sa isip ng taumbayan ang otso-otso at ukay-ukay hindi lamang dahil makulay ang anyo kundi dahil may matalik itong kaugnayan sa kanilang kasalukuyang karanasan. May nasasaling itong malalim at maselang pilas ng kanilang damdamin at gunita. Sabihin mang baduy o tahasang baboy, wika ito ng kanilang tunay na buhay at higit nilang tatangkilikin kaysa mga pragmatiks at sayantipik perspertiv sa hindi nila kailanman maisasapusong wika ng mga fild resertser at akademiks.

Kailangang magkatagpo ang eksperimento sa akademya at ang malikhaing gawain sa wika ng sambayanan. Magaganap lamang ito kapag natutong magsalita ang mga intelektuwal at propesyonal sa wika ng bayan. Ibig sabihin, naipaloob ng mga tagaakademya ang kanilang banyagang kaalaman sa daigdig ng karunungan ng karaniwang taumbayan. Naging bahagi ng karanasan ng bayan ang ngayoy nasa mga makapal at mahirap basahing aklat. At magaganap din lamang ang pagtatagpong iyon kapag nagbago mismo ang buhay ng taumbayan. Halimbawa, kapag umigpaw ang kabuhayang bansa mula sa kumunoy ng otso-otso, ukay-

ukay, at ofw. Kapag luminis ang lipunan at nawala ang kotong, kurakot, trapo, pork barrel, at dagdag-bawas. Kapag... kapag... kapag...

Pagkaraan ng lahat, nagbabago lamang naman ang wika alinsunod sa nagbabago sa buhay ng gumagamit nito. Tulad ng halaman, lumalago itot namumulaklak kapag mataba ang lupat mapagpala ang kaligiran. Nababansot itot kulu-kulubot ang dahon kapag tumubo sa burak at puro peste ang nakakapit.