UniversitetiAAB

BAZATEFILOZOFIS
skript

Dr.Sc.SamirArnautovic

BAZAT E FILOZOFIS

Parathnie

Nxitje pr shkrimin e librit Filozofia bashkkohore dhe trashgimia filozofike kan qen disa vshtrime t gjendjes s asaj q duhet t ishte prditshmri kulturore, n njrn an, dhe nevoja pr t paraqitur rezultatet e hulumtimeve q i kam br, n ann tjetr. N kt kuptim, gjith teksti i ktij libri sht fokusuar n kto dy tendenca, t cilat shpresoj t jen vn n harmoni. Natyrisht, pr shkak se nuk sht konceptuar n nj ide dhe n logjikn e rrugs s t vrtets, ky libr shpreh prpjekjet pr nxitjen e diskutimeve mbi disa probleme, ofrimit t nj vshtrimi mbi filozofin bashkkohore, si nxitje t diskutimeve, dhe kurrsesi si qndrim prfundimtar apo si e vrtet q do t duhej t ofrohej. N t vrtet, interpretimet dhe pikpamjet e disa filozofve, t cilat prbjn prmbajtjen e ktij libri, nuk pretendojn plotsin apo prkryerjen. Przgjedhja e filozofive pr t cilat bhet fjal ktu, mnyra e interpretimit t tyre dhe pasqyrimi I mendimeve t disa filozofve nuk synon as nj shqyrtim t plot shterues t rndsis s tyre pr filozofin bashkkohore, as krijimin e ndonj hierarkie t njohurive, por, para s

~2~

gjithash, jan vetm shembuj dhe vende q, prve tjerash, kan edhe njfar kuptimi pr mendimin bashkkohor. Gjithashtu, problemet pr t cilat bhet fjal ktu, t cilat n njfar mnyre jan vn n plan t par dhe jan theksuar, nuk do t thot se jan preferenca apo orientime prcaktime t miat pr aspekte t ndryshme t mendimit filozofik. Sigurisht, ktu mund t bhej fjal edhe pr probleme t tjera dhe pr aspekte t tjera t kuptimit t s vrtets, por, n kt rast, kjo nuk do t shprehte prpjekjet e mia intepretative dhe orientimet e trajtimeve. N kt kuptim, mendoj se disa tema q jan shtruar ktu si motive pr trajtim, nuk mund t ken rndsi vendimtare pr kuptimin e tekstit n trsi, por mund t jen me interes t madh pr kuptimin e pikpamjeve t caktuara t filozofis bashkkohore dhe tradits s mendimit filozofik. M n fund, kjo imponohet edhe si obligim pr vshtrimin e ktij raporti, I cili dshmon se sot nuk sht e mundur t thuhet asgj pr filozofin, pa nj vshtrim n historin e saj. Filozofia nuk ka qen kurr, e aq m pak sot, kuptim i drejtprdrejt i realitetit q nuk krkon supozime. Njohuria q hamendson ajo sht supozim pr fardo q thuhet pr t dhe pr fardo raporti q ka ndaj saj. Qasjet q prpiqen t anashkalojn kt, duke thjeshtuar shtjet dhe duke i konsideruar t vetkuptueshme, pikrisht pr shkak t vendit q ka filozofia n kultur, kan ndikime negative n rrjedhat kulturore. Kjo, para s gjithash, ka t bj me qasjen kritike ndaj t gjitha problemeve t realitetit dhe kuptimit t proceseve jetsore. Diskursi i hapur i pikpamjeve, qasja perspektiviste ndaj tendencave t reja kulturore, perceptohet si joobliguese, si munges kriteresh dhe si grishje ndaj kompetencs s botkuptimit t mendjes s shndosh, n kuptimin m t keq. Pikrisht pr shkak t ktyre pikpamjeve, duhet kuptuar q n mendimin bashkkohor nuk bhet fjal pr munges kriteresh, por pr ashprsim kriteresh, se fakti se nuk ka ndonj metod t besueshme, e cila sht metoda dhe objekti i kritiks, nuk sht shenj e joobligimit, por sht shenj e ashprsimit t kritereve dhe theksimit t nevojs pr njohjen e filozofis, n t ciln qndron edhe predispozita kryesore se mund t flitet pr filozofin n prgjithsi.

~3~

Gjith far ka qen filozofia, n kt kuptim, jan predispozitat ose mundsit e asaj q, sipas nj qasjeje t re, do t jet n t ardhmen. Natyrisht, ktu duhet t prjashtohet menjher do qasje historiciste dhe do diskurs t kuptimit eshatologjik. Prfundimisht, historia nuk do t shfaqet m si log i paraqitjes s mendimeve. Pr kt dshmon gjith rrjedha e re e mendimit filozofik. Megjithat, duhet t theksohet se ky libr, para s gjithash, i dedikohet mirnjohjes pr Prof. Dr Zehra Hubijar, dekanen e Akademis Pedagogjike n Sarajev, e cila, me qasjen e saj miqsore, kolegjiale e profesionale, m ka krijuar kushte pr pun t papenguar e normale. N kohn t ciln e karakterizon nj prditshmri kulturore q nuk njeh asgj prve vetknaqsis provinciale, mbshtetjen dhe angazhimin personal t individualiteteve si ai i koleges Hubijar, i konsideroj si perspektiv t vetme t realitetit ton.

Sarajev, prill 2001

~4~

HYRJE

Nse thuhet se pyetja ka sht filozofia? nuk sht e prcaktuar n mnyr enciklopedike dhe se ajo nuk krkon prgjigje decidive nuk sht thn asgj e re. Hajdegeri ka thn qysh moti se pyetja ka sht filozofia krkon prfshirjen n filozofi, krkon trajtime t diskursit t mendimit filozofik. Natyrisht, kjo nnkupton njfar obligimi q, para s gjithash, pasqyrohet n qasjen ndaj tradits s metafiziks dhe trajtimeve q orientohen nga kritika e metafiziks, trajtimet bashkkohore n t cilat realizohen perspektiva t reja t mendimeve. N kt mnyr, kur flasim pr filozofin, bhemi borxhlinj ndaj saj, ndodhemi n situata q duhet t kemi kujdes ndaj tendencave t saj bashkkohore njsoj si ndaj tradits, sipas s cils, m n fund, prcaktohen kto tendenca. N kt kuptim, gjitha far prpiqemi t shtrojm si vshtrim vetjak n filozofin, gjitha far duam t themi pr t, jo vetm q i nnshtrohet procesit t verifikimit, por as nuk mund t arrij horizontin e relevancs filozofike dhe shtjeve q I prkasin fushs s mendimit filozofik, n qoft se nuk i kemi krijuar disa predispozita pr krijimin e nj ideje themelore pr at se ka sht filozofia. Por, pyetja se ka sht filozofia, qysh moti, sht edhe pyetje se ka mund t jet ajo. Sigurisht, as kjo pyetje nuk ka karakter historik apo karakter konceptual. N qoft se duhet t thuhet qart, nj prgjigje e caktuar n kt pyetje as nuk mund t jepet. Pr at se ka do t jet apo ka mund t jet filozofia n t ardhmen, cilat jan shtjet, problemet dhe rrethanat q mund t ndikojn n transformimin e saj, n t vrtet, as q mund t flitet. Kt nuk mund ta parashikojm as pr nj t ardhme t afrt, por ajo q mund t bjm sht vshtrimi I asaj q sht sot. Ky diskutim, i cili pr dik ndoshta sht i papritur, para s gjithash, ka t bj me t kaluarn e filozofis, me traditn e mendimit filozofik dhe me historin e trajtimit t atyre shtjeve t cilat e kan prcaktuar traditn euro-perndimore n trsin e plot t saj. N kt kuptim, shtja e bashkkohsis sht shtje e ndikimit t tradits n at q sht sot filozofia dhe bota n t ciln ajo ekziston. Relevanca e trajtimeve q bhen sot n fushn e hulumtimeve historiko-filozofike marrin kshtu karakter jetsor.

~5~

Gjitha far ka ndrmarr filozofia, n mnyra t ndryshme dhe gjithnj t veanta, ka pasur t bj me realitetin jetsor. Asgj q nuk sht n lidhje me t nuk sht jasht kontekstit jetsor. Prandaj edhe shtjet e filozofis analitike, pr shembull, jan shtje q kan t bjn me mundsit jetsore, pr at se far sht realizuar dhe far nuk sht realizuar, jan shtje q paraqesin nj hap prapa n kuptimin e vshtrimit t mundsive t reja dhe t hapjes s perspektivave t reja, prej t cilave sht e mundur t veprohet n nj mnyr tjetr. N kt mnyr transformimi i filozofis rishtron disa shtje filozofike t cilat kan qen orientim themelor I mendimit metafizik. Por, kjo prtritje nuk sht restaurim I thjesht. Ajo sht prpjekje pr realizimin e nj vshtrimi t drejt n t gjitha aspektet e disa mundsive t reja, n t cilat filozofia jo vetm q transformohet, por edhe z nj vend t ri n raport me shkencat dhe faktort tjer kulturor. Ktu ajo nuk sht shprehje e raportit suprem t mendjes ndaj realitetit, por sht nj prej kontekstit t pasqyrimit t perspektivs s proceseve jetsore, e cila ka tiparet dhe rndsin e saj, por jo edhe supremacin ndaj trajtimeve t tjera. Aq sa filozofia merr sot nga shkencat tjera, aq sa ajo sht e gatshme do t jet diskurs i kuptimeve t hapura, marrin prej filozofis edhe shkencat tjera dhe jan t hapura ndaj saj. Ndoshta mund t thuhet se rrethanat jetsore, por edhe prpjekjet shkencore bashkkohore, e kan detyruar filozofin q t hapet. Pr kt dshmon m s miri Fridrih Nie, I cili krkon q filozofia t jet ajo q prej saj pret jet, q t flas dhe t jap prgjigje, sepse vetm n kt mnyr mund t veproj n mnyr aktive n jet. Hapja e mendimit filozofik q ndodh n kt kontekst, n t cilin filozofia krkon qasje multidisiplinare, duhet t perceptohet si domosdoshmri vshtrimesh jo vetm n mendimin filozofik, por edhe n ato fusha t shkencs, artit dhe kulturs n prgjithsi, i cili krkon lnd hulumtimi. Koha n t ciln filozofia i ka mjaftuar vetvetes, fal strukturs s saj logocentrike, ka kaluar, sepse ajo i kishte manifestuar t gjitha mangsit dhe rreziqet e saj. Diskursi I ri krkon jo vetm interesime me karakter filozofik eminent, por edhe interesime shkencore e kulturore, prcjellje t rrjedhave q, n fardo mnyre, ndikojn n zhvillimet jetsore. Kshtu detyra e filozofis nuk gjendet n paqsimin e bots, nuk gjendet n strukturimin e saj dhe n aparatin kuptimor kategorial. Ajo ka t bj me

~6~

mendimin veprues, i cili sht i gatshm dhe i detyruar q t veproj, q t ndikoj n t gjitha proceset e t gjitha formave jetsore. Nga kjo perspektiv kritika e tradits filozofike nuk sht shtje teorike n at kuptimin e vjetr. N t vrtet, ktu teoria merr nj kuptim t ri, n kontekstin q ajo vet nuk dshiron t jet veprimtari thjesht teorike. Prfundimisht, detyr e filozofis nuk sht m mendimi mbi t qenit, por sht br pikpamje perspektive e mundsis s veprimit. Ajo q e bn shtjen m interesante sht fakti se kto mundsi duhet t vshtrohen nga kndvshtrimi i prcaktimeve spekulative t metafiziks, kuptimit negativ n t cilin kto prcaktime i nnshtrohen kritiks s ashpr, e cila merr kuptimin e krkimit t perspektivave t reja t mendimit. Me fjal t tjera, filozofia nuk heq dor, por nprmjet pikpamjeve t veta, sht e detyruar t heq dor nga pozicioni i sovranit ndaj bots. Se ktu nuk bhet fjal pr kurrfar vullneti t mir dshmon edhe kalimi t cilit nuk I shihet ende fundit. Por,ajo q trimron n gjith kt shtje sht fakti se sht plotsisht e qart se gjrat nuk do t mund t kthehen n ato kontekste q mendimi filozofik I ka vshtruar si t pamundura. Prandaj, n njfar mnyre, shtja e raporteve t filozofis bashkkohore me traditn filozofike sht shtje hyrse, por, n njfar kuptimi tjetr, sht edhe shtje e hapur pr t gjitha aspektet e mundsive filozofike. Bhet fjal pr ato mundsi q kan konsekuenca reale, prej t cilave filozofia, pr her t par n historin e saj, bhet e prgjegjshme ndaj realitetit, duke u prballuar me pasojat e historis s deritashme t metafiziks. shtja e raportit t filozofis dhe tradits s saj e tejkalon do diskurs kabineti. Ajo nuk bn t vshtrohet si kuptim i saj i ngusht, por duhet t perceptohet edhe si trajtim i filozofis sot, si trajtim i konteksteve t saj te reja, si mundsi t mendimit. N kt kuptim, filozofia nuk ka karakterin e mendimit t prjetshm, sepse sht dshmuar se kshtu nuk bn t mendohet. Filozofia e ka paguar shtrenjt at q e ka msuar nga prvoja e vetvetes, prandaj ajo sot sht shum e kujdesshme, madje edhe ndaj shtjeve q duken m pak t rndsishme. Duke e kuptuar se nuk mund t jet sovrane ndaj ligjeve natyrore dhe nuk mund ti vendos ligjet jetsore, filozofia e ka kuptuar rndsin e vetvetes. Ajo ka ardhur n prfundim se rndsia nuk merret dhe as nuk gjendet n

~7~

imponime, por n gatishmrin pr zgjidhjen e problemeve dhe n hapjen e saj ndaj qasjeve shumdimensionale. N kt kuptim, kritika e kulturs moderne sht nj mnyr e veant e kritiks s tradits vetjake. Prcaktimet e metafiziks ktu shihen n shenjat kuptimore t kulturs, nprmjet t cilave ajo merr karakteristike krejtsisht konkrete. Thn ndryshe, n esenc bhet fjal pr kritikn e nja raporti kundrejt jets, kritikn e raportit q e promovon n shkalln m t lart vetkuptueshmrin, ndrsa njohurin n shkalln m t lart t t qenit. S kndejmi, do trajtim i kuptimeve objektive t kulturs moderne, n fardo kuptimi, duhet t ket parasysh, pr shembull, ontologjin e Hajdegerit. Ktu qndron ai kuptimi filozofik negativ,i cili e shpreh edhe interesin pr hapje dhe pr pikpamje t ndryshme. shtja e artikulimit t ktij qndrimi sht shtje e formsimit t saj, shtje e nj formsimi t nj qndrimi t ri kritik. Filozofia sot sht sinonim i logut t hapur, ku sht e pamundur t qndroj do pikpamje mbi nj mundsi t vetme. N fund t fundit, pluralizmi i mendimeve do ti nnshtrohet gjithsesi nj kulture plurale, e cila nuk do t vuaj nga cinizmi n cilin bazohet n asgj. Prandaj raporti i filozofis ndaj historis sht nj raport aktiv, n t cilin aktiviteti mund t prcaktohet qart nprmjet ndikimit n realitetin jetsor. Aq sa sht i mundur ndikimi n pikpamjet tjetrfare ndaj realitetit dhe aq sa mund ta konceptojm ndryshe kt realitet jan t suksesshme prpjekjet e reja t filozofis. Fundi i filozofis, kjo sintagm e tmerrshme q dikur shprehte fundin e njeriut, ktu shfaqet si shptim dhe forcim I njeriut. Filozofia nuk mund t jet m ajo q ka qen dikur, as n kuptimin e formave dhe temave t tjera, as n kuptimin e perceptimit t mundsive t reja dhe aspekteve t reja t mendimit filozofik. Ajo q sht e re pr filozofin sht fakti se ajo nuk do t ndrmarr m asgj vetm pr shkak t interesave t saj. Na fakt, n pikpamjen e re, interesat e saj shfaqen si fiksione, ndrsa n interes t saj jan krkesat jetsore. Vetm deri n at mas sa filozofia tu prgjigjet ktyre krkesave, ajo do t jet diskurs relevant. Relevanca e saj buron nga gatishmria q t prballet me konsekuencat e t kaluars s vet, por edhe nga mundsit interpretative n t cilat ajo e kaluar shfaqet ndryshe prej aktuales.

~8~

N kt drejtim, filozofia bashkkohore nuk matet me traditn, nuk heq asgj q ka qen e rndsishme pr at tradit, por krkon mundsi t reja, t cilat burojn pikrisht nga ajo tradit q ktu vshtrohet si realitet bashkkohor. shtja e filozofis, e cila tematizohet si shtje e mundsive t saj reale, sht edhe shtje e tradits nga e cila burojn kto mundsi. Duhet t kihet parasysh se ktu nuk bhet fjal pr marrdhnie formale dhe se nj kontekst i shtruar kshtu paraqet nj aspekt t realitetit filozofik. Ajo q duhet t ndrmerret para s gjithash, duke pasur parasysh t gjitha mundsit, sht q realiteti t mos bhet m real se sa realiteti. 1. KA SHT FILOZOFIA a. Prcaktimi I filozofis Pyetja ka sht filozofia shtrohet dhe buron nga tradita e mendimit filozofik, nprmjet t cils artikulohen dhe prcaktohen si prpjekje t domosdoshme dhe t paevitueshme t filozofis q n shekullin 20 i verifikon bazat e piknisjeve vetjake dhe prsri i prcakton kahet kryesore t mendimit t vet. N kt kuptim, ajo nuk sht nj detyr shkollore, nuk sht as nj problem enciklopedik i definimit t ndonj nocioni, por, para s gjithash, sht shprehje e raportit t filozofis bashkkohore me traditn e vet. Vetm shtja e shtrirjes s saj rrezikon t mos jap prgjigje n kt pyetje, njsoj sikur studimet e filozofis pashmangshm prmbajn rrezikun e zhytjes n det pa shanse q t arrihet bregu. Kjo hap nj tem q sht shum e gjer dhe, si e till, krcnon t mbetet e paprcaktuar, duke treguar se ajo mund t trajtohet nga pikpamje t ndryshme dhe gjithnj ta prek, n ndonj mnyr. Kshtu filozofia nuk fiton rndsi, por humb fuqin e vet, njsoj sikurse secila qasje ndaj definimit, n qoft se nocioni mbetet I paprcaktuar dhe I mjegulluar, definitivisht e humb rndsin e vet, gjithnj derisa nuk zhduket do interes pr t. Pr kt arsye duhet t sqarohet problemi i kuptimit t vet nocionit filozofi, i cili gjendet n qasjen gjithprfshirse dhe shteruese ndaj studimeve t filozofis, ku perceptimi I filozofis prcaktohet n mnyr t drejtprdrejt nga tradita e saj. Kjo do t thot se ajo sht, para s gjithash, rezultat i marrdhnieve me prpjekjet e trsishme t mendimit filozofik. Me kt rast vshtrohen dhe pasqyrohen rndsia dhe ndikimi I filozofis n lvizjet jetsore n prgjithsi. Q n kt pik bhet e qart se vet pyetja ka sht filozofia? ka rndsi vetm nse mbetet n diskursin e mendimit filozofik, gjegjsisht nse nprmjet zbrthimit

~9~

artikulohet si zbrthim aktiv I vet problemit t filozofis. Kur e shtrojm pyetjen ka sht kjo filozofia? flasim pr filozofin. Duke e shtruar pyetjen n kt mnyr, qndrojm n pozicion jasht filozofis. Por, qllim i pyetjes son sht deprtimi n filozofi, lvizja brenda saj, sjellja n mnyrn q i shkon asaj, pra t filozofojm. Orientimi i biseds son duhet t ket jo vetm drejtim t qart, por duhet t na garantoj njkohsisht se lvizim brenda kornizave t filozofis dhe jo jasht tyre. Pra, rruga e biseds son duhet t bj me ne, t na prkas neve (nous tuche) dhe kjo sht qensore.1 Duhet t theksohet se raporti ndaj tradits prcaktohet, para s gjithash, sipas krkesave t bashkkohsis. Kjo, para s gjithash, buron nga njohurit se bashkkohsia nuk sht e mundur t ndrtohet pa refleksionet e trashgimis dhe zbrthimin e pandrprer t saj. N kt rrafsh na shfaqen si bashkkohs Platoni, Aristoteli, Dekarti, Spinoza, Kanti, Hegeli dhe t gjith ata mendimtar q kan rndsi pr kohn ton. Shtrohet pyetja ka do t thot t ket rndsi n kohn ton?. Me kt pyetje nuk i shmangemi tems son t trajtimit. Prkundrazi. Duke shtruar pyetjen mbi rndsin e nj mendimtari pr kohn n t ciln ai ekziston vetm n libra, ashprsohet debati mbi at se ka n t vrtet sht filozofia. far rndsie mund t ket nj mendim pr kohn q vjen pas tij? ka sht ajo q bn q Platonin ta pranojm edhe sot? A mund t jet kjo bukuria e shprehjes q qndron n dika q mund t quhet menuri? Edhe sot, sidomos n hapsirat q nuk kan ndonj tradit filozofike, filozofia sht shprehje pr menurin. Kshtu, filozofia konceptohet dhe pranohet, n radh t par, si dashuri, dashuri ndaj urtis, q vjen deri te origjina e saj etimologjike: dua, dashuri dhe urti (menuri).Kshtu, n instancn e fundit, filozofia ka t bj me emocionin q e bn jetn m t bukur dhe, t themi, m argtuese. Se sa sht absurd dhe siprfaqsor ky kuptim mund t shihet q n takimin e par me filozofin, kur ballafaqohet me krkesat e logjiks dhe mendimit t rrept, i cili nuk njeh dhe nuk pranon kurrfar arbitrariteti emotiv. Prjetimet, madje edhe ato m t bukurat, nuk bjn pjes n filozofi. Prjetimet, thuhet, jan dika irracionale. Ndrkaq, filozofia sht dika jo vetm racionale, por sht drejtuese e vrtet e arsyes.2 Me q filozofia nuk mund ti nnshtrohet

1 2

MartinHeidegger,WasistdasdiePhilosophie,Pfullingen1956,f.3 MartinHeidegger,Ibid.,f.8

~10~

arbitraritetit dhe shkurtpamsis s njeriut t ngeshm, mbetet e hapur shtja se far kuptimi mund t ket ajo dhe sht ajo q edhe sot bn q Platoni t z vend qendror n civilizimin modern. Gjithashtu, sht e gabuar dhe e rrezikshme q filozofis ti vishet oeroli sakrosant, t shndrrohet n shkenc universit dhe prkushtimit hyjnor. Interesi i filozofis nuk mund t qndroj as n faktin se ajo ka prgjigje pr t gjitha pyetjet, sepse ajo nuk ka prgjigje pr gjithka. Mund t thuhet se ajo, n t vrtet, deri m sot nuk ka zgjedhur asnj problem q e ka shtruar. Ajo nuk ka dhn prgjigje definitive n asnj pyetje qensore q e ka shtruar. Prandaj, n fund t fundit, mund t nxirret prfundimi se filozofia nuk ka interes pr jetn e prditshme dhe pr at q quhet praktik e prditshme. Ather, nga buron rndsia e filozofve, pra edhe e filozofis, pr kohn e sotme dhe pr koht q vijn? Prgjigja n kt pyetje gjendet n raportin ndaj secils shtje q i prket t kaluars. Gjith ajo q sht n lidhshmri me ndonj t kaluar nuk ka asnj kuptim tjetr prve atij emotiv, emocioneve q mund t ket individi ndaj saj. Kjo ka t bj vetm me rndsin individuale q mund t ket nj shtje. Por, vetm ajo q ka rndsi pr kohn e sotme i prmban edhe t tjerat. N kuptimin e prgjithshm, ky sht parimi i prjashtimit, i cili e prcakton vlern e nj mendimi apo t nj shtjeje, para s gjithash, sipas rndsis e saj n marrdhniet dhe kuptimet e reja jetsore. Prandaj mund t thuhet se filozofia merr kuptim n rndsin e saj jetsore. Por, kjo rndsi nuk sht transparente, nuk sht e ekspozuar n mnyr direkte sikurse shkencat praktike. Kjo buron nga orientimet e saj ndaj trsis dhe qensis, sepse lnd e saj sht trajtimi i esencs s shtjeve, gj q krkon deprtim n trsin e tyre. Pr kt arsye, secili praktik dhe i izoluar nga rrethanat tjera nga filozofia konsiderohet si hyrje n raporte m t gjera dhe n kuptimin e bots n trsi. Kshtu, si thot Hajdegeri, ajo shfaqet si udhheqse e arsyes. N kt kontekst, ajo cilsohet si mbretresh e shkencave, ndonse ajo vet nuk i prket kontekstit shkencor t mendimit t mbshtetur.3

SipasqndrimittWeizssackerovit,icilikaqndrimprejstudiuesitshkencavenatyrore,fizikamodernenuk mundtkuptohetpaPlatonindheAristotelin.Duhettkujtohetqndrimiitijseprparimishkencornummundt mendohetpaNien.(shihlibrinetijEinheitderNatur,WahrnemungderNeuzeit)Shumstudiuestshkencave natyroresotembshtesinmendiminshkencornktoqndrimefilozofike.Nevojatqkanprfilozofin

3

~11~

Rndsia q vazhdimisht e mban filozofin n qendr t interesimit t secils koh ka t bj me rndsin q ka ajo pr jetn. Kjo rndsi z fill n idet q e bjn filozofin t mos merret me probleme triviale dhe t pashmangshme pr do mendim t specializuar. Filozofia I merr kto ide si piknisje t vetat. Mund t thuhet se rndsia e saj pasqyrohet n fuqin e ideve t cilat e udhheqin dhe prcaktojn vet jetn. Por, ajo q e prcakton jetn nuk mund t kuptohet nga filozofia si mendim q, n njfar mnyre, sht zhvilluar mbi jetn konkrete dhe e prcakton drejtimin e saj. Kjo do t ishte gabim, sepse mendimi gjendet n lidhjen interaktive me botn objektive dhe vetm nprmjet ktij interaksioni profilizohet si filozofi. Natyrisht, ka pasur shum prpjekje n filozofi q jan orientuar n drejtim t njfar diktati t mendjes ndaj realitetit jetsor e objektiv. Por, kto prpjekje duhet t kuptohen n trsin e caktuar kohore. N fakt, vetm nprmjet ksaj perspektive mund t krijohet ideja pr shfaqjen e ktyre prpjekjeve n filozofi. Filozofia nuk duhet t lexohet vemas nga prcaktueshmria e saj objektive. Ajo ndikon n realitetin, por m par ajo vet prcaktohet prej tij. b. Shembulli i Platonit b. 1. Dualizmi i Platonit Ajo q, megjithat, mbetet e paqart ose jo mjaft e qart sht mnyra se si filozofia e prcakton realitetin, si mendimtari i vjetr mund t jet i rndsishm edhe pr kohn ton. T ndalemi te Platoni4, i cili sht marr si shembull. Pra, si mund t jet Platoni i rndsishm pr mendimin modern? Esenca e filozofis s Platonit qndron n kuptimin dualistik t bots. Bota prcaktohet nga qensia dhe ekzistenca. Qensia sht ajo q n fardo mnyre sht, ndrsa ekzistenca sht qensia e saj, sht ajo q e bn qensin t till far sht. Sipas Platonit, n sfern e qensis bn pjes gjith bota, gjith ajo q objektivisht ekziston, ndrsa n sfern e

shkencatnatyroreduhettvshtrohennzhvilliminemendimitprejHaisenbergutederiteCapri.Vshtrimii ktyreprpjekjevenukkakuptimvetmprshkencatnatyrore,poredheprfilozofin. 4 EmriivrtetiPlatonitkaqenAristokle.shtlindurnAthin.Kajetuarprejvitit427derinvitin347para erssre.NfilozofiekainkuadruarKratili,por,msuesItijkonsiderohetSokrati,icilikapasurndikimshumt madhtePlatoni.

~12~

ekzistencs bjn pjes idet n t cilat bazohet kjo bot. E vrteta ktu shfaqet n prcaktimin e qensis s qenies. Ajo sht ide q objektivizohet n fenomenin. Platoni i konsideron idet si shkaktar t do fenomeni. Sipas tij, ato jan prcaktimet ideale pr gjithka, kshtu q bota reale nuk mund t barazohet kurr me idealen. Logjikisht kjo sht e paqndrueshme, sepse ather shkaku do t barazohej me pasojn, kurse qensia me ekzistencn. N konsekuenc m kt, lnd e studimeve dhe msimit nuk mund t jen objektet materiale, por vetm nocionet e pastra - idet, me studimin e t cilave merret dialektika. Dialektika sht e vetmja shkenc q merret me studimin e ideve, t nocioneve t pastra. N kt kuptim, Platoni i ndan idet n gjini dhe loje, pasi vlerson se shum elemente t realitetit objektiv nuk mund t prfshihen n nocionin nj, si bnin eleistt.5 Platoni konsideron se prfshirja e trsis s realitetit sht e mundur vetm nprmjet trsis s ideve, t cilat jan t lidhur n nj trsi nprmjet strukturs logjike. Ktu shfaqet diskursi i identitetit dhe dallimet, ndrsa dialektika, si shkenc mbi idet, prcaktohet vetm nga logjika e gjrave. Idet, si nocione t gjrave, jan plotsisht t pavarura nga forca njohse e njeriut. N t vrtet, ato jan baz pr njohurit n prgjithsi. Njohja e ideve sht e mundur vetm nprmjet kujtimit, i cili qndron n shpirtin e para-ekzistencs. Ktu dshmohet pavdekshmria e shpirtit dhe gjendet baza e forcs njohse. N kt mnyr bhet edhe klasifikimi midis qenieve. Ajo kujtimi i ides s t cils sht m i plot dhe m i qart ka shkall m t lart t prkryerjes, sht m afr ideales, kshtu q, n kuptimin hierarkik, sht shprehje e strukturs logjike t ontologjis s Platonit, t prkryers. Kjo sht esenca e teoris njohse t Platonit, e cila quhet teori e kujtimeve. Jo prbn bazn e trsis s ontologjis s saj. T gjitha prpjekjet q bhen n kuptimin teorik-njohs i shrbejn Platonit pr t dshmuar strukturn idealistike q e bn ontologjin e tij. Kshtu, edhe kur hulumtohet fusha e percepcionit, qllimi i tij nuk gjendet n verifikimin adekuat t pamjes, por t mjetit, as n besueshmrin dhe n kufijt e mundsive t njohjes perceptive, por n esencn e qensis s objektit q sht n percepcion, gjegjsisht n argumentimin e natyrs s tij

Piknisjeemsimevetshkollselejekaqentkuptuariteekzistencssitrsiegjithkajeqekziston. Ekzistenca,siprcaktimigjithkajeqsht,duhettjeteprkryer,duhettjetjashtdoshumsiedhe ndryshueshmria.ThemeluesishkollselejekaqenKsenofoni(570480paraerssre),ndrsaprfaqsues kryesortksajshkollejanParmenidi(540480paraerssre)dheMelisi.

5

~13~

lndore dhe supozimit t ekzistimit n prgjithsi. Realiteti manifestativ i lnds mbetet i parndsishm, sepse, duke mos qen i prkryer, mbetet jasht interesit t njohurive. Platoni e ndrton n kt mnyr t t menduarit n ndarjen e bots s ideve nga bota reale. Prandaj edhe karakteri i njohuris njerzore prcaktohet sipas objektit t njohurive, i cili sht i ndar n dy grupe, t brendshme dhe t jashtme. N grupin e par Platoni dallon formn dhe pamjen e lnds, ndrsa n grupin e dyt pr shkall m t ult njohse prcakton sfern matematikore, e cila mungon n raport me dialektikn. Mungesa buron nga fakti se matematika, ndonse merret me fenomenet, megjithat sht n lidhshmri me lndt, ndrsa dialektika merret vetm me idet, t cilat prbjn ekzistencn e gjrave. Kur merret n trsi, teoria e Platonit tregon qart se pr t sfera ndjenjore sht sfer e rendit t dyt t ekzistencs. Prandaj, shtrohet pyetja: si sht e mundur vendosja e raporteve midis ktyre dy sferave t ekzistencs, gjegjsisht pyetja: si e nxjerr Platoni nga bota e ideve botn reale? Pr ta br kt t mundur, Platoni sht dashur ta ndrtoj mbi logjikn e gjrave botn e ideve si nj trsi t vetme. Ktu ideja e t mirs shfaqet si ide supreme. Ajo sht e till sepse sht e mir vetvetiu, e mir absolute. Prandaj, ideja e t mirs shfaqet si instanc prmbledhse e bots ideore n prgjithsi, por edhe e bots reale, e cila buron nga vet natyra e ideve. Ideja e t mirs shfaqet si instanc e prgjithshme e prcaktimit t gjrave. Ajo prshkon t gjitha idet dhe do mundsi t ekzistimit, gj q i jep teoris s Platonit notn prfundimtare t diskursit teleologjik. Pr t br t qart plotsisht mnyrn se si Platoni vendos raportet midis bots s ideve dhe bots reale sht e nevojshme t merret parasysh teorin e shtetit, t ciln Platoni e shpjegon n veprn e tij m gjithprfshirse Shteti. Ktu shteti paraqitet si fenomen n t cilin manifestohet fuqishm ndikimi i ides mbi realitetin dhe trheq vrejtjen se do largim i teprt nga mostra q ndodhet n iden sht fatale pr gjn. Platoni nuk e trajton rastsisht shtetin si fenomen q dshmon qndrueshmrin e ontologjis s tij dhe si metafizik t mbshtetur q prshkon trsin e kndvshtrimit t tij ndaj bots. Shteti sht form e definimit t marrdhnieve t prgjithshme jetsore. N kt mnyr, ai dshiron t trheq vmendjen n rndsin jetsore t filozofis dhe

~14~

njkohsisht, si athinas, t dshmoj rndsin vendimtare t shtetit n ekzistencn e njeriut. Nprmjet ksaj t dyts, Platoni vetm thekson rndsin e filozofis dhe tregon se nuk ekziston mnyr tjetr pr konstituivin e shtetit, derisa ai nuk buron plotsisht nga mendimi filozofik. Me q vetm filozofia merret me idet, vetm ajo mund t merret me iden e shtetit dhe vetm prej qenies s saj mund t definohet forma m e mir e rregullimit shtetror. b. 2. Manifestimi i lidhshmris midis ideales dhe reales n fenomenin e shtetit N teorin e shtetit, Platoni ka dashur t dshmoj se kuptimi i filozofis qndron n zgjidhjen e problemeve jetsore. Me q marrdhniet jetsore artikulohen nprmjet shtetit, pr t marrja me shtetin ka pasur kuptimin e marrjes m t drejtprdrejt me problemet jetsore. Kjo buron nga fakti se njeriu duhet t jetoj n bashksin shoqrore, prndryshe nuk mund t ekzistoj. Bazuar n teorin e njohjes, e cila i ka dhn primat t prgjithshmes, teoria e Platonit mbi shtetin synonte kufizime sa m t mdha pr individin, i cili, mendonte ai, me qllim krijimit t jets m t mir do t duhej ti nnshtrohej harmonis s bashksis shoqrore. Kshtu, bashksia shoqrore paraqitet si baz pr jet m t mir t individit. Kjo sht nj prej karakteristikave t teoris s tij t njohjes baza e individuales. Sipas natyrs s gjrave, jeta e lumtur n shtet sht e mundur vetm ather kur ajo drejtohet nga qytetart m t menur. Ather shteti do t jet m afr qensis s saj ideore, kshtu q edhe vendimet do t merreshin sipas natyrs m t thjesht t gjrave. Prandaj, Platoni mendon se udhheqsit duhet t jen filozof, ata q m s miri e njohin botn e ideve, sepse ata jan m t menurit. Me prmbushjen e ksaj predispozite prmbushet edhe parakushti pr paqe e mirqenie. Prandaj, te Platoni, filozofia mund t kuptohet si udhrrfyese e jets. Platoni krkon q kjo t pranohet edhe n punt shtetrore, duke insistuar q n baz t ksaj t prcaktohet kuptimi themelor i jets shoqrore, pra edhe i secilit veprim. T gjitha situatat e pakndshme dhe vshtirsit e paprballueshme q shfaqen n jetn e prditshme burojn nga fakti se njerzit nuk e kan zn vendin e duhur n shoqri dhe nuk jan t aft q t prcaktojn kuptimin e veprimit t tyre. Prandaj, n shtetin e Platonit, do vend zihet ekskluzivisht

~15~

sipas aftsive personale, t cilat jan t prcaktuara n mnyr metafizike dhe ndaj t cilave njeriu nuk mund t veproj. Ktu buron ndarja natyrore e puns, e cila formon shtresa t ndryshme. Me q kjo ndarje bhet sipas vet natyrs s gjrave, Platoni mendon se vendosja e drejt e raporteve midis ktyre shtresave duhet t jet harmonike. Sipas ksaj ndarjeje, shtresn e tret, m t ultn, t ciln Platoni e krahason me hekurin, do ta prbnin fshatart, zejtart dhe robt. Kjo shtres ka detyr kryesore q t prodhoj t mira materiale pr t gjith qytetart, kshtu q ata duhet t prjashtohen nga jeta politike dhe nga drejtimi i shtetit. Njerzit e ksaj shtrese jan krijuar nga materiali m i dobt, prandaj nuk jan mjaft t arsimuar, pra nuk jan as mjaft t aft q t marrin pjes n punt shtetrore. Prandaj, sht n t mirn e prgjithshme q t mos marrin pjes n udhheqjen e shtetit dhe ti prkushtohen prmbushjes s kuptimit t ekzistencs s tyre krijimit t t mirave materiale. Por, edhe pse nuk kan ndonj rol n drejtimin e shtetit, njerzit e ksaj shtrese assesi nuk jan t parndsishm dhe t anashkalua. Duke kryer punn e tyre, ata krijojn kushte q shtresat tjera t kryejn funksionin e tyre n shtet. Pa punn e tyre kjo nuk do t mund t realizohej plotsisht Shtresn e dyt e prbjn rojtart dhe zyrtart. Ata kujdesen pr rendin n shtet dhe e mbrojn nga armiku. Meq sh t ky funksioni i tyre themelor n shtet, ata nuk kan prona as kurrfar ndikimi n prodhim. Natyrisht, shtresn e par, si sht thn, e prbjn filozoft, njerzit m t menur, t cilt veprimin e tyre e orientojn n udhheqjen e shtetit. Por, shtrohet pyetja, si mendonte ta realizonte Platoni kt ndarje. Si sht e mundur t dihet se pr ka jan prcaktuar njerzit nga natyra? Platoni e zgjidh kt problem nprmjet arsimit. Te Platoni, arsimi shfaqet si instanc q, thn n mnyr t lir, shpreh forcn e veprimit t secilit njeri. Sipas tij, ky proces duhet t zhvillohet nn mbikqyrjen e shtetit, sepse ky proces do t prcaktoj vendin e secilit individ n shoqri. Prve ksaj, pa kontrollin e shtetit, nprmjet edukats dhe arsimimit familjar, individt do t mund t kuptonin gabimisht kuptimin e trsis s marrdhnieve shoqrore, kshtu q do t shfaqej rreziku i shkatrrimit t harmonis, e cila bazohet n drejtsi, dhe do t vihej n pikpyetje realizimi i plot i ides s shtetit.

~16~

Shtresa e tret, t ciln e prbjn ata q jan t prshtatshm vetm pr prodhimin e t mirave materiale pr bashksin, duhet t ken vetm formim muzikor dhe gjimnastik. Ata, si prodhues, nuk jan t gatshm pr arsim dhe as q duhet t ngarkohen me dika q sht e panevojshme pr kryerjen e punve t cilat u jan besuar. Platoni mendon se arsimimi duhet t filloj n moshn 14 vjeare, me msimin e poezive dhe t muziks. Deri n moshn 16 vjeare t rinjt duhet t njihen me t gjitha veprat e t gjith poetve, n mnyr q t jen t informuar pr gjithka q mund ti prish njerzit duke zhvilluar te ata brishtsin e tepruar ashtu q t humbin guximin. Arti duhet t prjashtohet plotsisht sepse veprat artistike nuk pasqyrojn at q sht e rndsishme, at q sht ide, por pasqyrojn imitimin e gjrave, t cilat jan imitim i ides. Pr Platonin arti nuk sht asgj tjetr vese imitim i imitimit, pra niveli i tret i s vrtets. Prej mosh 16 vjeare deri n moshn 18 vjeare t rinjt duhet t merren me matematik, ndrsa prej moshs 18 vjeare deri n moshn 20 vjeare duhet t aftsohen pr luft. Pas ksaj bhet przgjedhja e par midis tyre. Ata q jan m pak t talentuar nuk e vazhdojn shkolln pas przgjedhjes s par, por mbeten rojtar, ndrsa t tjert orientohen n studimin e shkencave. Przgjedhja e dyt sht m e ashpr se sa e para. Pas ksaj przgjedhjeje shumica mbeten zyrtar, ndrsa nj pakic e vogl orientohet n studimin e dialektiks. Dialektika studiohet 5 vjet, ndrsa vetm pas moshs 50 vjeare ata bhen t aft pr t qen qeveritar gjegjsisht filozof. Por, filozoft nuk mund t jen vetm teoricien, por njerz q kan edhe prvoj ta madhe jetsore, e cila u mundson q t kuptojn n mnyr m t qart dhe t vendosin n mnyr m t drejt. Ideja mbi shtetin te Platoni vrehet edhe n kuptimin pr njeriun. Sipas tij, sikurse edhe shteti, njeriu ka tri pjes: mendore, shpirtror dhe epshore. Sipas tij, vetm harmonia midis ktyre tri pjesve mundson q njeriu t jet i lumtur dhe i qet. Kjo harmoni, sikurse edhe te udhheqja e shtetit, mund t bazohet vetm n pjekurin intelektuale dhe n vshtrimin e drejt ndaj bots s ideve. Filozofia sht vendi ku njeriu mund t njoh rendin e gjithkaje dhe t zbuloj at q e prbn realitetin jetsor. Vetm nprmjet mendimit filozofik mund t njihet ideja e t mirs, si instanc kulminante e ekzistencs n prgjithsi.

~17~

N kt drejtim Platoni flet pr bukurin, duke u prpjekur q t zbuloj se bukuria sht n lidhshmri t drejtprdrejt me botn e ideve. Kshtu ai veon iden e bukuris gjegjsisht t bukurn nga objektet e bukura si dhe shprehit e bukura, aktet e bukura, etj. Sipas Platonit, gjith ajo q quhet e bukur sht e till sepse prmban n vete pjes t ides s t bukurs ose pjes t s bukurs n prgjithsi. Prandaj, vetm ai q e njeh iden e t bukurs mund t nxjerr prfundime mbi bukurin e gjrave t caktuara. Mund t thuhet se Platoni mendon se nuk mund t prcaktohet ka sht e bukur, n qoft se nuk ekziston ndonj mas, vler absolute, e cila i bn t bukura gjrat e bukura. Ideja e t bukurs, bashk me t mirn dhe t vrtetn, prbjn tri idet m t larta t bots s ideve. Kjo dshmon se metafizika e tij bie ndesh me teorin e arteve q e prfaqson. Me t Platoni ndjek drejtimin n t cilin do t ndrtoj edhe teorin e emrtimeve. Ai mendon se dhnia e emrave, pra edhe gjuha e artikulimit, mund t jet pun vetm pr at q i njeh m s miri gjrat dhe idet, sepse emri sht identifikim gjuhsor i qenies s gjrave q emrtohen. N shtetin e Platonit, ndarja bazohet n dallimet intelektuale, t cilat prcaktojn aftsit e qytetarve pr pun t caktuara. Kt ndarje Platoni e konsideronte t mundshme n baz t esencs s qenies, pra edhe intelektit, bots s ideve. Bota e ideve, e perceptuar si bot inteligibile, shfaqet si prcaktues vendimtar i gjith qensis. b. 3. Disa tipare t filozofis s Platonit Ktu bhet fjal vetm pr disa tipare themelore t filozofis s Platonit, por prap duhet t shtrohet pyetja; ka prej ksaj mund t ket rndsi pr mendimin e sotm ose pr botn moderne, n prgjithsi? Si, pr shembull, nj bot e till metaforike, n esenc bot shprehse, mund t ket ndikim n civilizimin e sotm teknik e teknologjik, n t cilin konsekuenca shprehet me llogari t sakta e precize. Pr t dhn prgjigje n kt pyetje sht e nevojshme t kihen parasysh s paku disa korniza t ktij civilizimi, duke prfshir edhe ato q i sjell me vete dhe q jan tiparet kryesore t tij. Kur kihet parasysh se sistemi i vlerave t qasjes teknike-teknologjike, n esenc, prcaktohet n baz t funksionalitetit, mbetet e qart se far lidhshmrie ka kjo me Platonin dhe dualizmin e tij. Por, kur shtrohet pyetja se ka sht ajo n t ciln bazohet ky funksionalizm, ather mund t

~18~

shihet n mnyr m t qart se mendimi abstrakt, ideja, ajo q n trsi prcakton ndonj llogaritje teknike ose funksionim t ndonj aparati. Ather bhet e qart prse puna e teknologve paguhet dhe vlersohet m s shumti n kt pun sepse ai ka pun me ide t cilat mundsojn funksionimin e nj sistemi teknik, pavarsisht se sa i madh sht ai. Teknokratizmi ather nuk lexohet vetm si prodhim i ndonj voluntarizmi t rastit t forcave sunduese ose t klass, por prodhim i marrdhnieve q burojn nga tradita e metafiziks perndimore, ku ideja shndrrohet n postulat t prcaktimit prfundimtar t t gjitha shtjeve. N kt rrafsh, Platoni konsiderohet si themelues i nj tradite t tr, e cila n mnyr parimore prcjell rendim e mendimit t vet, duke vendosur botn e ideve n projekte q realizohen domosdoshmrisht, pa marr parasysh gjendjen reale momentale. Idealizmi ktu shfaqet vetm si simptom e realizmit teknik dhe si kusht i domosdoshm i tij. Nj hap m tutje, bota e teknologjis informative nuk sht tjetr vese bot e ideales q pothuaj n trsi e prcakton jetn reale. A sht e mundur sot t imagjinohet shoqria e zhvilluar pa sisteme informative? Blerja, shitja, kmbimi i informatave... m n fund mundsia e mendimit bashkkohor, pothuaj nuk sht e mundur pa ndihmn e informatiks. Por, ka n t vrtet jan kto sisteme q gjenden para njeriut n fund t shekullit 20? A mund t kontestohet se kto gjra kaq abstrakte nuk jan prodhim i nj strukture ideore?! Shembuj t till mund t numrohet deri n pafundsi, mjafton t shikohet cilado shtje me fardo rndsie pr jetn moderne dhe pa ndonj problem t arrihet n prfundim se ajo sht krijuar nga ideja q i prket nj sistemi q sht menduar ashtu q t mund t ekzistoj. N instancn e fundit, idet n botn moderne paraqesin vlern m t lart. Sistemi i tyre sht njkohsisht sistem i vlerave. Kjo vrehet qart n strukturn teknokratike t qeverisjes dhe shprblimit n secilin lloj t veprimit. Por, ka ka qen ideal i qeverisjes pr Platonin qeverisja e atyre q jan m t menurit, t cilt kan vshtrim m t qart n botn e ideve. Natyrisht, metafizika e Platonit nuk mund t zbatohet n mnyr konsekuente n at q sht prodhim i saj, sikurse nuk mund t prqafohet pa kusht dhe t realizohet asnj ide, mendim ose projeksion tjetr. Realizimet e ktij lloji gjithnj prfundojn tragjikisht, si pr ata q i

~19~

realizojn ashtu edhe pr ata q jan objekt i realizimit. Shpjegimi i mtejm i ktij problemi, i cili shtrohet n mnyra t ndryshme dhe bartet n t gjitha disiplinat filozofike, tregon se sa kompleks sht ky problem dhe sa njohje t gjer t rrjedhave t mendimit filozofik krkon ai. Prandaj, shenjat e prmendura ktu m par duhet t kihen parasysh si mjete pr kuptimin e marrdhnieve t filozofis dhe shkencave , bots moderne dhe ekzistencs s saj, se sa si fakte t gatshme dhe si dika q duhet t prqafohet pa kushte. Vetm n kt kuptim bhet e qart ka n t vrtet duhet t shpreh termi platonizm n kuptimin e historis s metafiziks t Nies ose qndrimi i i Jaspersi-t se e tr filozofia sht shkruar nga Platoni, ndrsa t tjerat jan vetm shnime n margjina. Koncepti dualist i bots s Platonit n esenc mbetet karakteristik e gjith tradits s metafiziks dhe mendimit shkencor t perndimit.

c. Shembulli i Dekartit c. 1. Problemi i metods Nj prej shembujve t trashgimit t metafiziks s Platonit, n t ciln mund t shihet qart edhe ndikimi i filozofis pr prcaktimin e civilizimit bashkkohor, para s gjithash mendimi i tij teknik-teknologjik, mund t jet Rene Dekarti6. N filozofin e tij mund t vrehen joi vetm karakteristikat e mendimit t ri dhe ndikimet q ka pasur, por mund t brehet edhe njfar prthyerje e tradits n bashkkohsi, ku trashgimia e mendimit t Platonit hapet n kontekste dhe n forma t ndryshme t pasqyrimit. Dekarti tregon se n far mnyre koha n mendim fiton veanti, si ajo dekonstituohet n mnyr t veant (Weizsacker) dhe shfaqet si prcaktues kryesor i i fenomenit, vetm nprmjet t t cilit mund t kuptohet dhe vshtrohet. Weizsacker thot se t jesh n koh do t thot t

ReneDekartes(renatusDesCartesoseCartesius)shtnjprejprfaqsuesvetipiktfilozofisskohssre dhepiknisjejeeracionalizimit.shtilindurm31.3.1596nvendinevoglLaHaye,nFranc.Kavdekur m11.2.1650nStokholm,ngakalljaemushkriveqekafituargjateksperimentitqekazhvilluardukeiu ekspozuartftohtit.Vepratkryesorettijjan:CompendiumMusicae(1618),Deregulisutilibusetclarisadingenii directioneninveritatisinquistione(1628),TraiteduMonde(1629),Medotationesdeprimaphilosophia(1641), PrincipiaPhilosophiae(1644),DesPassionsdelAme(1649).

6

~20~

jesh i prcaktuar pr dituri, t jesh n mendim, duke pasur t gjitha format e mundshme t saj.7 Dekarti tregon se objekti i filozofis, sikurse edhe shtja e liris s veprimit njerzor, gjithnj shtron njkohsisht si problem teorik dhe si problem praktik. Ai vendos dy sfera t cilat prbjn bashk nj trsi reale dhe t mundshme, ideale dhe objektive. Prandaj si piknisje themelore e filozofis s Dekartit shtrohet krkesa e vnies n pikpyetje t gjith asaj q sht, n mnyr q, pas periudhs s kohs s mesme, mund t dallohet qart ajo realja nga ajo fiktivja dhe t prcaktohen bazat reale pr ndrtimin e mendimit q do t shpie deri te njohurit e vrteta. Duhet t kihet parasysh gjithashtu se kjo detyr, e cila shfaqet edhe si shtje imperative e kohs, paraqitet si problem i hapur qysh n kohn e Renesanss, kur lufta pr t vrtetn paguhej edhe me jet. Kjo luft paraprakisht ndoshta sht zhvilluar duke ndar filozofin nga skolastika, gj q m filozofin e kohs s re fiton prcaktuesit imperativ dhe aksiomatik. N kt drejtim z fill diskursi i metods s dyshimit t Dekartit. Ai e konsideron dyshimin si piknisje kritike t do akti t njohjes, e cila sht mjet pr eliminimin e t gjitha paqartsive t vetdijes, n eliminimin e t gjitha lajthitjeve q burojn nga prpjekjet kognitive t njeriut q shpien n drejtim t gabuar t njohjes dhe veprimit. Por, t Dekarti, dyshimi nuk sht vetm mjet pr eliminimin e lajthitjeve e paqartsive, por sht edhe metod e njohjes. Kshtu, dyshimi nuk sht vetm mjet pr gjetjen e asaj q e konsiderojm t drejt, por sht edhe rrug nprmjet t cils arrihet deri te fardo njohurie n cilndo fush. Qllim kryesor i saj sht edhe qilim i filozofis: t vihet n pikpyetje gjithka, t rrnohet do e vret e pranuar m par, n mnyr q t hapet rrug pr njohjen e s vrtets e cila do t jet evidente, ashtu q m t mos ket mundsi pr dyshime. N veprn Discours de la Methode por bien conduire sa raison et chercher la verite fans les sciences (Diskurs mbi metodn udhheqjes s drejt me mendjen dhe krkimi i s vrtets n shkena), Dekarti shpjegon dhe pasqyron metodn e tij. Ajo prbhet nga kat rparime t cilat duhet t respektohen gjat shqyrtimin t shtjeve:

Shih:KarlFriedrichvonWeizsacker,ZeitundWissen.

~21~

1. Rregulli i par do t ishte q asgj t mos pranohet si e vrtet, nse nuk sht e njohur se sht e till. Kjo do t thot se evitohet do gjykim i ngutsdhm dhe i paverifikuar dhe se gjat gjykimit pranohet vetm ajo q sht e qart dhe e zbrthyer, kshtuq nuk ka asnj arsye pr t dyshuar. N kt parim Dekarti vendos n plan t par qasjen kritike dhe skeptike ndaj gjithkaje q sht objekt trajtimi. Kjo qasje bazohet n dyshimin si moment themelor i t njohjes. N kt mnyr, Dakrti dshiron t krjoj bazn e siguris dhe qartsis pr njohje q do t thot se ai dshiron t caktoj kriteret pr do t vrtet. 2. E dyta sht q seciln vshtirsi q e studioj e ndaj n aq pjes sa sht e mundur dhe aq sa sht e nevojshme me qllim t gjetjes m t mir t zgjidhjes. Kshtu Dekarti e shtron momentin analitik t metods s tij, duke hapur horizonte t reja ndaj bots. Ky horizont gjendet n lirimin specifik nga natyra, e cila sht shndrruar nga objekt njohjeje n shtje pr analiz. Kt e prcaktojn n mnyr shum m largpamse prpjekjet e modernes. N kt mnyr, e vrteta pushon s ekzistuari kontemplant e pastr, nga njohja e s vrtets krkohet t ket karakter objektiv dhe t jetsohet n t gjitha fushat e jets. 3. E treta, mendimet duhet t orientohen sipas nj rendi t caktuar, duke filluar nga m t thjeshtat dhe m t kuptueshmet, duke ngritur gradualisht nivelin kah mendimet m komplekse, duke vendosur rend madje edhe midis atyre q, sipas natyrs, nuk vijn njra pas tjetrs. N kt mnyr vendoset momenti metodik sintetik, prej nga n njsin metodike pason plotsimi i domosdoshm i analizs dhe sintezs, t cilat te Dekarti zbatohen sipas modelit t rendit matematikor, gjeometrik, i cili ndikon dukshm n prcaktimin e filozofis. 4. E fundit,t gjitha kto i radhis n mnyr t hollsishme dhe i kontrolloj n mnyr q t mund t jem i sigurt se nuk kam anashkaluar asgj. Thn shkurt, medota e katrt sht plotsim i tri metodave t tjera dhe bhet si pjes prbrse e tyre, e domosdoshme pr do hulumtim shkencor si moment i verifikimit t asaj q sht br dhe si garant i shqyrtimit t plot.

~22~

Pas prcaktimit t drejtimit t njohjes, Dekarti i sht qasur shqyrtimeve q duhet t shkojn n drejtim t gjetjes s t vrtets prfundimtare dhe njohjes s bots q nuk do t jet e diskutueshme. Duke shtruar pyetje rreth saktsis s piknisjes s shpjegimeve t tij ontologjike, Dekarti thot se nuk ekziston asgj objektive q mund t konsiderohet si e besueshme n ekzistencn e tyre dhe si piknisje pr shqyrtimet e mtejshme. N gjithka sht e mundur t dyshohet, sepse nuk mund t kemi nj t vrtet t sigurt pr asgj q sht objekt mendimi. Shqisat tona mund t na mashtrojn gjithnj n aspektin e ekzistencs s tyre, ndrsa arsyeja nuk sht faktor q mund t vrtetoj me saktsi deri n fund. Megjithat, ekziston nj shtje e cila nuk mund t vihet n dyshim. Derisa shtrohen pyetje t tilla do t thot se mendojm. Prandaj, si t vetmen t vrtet t besueshme plotsisht Dekarti e paraqet cogito, ergo sum (mendoj, pra jam). Me q shqisat tona ndonjher na gnjejn, kam dashur t supozoj se nuk ka gjra q mund t jen t tilla far na shfaqen. Me q ka njerz q mashtrohen me rastin e nxjerrjes s prfundimeve, madje edhe pr shtjet m t thjeshta t gjeometris, dhe nxjerrin prfundime t gabueshme, si edhe duke konsideruar se mund t jem i gabuar njsoj sikur t tjert, i kam hedhur posht si t gabuara t gjitha arsyet q i kam konsideruar si dshmi. M n fund, duke pasur parasysh se t njjtat mendime q na shfaqen kur jemi zgjuar mund t na shfaqen edhe kur flem dhe n kt rast asnjra prej tyre nuk jan t vrteta, kam vendosur t supozoj se t gjitha gjrat q ndonjher kan zn vend t vetdijen time, jan njsoj t pavrteta sikurse jan ndrrat e mia. Por, menjher kam vn re se po t doja t mendoja se gjithka sht e gabuar, domosdoshmrisht duhet t ekzistoj uni ai q mendon. Me q sht qart se ajo maksima cogito, ergo sum sht aq e vrtet, e fort dhe e besueshme sa t mos hamenden as skeptikt m t mdhenj, kam gjykuar se pa dyshim mund ta pranoj kt si parim t par t filozofis, at q e kam krkuar.8 N kt mnyr, Dekarti promovon kriterin e t vrtets, i cili pr t gjendet n at q sht evidente, gjegjsisht n qartsin dhe shquarsin (clare et distincte), q vlen pr t gjitha premisat e mundshme t mendimit. Sipas natyrs s saj, e vrteta mund t mbshtetet vetm n dika q nuk vihet n pikpyetje dhe, si e till, e bn edhe at nj prej karakteristikave q e prcaktojn at.

ReneDescartes,Discoursdelamethode,Paris,1966,F.88,89

~23~

Pra, mendimi mund t vihet n dyshim vetm n ekzistencn e vet. Dekarti e e konsideron at si nj siguri t ekzistencs s prgjithshme. Pr t filozofia sht studim i menuris, n kuptimin q menuria nnkupton jo vetm kujdesin n veprim, por edhe njohurin e plot mvi t gjitha gjrat pr t cilat mund t dij njeriu. Pr Dekartin, n filozofi bn pjes edhe fizika. Pr t, fizika sht filozofia e natyrs, prej t cils zhvillohen medicina, mekanika dhe etika. c. 2. Konstituimi i subjektit Shqyrtimet ontologjike t Dekatrit bazohen n metafizikn e subjektivitetit. Subjekti shfaqet si instanc e verifikimit dhe si baz e vshtrimit t prgjithshm mbi botn. Ktu Dekarti shfaqet si instanc e historis s mendimit filozofik, n t ciln prmblidhen premisat e caktuara dhe dispozitat e tradits. N filozofin e Dekartit, konstituimi i subjektivitetit sht vazhdimsi e e mendimit antik e mesjetar mbi subjektin. Subjekti, n kuptimin e vet burimor, shnon dika q sht vendosur nn dika, dika q qndron nn dika, dika q sht baz pr dika. Ktu subjekti sht baza n t ciln qndron dika. N kuptimin gramatikor, subjekti sht bartsi i shprehjes. N kuptimin psikologjik, subjekti sht barts i prjetimeve t caktuara. Dekarti e konsideron subjektin si kusht pr njohjen n prgjithsi. Ai sht bazament i mendimit q prcakton ekzistencn, ai sht ajo q njihet. Si i till, pr Dekartin, subjekti sht ego cogito n nivelin m t lart, ai sht vet vetdija. Kshtu Dekarti ndrton pozicionin ontologjik n t cilin subjekti sht barts i gjendjes, tipareve dhe veprimeve q, n prcaktimin prfundimtar, sht vet ekzistenca. Cili sht kuptimi i subjektit, n kuptimin m t ngusht? Sipas maksims cogito ergo sum t Dekartit, subjekti nuk sht asgj tjetr vese ajo q mbetet pas reduktimit t plot dhe t prjashtimit t gjithkaje prve mendimit. Ajo q mbetet pas gjith ksaj sht subjekti, sht bazamenti, sht instanca prcaktuese e ekzistencs dhe veprimit n t gjitha segmentet. Ku vendim , i shtruar n kt mnyr, mbetet bazamenti kryesor i t gjitha mundsive t ekzistencs. Kshtu, n esenc, Dekarti i afrohet ides s gjendjes s pastr, si haset te bota e ideve te Platoni. Pra, ai shfaqet ktu si trashgimtar i tradits platoniste dhe i metafiziks s Platonit. Natyrisht, kjo ka nj kuptim t fundit t kushtzuar, i cili ka domethnie vetm n trsin e plot t tij. Por, kjo nuk do t thot kurrsesi se midis Platonit dhe Dekartit nuk ekzistojn dallime. Prkundrazi, pikrisht

~24~

dallimet midis tyre prbjn trsin e tradits n t ciln ajo konstituohet si e till. Po t mos ishte kshtu, ather nuk do t mund t flitej fare pr trashgimin. Ktu tradita, para s gjithash, ka kuptimin e pasuris s ndryshme. Konstituimi i till i subjektit t Dekartit, para s gjithash, do t thot krijim i mundsive pr krijimin e s vrtets prfundimtare e t padiskutueshme. Prandaj, n instancn e fundit, Dekarti nuk ka arritur t evitoj zgjidhjet e problemeve me ekzistencn e Zotit, krijess supreme q paraqet instancn m t lart t subjektivitetit. N t vrtet, ky do t ishte subjektiviteti suprem q prcakton do subjektivitet tjetr. Pra, ai sht burim dhe objektiv kryesor i subjektivitetit. Njkohsisht, ai sht garant i kuptimit t ekzistencs s bots, njohjes dhe qartsis s kuptimit t ekzistencs s njeriut. N kt kuptim shihet se, pr Dekartin, ideja e t prkryers sht ide e privilegjuar, sipas s cils vendoset trsia e vetdijes subjektive. Pr kt arsye edhe cogito nuk duhet t kuptohet si mendim i thjesht, por si refleksion mbi at mendim, mbi dijen q t mendohet, mbi njohurin e veprimit dhe mbi ndrdijen. N veprn Meditationes de prima philosophia (Meditime mbi filozofin e par)(1641), Dekarti flet pr njohjen e vetvetes si pr nj gj q pa ndrprer synon dika q sht m e mir dhe m e madhe se ajo vet. Kjo ambicie ekziston n vet qenien e njeriut, prandaj shtrohet shtja e origjins s saj, gjegjsisht realitetit t ekzistencs s saj dhe i zanafills s saj. Kshtu Dekarti arrin deri n prfundimin mbi ekzistencn e ideve t lindura (ideae innatae), t cilat, n njfar kuptimi, prbjn lidhshmrin midis njeriut dhe qenies s tij inteligibile, transcendencn prcaktuese pr ekzistencn e vet. Kshtu, prsri vrtetohet lidhja e pashkputshme e teoris s dijes dhe ontologjis, e cila te Dekarti ka qllim verifikimin e ekzistencs s vetm nj shkence filozofis e cila merret me t gjitha aspektet e qensis dhe t gjith format e ekzistencs. c. 3. shtja e njohjes Dekarti problemin e njohjes e lidhte me shtjen e metods, duke orientuar kshtu prpjekjet pr hulumtime n t gjitha fushat shkencore. Tri veprimet njohse: intuita, deduksioni dhe induksioni zhvillohen me ndihmn e katr fuqive shpirtrore: mendjen e shndosh, imagjinatn, mbamendjen dhe prjetimet, t cilat bashkrisht prbjn nj fuqi t vetme njohse. Me

~25~

kt rast, ai ia beson mendjes s shndosh t prcaktoj ka sht e vrtet dhe ka sht e rrejshme. Dekarti i kupton idet e lindura si ide q nuk jan produkt i prvojs. Pr kt arsye kto ide dallojn prej atyre q vijn nga objektet e jashtme, si dhe nga ato q burojn nga prcaktimi i vullnetit. N kt mnyr Dekarti dshiron t bj dallimin midis vetdijes dhe ndrdijes, midis mendimin dhe refleksionit mbi mendimin. M n fund, ky distinksion bhet n baz t dallimeve midis prvojave, n kuptimin m t gjer, dhe sipas njfar sistemuesi t ktyre prvojave, midis prmbajtjes s vetdijes dhe konsistencs s saj. Pr Dekartin, teoria mbi idet e lindura sht rruga e zbulimit t parimeve t para t vetdijes n trsi. Ai prcakton ktu rendin e njohjes s gjrave, me rast tregon se ekzistenca vetjake qndron n vendin e par t rendit t njohjes. Natyrisht, duke folur pr rendin e qensis, Dekarti konsideron se Zoti sht ontologjikisht i pari, pron arritjen e njohurive mbi t, niset nga ekzistenca vetjake. Duke shpjeguar kt ekzistenc, duke folur pr bazn e saj metafizike, ai konstaton edhe domosdoshmrin e ekzistimit t Zotit. S kndejmi bhet edhe m e qart lidhja e ngusht e teoris s njohjes dhe ontologjis n filozofin e Dekartit. T njjtin argumentim Dekarti e ka prdorur edhe te njohja e strukturs s mendimit shkencor, duke konsideruar se t gjitha shkencat natyrore mund t derivojn nga metafizika. Por, nuk duhet harruar se Dekarti nuk ka menduar se si mund t deduktoj apriori ekzistimin e dukurive t veanta fizike. Pr t shpjeguar natyrn e nj dukurie fizike, duhet t aplikohet metoda karteziane gjegjsisht metoda e parimeve t cilat ai i prcakton gjat aplikimit t metods s njohjes. Njkohsisht, duhet t shfrytzohet edhe vrojtimi empirik dhe eksperimenti, si mjet pr sigurimin e materialit gjegjsisht fakteve mbi t cilat aplikohen parimet metodike. Kjo ka t bj sidomos me prcaktimin e rregullsis s ndonj dukurie gjegjsisht predispozitave mbi ligjshmrin e saj. Natyrisht, kjo do t thot se Dekarti mund t przihet n fardo mnyre me empirizmin dhe ti jap fardo prcaktori karakteristik pr njohjen e teoris s ktij drejtimi filozofik. Ai dshiron t thot se njeriu e ka aftsin e t menduarit fal konstitucionit t tij t lindur, gjegjsisht gjykimi n t cilin bazohet arsyeja njerzore sht i mundur vetm fal vetdijes njerzore t strukturuar kshtu. Me kt rast Dekarti nuk i kufizon idet e lindura me forma t mendimit, sepse ai i konsideron t lindura t gjitha idet e qarta.

~26~

Pr shembull, ideja mbi Zotin sht e lindur. Ajo nuk sht e fituar me lindjen, por sht e pranishme si ide e formuar, qysh ather, prandaj nuk sht e ngulitur thjesht n arsyen njerzore. Arsyeja i formson kto dhe idet e ngjashme, n baz t prvojave dhe aftsive personale, t cilat jan vendimtare q kto prvoja t mund t zgjerohen n kuptimin e kushteve t ekzistencs vetjake. Prvoja nuk sht ktu faktor vendimtar, sepse, si sht thn, Dekarti i ka par bazat e njohjes te prvoja, kurse prvoja ndihmon formimin e ideve t reja, t cilat i prodhon arsyeja nga potenciali vetjak. Idet e lindura jan t ndryshme nga konstruksioni i fantazis. Ato jan t qarta dhe paraqesin realizimin e mundsive t brendshme t shpirtit. Dekarti nuk ka shpjeguar qart e deri n fund mnyrn e shfaqjes s ideve t lindura dhe natyrn e tyre, por ka treguar se n far mnyre prcaktohet ideja n botn objektive, cila sht rndsia e tyre n raport me realen dhe idealen n dualizmin e metafiziks. Fuqia e prgjithshme njohse bazohet n kt kuptim, nprmjet t cilit mundson realizimin e parimeve themelore t nj shkence gjithprfshirse. Ide t lindura jan ato q kan t bjn me parimet e prgjithshme t ekzistencs, kshtu q zbatohen si parime t prgjithshme t njohjes s ekzistencs s prgjithshme n natyr dhe t ligjeve natyrore. Nprmjet ideve t lindura, Dekarti e vendos mendimin kritik, ndrdijen, si form t pastr. Ai e veon nga lvizja e prmbajtjes ideore dhe e vendos si parim dhe si shkak t ekzistencs s prgjithshme. Ktu bhet fjal pr procesin ku ego cogito shpreh kuptimin absolut dhe e vendos si Un absolut, i cili n metafizik do t fitoj m von prmasa t reja, m t thella, duke e transformuar edhe n dije absolute t shkencave moderne. N ann tjetr, objekti i njohjes bhet absolut, ndrsa Dekarti tregon se asgj q nuk sht reale nuk i shpton procesit t njohjes, shtrimit t pyetjeve mbi t dhe dyshimin prej t cilit fillon ky proces. N njfar mnyre, mund t thuhet se gjithka sht ekzistuese n realitetin objektiv duhet t jet edhe n prmbajtjen e shfaqjeve t arsyeshme ose n cilndo form t rikonsituimit ideor. Kjo mund t shprehet edhe ndryshe: gjithka q mund t pasqyrohet dhe t dshmohet n mnyr t logjikshme dhe bn pjes n grupin e ideve t qarta e t qartsuara sht realisht ekzistuese. Po t mos ishte kshtu,

~27~

ather nuk do t mund t ishte as i imagjinuar, nuk do t ekzistonte kurrfar prvoje q do t onte drejt arsyes dhe nuk do t gjendej n strukturn e arsyes. Vet ekzistimi i Zotit sht arsye e mjaftueshme pr kt pohim, ndrsa se nuk mund t dyshojm n at q e njohim qart dhe n mnyr t zbrthyer. T gjitha lajthitjet e mundshme, sigurisht edhe t pashmangshme, burojn nga mungesa e prkryerjes njerzore, e cila nuk mund t njoh n do moment dhe n t gjitha rrethanat at q sht e vrtet dhe q buron nga prkryerja e Zotit. Pa dyshim, n sistemin metafizik t Dekartit, Zoti luan rolin e ekzistenc s trsishme themelore, duke dhn njkohsisht garanci pr vrtetsin e njohjes s parimeve n t cilat zhvillohet kjo ekzistenc. Dekarti konsideron se Zoti sht substanc absolute dhe dshmi e vrtetsis s ekzistencs dhe njohjes mbi kt ekzistenc. Kur kihet parasysh trsia e ontologjis s Dekartit, kur shpjegohet metafizika e tij nprmjet trsis s sistemit q prpiqet ta ndrtoj ai, shihet qart se tezat e tij ontologjike bazohen n perceptimit dualistik t bots. Gjitha far ekziston, Dekarti e ndan n dy regjione: regjionin e materies dhe regjionin e shpirtit. Kjo ndarje buron nga perceptimi i tij mbi substancn, e cila sht piknisje themelore e strukturs s metafiziks s tij. sht karakteristike gjithashtu se Dekarti, n dualizmin e tij, mbron tezn mbi trsin materiale t bots, duke insistuar, para s gjithash, me qllim t mbrojtjes s pozicioneve t tij metafizike dhe arsyetimit t kuptimit q ndrtohet mbi origjinn e qenies inteligibile. c. 4. Problemi i substancs N kt mnyr, objekti i njohjes shfaqet si absolut. Prandaj njohja e tij i prket krkess metodike pr qartsi dhe zbrthim. Kshtu objektet e caktuara vihen n lidhje, n nj trsi t cils i prkasin, sipas natyrs. Dekarti thot se pr tiparet kualitative t objektit mund t flitet vetm n mnyr subjektive. Sipas tij, t gjitha qndrimet lidhur me kualitetin jan subjektive, se ato flasin pr at q vet objekteve realisht nuk u prkasin. S kndejmi sht e qart dhe e zbrthyer te objektet mund t njihen vetm prcaktimet e tyre kualitative dhe raportet e tyre gjeometrike. Duke i konsideruar raportet e matematikisht t vendosura, Dekarti niset nga ajo se edhe vet gjrat duhet t ken prejardhje racionale, kshtu q

~28~

njohurit e vrteta shkencore mund t bazohen vetm n arsyen. Marr n mnyr abstrakte, ndaras prej t gjitha kualiteteve shqisore, objektet vendosen si pika n hapsir, kurse materia konsiderohet si hapsir gjeometrike. S kndejmi, S kndejmi, tipar i vetm i materies s hapsirs prcaktohet shtrirja (res exstenca), n baz t s cils konstatohet prcaktimi i saj, n mnyr shkencore dhe t arsyeshme. Si pol t kundrt me absoluten, Dekarti e prcakton mendimin (res cognitans) ose substancn ideore. Kshtu ai nuk dshiron t bj ndarjen e substancs s vetme dhe t pandashme, por i prcakton tiparet e saj t prgjithshme dhe i vendos si atribute. Kshtu, substanca definohet si dika q nuk ka nevoj pr asgj pr t ekzistuar, kshtu q diskursi pr t sht njkohsisht diskurs pr Zotin. Kshtu, te Dekarti vet ekzistenca i prket esencs hyjnore. Kshtu, ekzistenca, e cila konsiderohet si e prkryer, shfaqet me esencn hyjnore. S kndejmi, Dekarti konsideron se edhe Zoti mund t imagjinohet si ekzistenc. Sipas tij, ideja mbi Zotin, nprmjet t cils shprehet esenca e tij, nuk sht e mundur t kuptohet nse mohohet ekzistenca e tij. Ideja mbi Zotin, konsideron Dekarti, sht dshmuar si ide e privilegjuar e arsyes. Prandaj, edhe pikpamja mbi prcaktimin e substancs s tij nuk sht i zbatueshm dhe i qndrueshm deri n fund jan mendimit pr Zotin. Megjithat, Dakarti nuk nxjerr prfundim se ekziston barazi midis Zotit dhe substancs, por prpiqet q ta bj sa m t madh dhe sa m t qart dallimin midis Zotit dhe fardo krijese tjetr. Njkohsisht, duke br dallimin midis materiales dhe shpirtrores, kuptimi i tij pr njeriun dhe pr qeniet tjera prcaktohet n mnyr mekanike. Kjo do t jet pikpamje dominonte n shekujt 17 e 18 dhe do t karakterizohet pr qndrimin q materia sht mas inerte, koncept mekanik i kauzalitetit dhe linearitetit t lvizjes. T gjitha ndryshimet prmblidhen ekskluzivisht n ndryshime kuantitative. Lvizja nuk sht asgj tjetr vese zhvendosje n hapsir, ndrsa gjith struktura dhe konstruksioni i bots, n esenc, sht nj dhe e vetme. Njkohsisht, duhet t kihet parasysh se Dekarti, duke mbrojtur qndrimet e metafiziks s tij, pra edhe ekzistencn e hapsirs s zbrazt, mendon se konsekuenca logjike nuk sht e mundur. Teza mbi substancn unike nuk lejon q n natyr t ekzistoj fardo materie tjetr, prve saj, dhe as fardo tjetr q sht materiale. Prandaj edhe lvizja e vetme q sht e mundur sht lvizja qarkore e materies, ekzistenca e s

~29~

cils vihet n lidhshmri me krijimin e vet materies, t ciln e ka lejuar vet t lviz. Duke pasur parasysh pikpamjet e tij mbi trsin e materies dhe lvizjes, Dekarti arrin q, n kt pik, t shmang mekanizmin e thjesht , por mbetet rob i ides metafizike t mekanizmit. sht e vrteta, ai anashkalon kshtu shpjegimin absolut determinues t bots, por n kuptimin njohs nuk mund t mbroj domosdoshmrin e rrugs s njohjes.

c. 5. Kuptimi dhe ndikimi i Dekartit Qasja mekanistike e Dekartit shprehet edhe n pikpamjen pr jetn, ku qenia e gjall shfaqet vetm si automat shum i komplikuar q u nnshtrohet ligjeve t mekaniks. N kt drejtim ai shfaqet si themelues i filozofis mekanistike, ku qenia e gjall perceptohet ne raportin funksional ndrmjet trupit dhe shpirtit. Kshtu, Dekarti shfaqet edhe si psikologu i par modern. N trajtimet e pasioneve t shpirtit, ai do t bj prpjekjet e para pr krijimin e nj teorie t shqisave, t bazuar n parimet mekanistike t perceptimit t bots. Marr n trsi, filozofia e Dekartit ka paraqitur nj epok t re t zhvillimit t mendimit. Baze e tipareve t mendimit t Dekartit haset n qndrimin se asgj nuk ka dhe nuk mund t ket t drejta autentike si njohje t qarta e t zbrthyera, praj nga burojn edhe bindjet fillestare i shkenc moderne n prgjithsi. Gjithka q nuk mund t prmblidhe n kornizat e qartsis dhe shquarsis nuk mund t konsiderohet e vrtet. N kt kuptim, Dekarti hedh posht paragjykimet e mesjets dhe ndrton diskursin e tij kritik ndaj tyre. Kshtu ai bhet themelues i mendimit t kohs s re, i cili bhet parim dominues i perceptimit t realitetit n prgjithsi. As sa shkenca ndikon te njeriu modern ka ndikuar edhe Dekarti n raportin e njeriut me botn. N fund t fundit, duhet t kujtohen kritika e Nies dhe Sprenglerit9 e njerzve faktik, atyre njerzve t cilt jan prodhim i

FridrihNie(18441900)shtnjprejemravemtshquartfilozofissgjysmssdyttshekullit20. Filozofiaetij,eshkruarmenjstilaforistik,ishtnnshtruarkritikssistematikeetpakursyeshmettgjith prfaqsuesetdiskursevefilozofiketkohs.MendimifilozofikiNies,icilikapasurdhekandikimtmadhn filozofinmoderne,shtnjprejtemavetrndsishmethistorissfilozofissshekullit20.Niekapasur ndikimtmadhteMartinHajdegeri,icili,padyshim,shtnjriprejemravemtmdhenjtfilozofis bashkkohore.VepramtrndsishmetNiesjan:GeburtderTragodieausdemGeistederMusic(1872), UnzeitdemaseBetrachtungen,4Stucke(18731876),MenschlivchesAllzumenschliches(1878),Morgenrote

9

~30~

shkencs bashkkohore, raporti i trsishm i t cilve me botn bazohen n parimet e qartsis dhe sqarimit. Botkuptimi i Husserlit mbi krizn e Perndimit ka t bj gjithashtu me nj raport t till kundrejt realitetit dhe, n esenc, pranon mnyrn metafizike t zgjidhjes. Rndsia q Dekarti e fiton m von, t cilin e pranojn filozoft pas tij ose shkenctart e kulturologt e profileve t ndryshme, buron vetm nga ndikimi q ka pasur ai n rrjedhat e mendimit bashkkohor n prgjithsi. Prandaj, kritika e tipareve kryesore t mendimit bashkkohor quhet shpesh si kritik e kartezianizmit, kritik e metafiziks s Dekartit dhe mbshtetjes s parimeve t percepcionit t bots n t ciln metoda barazohet me t vrtetn. Me fjal t tjera, filozofia e Dekartit merr rndsi pr aq sa ka ndikuar n jet dhe pr aq sa ka ln gjurm n t. Nuk ekzistojn kurrfar vlerash q ajo i prcakton pr t qen t mjaftueshme pr vetveten. Vet filozofia nuk lind nga vetknaqsia dhe ekzibicionizmi, por gjithnj prpiqet pr zgjidhjen e problemeve q hasen n jet. Pr kt arsye, do vlersim historiko-filozofik i ndonj filozofie, n fund t fundit, sht nj vshtrim n ndikimin q e ka pasur ajo n jet. Nuk ekziston asnj mendim filozofik, sado q t duket abstrakt dhe i veuar nga realiteti, q sht i rndsishm pr historin e filozofis, dhe nuk sht i rndsishm edhe pr jetn ose kulturn n prgjithsi. Shqyrtimi i mendimeve, drejtimeve ose qasjeve filozofike krkon shqyrtim t kohs n t ciln shfaqen dhe shqyrtim t t gjitha ndikimeve dhe kushteve q e prcaktojn filozofin ose prcaktohen prej saj. Pra, historia e filozofis nuk sht pasqyr e thjesht e mendimeve t hedhura q renditen n koh. Ajo, para s gjithash, sht nj horizont i hapur pr vshtrimin e perspektivs dhe rrjedhs s mendimit filozofik n prgjithsi. Pr kt arsye, filozofia duhet ti kthehet historis s vet. Edhe gjithmon prcaktohet nga vshtrimi ndaj saj dhe, pjesrisht, prej saj.

(1881),ZurGenealogiederMoral(1887),DerFallagner(1888),Gotzendammerung(1889),sidheprmbledhjae dorshkrimevetmbeturatNiesIDerWillezurMacht(1895). OswaldSpengler(18801936),sinjeriumedijengashkencatnatyrore,nveprnetijmtnjohurUntergangdes Abendlandes(PerndimiiPerndimit),mendimetetijiakushtonhistorissmorfologjis.Sithotedhevet,nn ndikimineNiesdheGtes,historinntrsiembshtetnparimetperceptimitlogjikdheorganiktbots.N ktkuptimaiinsistonqkulturashtnjfarorganizmidhejoagregatmekanik.Skndejmi,secilakultur duhettketlindjendheperndiminesajtnatyrshm,nprmjettcilsshpjegohetlindjadhezhdukjaet gjithakulturavetderitashme.

~31~

d. Filozofia e ekzistencs dhe koha e saj d. 1. Mendimi pr krizn Lidhshmria e filozofis me jetn shihet edhe n shembullin q ktu paraqitet i fundit filozofin e ekzistencs. Prpjekja e do filozofie sht e prcaktuar n t njjtn mnyr, kurse me filozofin e ekzistencs, e cila sht drejtim i filozofis s shekullit 20, sht e mundur t tregohet edhe se n far mnyre e pasqyron, pranon dhe prcakton kohn e vet filozofia. Ajo q e karakterizon mendimi filozofik n fund t shekullit 19 dhe q ndikon n rrjedhn e mtejshme t filozofis sht vetdija mbi krizn e Perndimit dhe mendimi kritik i saj. Qenia e ksaj krize sht pasqyruar n percepcionin metafizik t bots, e cila shfaqet si gjithprfshirse dhe gjithprcaktuese. Kshtu, filozofia i kthehet kritiks s tradits s vet, e cila bhet e plot dhe e palkursyeshme n veprn e Nies. Nie tregon se kriza e Perndimit n esenc sht e prcaktuar nga metafizika, nga percepcioni i bots i cili esencn e gjithkaje q ekziston e gjen n ann tjetr. Ajo ana tjetr artikulohet n mnyra t ndryshme, por n esenc gjithmon shfaqet si prmbajtje ideale e objekteve dhe bots objektive n prgjithsi. Kjo prpjekje kulmon te Hegeli, mendimi i t cilit paraqet njfar fundit t metafiziks. Fundi ktu duhet t kuptohet pikrisht n kuptimin e Nies, si kulm dhe si fund, si pika m e lart e historis s vet. Pra, sht e nevojshme nj shmangie e diskursit n t cilin e vrteta shfaqet n brendin e cila sht jasht ekzistencs s objektives. Natyrisht, kjo ka qen detyr e cila sht shtje e procesit, detyr e nj historie t re t mendimit pr fillimin e t cilit duhet t krijohen parakushtet. Hegeli i ka krijuar kto parakushte nprmjet diskursit nihilistik t filozofis s tij, duke krkuar vlersim t t gjitha vlerave t kulturs perndimore dhe duke krijuar mundsi pr krijimin e nj diskursi t ri t filozofis, t pangarkuar me kuptimin e sistematiks s mendimit metafizik dhe prpjekjet e mbylljes s t vrtets n trsi. Nga sa u tha deri m tash. N fund t shekullit 19, filozofia ishte hapur ndaj vshtrimit dhe rivlersimit kritik t ndikimit t prgjithshm t metafiziks n rrjedhat e civilizimit modern. Ajo zbulon lidhshmrin midis kategorive t mendimit spekulativ dhe vlerave objektive t t gjitha rrjedhave kulturore prgjat historis. Ather lidhja midis filozofis dhe jets nuk mund t prballoj prpjekjet pr racionalizim. Kshtu filozofia parashtron pyetje me

~32~

rndsi t drejtprdrejt pr jetn. Si pikpyetje e par dhe m e rndsishme sht kuptimi i ekzistencs s njeriut. Ku problem nuk hapet si i izoluar nga problemet tjera t mendimit filozofik, por si piknisje fillestare e percepcionit dhe kuptimit t jets n prgjithsi. Qasja q e pranon filozofin e ekzistencs sht prgjigje ndaj bots moderne, e cila sht shprehje e krizs s njeriut bashkkohor. Pr kt arsye, n kuptimin shkollor, filozofia e ekzistencs prcaktohet si trsi e prpjekjeve filozofike q kuptimin e bots e nxjerrin nga tiparet ontologjike t qenies njerzore. Kto prpjekje diferencohen si: 1. Filozofi e ekzistencs, n kuptimin e ngusht t fjals (Jaspers, Marcel), 2. Filozofi ekzistenciale (Heidegger) dhe 3. Ekzistencializm (Sartr, Merlo-Pont;). Rndsia e ksaj vrejtjeve nuk qndron vetm ne kufizimet shkollore, por n pasqyrimin e qart t pranis s prcaktimeve t ndryshme edhe brenda nj drejtimi t mendimit filozofik. Filozofia e ekzistencs sht shprehje e qart e prpjekjeve t kohs, ku si e padiskutueshme shfaqet polivalenca e mendimit, n njrn an, dhe orientimi i saj kah problemet q kan rndsi t drejtprdrejt pr jetn dhe pr perceptimin e ekzistencs s njeriut, n transparencn e trsis s ksaj sintagme, ann tjetr. sht transparenca? Para s gjithash, sht njohuria qe kjo trsi nuk mund ta bj veten t prkryer. Njkohsisht, kjo implikon dinamikn e paparashikuar t hulumtimeve t t gjitha situatave q krijojn situata t pa parashikueshme ekzistenciale. N kt pikpamje filozofia largohet nga monoliteti i logocentrizmit t metafiziks, n t cilin shumsia shndrrohet n nj, kurse ajo q sht e pa parashikueshme shndrrohet n shprehje t lidhshmris kauzale, e cila jasht skemave logjike ka kuptimin e gjs s pavlefshme pr jetn. Bazat e filozofis s ekzistencs hasen n shekullin 19. Ato, para s gjithash, jan shfaqur si reagime ndaj strukturimit t fort t idealizmit. Kundrshtimi i ashpr i reduktimit t individit n moment t absolutes t Kierkegaardit10, ku theksohet liria individuale dhe hapet mundsia pr kuptimin e jets

SorenKierkergaard(18131915),filozofdanez,mbshtetsiekzistencializmit,prkundrqndrimevet idealizmitgjerman,konsideronsenjohjanukshtmobjektivimilartiekzistencssnjeriut.Aiepreferon ekzistencnsinjqeniedhedshmonsekrizashtshprehjeekrizssnjeriut,qeniesqsipasstruktursssaj ontologjikeshtparacaktuarprfattkeq.Gjendjaesajshtgjendjeesmundjesprvdekje,eshkaktuarnga situataekzistencialentcilnshtngushtuargjithnjdomosdoshmriaevendimmarrjesnkontekstinoseose.

10

~33~

jasht esencializmit, sht shprehje e mendimit q krizn e mendimit bashkkohor e vshtron nga konteksti i i vnies n pikpyetje t orientimeve kryesore t metafiziks. Kierkegaardi e v shtjen e ekzistencs n qendr t shqyrtimeve filozofike mbi t qenit dhe shtron qart krkesn pr hapjen e aspekteve t reja t kuptimit t bots. N kt drejtim shkon edhe kritika e dekadencs e Nies. Krkesa e tij pr rivlersimin e vlerave dhe pr publikimin e llogaritjes s re t kohs t Zaratrusts, m n fund, e afirmon pikpamjen helene pr jetn, e cila sht siprfaqsore. N at q sht siprfaqsore, Nie gjen thellsin t ciln perndimi e kishte humbur plotsisht, me barazimin e Sokratit11: mendja shkathtsia fati, duke ia dorzuar plotsisht ekzistencn e vet mbretris s arsyes. Kshtu, ndjeshmria, si faktor i jets, e ka humbur kuptimin e vet, ndrsa jeta sht reduktuar n nj sfer t t qenit t njeriut. Nprmjet situatave far hasen ktu, Nie interpreton shenjat kryesore t krizs s civilizimit perndimor. Kshtu, n mnyr t drejtprdrejt, filozofia vihet n lidhshmri me jet, si tradita e cila ndikon n rrezikimin e saj, ashtu edhe mendimi kritik q trheq vrejtjen pr rreziqet q dalin nga kjo tradit. Ktu pasqyrohet edhe lidhshmria e saj me historin vetjake, e cila nuk sht e pranuar si e kaluar q mbahet mend, por sht moment aktiv dhe i rndsishm i t tashmes dhe t ardhmes, ndaj t cils ajo ka qndrim kritik. d. 2. Karakteristikat themelore t filozofis s Karl Jaspersi-it12 Veantia e qasjes s Jaspersit (1883 9169) ndaj filozofis, pjesrisht vjen nga arsimi i tij themelor. Ai nuk ka mbaruar shkoll pr filozofi, por ka qen psikiatr. Prandaj, nuk sht pr tu habitur q njra prej veprave t tij kryesore dhe, sipas shumics, m t mira dhe m t rndsishme t tij sht Psyhologie der Weltanschauungen (Psikologjia e vshtrimit t bots). Duke punuar n hulumtimet psikiatrike, Jaspers vjen n prfundim se smundjet shpirtrore shfaqen pr shkak t disa predispozitave somatike,

Sokrati(470399p.e.r)filozofgrek,nukkalnasnjveprtshkruar,kshtuqburimekryesoreprnjohjene filozofisstijjan:Platoni,AristotelidheKsenofoni.Mendohetsefilozofiafillonmemsiminenjeriutqt dyshoj,parasgjithash,kurfillontdyshojnparagjykimetvetjake.Njohjaevetvetesshtkrkesthemelore efilozofisstij,ndrsaarsyejaduhettjetprmbushjeeekzistencssdonjeriu.Prktarsye,arsyeja barazohetmeshkathtsindhefatin,dukedshmuarsekuptimineqeniesnjerzoremundtjetvetmnarsye. 12 VepratkryesoretJaspersitjan:PsyhologyederWeltanchaungen(1919),DiegeistigeSituationderZeit(1931), Philosophie:Weltorienierung,Existenzerhellung,Metaphysik(1932),VernunftundExistenzPhilosophieundelt (1958),WarheitundWissenschaft(1960).

11

~34~

por n esenc shprehin krizn e personalitetit n trsi, e cila buron nga raporti me botn. Kshtu, ai fillon ta kuptoj psikiatrin si shkenc shpirtrore dhe jo si shkenc natyrore, prandaj i qaset filozofis dhe mundsis t perceptimit filozofik t njeriut si qenie e orientuar n qensin e vet n bot q n karakterin e ktij orientimi z vend dhe rndsi t veant n percepcionin e bots n trsi. N vitin 1921 Jaspersi u pranua profesor i rregullt i filozofis n Haidelberg. Filozofi ka ligjruar deri n vitin 1937, kur sht pensionuar, pr shkak t mospajtimeve m regjimin nacional-socialist t Gjermani. Megjithat, prej vitit 1948 ka punuar si profesor i rregullt n Universitetin e Bazelit, n Zvicr. Jaspersi e hap botkuptimin mbi botn me kuptimin e veantive t t qenit t njeriut si ekzistenc. Kshtu, kuptimin e ktij nocioni n filozofin e tij e diferencon nga ekzistenca e thjesht e njeriut. E veanta mbi t ciln bazohet kjo pikpamje gjendet n raportin aktiv t njeriut ndaj bots, i cili sht i prcaktuar, para s gjithash, nga shtrirja dhe ndikimi interaktiv reciprok. Jaspersi i kundrvihet metafiziks, duke insistuar n paprsritshmrin dhe pazvendsueshmrin e ekzistencs individuale dhe duke krkuar mnyra pr vendosjen e komunikimit midis njerzve. Me hulumtimet e tij t drejtimit themelor Jaspersi prpiqet t vendos dhe t identifikoj tri fusha kryesore t mendimit filozofik: 1. Vshtrimin filozofik ndaj bots dhe mbikqyrjen e bots, 2. Ndriimin e ekzistencs: dhe 3. Metafizikn. Nprmjet ktyre fushave, Jaspersi dshiron t klasifikoj problemet e mendimit filozofik, duke mos rrnuar unitetin, prkatsin dhe burimet filozofike t tradits s tyre. Shqyrtimi i problemit t vshtrimit filozofik ndaj bots niset nga qndrimet psikiatrike t Jaspersit. Ai niset nga bindja se n mnyr empirike nuk sht e mundur t prcaktohen parimet e sjelljes psikike. Mbikqyrja e bots, n botn shpirtrore t njeriut, n ekzistencn objektive t tij, nuk sht trsi e bindjeve, paragjykimeve ose pamjeve kaotike q ndryshohen nga kushtet e jets, por sht skeleti dhe kornizat konstitucionale t personalitetit. Ato nuk mund t reduktohen vetm n funksionet njohse, sepse prfshijn veprimin e trsishm t personave dhe bazohen n forcn e ideve. Si t tilla, ato prcaktojn raportin e prgjithshm t personalitetit ndaj bots dhe e prcaktojn n trsi. N raport me botn, njeriu domosdoshmrisht merr qndrime t caktuara, t cilat Jaspersi i ndan n tri grupe: objektive (q kan t bjn me njohjen

~35~

e objekteve), reflektuese (q kan t bjn me njohjen e raportit me subjektin) dhe entuziastike (q kan t bjn me prpjekjet pr tejkalimin e relacionit subjekt-objekt). Mbi kto qndrime ndrtohen tipet kryesore t pasqyrimit t bots: ndjenjore-hapsinore, shpirtrore-kulturore dhe metafizike. Pasqyrimi i fundit i bots nuk i nnshtrohet reduktimit n fardo polariteti njohs, sepse prmbajtjet e tij bazohen n vendosjen e tonalitetit t trsis, i cili prpiqet t jet i pasqyruar n tejkalimin e relacionit subjekt-objekt. Pasqyrimi metafizik i bots nuk mund ti ekspozohet as njohjes objektive dhe as njohjes subjektive, kshtu q nuk mund t jet derivat as i njohjes s kategorive objektive dhe as i njohjes s kategorive racionale. N prfundim, Jaspersi thekson se pasqyra metafizike e bots mund t krijohet vetm me dashuri. Ajo nuk mund t jet as e kuptuar n mnyr subjektive dhe as e shpjeguar n mnyr objektive. Pr t, shtje e s vrtets, n instanc t fundit, sht shtje e pjekuris s brendshme, e cila manifestohet nprmjet ndjenjave. Ktu manifestohet edhe trsia e integritetit individual t ekzistencs s njeriut, me t gjitha prparsit dhe mangsit e saj. Duhet t kihen parasysh se prpjekjet e filozofis s Jaspersit nuk shkojn n drejtim t ndrtimit t nj sistemi filozofik, por, shum m par, n aplikimin e metods s perceptimit t ekzistencs s njeriut. Pr Jaspersin, filozofia ka rndsi dhe kuptim t veant pr njeriun. Ajo sht n esenc e ndryshme nga shkenca, religjioni dhe arti. Si mendim q, para s gjithash, duhet t prmbush krkesat e jets, pr prmbushjen e krkesave t ekzistencs s njeriut, filozofia duhet t jet e ndar qart e n mnyra t ndryshme nga t gjitha kto orientime. Sipas Jaspersit, filozofia duhet t shpreh vendosmrin q njeriu t vetdijesohet pr origjinn e tij dhe t gjej rrugn deri te vetvetja. Duke e kryer kt detyr, filozofia nuk mund t shteroj prpjekjet e veta pr t vrtetn. N kt kontekst, e vrteta dshmohet si shum kuptimore. Njkohsisht, kuptimi i saj i nnshtrohet edhe m tutje verifikimit, jo vetm nprmjet krkesave shkencore-teorike, por, para s gjithash, pr shkak t rndsis s saj pr jet. Filozofia, pr dallim nga arti, duhet t jet e ngarkuar me realitetin e ekzistencs. Ajo nuk ka liri t merret me fardo q sht ireale dhe imagjinare. Po ashtu, konsideron Jaspersi, ajo duhet t orientohet n

~36~

thellimin e vullnetshm dhe hulumtimin e vetvetes, gj q paraqet rrugn deri te vetvetja. Kjo rrug detyrimisht prcaktohet nprmjet vshtrimit t mundsive t kufizuara dhe fundit t ekzistencs, i cili prcaktohet n situatat kufizuese t qensis njerzore. Kto situata kufizuese t ekzistencs Jaspersi i gjen te smundja, vdekja, rasti dhe faji. N kto situata ekzistenca e njeriut bihet n pikpyetje. Por, njkohsisht, vetm kto situata i formojn njeriut mundsi q t ndjej lirin e zgjedhjes s vetvetes. Ekzistenca e njeriut ktu e humb sigurin dhe orientimin, por pikrisht ktu e parandien transcendencn, si ajo q kaprcen prkatsin dhe kufizimet e bots s prjetshme. Situatat kufizuese shfaqen n rrugn e ekzistencs s njeriut, e cila krkon n konkretsin e jets prgjigjen n pyetjen ka sht t qenit?. Sipas teoris s Jaspersit, t qenit shfaqet n tri forma: si qensi objektive e sendeve, si qensi subjektive e vetdijes dhe si qensi n vetvete. Ksaj i prgjigjet forma e trefisht e ekzistencs s njeriut: ekzistenca empirike e subjektit t mendimit, vetdija e prgjithshme dhe ekzistenca e mundur. Ekzistenca, sipas filozofis s Jaspersit, do t kuptohet si sfer karakteristike e t qenit, e cila ka t bj me vetveten dhe me transcendencn vetjake. Ajo nuk mund t prcaktohet konceptualisht, prandaj filozofia, si shprehje e mendimit t nj ekzistence t caktuar, duhet t jet mendim i hapur. Vet filozofia, me q buron nga ekzistenca, sht e orientuar n tejkalimin e saj, gj q e karakterizon do diskurs filozofik. Kshtu, filozofia shfaqet si mendim i tejkalimeve, daljes nga kornizat e secilit prcaktues t drejtprdrejt jetsor dhe transparencs s mendimit. Nga ky kndvshtrim Jaspersi i qaset ndriimit t ekzistencs. Shqyrtimet q i bn n kt drejtim e shpien n prfundimin se ekzistenca, n esenc, sht mundsi. Ajo nuk sht kurr thjesht e till far sht, por sht e orientuar drejt mundsive dhe nevojave t realizimit t vetvetes. Prandaj, ekzistenca e vetvetes sht e mundur t ndriohet vetm prafrsisht dhe kurr n mnyr t prkryer, t mbyllur. Karakteristika kryesore t ekzistencs jan komunikimi, liria dhe situata kufizuese. S kndejmi shihet qart se Jaspersi mendon se zanafilla e vetvetes nuk qndron vetm n ekzistencn vetjake, por n trsin e t qenit me t tjer, e cila konsiderohet si komunikim ekzistencial, jo thjesht

~37~

instinkt pr t mbijetuar. Burimet substanciale t ktij komunikimi gjenden n iltrsi, drejtprdrejtshmri dhe dashuri, n kategorit rndsia transcendentale e t cilave hapet vetm me perceptimin e rndsis s tyre objektive jetsore. Sinteza e plot e ktyre prcaktuesve t ekzistencs, prcaktimi i karakterit t tyre dhe strukturs ontologjike t qensis q i takojn, shprehet nprmjet liris. Jaspersi e konsideron lirin si vullnet t lir q ekzistenca e zgjedh vetveten. Duke e zgjedhur veten, ekzistenca nuk mbyllet n vetvete. Nprmjet ksaj przgjedhjeje ajo zgjedh n mnyr komunikative edhe t tjert. Nga mundsit e przgjedhjes buron edhe prgjegjsia, e cila bart me vete edhe fajin. Prgjegjsi pr przgjedhje ka n situata t kufizimeve, t cilave nuk mund tu ik asnj ekzistenc dhe n t cilat ekzistenca bhet m serioze, pr shkak t t panjohurs. Kshtu ajo e transcendon seriozitetin e vet, duke e gjetur veten n kuptimin e asaj q prbn bazn e secils ekzistenc, n veantit e saj. Kjo veanti qndron n kuptimin e transcendencs, e cila nuk sht nj kuptimore dhe bashkohet n kuptimin e prbashkt t do ekzistence. Kuptimi dhe, deri diku, pranimi i transcendencs sht i mundur nprmjet nj qasjeje kritike t llojit t vet. Kuptimi i Jaspersit pr Zotin dallon nga kuptimi teologjik vetm pr letrn e shifrave, ku shihet qart ekzistimi i transcendentes si dhe manifestimi i saj, i cili nuk kuptohet n mnyr t drejtprdrejt e racionale, por i shprehur m shifra q kan shum kuptime dhe nuk mund t zbrthehen kurr deri n fund. Ktu ekzistenca shfaqet si vend i leximit t shifrave, t cilat kuptohen nga trsia e tyre dhe nga dallimet q prcakton karakteristika individuale. Prandaj, kuptimet nuk mund t jen nj kuptimore dhe identike, por gjithmon kan t bjn me prvojn ekzistenciale dhe me shumllojshmrin e mundsive t mbijetess. Kjo sht arsyeja q Jaspersi mohon mundsin e ontologjis. T gjitha qndrimet mbi botn, sidomos kuptimi i transcendencs, jan t prcaktuara ekzistencialist dhe mbeten si t tilla edhe kur verifikohen si pohime t prgjithshme. Prandaj, leximi i shifrave, fenomenit n vshtrimin dhe kuptimin e t cilit ekzistenca e njeh qenien e vetvetes, duhet t jet shum kuptimor dhe i ndryshm, n mnyr q t veohen dhe dallohen mnyrat e qasjeve nda shifrave. Pr shembull, leximi i shifrave n art dhe filozofi nuk sht identik. Njkohsisht, raporti i prgjithshm ndaj bots sht shprehje

~38~

e raportit ndaj transcendencs dhe perceptimit t saj. Pr kt arsye, n filozofin e Jaspersit, kuptimi i ekzistencs si problem qendror orientohet n karakteristikat kohore. Kshtu, koha shfaqet si kuptim i prafrt i ndonj qasjeje t prgjithshme ndaj letrs s shifrave. Vetm letra e shifrave mund t lexohen vetm n koh. }do karakteristik e saj mbetet e kushtzuar. N filozofin e Jaspersit, kuptimi i ekzistencs prfundon me kritikn e kohsm, e cila merret me problemet reale t bots bashkkohore. Brenda ktij shqyrtimi, Jaspersi e konsideron si rrezikun m t madh pr njeriun rendin shoqror dhe ekzistencn (Massernordnung und Daseinfuhrsorge) e pushtetit n shtetin modern. Kshtu ai trheq vrejtjen ndaj rrezikut nga pushteti totalitar, ndalesat dhe represionin e t cilit e ka shijuar vet gjat kohs s regjimit nacional-socialist n Gjermani. Ka nj sr shtjesh t tjera q i hap dhe i eksplikon filozofia e Jaspersit, por parimet themelore t botkuptimit t tij pr ekzistencn, i cili sht problemi kryesor i diskursit t tij filozofik, hasen n tezat ekspozuara shkurt ndaj krkesave pr nj pasqyrim t shkurtr t ideve themelore t ksaj filozofie. Kundrshtimet dhe kritikat q i ka prjetuar filozofia e Jaspersit do t prbnin nj kapitull t veant dhe krkonin t hiqeshin nga shtja kryesore, e cila ktu sht n qendr t interesimit. d. 2. a. Prcaktimi i detyrave t filozofis s Jaspersit Duke vshtruar vendin dhe rndsin e filozofis, sidomos pas Lufts s Dyt Botrore, Jaspersi thekson se filozofia, para s gjithash, duhet ti kundrvihet ndikimit t fuqishm t mendimit tekniko-shkencor, e pastaj edhe bots q e krijon kt mendim. Sipas tij , duhet t ruhet edhe distanca me tendencat idealistike, t cilat e karakterizonin shekullin 19. Por, pr t, ato tendenca, si pjes e historis s qasjes klasike ndaj filozofis, megjithat nuk ishin rrezik eksplicit. N t vrtet, n njfar mnyre, filozofia sht vendi ku shtrohet pyetja mbi mbrojtjen e ekzistencs njerzore. T gjitha pyetjet e filozofis i nnshtrohen ksaj, ndrsa simptomat e rrezikut shihen n vet filozofin, n heqjen dor nga krkesat q shfaqeshin n traditn e filozofis dhe t cilat vet filozofin e prcaktojn si mendon me rndsi jetsore. Filozofin e tij n kto trajtime, sidomos n Die Geistige Situationb der Zeit (Situata shpirtrore e kohs) Jaspersi e sheh n alternativn e historis dhe kohs n t ciln gjendet. Por, me kt rast Jaspersi thekson se njeriu nuk

~39~

guxon t merret n mnyr siprfaqsore me shqyrtimet kritike dhe t ndeshet me kundrshti, t cilat shkaktojn m shum dme se sa ato q ekzistojn. Ajo q duhet t synoj filozofia, ajo q gjendet n kuptimin e saj t vrtet dhe n vendin prej nga, pa arritur kurr n fund, lviz rrugs s vet, sht realizimi i ekzistencs, vrtetimi ontologjik i dallimeve t kushtzuara nga do ekzistenc tjetr. Ky realizim ndodh n besimin filozofik, sidomos n vendin e konstituivit ku arrin pas ecjes s gjat npr filozofi. Prse besimi, kur kihen parasysh njohurit shkencore q i kishte Jaspersi? Pikrisht pr kt arsye shkenca ka zhgnjyer pritjet e parimeve arsimore prej t cilave nisej. Filozofia e besimit buron nga konteksti i mendimit q e ka kuptuar se dija nuk mund t jet ideal q mund t arrihet. Prandaj, gjja e vetme q mbetet si rrugdalje ekzistenciale sht besimi. Por, ky besim nuk ka karakter teologjik. Ai del nga mendimi dhe sht komponent e diskursit n t cilin besimi konstituohet si mundsi ekzistenciale. Thn n mnyr t prmbledhur, besimi filozofik, pr Jaspersin shpreh formuln q do t nnkuptoj dhe do t shnoj nj mendim i cili, madje edhe nse lviz npr rrugn e objektives dhe subjektives, gjithmon ka n mendje at q prfshin subjekti dhe objekti.13 Jaspersi tregon kshtu se liria nuk sht tipar i njeriut, por njeriu sht pron e saj, kshtu q ajo nuk mund t jet objekt i njohjes. Ajo shfaqet n veprimin e brendshm t njeriut, n t cilin ai definohet deri n fund si ekzistenc. Pra, shtja e liris sht nj prej shtjeve m t rndsishme t filozofis dhe shqyrtimi i saj sht nj prej detyrave kryesore t mendimit filozofik. Por, shtja e liris sht shtje sui generisi. Ajo gjithnj shtrohet n mnyr jo-vetjake, sepse kurr nuk bhet fjal pr lirin e atij q shtron pyetjen. shtja e liris sht nj prej pyetjeve q, pa marr parasysh vullnetin, gjithmon i adresohet ekzistencs s njeriut n prgjithsi. Jaspersi mendon se, n fund t fundit, filozofimi bazohet n t qenit si liri, kurse t gjitha prpjekjet q bhen nprmjet mendimit filozofik orientohen kah krijimi i hapsirs pr liri. Me q liria shfaqet edhe si njfar qllimi ekzistencial, pr Jaspersin, edhe filozofia nuk ka detyr tjetr m t rndsishme se sa problemet kuptimi i t cilave prcakton n mnyr

13

Richardisser,KarlJaspers:Filozofianverifikim,Zagreb2000,f.13

~40~

direkte ekzistencn. Filozofia e prmbush kuptimin e saj vetm ather kur ka ndikim n ekzistencn dhe kur ky ndikim manifestohet me hapjen e perspektivave jetsore. Filozofia duhet t ket parasysh se e vrteta pasqyrohet me dshmi, ndryshe prej t gjitha proceseve njohse dhe n mnyra t pavarur prej tyre. Mund t thuhet se n kt mnyr Jaspersi shtron njfar krkese pr kthimin e prpjekjeve t filozofis s periudhs para Sokratit, kur krkohej argumentimi i saj q n momentin e shfaqjes s mendimit. E vrteta ktu paraqitet n nj moment kritik t eprsis ndaj kognitivizmit t do lloji, ku shtja e kuptimit shtrohet si shtje primare pr do perspektiv t mendimit filozofik. Prmbushja e kuptimit filozofik gjendet n fshehjen e ekzistencs s njeriut n kthim kah vetvetja, jo vetm n kuptimin teorik hermetik, por n kuptimin t ekzistencs aktive. Kshtu, Jaspersi shfaqet si mendimtar q, para s gjithash, krkon nj raport t ri dhe nj rol t ri, aktiv, t teoris kundrejt bots objektive. Pr Jaspersin, filozofia sht vend jo vetm pr arritjen e ndonj t vrtete pr vetveten, por, m par, pr ekzistencn dhe trajtat e saj. Kshtu, detyra e filozofis ka prfshirje m t gjer q nnkupton jo vetm ato njohuri q jan t orientuara n njohjen e perspektivs s jets. Kjo njohje manifestohet n komunikim, me mundsit q me tjetrin t arrihen njohuri pr veten dhe pr botn. Kshtu, nprmjet komunikimit, pra nprmjet bashk-qensis arrihet deri te realizimi i ekzistencs vetjake. Njkohsisht, ktu shihet se kuptimi i ekzistencs, sikurse edhe i komunikimit, nuk mund t arrijn kulmin, pra nuk mund t arrijn t prkryern. Ai ndodh n mnyra t ndryshme dhe, madje, shfaqet edhe si kundrshti e vetvetes n nj koh t kaluar, por gjithnj lviz brenda qensis s vet. N komunikim vendosen edhe kornizat e bindjeve filozofike, nprmjet t cilave vendoset mbi qndrimet m t rndsishme t ekzistencs. M n fund, komunikimi, n esenc, prcaktohet nga kto bindje. Komunikimi sht edhe e vetmja mnyr pr t arritur deri t e vrteta, ku shihet se e vrteta nuk sht e prcaktuar me oreolin sakrosankt dhe pacenueshmrin n prjetsi. E vrteta sht vetm ajo pr ka mund t pajtohemi. Vlera e nj filozofie gjendet n hapjen e saj pr pikpamje t tjera dhe n pranimin mendimeve t tjera. Thn ndryshe, horizonti i hapur dhe komunikimi universal simbolizojn nj filozofi q, n si shembull

~41~

dhe orientim, vihet n shrbim t detyrs jo pr t diktuar trsin e bots por pr t sprovuar, pr ta kaluar dhe pr t evituar shumsin brenda saj.14 Detyr e filozofis sht q ta mendoj, ta udhheq dhe ta kuptoj ekzistencn, kshtu q as vet nuk mund t orientohet prej dikaje q s paku n ndonj mnyr nuk i prket vet ekzistencs.

e. 3. Karakteristikat kryesore t filozofis s Maurice Merleau-Ponty-t15 Maurice Merleau-Ponty, nn ndikimin e mendimeve t Hussesl-it dhe Hedegger-it, e ka zhvilluar mendimin e tij filozofik, t cilin e karakterizon mendimi mbi ekzistencn n diskursin e fenomenologjis. N gjurmt e mendimit filozofik t Hegelit n diskursi i Husserl-it, ai prpiqet t krijoj bazat e nj dialektike t hapur t historis. Me kt rast, Merlo-Ponti e konsideron ekzistencn e njeriut, ekzistencn n bot, si konflikt t vazhdueshm dhe si pajtim t njeriut me njeriun tjetr dhe me botn n t ciln ekziston. Ky relacion nuk mund t arrij kurr as kulmin dhe as fundin e vet, kshtu q do reduktim n kuptimin e historis, e cila synon shndrrimin n ndonj baz t ngusht logjike t trsis s t qenit, pasqyron prpjekjet metafizike q prgjigjet ti ofroj nprmjet ndonj rruge t trthort, pa baz reale dhe pa mendim objektiv mbi t qenit n bot. S kndejmi, detyra e filozofis s Merlo-Pontit gjendet n nj drejtim tjetr prej atij t filozofis tradicionale. Filozofi e gjen veten e tij n at q ka prirje pr evidenc dhe pr dykuptimsi. Ajo shpesh bhet tem, i kontribuon krijimit t gjasave, n vend q ti rrezikoj ato. Duhet dalluar dykuptimsin e keqe dhe t mir. Madje, edhe ata q filozofin e caktuar jan prpjekur ta bjn plotsisht pozitive, kan qen filozof vetm pr shkak se n t njjtn koh vetes ia kan shkurtuar t drejtn q t instalohen n dijen absolute, sepse kan msuar jo at q sht absolute, por at q, si thot Keirkegaardi, relacion absolut midis tij dhe nesh. Ajo q filozofia e bn t till far sht gjendet n shqetsimin q nxit lvizjen pa ndrprer prej t panjohurs drejt t njohurs dhe prej t njohurs drejt t panjohurs...16 Sipas Merlo
RichardWisser,Ibid,f.106 MauriceMerleauPontyshtlindurm1908,nRochefortsurMer.ParaLuftssDytBotrorekapunuarsi profesorifilozofis.VeprateparaikashkruargjatkohssokupimittFrancsngaGjermaniaLastrukturedu comportement(1942)dhePhenomenologiedelapercepton(1945).Kavdekurnvitin1961,nParis. 16 RichardWisser,Ibid,f.106
15 14

~42~

Pontit, filozofia qndron n lidhshmri t ngusht me ekzistencn, njsoj sikurse edhe te Jaspersi, i cili tregon se i prket filozofis s ekzistencs n prcaktimin e saj pr nj nga tendencat m t rndsishme t filozofis s fundit t gjysms s par t shekullit. Pr t rol t rndsishm kishte edhe periudha e okupimit t Francs. N t ai gjen kohn, e cila, n mnyr t padiskutueshme dhe dramatike, ka dshmuar se si realiteti shoqror prcakton mendim dhe e orienton kah krkesat jetsore. N kt kuptim ai e vshtron ekzistencializmin francez si shprehje t shprehjes s nevojs pr veprim shoqror e politik t gjenerats s re t intelektualve francez. Filozofia e Merlo-Pontit zhvillohet nga kjo situat n kthesn e mendimit s ides konkrete. Prpjekjet e tij karakterizohen nga hulumtimi i strukturs s sjelljes njerzore dhe zhvillimi i percepcionit si prvoj burimore e vetdijes. Filozofia e tij e mvonshme do t prqendrohet n strukturimin e vetdijes s angazhuar, gjegjsisht n filozofin ekzistenciale e cila do t dominoj mbi vetdijen n prcaktimin e pranis s thjesht dhe bots subjektive. Piknisja e t gjitha hulumtimeve t tij gjendet n kuptimin e njeriut si qenie n bot (etre du monde). Merlo-Ponti dshiron t tregoj se do qndrim metafizik, i bazuar n ndrdijen e qensis fizike e shpirtrore, sht shprehje e mospranimit t bots me realitetin e saj, kshtu q ajoi nuk mund t jet relevante pr jetn. S kndejmi, kuptimi i filozofis prmbushet m n fund n prgjigjet e pyetjeve pr jetn, t cils ajo, si mendim pr ekzistencn n aspekte t ndryshme, i jep llogari. Analiza e strukturs s sjelljeve, q n piknisje, sht kritik ndaj psikologjis eksperimentale, e cila, duke u nisur nga baraspesha midis qensis s brendshme dhe asaj t jashtme, nuk mund ti zgjidh problemet q ia shtron vetvetes. Ajo nuk merr parasysh faktin se sjellja e njeriut sht nj trsi, n prmbledhje e t gjitha karakteristikave ekzistenciale t nj qenieje, prandaj nuk mund t reduktohen n skadoi q, n fund t fundit, mund t jet vetm fusha e saj. N qoft se flasim mbi esencn e sjelljes njerzore, ather ajo mund t krkohet vetm n vrojtim. Me fjal t tjera, Merlo-Ponti tregon se piknisjet e psikologjis eksperimentale, n t gjitha drejtimet e zhvillimit t saj, mbshteten n premisat jo-kritike ontologjike, ku pohimet e caktuara pranohen dhe prvetsohen pr premisa t prfundimeve, nga t cilat del se njeriu, n

~43~

prgjithsi, nuk kuptohet nga ajo q prcakton pozicionim ontologjik t qenies s tij qensi n bot. Thn ndryshe, ai nuk e pranon se njeriu, dashur a pa dashur, sht hedhur n jet dhe se qensia e tij prcaktohet pikrisht nga kjo bot. Merlo-Ponti tregon se esenca e t qenit t tij nuk mund t gjendet diku tjetr, prve n relacionin e tij burimor me botn n vrojtim. N aspektin njohs, pr Merlo-Pontin zgjidhje e problemit mund t jet vetm prvoja e jets s prditshme, e cila ktu shfaqet si prvoj e natyrshme, themelore dhe prcaktuese pr trsin e prpjekjeve t mvonshme. Shkenca, sikurse edhe filozofia, nxitet nga prvoja. Ajo sht form e marrdhnies s njeriut me botn. N ann tjetr, kjo prvoj dshmon edhe prirjet e njeriut ndaj bots s jashtme. Kontemplacioni i saj nuk sht ndonj gjendje n t ciln shfaqet m pr s afrmi n prpjekjet pr kuptimin e arsyes s shndosh, si natyr vetjake. Prkundrazi. Prcaktimi i saj nuk gjendet duke u trhequr n vetvete, por n relacionet inter-subjektive me njerz t tjer. Subjektiviteti transcendental, n esencn e tij, nuk do t jet dhe nuk do t thot asgj tjetr prve intersubjektivitet. Te Merlo-Ponti, ai shfaqet si kaprcim t Egos n Alter-ego. Me kt rast zbulohet se nuk mund t ket ekzistenc nse nuk ka koekzistenc. N kt mnyr vrojtimi bhet para secilit subjekt dhe objekt. Subjekti dhe objekti konstituohen bashk me botn, e cila nuk sht asgj tjetr vese nj horizont i mundsive. Gjeneza e kuptimit t saj buron n analizn e strukturave themelore t vrojtimit, t cilat formulohen n nocionet: trup, bot e vrojtuar, qensi pr vete dhe qensi n bot. Sipas tij, midis fjalve dhe mendimeve nuk ekziston asnj lidhje e jashtme. Pas kuptimit t nocionit qndron kuptimi ekzistencial. Duke hulumtuar kushtet dhe mundsit e njohjes, Merlo-Ponti prfundon se proceset ndjenjore nuk jan imune ndaj ndikimeve t shpirtit. N kt kuptim, ajo q vrehet vizuelisht, nuk u prshtatet pamjeve q prodhojn ngacmimet e jashtme. Vrojtimi yn, n njfar mnyre, sht gjithnj m shum se nxitje e thjesht e shqisave, gjegjsisht, shikuar nga nj kndvshtrim tjetr, shqisat tona nuk jan regjistrator mekanik t thjesht, por jan formuar sipas trsis s mundsive ton inteligibile. Kshtu edhe t gjitha kualitetet q u atribuohen objekteve t vetdijes perceptuese, n t vrtet, nuk jan ekzistuese n kto objekte, por,

~44~

nprmjet percepcionit, shfaqen si cilsi prcaktuese n relacionin midis mendimit dhe objektit. Vetm n kt kuptim fenomenet estetike mbeten t qndrueshme si vende t rndsishme ontologjike pr njohjen e bots. Ajo q, n kuptimin njohs, duhet t zhvillohet sht ajo q Merlo-Ponti e quan koncepcion primar i bots. Ai konsideron se ekziston logjika e bots t cils i prshtatet plotsisht trupi, prej nga fitohet baza apriori e prvojs shqisore. N kt kuptim, objekti q nuk sht dhn realisht n percepcion pranohet n mnyr interne, konstituohet prsri dhe prjetohet n at mas n t ciln sht i lidhur me botn, strukturat themelore t s cils i bart n vete objekti i njohjes. Pr kt arsye, percepcioni i Merlo-Pontit nuk mund t jet ndryshe vese t jet i ndrtuar mbi :gjendjen e vetdijes. Ai sht vend i krijimit t trsis, trsis s njmendt t mendimit dhe objektit. Ai insiston se nuk ekziston mendim pa fjal ose i pavarur nga fjalt, me rast fjalt, si shprehje e qndrueshmris logjike dhe thellsis ontologjike, bartin n vete at q objektet jan n t vrtet. Por, kjo ka t bj vetm me gjuhn. As shenjat tjera (tonet, simbolet e fardo lloji) nuk jan shenja t jashtme t kuptimit q shprehin. Ato bartin n vetvete edhe ato q, n njfar mnyre, ekzistojn si shenja. Prandaj, edhe kohn edhe lirin, prkundr bashkkohsit t tij Sartrit, Merlo-Ponti kan dimensionin social t liris s individit, kshtu q shtja e historis shfaqet si problem n kt aspekt t shtjes. Te ai shtja e liris nuk shprehet n mnyr abstrakte, si ka ndodhur te ekzistencialistt francez, por shprehet n situata konkrete, sipas shembullit t logjiks imanente t Revolucionit t Tetorit. N kt drejtim ai analizon dhe shpjegon aspekte t humanizmit dhe terrorit nprmjet prpjekjeve t ndryshme dhe premisave teorike q jan shfaqur edhe me revolucionin. Pr kt arsye, pr t, historia edhe sht luft pr jet dhe vdekje, kshtu q prpjekjet revolucionare t llojeve t ndryshme, luftrat dhe kryengritjet, vshtrohen nprmjet shprehjes s vullnetit q e prcakton nj koh n histori. Prandaj, nuk habit fakti se pr t edhe robria sht fat njerzor q, sikurse edhe te Hegeli, konsiderohet si fillim i menuris dhe si lindje e ndrdijes. Nga kjo perspektiv, secila situat shfaqet si pjes e totalitetit t veprimit dhe, n esenc, dshmohet n mnyre dialektike. Me kt rast duhet t

~45~

kihet parasysh se dialektika ktu ka pr qllim zanafilln e rrezikut t kuptimit fatalist t bots. N kt kuptim, ajo prcaktohet gjithmon n baz t nj situate, nj dukurie, nj vepre t rrjedhs historike, nj episod q sht i pavarur nga t tjert. Merlo-Ponti dshiron t themeloj nj dialektik t hapur, e cila mund t jap prgjigje n pyetjet q dalin nga ekzistenca. Ambivalenca dhe dykuptimsia, pr Merlot-Pontin, bhen sinonime t dialektiks, e cila gjithmon duhet ti qndroj besnike njohuris s vet pr t vrtetn, duke pasur parasysh se arsyes gjithmon i kundrvihet joarsyeja, racionales i kundrvihet irracionalja, dhe se ajo vet nuk mund t zbatohet deri n fund. Ajo nuk mund ta bj kt pr shkak t karakterit t saj krejtsisht negativ, i cili nuk mund t dominohet n asnj mnyr. N prpjekje pr t dominuar kto negacione, duhet t vshtrohen t gjitha lajthitjet metafizike. Dialektika nuk sht as ideja e aksionit reciprok, as trsia e kundrshtive dhe dominimi i tyre. Ajo nuk sht as ndonj zhvillim q i kthehet vetvetes, as ngritje e ndonj kualiteti q, n ndonj rend t ri, bn ndryshimin e kualitetit t deritashm.17 Me nj fjal, prkundr ngjashmrive, dialektika nuk sht as prafrsisht ajo q krkonte prej saj Hegeli, n filozofin e tij. Historia nuk ndodh sipas asnj modeli t njanshm t prcaktuar m par, por sht paraqitje e mendimit q rrzon pakuptueshmrin, rezultatin dhe marrdhniet q shfaqen brenda saj. Prandaj, mund t thuhet se, pr shkak t rrethanave, njeriu gjithnj dhe prsri duhet t konstituohet si liri. Sipas Merlo-Pontit, ta kuptosh tjetrin do t thot ta kuptosh n joefikasitetin dhe n ndryshueshmrin e tij, jasht fardo lvizjeje drejtvizore logjike. Sipas tij, t jesh me prvoj do t thot t jesh i vetdijshm pr bashkqensin, n t ciln njeriu drejtohet nga tjetri, duhet t qndroj bashk me t, duhet ta kuptoj at dhe jo vetm t ekzistoj pran tij. Kjo sht prcaktim i inter-subjektivitetit, i cili n mendimin e tij filozofik, gjurmve t Heideggerit dhe Husserlit, si bashk-ekzistenc, bashkveprim n t cilin gjithmon prcaktohet kuptimi dhe veprimi n bot. Kuptimi i veprimit duhet t jet i orientuar n kuptimin e kohs n t ciln veprohet. Kshtu, shtja e liris, pr Merlo-Pontin, mbetet gjithmon i prcaktuar nga korniza historike dhe nga ekzistenca e konkretsis, e cila n trsin e t gjitha rrethanave prcakton dhe karakterizon do akt n raport me lirin.

17

MauriceMerleauPonty,Lesavanturesdeladialectique,Paris1955,f.274

~46~

Merlo-Ponti tregon se n gjithka q shihet duhet t krkohet ajo q sht e pandashme, q vetm z fill n at q shihet. Prandaj, as hapsira, e imagjinuar n kuptimin e thjesht t saj, nuk do t mund t ekzistonte n asnj mnyr kur mendimi nuk do t ishte n zanafill i prcaktuar nga trupi q sht n at hapsir. Duke prmbysur ndikimet e filozofis s mparshme, sidomos filozofis gjermane, ai n mnyr t veant krijon mendimin francez. Asi i till, ai ka nj vend t pashmangshm n kuptimin dhe pasqyrimin e drejtimeve kryesore t filozofis n shekullin 20. f. Filozofia dhe koha Kur filozofit q jan skicuar ktu, t cilat jan marr si shembull pa pasoja pr fardo arbitrariteti, vihen n kontekst t horizontit t mendimit t historis s filozofis mund t konstatohet qart se shenjat e tyre themelore jan t paprballueshme nga koha kur shfaqen. Pa Platonin nuk sht e mundur t mendohet koha e kulturs antike pas Sokratit, pa Dekartin nuk mund t kuptohet fare imperativi i kohs s re dhe orientimi shkencor i shekullit 17. Kthesa q sht br n shekullin 20 ka ndodhur me vendosjen n plan t par t kuptimit t ekzistencs s njeriut, n njfar mnyre, shnon t gjitha prpjekjet e ksaj kohe. Ekzistencializmi, n kt kuptim, shfaqet si vend q i v vuln e pashlyeshme nj kohe. Por, t cila kto prcaktime, t cilat, gjat nj qasjeje siprfaqsore, bhen t qarta dhe tregojn rndsin e filozofis n koh, shpien n mendimin e kohs n filozofi. Ky sht aspekt i mendimit filozofik n t cilin filozofia pozicionohet kundre vetvetes. Duke hapur shtje q kan t bjn me prpjekjet thelbsore t mendimit t historis s filozofis. Rndsia e ksaj filozofie shihet qart n kuptimin jetsor t saj, duke treguar se nuk mund t jet e artikuluar pa kuptimin e kohs, me rast n njfar mnyre jetsohen n pikpamjet e mendimtarit Helvetius18 si fmij t kohs. Pr kt arsye, pr filozofin nuk mund t flitet kurrsesi n mnyr definuese dhe njkuptimore. Shumkuptimsia e saj nuk gjendet n arbitraritet. Ajo nuk vjen nga prpjekjet pr mjegullimin e gjrave, por vjen nga prpjekjet e paparashikuara t polivalencs dhe krkesat jetsore.

ClaudeAdrienHelevetius(17151771)shtprfaqsuesishquarimaterialistvefranceztkohsstij. Sikurseedhefilozofttjertarsimuar,kryesishtshtmarrkryesishtmeproblemetmoralitdhetshoqris nprgjithsi.Problemetmetcilatshtmarrshtprpjekurtiparaqesdhetiartikulojsishprehjet rrethins.Prandaj,rndsitmadheprindividinkaedukimi,tcilitijepvendqendrornkuptimineshoqris. Pikpamjetetijteorikeshkencorejantorientuarnmnyrsenzualistike,prejngadelsejetapsikikebazohet nndjenja.VepraetijkryesoreDelesprit,ishteshpallurantireligjioze,prandajishtedjegur.

18

~47~

Pr kt arsye, filozofia, si shihet n pamje t par, shpreh dhe prcakton kohn e vet. Si e till, n kontinuitet t tradits s pranis s vazhdueshme t s kaluars n t tashmen dhe n t ardhmen, ajo shfaqet jo si jo si ndonj pikpamje e prhershme, por si tradit q n mnyr t qart dhe t pazvendsueshme e prcakton t tashmen. Ajo tregon se pa tradit nuk sht e mundur t flitet pr bashkkohsin, duke insistuar n faktin se tradita nuk mund t konceptohet si kufizim, por si perspektiv mundsit e realizimit t s cils qndrojn n hapjen e mundsive t reja t mendimit. Vetm n kt kuptim historia e filozofis mund t shihet n kontekst t ballafaqimit dinamik t mendimit bashkkohor ose t krijimit t kushteve pr bised t pashmangshme me traditn q t mos krijohet dhe artikulohet mendimi bashkkohor si raport i ri ndaj realitetit. Pr shkak t kuptimit t kohs s mendimit filozofik, i cili artikulohet si shprehje e kuptimit t ri t ides s ekzistencs dhe t kohs, ky raport pasqyrohet n ekzistencn e vet. Kshtu, konsideron Hajdegeri, artikulimi i problemeve filozofike sht i prcaktuar n kontekstin kohor si instanc apriori i formulimit t mendimit. N kt kuptim, shtjet e prjetshme filozofike jan vetm shprehje e prkatsis nj historie, historis s metafiziks si diskurs determinues i tradits s Perndimit. Pikrisht kto shtje dshmojn pr kontingjencn dhe kuptimin e gjithkaje q do t shfaqet si e ndar nga mendimi apo, n mnyr edhe m drastike, si kuptim q sht i hapur vetm pr vetveten. do filozofi i prket kohs s vet, kshtu q ajo prbn traditn q karakterizon dhe e hap mendimin vetjak. Kshtu, tradita dhe historia e filozofis shfaqen si horizont i kuptimeve t mundshme, n t cilat sht e mundur t vihet n pikpyetje edhe vet tradita. Prcaktimi prfundimtar i kuptimit nuk sht i mundur, gj q qysh n zanafill implikon heqjen dor nga metafizika, n kuptimin e saj kritik. Ta flassh me diskursin e filozofis sot do t thot, para s gjithash, t flassh n kontekst t mendimit kritik t metafiziks dhe deontologjizimit t mendimit. Por, ky deontologjizim zbatohet duke pasur parasysh traditn e mendimit filozofik. Ajo sht e vendosur dhe e orientuar n drejtim t kthimit t kuptimit t ekzistencs. Ky kthim sht i prcaktuar nga t gjitha ndikimet q shfaqen n trashgimin e filozofis dhe, si e till, zbulohet n trsi pikrisht nprmjet ksaj trashgimie.

~48~

Fal njohjes s ktyre raporteve, sht e mundur q nga do tekst dhe do mendim t njihet koha, periudha historike ose drejtimi filozofik q i kan takuar. Kshtu, n njfar mnyre, filozofia prsri e zbulon apo, si thot Richard Rorty, e hap nj fillim t ri t historis s vet. Ajo e gjen kuptimin e vet n terrenin prkats (Nie), duke treguar se t gjitha vlerat sakrosankte t cilat i ka caktuar vet si postulate jan shprehje e metafiziks dhe t prcaktuara nga ndikime dhe faktor krejtsisht konkret. Prfundimisht, raporti i filozofis ndaj realitetit dhe ndikimi i saj n jet artikulohen n kuptimin e prkatsis kohore. Koha, n kuptimin e caktuar, sht prmbledhje e raporteve n t cilat filozofia vjen sipas natyrs s saj dhe lidhshmris me ekzistencn e njeriut. Filozofia e Hajdegerit tregon esencn e orientimit n shtje t ekzistencs. Vetm n kt mnyr problemi i ekzistencs mund t vihet n lidhshmri me problemin e t qenit, gjegjsisht, kuptimi i ekzistencs shprehet si parakusht pr kuptimin e t qenit. Por, nga ky kontekst t qenit hapet n prmasat e saj reale, ndrsa gjith historia e filozofis i fiton ato konotacione n t cilat, pr shembull., filozofia e Hegelit, para s gjithash duke marr parasysh karakterin e saj tepr spekulativ, lexohet dhe kuptohet si filozofi e reales, pr ka flasin hulumtimet m t reja t historis s filozofis dhe interpretimit t mendimit t Hegelit, posarisht.

2. FILOZOFIA DHE DISIPLINAT E SAJ Problemi themelori i filozofis tradicionale sht problemi i t qenit (qensis). Kjo sht shtja se prse ekziston nj qenie, ajo q sht, pra shtja e bazs s ekzistencs s prgjithshme. Por, ky problem nuk sht prcaktues pr prpjekjet q sot artikulohen n mnyra t ndryshme, nprmjet temave dhe prpjekjeve t ndryshme t shqyrtimit, duke u orientuar gjithnj n ndonj problem q n kt apo n at mnyr buron nga nevoja e kohs, nevoja e jets. Pr kt dshmojn shum vepra t filozofve bashkkohor, sipas t cilve shtja e t qenit nuk sht tem prcaktuese e mendimeve t tyre. Pas Martin Haidegerit, i cili me pyetjen mbi kuptimin e t qenit i jep kontekst t ri metafiziks, te Gadameri19 vrehet qart se ky nuk sht problem

HansGeorgGadamer(lindurm1900)shtnxnsiminjohurdhemmendikimiHajdegerit.Nga prsiatjaeproblemittfilozofissHajdegeritdheshqyrtimitkritiktkornizavetsaj,aiezhvilloihermetiken,si
19

~49~

kryesor i filozofis. Te ai kjo lexohet si fakt hermetik dhe jo si dshmi e gjykimit metafizik t strukturs s mendimit dhe, s kndejmi, edhe t t qenit n prgjithsi. Sot filozofia nuk merret me kt shtje sikurse metafizika, por ajo gjithsesi z vendin m t rndsishm n kuptimin e rrjedhave historike t mendimit filozofik dhe t esencs s mnyrave t ndryshme t shtrimit dhe interpretimit, deri te ato q kt problem nuk e trajtojn dhe nuk e konsiderojn si trashgimi t mendimit filozofik. Hulumtimet bashkkohore tregojn se nprmjet ksaj pyetjeje, filozofia merret n mnyra t ndryshme me trajtimin e trsis s realitetit, ku shfaqet si mendim pr ndonj trs. Kjo nuk do t thot se e vrteta e Hegelit, si trsi, edhe m tutje sht e pranishme n shqyrtimet filozofike si imperativ dhe si orientues kryesor. Prkundrazi, rigjiditeti i ktij qndrimi sht objekt kritike i filozofis bashkkohore, ku dshmohet se qasja e trsishme nuk do t thot orientim n ndonj aspekt t trsis metafizike, kontekst n t cilin krkohet arkitektonik e till e arsyes, e cila duhet t shpjegoj trsin e ekzistencs dhe esencn e t qenit. Me vet faktin se shtrohet pyetja mbi kuptimin e qensis (Hajdegeri), filozofia prfshihet n shqyrtimin e t gjitha shtjeve q mund t bjn ose q kan t bjn me ekzistencn e njeriut. N kt mnyr, duke shtruar pyetje lidhur me at sipas s cils qenia sht, ajo orientohet n t gjitha aspektet dhe n t gjitha regjionet e asaj q sht, gjegjsisht n esencn e ekzistencs s saj. Ajo, duke pasur parasysh domosdoshmrin e dallimeve n trajtim dhe mundsit e ndryshimeve t prpjekjeve pr shqyrtim, nuk sht e aft t definoj prcaktimin e saj, por n piknisje t pikpamjeve t veta ka orientimin drejt karakteristikave t fenomenit q e vshtron duke e kuptuar botn. Nga kjo pikpamje zhvillohen prpjekjet kritike t filozofis ndaj tradits s vet, t cilat n shekullin 20 kulmojn me krkesn pr kuptimin e drejt dhe vlersimin e drejt t metafiziks, pra t vendit kryesor t mendimit t prgjithshm filozofik t deriathershm. S kndejmi shfaqen shum kundrthnie dhe vshtirsi t filozofis, por ato do t kuptojn mir se qasja e deriathershme as nuk ka dhe as nuk mund t jet kuptim t vrtet pa heqjen e vet jets.

drejtimkryesorthulumtimevefilozofike.Nktrrafsh,filozofineprcaktonnprmjetdetyraveprimaret efektitpraktik,ndrsakuptimiItijprhermetikensifilozofipraktike,nktkuptim,ndikonshumnkuptimine teorivebashkkohore.VeprakryesoreeGadameritWahrheitundMethode(1960)shtnjprejvepravemt njohuratfilozofisnshekullin20.Vepratrndsishmetktijfilozofijanedhe:PlatonsdialektischeEthik (1931)GotheunddiePhilosophie(1974),HoounddasZakunfige(1947),UherdieUrsprunglichkeitderPhilosophie (1948),HegelsDialektik(1971)KleineSchroften,IdeeundSprache(1972)

~50~

Me fjal t tjera, sot filozofia nuk i qaset bots n mnyr imperative dhe prcaktuese me botn, por n mnyr t hapur dhe t arsyeshme. Ky sht orientim i mendimit n t cilin shtohen krkesat dhe kriteret q duhet ti prmbaj nj mendim filozofik. N kt rrug, sot filozofia i ka disa mundsi q m par nuk i ka pasur ose, ndoshta sht m mir t thuhet, i ka humbur gjat historis s saj. Ajo ka mundsi t paraqitet n mnyr disiplinare, jo si sistem i dijes, jo si trsi e disiplinave q dshmojn autenticitetin e lidhjes sistemore t njohurive, por, para s gjithash, si interes pr shqyrtimin e realitetit. Kjo buron nga karakteri pragmatik dhe orientimit t pandrprer t filozofis ndaj realitetit dhe problemeve t bots jetsore. Filozofia dshmon trsin e mendimit vetjak, t cilin n disa periudha t historis s vet sht dashur madje edhe ta mbroj, duke br t pa imagjinuarn dhe t pamundurn, pr shembull, shqyrtimin estetik pakuptimin ontologjik t veprave. Disiplinat filozofike jan ekskluzivisht filozofike. Ato nuk mund t jen asnj shkenc e veant dhe nuk jan pjes t cilitdo sistem t mendimit ose t strukturs n t ciln mbshtetet ky mendim. Logjika, disiplina filozofike q merret me format e mendimit dhe me analiz t deponimeve e metodave t njohjes, nuk sht e qndrueshme pa nxitje nga regjioni ontologjik i hulumtimeve filozofike. Kjo, njkohsisht, do t thot se ontologjia nuk ka prparsi ndaj logjiks, as anasjelltas, por q si njra ashtu edhe tjetra shfaqen n diskursin e mendimit filozofik si regjion i veant i hulumtimeve. Ontologjia20 merret me problemin e t qenit (qensis), por hulumtimet e saj nuk jan t paprballueshme nga premisat logjike q duhet ti ken parasysh, me qllim t paraqitjes s mir, por edhe t kuptimit t mundsive. Mnyra n t ciln ontologjia sht e lidhur me logjikn, me q ajo shrbehet nga logjika, deri n far mase dhe pr far arsyesh, jan t ndryshme, madje n mnyra t ndryshme edhe kuptohen, kurse n shqyrtimet ontologjike jan gjithnj t prmbajtura.

NocioniontologjishtshfaqurprhertpartefilozofigjermanJohannesClauberg(16221665),profesor nDuisburg,nklasifikimineemetafiziksndisadisiplina.NklasifikiminetijatepranonChristianWolff(1679 1754),racionalistInjohurgjerman,profesorIfilozofisdhematematiksnLajpcig,HalledheMarburg.

20

~51~

Ontologjia, para prkufizimit t saj si disiplin e veant filozofike, sht konsideruar si metafizik21 ose si pjes e metafiziks. Metafizika ka qen orientin themelor i filozofis n koht e lashta, n mesjet dhe n kohn e re. T gjitha trajtimet filozofike t ktyre kohrave kan pasur piknisje regjionin e fillimeve t para, at q paraprinte dhe n njfar mnyr kushtzonte ekzistencn fizike. Hajdegeri e kuptonte metafizikn si orientim themelor t filozofis s perndimit, duke e barazuar at me disiplinn e saj prcaktuese. Wolfi e ndante metafizikn, pr shkak t karakterit t saj gjithprfshirs, n ontologji racionale, psikologji racionale, kozmologji racionale dhe teologji racionale. N zhvillimin e mtejm t filozofis, n fund t shekullit 19 dhe n fillim t shekullit 20, primatin n korpusin e disiplinave filozofike e kishte ontologjia. Metafizika mbetet emr pr rrezikun e mbylljes s filozofis n kufijt e mendimit sistematik dhe totalizues. Nprmjet recepcionit kritik t filozofis, metafizika, si prpjekje totalizuese e mendimit, sht e njohur edhe si instanc themelore e totalizimit t jets. Kjo del nga prpjekjet pr shndrrimin e mendimeve n realitet, pr objektivizmin dhe ndikimin e saj n rrjedhat jetsore. Por, metafizikn nuk duhet kuptuar prfundimisht, sepse ajo shfaqet si prpjekje e filozofis tradicionale dhe, si e till, ka rndsi dhe rol t ndryshm t disa filozof. }yshtjet e saj, pr shembull, shum shpesh shfaqen n diskursin e teoris njohse (epistemologjis), disiplins filozofike q merret me hulumtimin e mundsive, kufijve, vlerave objektive, origjinn dhe objektin e njohjes. Pr shembull, problemet shkencore-teorike t Dekartit, si mund t shihet edhe nga sa sht thn, shfaqen si probleme metafizike par excellence. Njkohsisht, vet definicioni i saj tregon lidhshmrin dhe ngjashmrin e saj me interesimet logjike. N t njjtn mnyr etika dhe estetika jan t orientuara kah aksiologjik. N njfar mnyre, ato nisen nga premisat aksiologjike mbi vlerat dhe i rishqyrtojn ato. Etika, n kuptimin e rishqyrtimit t veprimit moral dhe vlersimit t veprimit dhe sjelljeve njerzore n pajtim me kto vlera. Ndrkaq, estetika merret me vlersimin e dhe kuptimin e vlerave estetike dhe t veprave artistike. Si ontologji e artit ajo shfaqet n kuptimin

Metafizikashtdisiplinfilozofikeqmerretmehulumtiminefillimevetpara,parimevettqenitdhe ndodhis,pormerretedhemeshtjetshpirtit,kozmositdhezotit.Vetfjalametafizik,ecilakaprejardhje greke,tregondikaqvjenpasfiziks.

21

~52~

e filozofis s artit. Sikurse estetika, edhe etika korrespondon me metafizikn dhe ontologjin. Etika shprehet si filozofi e moralit, duke u zhvilluar n drejtime t ndryshme t vlersimit t veprimit njerzor. Historia e filozofis, e cila merret me specifikat e mendimit filozofik q gjithnj sht i orientuar dhe i prcaktuar nga shtje q paraprijn konkretsin, manifeston t gjitha tiparet karakteristike t kuptimit filozofik t bots, nprmjet t cilave hapet edhe optika e secilit mendim shkencor eventual. Historia e filozofis pasqyron rndsin e filozofis pr civilizimin evro-perndimor n prgjithsi, duke prcaktuar kornizat e saj kryesore. Kshtu, shtja e dijes pasqyrohet n rndsin vendimtare t vshtrimit t rrjedhave moderne, me rast pasqyrohet lidhja e pashkputshme q ka ajo me filozofin n zanafilln e saj. Filozofia, edhe kur ka qndrim kritik ndaj tradits s vet, edhe kur rivlerson gjendjen q e prcakton aktualisht, niset nga lidhshmria e ktyre disiplinave. Ndonse ndonjher duken t palidhura, ato kan nj lidhje t fort midis tyre, pr shkak t mundsive t trajtimit t shtjeve filozofike. S kndejmi, jo rrall, disiplina, drejtime dhe rryma t caktuara t filozofis, t cilat kan pasur qndrim shum kritik ndaj drejtimeve tjera, jan shquar pikrisht pr prcaktimin e objektit t kritiks s tyre. a. Logjika Pozita specifike q ka logjika midis disiplinave filozofike buron nga krkesat q shtrohen para saj, nga prgjigjet e t cilave pritet q ajo t jet jo vetm mjet i mendimit filozofik, por, si ka ndodhur shpesh n historin e filozofis, edhe rrug kryesore pr sigurimin e dshmive dhe argumentimit t qndrimeve filozofike. Nga logjika pritet q qndrimet e filozofis t deshifroj si t vrtet ose t kontestoj, duke hedhur posht rndsin e tyre. Prandaj, n prcaktimin e saj formal ajo definohet si disiplin filozofike q merret me format e mendimit dhe metodat e njohjes. Ky sht definicion i vjetr, i cili ka t bj me qasjen tradicionale t shqyrtimeve logjike. Pr kt arsye pr t mund t thuhet se prmbush prpjekjet bashkkohore t hulumtimeve logjike, t cilat kan t bjn me shtje t ndryshme, prej shqyrtimit t mundsive gjuhsore dhe prcaktimit t shprehjes gjuhsore adekuate si kusht i t folurit t njtrajtshm. Natyrisht, lvizja e till brenda kornizave t interesit ksaj disipline filozofike sugjeron edhe domosdoshmrin e lvizjes n trajtimin e prgjithshm t

~53~

problemeve filozofike gjegjsisht njfar transformimi t mendimit filozofik n prgjithsi. Prandaj, duhet t kihet parasysh gjitha rruga historike npr t ciln kan kaluar prej Aristotelit, Dekartit, Kantit, Husserlit, Freges, Rasellit, Karnapi, Tarsko do Kuines, Davidsonit dhe filozofve t tjer bashkkohor, t cilt hulumtimet e tyre i kan orientuar kah logjika. M n fund, rezultati i transformimit logjik shpie deri te ajo se yshta e s vrtets, problemi i prcaktimit t saj dhe i arritjes deri te ajo, lviz drejt vlersimit t logjikes. Logjikisht, kjo do t thot se nj deponim mund t jet i logjikshm ose jo, logjikisht valid pr nj kontekst ose jo, dhe verifikon vrtetsin e tij, jo vetm se nuk sht e mundur, por sht n kundrshtim me prpjekjet filozofike n prgjithsi. Kshtu, e vrtet jo vetm q bhet e relativizuar, e varur nga konteksti plural dhe e varur nga kuptimi i prgjithshm t cilit i prket, por, ashtu si sht e caktuar tradicionalisht, paraqet edhe njfar fiksioni ontologjik. N kt kuptim mund t thuhet se prpjekjet anglo-amerikane t hulumtimeve logjike fokusohen n lirimin nga kto fiksione, lirimin nga prpjekjet ontologjike nga t cilat udhhiqet logjika qysh prej Platonit. N kt kuptim, rndsia e logjiks gjendet n prvetimin dhe kontestimin e kontekstit t paraqitjes, vrtetimin e marrdhnieve t krijuara midis faktorve t ndryshm, t cilt mund t jen objekt i shqyrtimeve logjike. N kt mnyr, raportet midis nocioneve, llojeve dhe strukturave t gjykimeve, prfundimeve dhe mendimeve n prgjithsi, si edhe lidhjet midis objekteve dhe bots, nuk shrbejn m pr prcaktimin e ndonj t vrtete, t padiskutueshme dhe t pa kontestueshme, e cila ka rndsi absolute pr trsin e ekzistencs. Hulumtimet logjike orientohen kah hulumtimi i hapur i kuptimsis s qndrimeve t caktuara ose mendimet n prgjithsi. Rndsia e s vrtets, kshtu, shndrrohet n rndsi logjike t ndonj qndrimi, q m n fund krkon t jetsohet n raportet reale. Thn n mnyr m t drejtprdrejt, logjika vrteton ose konteston vlern reale t mendimit filozofik. N instancn e fundit, ajo tregon se do mendim q nuk sht realisht valid nuk ka vler, sado bukur t jet thn. N kt kuptim, n radh t par nprmjet qasjes gjuhsore-analitike, ajo shfaqet si kritike e metafiziks, pra edhe e logjiks tradicionale, e cila sht vendosur n vendin e nderit t ksaj mbretreshe t disiplinave filozofike, si sht cilsuar jo rrall n filozofin tradicionale.

~54~

Kshtu jo vetm q sht vn n pikpyetje autonomia e mendimeve, por edhe vet shqyrtimi i autonomis sht br i teprt. Natyrisht, kjo nuk do t thot se logjika shkputet ose prpiqet t shkputet nga filozofia, se ajo paraqitet n mnyr t pavarur, ndrsa si rrug e pavarsis s saj dshmohet kritika e metafiziks. N qasje siprfaqsore, sidomos e atyre q, pr shkak t nostalgjis, refuzojn t shqyrtojn gjithka q implikojn hulumtimet logjike bashkkohore, duke u knaqur me konstatimin se kjo nuk sht filozofi, e bn logjikn t pashkputshme. Por, kur n horizont gjendet gjith historia e filozofis, edhe zhvillimi i logjiks, si disiplin e saj, konstatimet e till dshmohen tepr t mangta. Njkohsisht, n kt mnyr pasqyrohet gjith kompleksiteti i mendimit filozofik bashkkohor, lidhshmria midis disiplinave t saj far nuk ka asnj shkenc, dhe pozita specifike q e ka ajo, n raport me realitetin bashkkohor. Prandaj, sht e nevojshme, qoft n vija t trasha dhe n mnyr fragmentare, t kujtohen s paku disa momente t rndsishme pr historin e logjiks. N kt mnyr krijohen kushtet pr vshtrimin e kontekstit t gjer t zhvillimit t filozofis dhe t logjiks, si disiplin e saj, gjegjsisht pr t paralajmruar se situata bashkkohore, sikurse gjithka tjetr, kuptimin e saj e nxjerr n mnyr jo eksplicite nga tradita vetjake. a. 1. Pasqyr e shkurtr historike Etimologjia e fjals logjik gjendet n fjaln e greqishtes s vjetr logos (fjal, fjalim, arsye, parim, ligj). Si shihet nga etimologjia, ajo tregon studimin e nj objekti, nn udhheqjen e parimeve t t qenit. Kshtu vetm nnvizohet se ajo nuk sht disiplin e karakterit formal, q do t thot se interesimi i saj manifestohet n shtjet fillestare t mendimit filozofik. Kshtu ka menduar Aristoteli, kur e ka caktuar logjikn me mjete t filozofis. Si krijues i logjiks s filozofis euro-perndimore, ai pashmangshm krkon nj vshtrim pak m t gjer, madje edhe kur bhet fjal pr informacione elementare lidhur me filozofin dhe disiplinn e saj. Ktu duhet pasur parasysh se konceptet e shqyrtimeve logjike i kan zhvilluar filozoft e shkolls stoike. Logjika deduktive, e cila sht zhvilluar n mesjet, ka marr dimensione t reja, sht sistemuar dhe sht plotsuar. Para saj shtrohen detyra konkrete ti mundsoj filozofis q t arrij deri te dshmit racionale mbi

~55~

ekzistencn e Zotit dhe, n kt drejtim, t prcaktoj strukturn logjike t ekzistencs shpirtrore dhe ekzistencs fizike. N kt drejtim, Toma Akuinski22 sht prpjekur t bj dallime midis fes dhe dijes, me qllim q t dshmoj mungesn e ngjashmris midis teologjis dhe filozofis. Ai dshiron t dshmoj se e vrteta teologjike mund t mbrohet me arsye, se ato jan n esenc logjike dhe kshtu t ofroj dshmi racionale pr t vrtetn teologjike si e vrtet absolute e t qenit t prgjithshm. N kt drejtim, filozofia duhet t jet n shrbim t teologjis (ancilla theologiae), sepse, si mendim i orientuar kah e vrteta, duke pasur parasysh karakterin teologjik, ajo duhet ti nnshtrohet asaj. Prandaj t vrtetat, pikpamjet filozofike dhe njohurit e saj duhet t jen nn ato teologjike, pr aq sa dija njerzore sht m e vogl se menuria absolute e Zotit. Problematika ontologjike zbulon ndikimin q ka pasur Aristoteli te Toma Akuinski. Sipas tij, e prgjithshmja sht imanente ndaj individuales dhe prej saj e dallon vetm arsyeja, t ciln ai e anashkalon. Detyr e logjiks sht q t zbuloj lajthitjet e mendimit ton. Dshmit e besueshme t njohjes s gabuar gjenden n spekulimet, sipas t cilave e prgjithshmja ekziston vetm pr veten. N kt mnyr, logjika bhet nj lloj instance korrektuese i arsyes, nga e cila ai zbulon jo vetm botn, por edhe vetveten. Ndr t tjera, kjo mund t interpretohet nga pikpamja e Akuinskit sipas s cils ekzistenca e Zotit mund t kuptohet vetm a posteriori. Zoti mund t kuptohet vetm nprmjet krijess s tij bots. Por, duke pasur parasysh se, logjikisht, zinxhiri kauzal duhet t prfundoj diku, se duhet t ket numr t kufizuar hallkash (duke pasur parasysh kufizimin e vet bots), duhet t bhet nxitsi i par, shkak i ekzistencs s bots. Gjurmve t Aristotelit, Akuinski e kupton Zotin si form t pastr. Zoti shfaqet te ai si causa efficiens dhe si causa finalis e bots. Akuinski konsideron se vet fillimi i bots nuk mund t argumentohet n mnyr t pakontestueshme, por nprmjet t besueshmes logjike krijohet bindja e ekzistencs s saj, t shkaktuar nga vullneti i Zotit. Me shfaqjen e

TomaAkuinski(1225ose12261274)shtfilozofskolastikdheteolog,icilikabrprpjekjetbjdallimt qartmidisfesdedijes,gjegjsishtmidisteologjisdhefilozofis.Nktdrejtimhidhenposhttgjitha trajtesatetijlidhurmeaspektetndryshmetteologjis,filozofisdheshoqris.VepratkryesoreeAkuinskit jan:Deenteetessentia(1256),Questionesdisputatae(12561277),Summacontragentes(12581260), ComentariainAristotelem(12651273),Summatheologica(12671273).

22

~56~

bots fillon edhe ekzistimi i kohs, ndrsa forma shfaqet si dika q prcakton materien si potenc pasive. Sipas rrjedhs logjike t premisave t paraqitura, pavdeksia e shpirtit n metafizikn e Akuinskit mund t vij vetm ngase ai nuk sht materie. Sipas ksaj, intelekti sht jomateriale natyrore, prandaj sht dshmi e fuqis s mendimit abstrakt. Kjo fuqi n t vrtet sht e bazuar n vet natyrn e mendjes, e cila n mnyr ontologjike sht e prcaktuar me form t pastr. Mendja nuk ka kurrfar idesh t lindura. N kundrshtim me filozofin e Platonit, Akuinski bazohet edhe n njohuri, bazohet n natyrn vetjake, e cila sht e prcaktuar formalisht. Kjo do t thot se njohja zhvillohet nprmjet percepcionit, i cili n esenc regjistron vetm at q i prshtatet vet natyrs s mendjes. E vrteta, si instanc e fundit e njohjes, ktu nxirret logjikisht sipas parimit t adekuates, ngjashmris s arsyes dhe gjrave. Kshtu q edhe n veprim ky parim dshmohet si imperativ dhe si rruga m e sigurt pr realizimin e jets s drejt. Lumturia, n filozofin e Akuinskit, konsiderohet si objektiv i prmbushur n veprim, i cili buron nga vshtrimi i qenies m t lart. N instanc t fundit, ky objektiv nuk sht e mundur t arrihet, sepse lumturia e prjetshme nuk sht e mundur, por n botn ideale, n botn e prtejme. Vshtruar n trsi, filozofia e Akuinskit nuk sht asgj tjetr vese prpjekje pr argumentimin formal-logjik t ekzistencs s Zotit dhe arsyetimin e teologjis s krishter. Natyrisht, n gjith kt, ky diskurs shfaqet si prpjekje pr plotsimin e besimit me arsye, pr vendosjen e saj n konotacionin e mendjes, gj q, n fund t fundit, n mnyra t ndryshme, vrehet shum shpesh edhe n filozofin e mvonshme. sht e rndsishme q, n kontekstin e shqyrtimit, kjo logjik shfaqet si mjet q, n instancn e fundit, duhet ti shrbej mnyrs s caktuar t jets. M von, ajo do t prmbaj kt intenc dhe do t ket parasysh arsyetimin e parimeve jetsore, t cilat mund t shprehen nprmjet religjionit, metafiziks, politiks apo dikaje tjetr. Me fjal t tjera, logjika, si ka konstatuar Aristoteli, nuk imponohet si trsi e rregullave q dshirojn t kufizojn mendimin, por si trsi e parime q duhet t shpien deri te e vrteta.

~57~

Natyrisht, e vrteta shfaqet n kontekste t ndryshme, gj q edhe e dallon filozofin nga qasjet politiko=ideologjike e t tjera, por ka qen e rndsishme t dshmohet se kto rregulla mund t vlejn pr ndonj qasje tjetr. Kjo ka qen e qndrueshme dhe e vlefshme vetm kur sht br fjal pr, thn kushtimisht, epokn unike t historis s filozofis. Qasja deduktive n logjik, t ciln e ka shfrytzuar edhe Toma Akuinski, ka qen e paprekshme deri n kohn e renesancs, kur logjika deduktive prballet me kritikat e para serioze. Filozofia e renesancs ktu shfaqet si njfar kalimi, natyrisht, jo vetm n filozofi, por edhe n kulturn n prgjithsi, i cili prgatit dhe paralajmron ardhjen e mendimit t ri pr botn dhe kuptimit t ri t bots. Atributi i kalimtares ktu duhet t kuptohet n kuptimin e drejt, t pakufizuar n koh, t pakushtzuar nga ndonj detyr ose objektiv, si rrug n historin e mendimit dhe kulturs q buron nga vet natyra e gjrave. Disproporcioni, i cili bhet qart i dukshm me renesancn, shprehet n shekullin 17, kur Frensis Bejkoni (1561 1626) sjell ide t reja, t logjiks deduktive. Ai ka dashur t krijoj bazat metodologjike pr kthes n mendimin filozofik, pr krijimin e nj shkenc t re anti-klasike. Si ka thn vet, ai sht udhhequr nga ideja pr rindrtimin e shkencs, e cila do t bazohej n logjikn deduktive. Bejkoni konsideronte se ky orientim mund t vendoste n baza t reja, t pashmangshme, njohuria n trsi. Kjo pashmangsi del nga krkesat q i shtron filozofia e re, sipas t cilave besimi dhe njohja e kuptimit duhet t ndahen rreptsisht. Njohja duhet t bhet ekzakte, pr sa sht e mundur, dhe argumentohet vetm me mjete shkencore. Me kto pikpamje, Bejkoni fillon shkrimin e veprs s tij kryesore Instauratio magna (Rindrtimi i madh), e cila, q n titull, flet pr prpjekjet e tij. Por, pikpamja grandioze pr rindrtimin e trsishm t mendimit shkencor, konceptimi i ri dhe afrimi i prgjigjeve t reja metodologjike n t cilat duhet t bazohen njohurit e reja, sht realizuar vetm pjesrisht, kapitulli me titull Novum organon (Organoni i ri), ku Bejkoni jep kshillat e tij metodologjike pr themelimin e mendimit t ri shkencor. Q n fillim, Bejkoni thekson se si valide mund t konsiderohen vetm ato njohuri q zmadhojn fuqin e njeriut dhe, nprmjet tyre, mund t fitohen disa t mira konkrete pr njeriun. Pra, njohuria duhe tt jet e lidhur me t

~58~

mirn konkrete. Si e till, ajo i dedikohet zmadhimit t saj dhe realizimit m t lht. Pr Bejkonin, logjika e silogjizmave nuk mund t jet valide. N t vrtet, si thot ai, kjo logjik m shum shrben pr forcimin dhe vrtetimin e lajthitjeve , se sa pr hulumtimin e s vrtets dhe pr arritjen deri t e vrteta. Me nj fjal, Frensis Bejkoni e konsideron t dmshme dhe kundrproduktive pr interesin jetsor t njeriut logjikn e deriathershme. Prandaj,m para s gjithash, sht e nevojshme q logjika e deriathershme ti nnshtrohet kritiks. sht e nevojshme t vrtetohet gjith dmi q i ka shkaktuar ajo procesit t njohjes, t identifikohen llojet e lajthitjeve q ka prodhuar e pastaj t filloj eliminimi i tyre. Bejkoni vrteton se ekzistojn katr lloje t lajthitjeve q duhet t eliminohen. Historia e gjat e logjiks s deriathershme ka uar deri aty sa kto lajthitje t lshojn rrnj si paragjykime shum t prhapura. Bejkoni i klasifikon dhe i prcakton kshtu kto paragjykime: 1. Idola tribun (idolet e fiseve) paragjykimet q jan karakteristike pr njeriun si pjestar i llojit njerzor. Kto lajthitje gjenden n vet natyrn e njeriut. Ato kan lidhshmri me ndjenjat, jetn psikike, nnshtrimin ndaj imagjinatives, etj. 2. Idola specus (idolet e llojeve) paragjykimet q dalin nga tiparet individuale konkrete t njeriut. Ato, para s gjithash, kan t bjn me shprehit q turbullojn mendimin, edukimin e gabueshm dhe t gjitha karakteristikat tjera individuale q e ndihmojn krijimin e pasqyrave t shtrembra dhe njohurive t gabueshme. 3. Idola fori (idilet e sheshit)- paragjykimet q dalin nga gjuha, kufizimet dhe prdorimet e gabueshme. 4. Idola teatri (idilet e teatrit) paragjykimet q burojn nga pranimi jokritik i tezave t autoriteteve t ndryshme. Kto paragjykime, para s gjithash, kan t bjn me pranimin jokritik t qndrimeve filozofike dhe msimeve religjioze. Vetm me eliminimin e ktyre paragjykimeve. Mendon Bejkoni, duke u mbshtetur n prvojn dhe njfar pastrimi t njohurive, mund t

~59~

arrihet deri t njohuria e vrtet. N prcaktimin vendimtar, kjo njohje bazohet n verifikimin e fakteve konkrete. Pr dallim nga logjika aristoteliane n fuqi, n t ciln metoda deduktive konsiderohet si parim themelor i njohjes, Bejkoni mendon se mjeti i ri i shkencs gjenden n indikacion. Ai prpiqet ta imponoj kt si t vetmen metod t besueshme pr zbulimin e s vrtets. Ai e konsideron si objektiv themelor t induksionit zbulimin e forms, e cila, n esenc, sht natyra e thjesht. Ktu forma kuptohet si ligj i brendshm i t gjitha mjeteve dhe dukurive, prej nga njohja e forms ka edhe mundsin e ndryshimit aktiv dhe t shndrrimit t trupit nga nj form n nj tjetr. Verifikimi i njohuris gjithnj duhet t filloj nga e veanta, individualja, e pastaj mund t ngrihet n nivelin e t prgjithshmes, gjegjsisht te kuptimi i ligjshmrive. Qndrimi i tij radikal-kritik n raport me kuptimin teologjik t natyrs e bn t plot dhe t bazuar prpjekjen e tejkalimit t metafiziks s mesjets. Ai shfaqet si njfar kthese, afirmatori dhe rindrtuesi i njohurive natyrore, para s gjithash, pr metodologjin shkencore. John Stuar Mill (1806-1873)23, filozof anglez, e zhvillon me tutje qasjen n logjik. N baz t parimit t psikologjis asociative, bn hulumtime njohse-analitike, n baz t prfundimeve t t cilave mund t lvizet nga e prgjithshmja kah e veanta. S kndejmi, ai e konsideronte t nevojshme t bnte nj kritik radikale ndaj prfundimeve deduktive, t cilat bazohen n gabimin petitio principii dhe veprimit tautologjik. Mill tregon se, me kt veprim, njohja nuk mund t zgjerohet, sepse qndrueshmria e premiss s prgjithshme e prejudikon qndrueshmrin e prfundimeve. Veprimi silogjistik deduktiv, n kt kuptim, sht qarku m i thjesht. Duke e konsideruar indikacionin si veprimin e vetm t drejt, Mill prpiqet t dshmoj se n natyr ekzistojn ngjashmrit, t cilat duhet t garantojn trsin e ngjarjeve, si n t kaluarn dhe n t tashmen, ashtu edhe n t ardhmen. N kt mnyr, nprmjet shtjes s njohjes, vendoset parimi i t qenit t prgjithshm si parim i njohjes.

VepratkryesoretMoilitjan:AsystemofLogic(1843),PrinciplesofPoliticalEconomy(1848),EssayonLiberty (1859),OnUtilitarism(1863),AsugisteComteandPositivism(1865).
23

~60~

Pr Millin edhe qndrimet matematike dshmohen si gjeneralizuese nga prvoja. Ato jan t mundura vetm me predispozitat q shpien drejt kualitetit, por edhe forms. Duket pasur parasysh se hulumtimi logjik i Millit, i ngjyrosur esencialisht me psikologjisma. Proceset njohse ai, shpesh, i ka lidhur, madje edhe i ka njjtsuar me proceset psikike. Duke e vn theksin n metodn induktive, ai i veon katr lloje t ksaj metode gjegjsisht t prfundimeve induktive: 1. Metoda e pajtimit, 2. Metoda e dallimeve. 3. Metoda e variacioneve paralele dhe 4. Metoda e mbetjes N kt mnyr, Milli sht prpjekur t tregoj se ka n t vrtet sht prfundimi induktiv dhe n far drejtimi duhet t shkoj. Natyrisht, ai sugjeron njkohsisht edhe n ciln mnyr duhet t realizohen qndrimet logjike dhe t udhhiqen n procesin e realizimit t tyre. Shqyrtimet etike t Millit ndjekin rrugn e zgjidhjes s problemeve logjike. Ajo q e karakterizon qasjen e saj etike sht utilitarizmi si pozit etik q niset nga qndrimi se knaqsia sht gjja e vetme e dshirueshme dhe e zbatueshme. Vetm knaqsia mund t arsyetoj veprimin e njeriut n drejtim t caktuar, kshtu q ajo shfaqet edhe si kriter i vlersimit etik. Rruga e vetme e menduar e veprimit t njeriut ka lidhshmri me knaqsin. Nuk ekziston asnj arsye q n kt kuptim mund t jet m e fuqishme dhe mbi kt parim dhe nxits s veprimit t njeriut. Kur knaqsia sht e natyrs individuale, ndrsa logjika e saj sht induktive eminente, pikpamjet e Millit jan nxjerr n mnyr konsekuente nga bazat logjike t filozofis s tij. . Por, ndonse nisen nga individi, shtjet kryesore t kultur etike gjenden n fushn shoqrore , kshtu q normat e vlersimit n fakt realizohen nga pasqyrimi i t prgjithshmes. N kt kuptim, veprimi moral sht i prcaktuar nga normat e sjelljes njerzore, me prmbushjen e t cilave krijohen mundsi pr realizimin e gjendjes fatlume n kuptimin m t gjer. Tronditje edhe m t mdha n logjik shkaktojn trajtimet e Emanuel Kantit, n veprn Kritik der reinen Vernunft (Kritika e arsyes s shndosh)

~61~

dhe n shkrimet tjera q merren me problemin e mundsive a priore t njohjes. Kanti v n pikpyetje pikpamjet e logjiks s Aristotelit, hedh pozitivizmin e dijes dhe hulumtimet e trsishme logjike, duke i ngritur n nivel t shqyrtimeve t filozofis transcendentale. S kndejmi ai themelon edhe teorin e tij etike dhe estetike, gjegjsisht filozofin e artit, duke vendosur trajtimet e filozofis transcendentale si baz pr kuptimin e bots n trsi. Por, problemet dhe aspektet e filozofis s Kantit duhet t vshtrohen shum m gjer se sa n kontekst tjetr. Ktu nuk duhet t anashkalohet fakti se ai bn njfar kthese n mendimin filozofik, prpjekjet e prgjithshme t filozofis, pas Kantit, do t shkojn n nj drejtim tjetr dhe do t japin rezultate t tjera. Ai do t shfaqet si figur e pashmangshme e historis s filozofis n prgjithsi, si vend pa t cilin shqyrtimet mbi filozofin dhe n filozofi nuk jan t mundura, madje as ather kur nuk kan t bjn n mnyr direkte me problemin e filozofis s tij. Nprmjet veprimit shoqror, konsensusit n njohje dhe qndrueshmris s njohurive n prgjithsi zgjerohet interesi dhe problematika e gjuhs. Ky problem haset te Platoni, n teorin e tij t emrtimeve dhe, m von, te Aristoteli, n qasjet egzegetike t filozofis s mesjets, te Bejkoni, Dekarti, Kanti, Milli dhe filozoft tjer, t cilt jan marr me kt problem m par por edhe m von. Problemi i gjuhs, jo vetm n kontekst logjik, bhet nj prej problemeve kryesore t filozofis n shekullin 20. N gjysmn e dyt t shekullit dhe n fillim t shekullit 20 sht zhvilluar logjika simbolike. N fillim ajo prfshinte vetm formn, , kushtimisht thn, m t zhvilluar t logjiks deduktive, por m von prfshin edhe fushn e logjiks deduktive. Logjika simbolike zhvillohet si drejtim i logjiks bashkkohore, e cila merret me problemin e paraqitjes dhe prfaqsimit t ideve, nocioneve dhe mendimeve t caktuara, me ndihmn e shenjave karakteristike. Ktu fjalt shfaqen si simbole t nocioneve, ndrsa kuptimi i tyre prcaktohet nprmjet konsekuencs s caktuar. Ernst Cassirer, pr shembull, e konsideron prfaqsimin simbolik si funksion baz t vetdijes, duke treguar se i gjith mendimi njerzor zhvillohet n simbole. Me fjal t tjera, bota sht e mundur pr ne vetm nprmjet njohjes s simboleve dhe arritjeve simbolike. shtja e prdorimit t simboleve, origjins dhe mundsive t prcaktimit t kuptimit t tyre, sht objekt i interesimit t logjiks dhe filozofis n trsi.

~62~

Paraardhs i logjiks simbolike konsiderohet Gottfried Wilhelm Leibnithz, ndrs si prfaqsues m t rndsishm jan George Boole (1815-1864), Gottlob Frege (1848 1925), Bertrand Russell (1872 1970), Rudolph Carnap (1891 1970), Alfred Tarski (1920). Kur vend qendror t shqyrtimeve historiko-filozofike ka logjika, mund t thuhet se shekujt 18, 19 dhe 20 kalojn n shenj t shqyrtimeve, t cilat shtjet logjike i shtrojn nprmjet problemeve logjike fillestare. Nj prej shtjeve qendrore t ktyre shqyrtimeve gjendet edhe n kontestin mbi shtjen se a shkon n interes t logjiks vetm realizimi si duhet i disa mendimeve nga t tjerat (problemet e logjiks formale) ose edhe prshtatja e mendimit me at q e mendojm. Prkrahsit e zgjidhjes s par dhe t dyt, n ndarjet e prgjithshme jan shnuar si formalist dhe si mbshtets t logjiks prmbajtjesore. Por, ekziston edhe nj qndrim i ndrmjetm, asnjans, sipas t cilit logjika studion para s gjithash format e mendimit, por edhe zbatimin e tyre n procesin e njohjes. Nga kto pozicione problematizohet raporti i logjiks ndaj disiplinave tjera filozofike. Kto shqyrtime shkojn madje deri te instanca n t ciln logjika e mendimit sht shkenc e veant. Mund t thuhet se pluralizmi i mendimit filozofik n dy shekujt e fundit gjithsesi ndikon n pluralizmin e hulumtimeve logjike dhe zhvillon drejtime t ndryshme t mendimit logjik. N logjikn ontologjike t gjitha problemet filozofike prpiqen t mendohen n mnyr ontologjike, prandaj logjika, si disiplin e veant e filozofis, nuk sht e mundur. Prkrahsit e logjiks epistemologjike mendojn se logjika sht e mundur vetm si pjes prbrse e njohurive t teoris, ajo pjesa q merret me njohjen e kushteve formale. Prfaqsuesit e antropologjizmit n logjik mendojn se logjika, duke pasur parasysh se n esenc merret me studimin e veprimtaris njerzore, sht e mundur vetm si pjes e antropologjis. Psikologt konsiderojn se logjika, si disiplin q merret me format e mendimit, mund t jet vetm pjes ose zbatim praktik i psikologjis, si shkenc q studion proceset psikike n trsi, pra edhe mendimin. Nisur nga teza se nuk ka mendim pa gjuh, prfaqsuesit e drejtimit linguistik n logjik thon se logjika nuk sht tjetr vese pjes ose analiz strukturale e linguistiks. Logjika simbolike dhe logjika algjebrike konsiderojn se logjika sht vetm rast i veant i matematiks. Ata e

~63~

marrin logjikn vetm si shqyrtim mbi mundsit dhe strukturn e mendimit matematikor si form e pastr e mendimit. Prkundr ksaj, hulumtimet e t ashtuquajturs logjik e pastr dshirojn t tregojn se logjika, nuk shqyrton ngjarjet reale, qoft t natyrs konkrete apo t natyrs abstrakte, por shqyrton krijimet ideale mendimet. Ktu qndron karakteristika e logjiks si disiplin filozofike, sepse vetm ajo sht e njohur me mundsit pr shqyrtimin e ktyre problemeve. Prandaj asaj i takon nj vend i veant. Vet ndarja e logjiks paraqet njfar problemi, sepse synon kuptimin e prcaktimit prmbajtjesor t ksaj disipline filozofike. Mund t thuhet se kuptimi i logjiks, n mnyr t veant, prcakton kuptimin e filozofis n prgjithsi, gjegjsisht prcakton drejtimin kah shkon mendimi filozofik, jo vetm n aspektin metodologjik. a. 2. Format themelore t mendimit Logjika elementare ose formale, si piknisje e shqyrtimeve logjike n prgjithsi, prcakton format themelore t mendimit. Kto jan mendimet n t cilat bazohen t gjitha deponimet tona, me t cilat fillojm t gjitha llojet e operacioneve logjike dhe verifikimit t njohurive. Ato shfaqen si piknisje nga t cilat ka pasur prpjekje t strukturoren njohurit dhe t verifikohen parimet e mendimit n prgjithsi. Nocioni, si mendim mbi karakteristikat themelore t asaj q mendojm, sht vend piknisjeje, forma m elementare e mendimit. Nocioni, m s shpeshti, shprehet me nje emr (p.sh. karrige, tabel, njeri, etj.), por mund t prmbaj edhe m shum fjal (p.sh. revolucioni teknologjik, diskursi gjuhsor-analitik, etj.). Mund t thuhet se fjalt jan shenja pr nocione. Vet prcaktimi i nocionit nuk sht njkuptimor. Kshtu drejtimet e ndryshme n logjik i shpjegojn n mnyra t ndryshme prmbajtjen e nocioneve, at far n t vrtet sht.24 Koncepcioni logjik prcakton edhe definimin e elementeve themelore t logjiks. Nprmjet tyre ajo edhe shprehet n kontekstin e dhn.

P.sh.ithtarteformalizmitlogjikedefinojnnocioninsielementtgjykimitqprmbannjgrumbullshenjash, psikologtedefinojnsiparaqitjetprgjithshmetasajqshteprbashktteshumicaeobjekteve.
24

~64~

Te shqyrtimet e nocionit duhet t bhet dallim midis prmbajtjes dhe dimensionit, por jo rrall ktyre dy elementeve t nocionit u shtrohet edhe elementi i tret: pikmbrritje (hapsir e aplikimit). Prmbajtja e nocionit sht trsia e t gjitha shenjave t tij. Dimensioni i nocionit sht trsia e t gjitha nocioneve m t ulta q i prfshin nocioni i caktuar. Pikmbrritja e nocionit sht trsia e t gjitha objekteve me t cilat ka t bj nocioni. Prmbajtja dhe dimensioni i nocionit jan n proporcion t prmbysur. Sa m e madhe q t jet prmbajtja e nocionit, dimensioni i tij sht m i vogl dhe anasjelltas, sa m e vogl t jet prmbajtja dimensioni sht m i vogl. Duhet t kihet ndrmend se ky qndrim formalo-logjik kontestohet nga disa filozof. Kshtu, Hegeli konsideronte se prmbajtja e nj nocioni implikon edhe prmbajtjen e t gjitha nocioneve m t ulta. S kndejmi del se prmbajtja dhe dimensioni jan n proporcion t drejt. Veprimi logjik me t cilin definohet prmbajtja e nj nocioni quhet definicion, ndrsa veprimi nprmjet t cilit definohet dimensioni quhet divizion. Nocioni, prmbajtja e t cilit prcaktohet nprmjet definicionit quhet definiendum, kurse nocionet me ndihmn e t cilave prcaktohet quhen definiens. Veprimi kryesor i definimit sht: dhnia e definicionit me ndihmn e gjinis m t afrt t nocionit dhe dallimeve t llojit. Definicioni ndahet kryesisht n kto lloje: 1. definicion real, i cili sht i orientuar n ndriimin e esencs s objekteve, 2. definicioni nominal, i cili shpjegon kuptimin e fjals, 3. definicioni konceptual, i cili prcakton prmbajtjen e nocionit, 4. definicioni verbal, tek i cili nj fjal zvendsohet me nj fjal tjetr, m t njohur, 5. definicioni preskriptiv (rregullativ), stipulativ (i marrveshjes) ose legjislativ (ligjdhns), prcakton me ciln prmbajtje sht e nevojshme t mendohet nocioni i caktuar, gjegjsisht n cilin kuptim dhe kontekst duhet t prdoret ndonj fjal,

~65~

6. definicioni desktiptiv, historik ose leksikor, prcakton prmbajtjen me t ciln ndonj nocion mendohet faktikisht gjegjsisht kuptimin n t cilin ndonj fjal prdoret faktikisht, 7. definicioni verbal, shprehet vetm me fjal, 8. definicioni ostenziv, i cili shprehimisht e citon prmbajtjen e nocionit, 9. definicioni implicit, prfshin edhe kallzimin e mjetit t definimit, 10. definicioni eksplicit, prmbajtjen e nocionit e prcakton nprmjet prdorimit n gjykata. Nuk sht i rrall mendimi q v n pikpyetje disa prej definicioneve t prmendura, duke treguar se ato n t vrtet jan vetm veprime ndihmse t cilat prdoren ather kur nuk kemi mundsi definomi. Qndrueshmria e definicionit vrtetohet duke respektuar krkesat e definimit, t cilat logjika i ka prcaktuar nprmjet aspekteve t ndryshme t hulumtimeve. Ko do t thot se kto krkesa nuk jan t prcaktuara si njkuptimore, nuk kan qndrueshmri absolute dhe, n njfar mnyre, jan t prcaktuara nga konteksti i hulumtimeve gjegjsisht nga koncepcioni logjik dhe nga kuptimi themelor logjik. M s shpeshti prmenden kto rregulla (krkesa): 1. Dimensioni i definiensit nuk mund t jet as m i gjer dhe as m i ngishte se sa dimensioni i definiendumit, por duhet t jet i barabart. Thn thjesht: definicioni nuk mund t jet as tepr i gjer dhe as tepr i ngusht, por duhet t jet adekuat. 2. Definicioni duhet t prmbaj vetm karakteristikat kryesore t nocionit, 3. Nocioni q definohet nuk guxon t jet i definuar me ndihmn e nocionit q sht vet i definuar nprmjet ktij t parit. Me fjal t tjera, definicioni nuk guxon t lviz n rreth t mbyllur, sepse ather shfaqet tautologjia, 4. Definicioni nuk mund t jet pasqyrues, 5. Definicioni duhet t jet i qart,

~66~

Ekziston nj numr i madh nocionesh q nuk mund t definohen sipas rregullave t prmendura, kshtu q definohen nprmjet veprimeve t ndryshme ndihmse. Krahas definicioneve ostenzive, gjenetike, dhe implicite, ndr veprimet ndihmse numrohen edhe deskripsioni dhe distinksioni. Me rastin e prshkrimit numrohen shenjat e nocionit, pa nivelin e tyre reciprok, ndrsa te dallimi bhet vetm numrimi i atyre shenjave, sipas t cilave nocioni i caktuar dallon nj ndonj nocion i ngjashm. Divizioni25 sht veprim logjik nprmjet t cilit prcaktohet dimensioni i nocionit duke e ndar n nocione m t vogla. Divizioni prbhet nga: 1. trsia e nocionit t ndar (totem divisionis), 2. pozits s ndarjes s pr zgjedhur (fundamentum ose principum divisionis), 3. antarve t ndarjes (members divisionis). Dy krkesat kryesore q duhet ti prmbush divizioni jan: 1. Nuk guxon jet konfuz, duhet t bhet sipas nj pozicioni ndars, antart e saj t ndarjes duhet t prfshihen reciprokisht, dhe 2. Antart e ndarjes duhet t prmbushin trsin adekuate t ndarjes, ata nuk mund t jen as tepr t shumt dhe as tepr t pakt. Si njri ashtu edhe veprimi tjetr kan rndsi t barabart pr shqyrtime t mtejshme logjike. Parregullsit q mund t shfaqen te kto veprime shkaktojn paqndrueshmri dhe pasaktsi t qndrimeve teorike. Sipas kritereve t ndryshme, nocionet ndahen n disa lloje: 1. nocione t thjeshta dhe komplekse; t parat kan vetm nj shenj, ndrsa t dytat kan m shum shenja, 2. nocione individuale; kan t bjn vetm me objekt individual, 3. nocione t veanta, kan t bjn me lloje t veanta, 4. nocione gjenerale, kan t bjn me gjinin,

25

Latinisht:sekcioni,ndarja

~67~

5. nocione universale kan t bjn me t gjith shembujt e nj gjinie apo nj lloji, 6. nocione partikulare, kan t bjn vetm me disa shembuj t gjinis apo llojit, 7. nocione pozitive dhe negative, i pari ka t bj me pranin e tipareve, gjendjes, procesit apo raportit, ndrsa i dyti me mungesn e tyre, 8. nocione konkrete dhe abstrakte, prcaktohen sipas tipareve t objekteve q i definojn, 9. nocione t qarta, dimensioni i objektit sht i njohur sakt, 10. nocione t zbrthyera, prmbajtja e t cilave sht e njohur sakt, 11. nocione homologjike, t cilat jan pjes t dimensioneve vetjake, 12. nocione heterologjike, t cilat nuk jan pjes e dimensioneve vetjake, 13. nocionet identike, kan prmbajtje dhe dimensione t njjta,

14. nocione ekuivalente (barasvlershme), kan prmbajtje t ndryshme, por dimensione t njjta, 15. nocione t superordinuara dhe t subordinuara, t diktuara nga nj nocion m i lart, 16. nocione interferuese, t cilat kan pjesrisht dimension t njjt, 17. nocione t koordinuara, jan t subordinuara nga ndonj nocion m i lart, por nuk kan as pjesrisht dimensione t njjta, 18. nocione kontrate, midis t cilve ekziston nj dallim m i madh n krahasim me nocionet tjera, 19. nocione t koordinuara kontradiktore, jan dy nocione t koordinuara nga t cilat njri paraqet negacionin e tjetrit, ndrsa t dy bashk shpjegojn dimensionin e nocionit m t lart,

~68~

20. nocione t pakoordinuara kontradiktore, jan dy nocione njri prej t cilave e mohon plotsisht prmbajtjen e t dytit, kurse n dimensionin e vet prfshin dimensionet e t gjitha nocioneve tjera t mundshme, prve atij t parit, 21. nocione disparate, jan nocionet q nuk kan asnj shenj t prbashkt q mund t shrbente pr krahasimin e tyre, ndrsa dimensionet nuk u plotsohen ashtu q t mund t prfshinin bashkrisht trsin e t gjitha nocioneve t mundshme, Gjykimi sht manifestim themelor logjik, trsi e dy apo m shum nocioneve t lidhura me kupol, e cila shpreh ndonj pohim. Shprehur n mnyr gramatikore, gjykimi shfaqet gjithmon si nj fjali. Forma e gjykimit sht form e fjalis, me rast vendoset lidhja midis logjiks dhe gramatologjiks. Pr dallim nga nocioni, gjykimi sht trsi analitike-sintetike. Arsyeshmria e gjykimit gjendet n brthamn e kryefjals dhe kallzuesit t tij dhe n raportin logjik t tyre, i cili shprehet nprmjet kupols. Pra, gjykimi sht e mundur t vlersohet duke pasur parasysh vrtetsin dhe pavrtetsin. Ekzistojn teori t ndryshme t gjykimit, t cilat e kan bazuar prcaktimin dhe kuptimin e tyre varsisht prej elementeve dhe aspekteve t shqyrtimeve. N kt kuptim, momenti i vrtetimit t gjykimit sht theksuar sidomos n teorin ekzistencialiste, e cila gjykimin sht prpjekur ta reduktoj n form ekzistenciale XX sht, XY nuk sht. Marr n prgjithsi, gjykimi prcaktohet nga vshtrimi filozofik ndaj bots, sipas prcaktimit kryesor t orientimit t trsis s mendimit n t cilin qndron edhe qndrimi mbi gjykimin. Ndarja e gjykimeve sht br sipas pikpamjeve t logjiks tradicionale. Sipas ksaj, gjykimet ndahen sipas: 1. kualitetit: afirmative, negative dhe asnjanse, 2. kuantitetit: individuale, partikulare dhe universale, 3. t relacioneve: kategorike, hipotetike dhe komplekse (disjunktive, divizave, konjunktive, remotive, kopulative 4. t modaliteteve: problematike, asertorike dhe apodiktike.

~69~

Struktura e gjykimeve, n njfar mnyre, paraqet ose duhet t paraqiste vet strukturn e mendimit gjegjsisht mundsin pr shprehjen e qndrimeve dhe formave n t cilat shfaqen njohurit shkencore. Analiza e tyre duhet t jap prgjigje mbi mundsit e t folurit t vrtet dhe arritjes deri t e vrteta n prgjithsi. Kanti e ka zgjeruar regjionin e krkimeve logjike, duke prcaktuar drejtimin e parashtrimit t pyetjeve n logjik dhe hapjes s sferave t reja t interesimeve, si t logjiks ashtu edhe t teoris s njohjes. Prfundimi shfaqet si trsi logjike e forms s mendimit. N prfundim gjykimet shfaqen si pjes prbrse e tij. N kt kuptim, mendimi paraqitet si form m komplekse dhe m e lart se sa gjykimi. Prfundimi sht form e mendimit n t cilin prej nj apo m shum gjykimeve nxirret nj gjykim, i cili shpreh kuptimin e trsis s ktyre gjykimeve. Gjykimet q shrbejn si baz pr nxjerrjen e gjykimit prfundimtar quhen premisa, ndrsa gjykimi prfundimtar quhet konkluzion. Varsisht prej numrit t gjykimeve q prbjn ato, konkluzionet ndahen n: 1. konkluzione t drejtprdrejta, t cilat nxirren nga nj premis, 2. konkluzione t trthorta, t cilat nxirren n dy apo m shum premisa. Konkluzionet e trthorta mund t jen: deduktive, induktive dhe analogjike. Deduksioni26 sht veprim n t cilin nga gjykimi i prgjithshm nxirret gjykimi i veant. Thn m thjesht, deduksioni sht metod nprmjet t cils nga prcaktuesit e prgjithshm nxjerrim konkluzion pr prcaktort e veant. Konkluzion deduktiv sht ai q n veprimin e tij i prket deduksionit, mbshtetet n metodn deduktive. Te deduksioni premisat jan m t prgjithsuara se sa konkluzioni. Te ky lloj i prfundimeve konkluzioni nxirret pashmangshm nga premisat. Induksioni sht metod e veprimit logjik n t ciln nxirren prfundime nga njohurit e veanta kah njohurit e prgjithshme. Induksioni shpjegohet si konkluzion induktiv dhe si veprim njohs-empirik, i cili, duke u shrbyer me konkluzione induktive, shpie deri te konstatimi i ligjsive t prgjithshme. Krkimet induktive n shkenc zhvillohen n baz t vrojtimit kritik nprmjet eksperimentit, duke aplikuar metodat e Millit. Konkluzionet

26

Latinisht:deducereveoj,nxjerr

~70~

induktive vrtetohen me aplikimin deduktiv t rasteve t reja e t panjohura. Gjith veprimi prfundon n verifikimet e prvojs vijuese. Konkluzioni analogjik karakterizon veprimin n t cilin n baz t ngjashmris s disa tipareve t objektit nxirren konkluzione pr ngjashmrit e tyre n disa tipare t tjera. Kto konkluzione shpesh jan t pabesueshme dhe jo mjaft precize. Kshtu, qllimi i tyre, m shum sht i prirur pr vendosjen e piknisje hipotetike pr shqyrtimin e disa problemeve, se sa pr zgjidhjen prfundimtare t vet problemit. T tria kto forma t mendimi jan t lidhura midis tyre, n mnyr hierarkike apo strukturale, varsisht se si kuptohet objekti. N njfar mnyre, kjo lidhje prbn trsin e cila sht piknisje themelore pr shqyrtimet logjike. Kuptimi i tyre prcaktohet n baz t premisave kryesore filozofike, pjess logjike t t cilit i prkasin. Aplikimi dhe przgjedhja e tyre e prcaktojn diskursin e filozofis dhe teoris shkencore. Analiza logjike e teoris s caktuar ofron mundsi t shqyrtimin e rezultateve prfundimtare deri te t cilat ka arritur nj teori e caktuar, madje edhe para se sa i ka nxjerr ajo. Qasja receptive pr kuptimin e veprave t caktuara ose t puseve t autorve, e cila sht e domosdoshme pr filozofin moderne. Prcaktimi i mendimit shkencor varet n mas t konsiderueshme nga kjo qasje. Madje, ndonjher prcaktimi varet pothuaj n trsi n kt qasje. Orientimi metodologjik i shqyrtimeve logjike prcaktohet nga nocionet e definicionit, divizionit, induksionit, deduksionit, analizs, sintezs, dshmis, hipotezs dhe teoris. Ai sht i orientuar edhe n vrtetimin e veprimeve t aplikuara dhe kuptimin e nj sr nocionesh t tjera, ndrsa n prgjithsi sht i orientuar kah vrtetimi i mnyrave, rrugve dhe veprimeve q sht e nevojshme t prdoren pr t arritur deri te prcaktimi i objektivit, n kt rast deri te njohurit shkencore. Trsia e prcaktimit t objektivit t hulumtimeve metodike gjendet n bazn etimologjike t fjals metod (greq: methodhos - qasje pr t arritur deri t nj prkufizues, nj objektivi ose nj vendi). Metodat ndahen sipas distinkcioneve t ndryshme, kurse m t shpeshtat jan: metodat e prgjithshme, metodat speciale, metodat filozofike,

~71~

metodat shkencore, metodat heuristike, metodat e njohjes s gatshme, metodat pedagogjike...

Metodat jan kuptuar mbrapsht, pr nj koh t gjat. N njrn an jan marr si dika plotsisht e jashtme dhe e huaj pr at q i shrben n veprimin krkimor, ndrsa n ann tjetr, ato jan kuptuar si esenc t vet veprimit krkimor, si struktur e prmbajtjes s caktuar shkencore. Shqyrtimet bashkkohore filozofike tregojn se metoda nuk mund t jet as e huaj dhe as esenca e veprimit krkimor. Te Hegeli, e vrteta nuk mund t gjendet n metod, por as rezultatet shkencore nuk mund ti kaprcejn mundsit e saj. Ktu dalin krkesat, si ai i Feyerabendit, pr eliminimin e qasjes metodiko-shkencore, n mnyr do t evitoheshim kufizimet metodike dhe rreziqet e dominimit t plot t metods mbi mendimin. Kshtu, do ti krijoheshin mundsi pr lindjen e nj qasjeje t rre shkencore, e cila do t ishte m kreative dhe m e hapur. Kto jan shtje n t cilat vendosen pikat e prbashkta, n qoft se dika e till sht e prshtatshme t thuhet pr disiplinat filozofike, midis logjiks, epistemologjis dhe filozofis s shkencs. Por, edhe kto shtje, n esenc, jan t prcaktuara nga krkesat t cilat jeta i shtron para filozofis. Kto krkesa shfaqen me t kuptuar se mendimi shkencor sht br instanc prcaktuese e bots moderne. Problemi i shkencs dhe problemi i dijes bhen kshtu nj prej vendeve qendrore t problemit t jets moderne. Kshtu, krkimet logjike, sikurse mendimet filozofike n trsi, vendosen n rrafshin e interesave dhe nevojave jetsore. Pa marr parasysh q tem themelore e tyre nuk sht jeta e drejtprdrejt, krkimet zhvillohen nga kureshtja pr zgjidhjen e vshtirsive q shfaqen. Pr kt arsye, shtjet e logjiks duhet t vshtrohen n kontekst t prpjekjeve filozofike n prgjithsi. Pr kt sot e trheq vrejtjen Richard Rotry, duke folur pr filozofin analitike, detyrat dhe perspektivn e saj. S kndejmi shfaqet edhe rndsia e madhe q ka qasja historiko-filozofike n trajtimin e problemeve bashkkohore t filozofis. Nga ky kndvshtrim mund t thuhet se shekulli 20 paraqet njfar stagnimi produktiv pr

~72~

filozofin. Ktu trajtimet e trashgimis s mendimit filozofik shfaqen si vend i hapjes s problemeve t reja, vend pr zgjerimin e horizontit t pikpamjeve filozofike dhe mundsive t lvizjes n drejtim t filozofis s panjohur deri m tash. Por, gjithka sht prekur dhe prcaktuar nga problemet e jets bashkkohore. Prgjigjet ndaj saj gjenden n shqyrtimin e tradits, n t ciln ka lindur kjo bashkkohsi. Por, kto preokupime nuk i prkasin vetm filozofis. Sot, edhe shkenca e vren se njohurit dhe mundsit e reja intepretative t tradits s saj mund t jen t parndsishme pr t ardhmen e saj. Pr t folur pr filozofin sot shfaqet si premis themelore njohja e historis s saj, trashgimis s saj, t cils, si thon interpretimet bashkkohore, i ka borxh e gjith kultura euro-perndimore. a. 3. Aristoteli27 a. 3. 1. Ndarja e filozofis s Aristotelit Aristoteli (384-322), i cili kishte shkuar n akademin e Platonit n moshn 17 vjeare dhe i kishte kaluar atu 20 vjet, kishte arritur njohuri, t cilat jo vetm q e kishin br nxnsin m t njohur t Platonit, por e kishin br mendimtarin q hapi horizonte pr shkputje nga pozitat idealistike t Platonit, t cilat n at koh ishin ndr tendencat m t rndsishme t filozofis. Madje, Aristoteli i oi prpjekjet metafizike n nj fush t re. Ato q kan mbetur nga shkrimet e Aristotelit jan shkruar kryesisht n 30 vitet e fundit t jets s tij, kur nga oborri i Aleksandrit t Madh, msues i t cilit ishte Aristoteli, u kthye n Athin. I msuar nga prvoja filozofike, sikurse Platoni, Aristoteli nuk sht marr kurr n mnyr aktive me politik dhe as nuk sht prpjekur q n mnyr direkte t ndikoj n jetn politike. Aristoteli e konsideronte t arsyeshme ndarjen q i bn Platoni filozofis, por ai e konsideron kt ndarje t pamjaftueshme dhe t prgjithshme. N veprim Metafizika, Aristoteli thot se do pikpamje pr shpirtin sht praktike, poetike ose teorike, q paraqet pjesn e par t trsis s vshtrimit filozofik ndaj bots. Pjesa teorike e filozofis ndahet n: fizik,

Aristoteli(384322)konsiderohetsifilozofiiparsistematik,pasiaishtitillnpiknisjetefilozofisstij. Nnjfarmnyre,teAristotelidshmohetsemendimimetafizik,simendimmbiqenienntrsi(Hajdegeri) shtgjithmonIorientuarkahtotalitetidhemendimisistematik.Nktkuptim,Aristoteli,sinjriprejemrave mtmdhenjtmendimitnantik,kacaktuardisaprejudhrrfyesvekryesortdiskursitmetafizik.

27

~73~

matematik dhe metafizik ose filozofi e par. Filozofin praktike e prbjn: etika, ekonomia dhe politika, formsimin poetik, teknik dhe artistik, t cilin e ka paraqitur n veprn e tij Poetika, Aristoteli e ka paraqitur vetm si teori t poezis. Kjo ndarje paraqet thelbin e sistemit filozofik t Aristotelit, n t cilin nuk sht prfshir logjika. N t vrtet, Aristoteli konsideronte q n qoft se dikush mendon t merret me filozofi, para s gjithash, duhet t njihte logjikn. N njfar mnyre, pr Aristotelin, logjika ishte hyrje n filozofi. N kt kuptim ai trheq vrejtjen se fillimi i filozofis gjendet n logjik dhe kurrsesi n metafizik ose n ndonj disiplin tjetr filozofike. Pr t krijuar kushtet pr shqyrtimin e problemeve filozofike, sht e nevojshme t njihen mir parimet e mendimit. a. 3. 2. Problemet kryesore t logjiks s Aristotelit Baza e piknisjes s Aristotelit pr shqyrtimin e problemeve t logjiks gjendet n pikpamjen sipas s cils mendimi njerzor nuk mund t shpreh n mnyr t drejt realitetin objektiv, dhe as t njoh t vrtetn e tij, n qoft se nuk mbshtetet n parimet e fuqishme. Parimet e mendimit duhet t jen adekuat me parimet e t qenit. N kt kuptim, logos, si problem i par i logjiks shfaqet shtja e raportit t nocionit ndaj objektit t caktuar. Dallimi midis vrojtimeve t njeriut dhe t dokujt tjetr qndron n faktin se njerzit mund t mbajn mend. Pra, nprmjet t vrejturit vjen deri t kujtimi dhe prej andej, nn ndikimin e prsritjes dhe prvojs lidhur me objektin e caktuar, nprmjet t cilit arrihet dija praktike dhe dija. Nocioni sht prcaktim i prgjithshm i individualiteteve. Si i till, prmban t gjitha tiparet dalluese t do individualitetit, deri te i cili arrin me metodn e induksionit. Por, njohurit, nuk qndrojn vetm n nocion, sepse ato nuk mund t renditen n mesin e nocioneve t prgjithshme, si e paraqet objektin msimi i Aristotelit mbi kategorit, gjegjsisht mbi kryefjalt m prgjithsuese. Aristoteli i dallonte dhjet kategori, sipas t cilave njeriut duhet t jet: substanc, kualitet, kuantitetit, relacion, vend, koh , pozit, posedim, veprim dhe prballim. Nprmjet kategorive mendimi identifikohet n kuptimin e caktuar, prcaktohet baza themelore e nocionit dhe zbrthehet. Por, t gjitha kategorit nuk kan vler t barabart. N

~74~

Metafizik gjithka ekzistuese mund t reduktohet n tri kategori: substanca, gjendja (ku bjn pjes edhe pozita, posedimi, veprimi dhe prballimi) dhe raporti. Prve ksaj, nga t gjitha kategorit m e rndsishmja sht substanca, e cila ekziston vetm si subjekt, ndrsa nnt kategorit tjera shfaqen si substanca t aksidencs. Pr t qen t prdorshme kategorit, sht e nevojshme t prcaktohen parimet baz t mendimit, i cili do t jet i gjith-vlefshm dhe nuk ka nevoj t argumentohet. Te Aristoteli, kto parime t prgjithshme jan reduktuar n: parimin e identitetit, parimin e kontradikts dhe parimin e prjashtimit t t tretit. N qoft se dshirohet t mendohet n mnyr konsekuente, nuk sht e mundur t mendohet n kundrshtim me kto parime. Ato, si parime t mendimit, jan njkohsisht edhe parime t realitetit. Me fjal t tjera, logjika e Aristotelit nuk sht qllim pr vetveten, por niset nga realja, objekti individual, dhe shqyrton njohjen e mendimit. Ky qndrim e vendos logjikn e Aristotelit n orientimin materialist. N kt kuptim, ai do t thot se dshmit n gjykim jan t njjta me raportin e objektit ndaj realitetit. Lidhja e nocioneve dje relacioneve logjike nuk sht asgj tjetr vese lidhje e qenieve. N kt mnyr, logjika nuk sht vetm qasje ideore, metodologjike ndaj realitetit objektiv, por sht vet forma e saj. Studimi i nocioneve pr njohurit, t cilt dshmohen n gjykim, ka rndsi vendimtare. Njohja e kuptimeve t tyre sht predispozit pr njihje t vrtet. Nocionet bartin shenja t prgjithsuara t pikpamjeve individuale, kshtu q pa njohjen e tyre nuk sht e mundur as t krijohen pikpamje t drejta individuale, as t bhem gjykime q kan t bjn me shtje konkrete individuale. Aristoteli i dallon nocionin, llojin dhe gjinin. N kt dallim nocionet shfaqen si kategoria m e lart. Njohja bazohet n metodn deduktive. Nprmjet njohjes s t prgjithshmes fitohen premisat pr njohjen e individuales. Kjo shprehet n mnyrn m t mir n silogjizmin i cili sht edhe themel i logjiks s Aristotelit. Problemet e konkluzioneve Aristoteli i ka ndar nga polemika me kundrshtart e tij. Kshtu, Aristoteli, n kundrshtim me msimet e shkolls megare, konsideronte se konkluzioni dialektik sht konkluzion i

~75~

premisave t mundshme, t padshmuara dhe t pabesueshme. Konkluzionet e tilla nuk mund t jen as t vrteta, as t rrejshme, por mund t jen vetm t mundshme. Vlera e tyre gjendet n paraqitjen e tezave t kundrta, nprmjet t cilave vendoset raport kritik ndaj dshmive. Aristoteli largohet nga Platoni dhe nga koncepti i tij pr dialektikn, duke kontestuar plotsisht rndsin e konkluzionit dialektik. do mnyr e konkludimit, e cila nuk sht e sigurt, e besueshme dhe e argumentuar sakt, premisat e s cils nuk jan t vrtet dhe t sigurta, pr Aristotelin nuk ka rndsi shkencore. Prve kritiks s filozofis s Platonit, q n shtje t caktuara e largon nga idealizmi i tij, n disa aspekte Aristoteli mbetet i afrt me metafizikn e tij. Megjithat, dallimi kryesor prej Platonit ka t bj me kritikn e dialektiks. N filozofin e Platonit, bota e ideve shfaqet e veuar, si bot m vete. Individualisht, si e prgjithshme, shfaqet vetm nprmjet ksaj bote, nprmjet t prgjithshmes. N kt kuptim, Aristoteli ia sheh pr t madhe Platonit q e ka ndar botn n dy pjes. N logjikn e Aristotelit, e prgjithshmja nuk mund t jet esenciale, n qoft se sht e ndar prej bots objektive. Nocionet prmbajn shumsi. Ato kan kuptim t prgjithshm, por nuk jan apriori. Realizimet silogjistike t Aristotelit jan gjithnj t orientuara dhe, n njfar mnyre, t korrigjuara nga realiteti. N metafizikn e tij, realiteti nuk sht vetm imitim i ideve, por sht i pandashm nga mendimi. N kt mnyr Aristoteli, n esenc, ka vn bazat e pikpamjes metodike shkencore. Njkohsisht, ai ka dshmuar se mendimi, diskursi logjik, nuk sht realitet vetvetiu. Rndsia e tij dshmohet vetm n qoft se ka kuptim veprues n njohjen e bots. S kndejmi, n filozofin e Aristotelit, logjika ka evituar formalizmin e plot dhe t njjtat krkesa ua ka shtruar t gjitha krkesave tjera logjike, t mvonshme. N njfar kuptimi, ajo sht br pararendse e metafiziks, si disiplin filozofike, e cila mund t funksionoj vetm me logjikn. Njkohsisht, logjika gjen kuptim n shqyrtimet metafizike. Dobia e saj shprehet n trsi vetm n trajtimet e ktyre problemeve. a. 3. 3. Problemet e filozofis s par Logjika, si mjet i filozofis, sht njfar prgatitjeje metodologjike pr metafizikn, shqyrtimet e filozofis s par. N kt mnyr, filozofia sht

~76~

trsi e mendimeve disiplinare, n t ciln, nprmjet metafiziks, shqyrtohen problemet m t vshtira t ekzistencs s njeriut. Disiplinat e ndryshme hulumtojn an t ndryshme t t qenit, por, duke pasur parasysh prkatsin e hulumtimeve t tyre, nuk arrijn t msojn cila sht vet qensia. Aristoteli konsideronte se duhet t ekzistojn disiplina t cilat do t merreshin me parimet q jan baz pr ekzistenc. Kto parime i studion metafizika ose filozofia e par. Objekti i saj i hulumtimit gjendet n: materien, shkaktarin e lvizjes, formn dhe llojin. N fund t t gjithave, n kuptimin e njohjes s plot t gjrave dhe arritjes deri t e vrteta, asaj i intereson lidhshmria dhe veprimi i prbashkt i regjioneve t interesimit t saj. E vrteta njihet vetm n njohjen e ktyre raporteve dhe veprimit t prgjithshm. Filozofia e par ka detyrn m t vshtir t njohjes. Ajo merret me objektet e njohjes q jan m s largu, por edhe m s afrmi ekzistencs s njeriut. Metafizika sht disiplina m abstrakte, sepse merret me shtjet m t prgjithshme. N ann tjetr, kjo e legjitimon si disiplin filozofike, te e cila gjenden njohurit prfundimtare, e vrteta e trsis s ekzistencs. Pikrisht pr shkak s sht e prgjithshme, ajo sht edhe m e sakta prej t gjitha disiplinave t filozofis dhe shfaqet si predispozit pr njohjen individuale t do realiteti konkret. N njfar kuptimi, ajo sht parakusht pr mendimin shkencor n prgjithsi, sepse prcakton kuptimin e prafrt ontologjik t shqyrtimeve. Aristoteli e ndrton sistemin e tij metafizik n raportin midis materies dhe forms, ku, pr dallim prej Platonit, prfaqson njsimin e materies dhe forms. Me fjal t tjera, pr Aristotelin, esenca e shtjes qndron vetn n lidhje me objektin konkret, i cili sht gjithmon shprehje e bashkimit t forms dhe materies. Materialja nuk mund t ekzistoj pa formn, n t ciln gjendet kuptimi i saj si objekt i prcaktimit. do substanc, individualisht, prbn nj bashkim t individuales dhe t prgjithshmes, kurse si shkak kryesor shfaqet e prgjithshmja. Koncepti, si e prgjithshme, sht prcaktim prfundimtar i do gjje. S kndejmi, do individuale, si objekt konkret material, sht e mundur vetm n baz t t prgjithshmes, e cila i paraprin dhe e prcakton n t gjitha tiparet.

~77~

Por, te Aristoteli, materia nuk shfaqet si jo e qen, por si baz e ekzistencs. Ajo mundson individualizimin , kurse n realizimin e ksaj mundsie ajo gjithnj paraqitet n ndonj form. N kt mnyr, Aristoteli e ka br materien bartse t aktivitetit, si parim pasiv. Nocioni dhe ideja, si aktivitete, mund t shfaqen vetm n materie. Pa t ato nuk jan t mundura. Materia sht pasive, por, megjithat, t gjitha i prmban potencialisht dhe sht e aft pr formsime t ndryshme, me ka mundson eksplikomi t ndryshme ideore. N metafizikn e Aristotelit, nocioni i materies ka kuptim t veant. Ajo mundson do ekzistenc, kurse vet ekziston prej moti. Ajo mundson ekzistimin e dallueses, individuales, dhe sht piknisje e njohjes. Te Aristoteli, substanca nuk sht e pandryshueshme. Ajo sht n lvizje t vazhdueshme dhe tregon se e gjith struktura ontologjike e bots lviz nga materia kah format. Ai konkludon se kjo lvizje shpreh parimin e zhvillimit nga e ulta kah e larta, gj q shfaqet si kaprcim nga potencialja n aktuale. Parim i do ekzistence sht lvizja, e cila sht e prhershme dhe gjendet n esencn e gjithkaje q sht ekzistuese reale. N kt mnyr, Aristoteli prpiqet t bj njsimin e materializmit dhe idealizmit, duke u prpjekur q edhe pikpamjet shkencore-natyrore, si t vrteta objektive, ti lidh me predispozitat metafizike t ekzistencs, t cilat i zhvillon n sistemin e tij filozofik. Problemin e t prgjithshmes dhe individuales Aristoteli nuk arrin ta zgjidh gjithmon n mnyr parimore, por megjithat tregon se dika individuale nuk mund t trajtohet as n skajshmrin e individualitetit as n t prgjithshmen e plot. Ajo duhet t shtrohet n bashkimin e t dyja ktyre momenteve, nprmjet t cilave, prfundimisht, edhe shfaqet n paprsritshmrin e vet. Pr t shqyrtuar individualen n realitetin e saj dhe kuptimin e ekzistencs, sht e nevojshme t shqyrtohen katr shkaktar: materia, forma, shkaku i lvizjes dhe qllimi. N kt drejtim, do prpjekje e mtejshme e metafiziks do t synoj t dshmoj dhe t paraqes dshmi dhe pikpamje prfundimtare n trsin e t qenit n bot. do shqyrtim i mvonshm dhe prpjekje pr kuptimin e qenies n trsi, do t bazohet n drejtimin e parimit q Aristoteli e vendos si baz pr kuptimin e individualiteteve.

~78~

Te Aristoteli, materia e par n kt drejtim t shqyrtimit shfaqet vetm si abstraksion metafizik. Pra, realisht ajo nuk ekziston. Por, do ekzistenc sht e prcaktuar nga qllimi dhe synon dika q tejkalon fakticitetin e vet. Kshtu mund t thuhet se pr Aristotelin do ekzistenc ka tendencn e zhvillimit, t ciln e karakterizon synimi q t ket sa m pak materie dhe sa m shum form. Bashkimi i materies dhe forms, n metafizikn e Aristotelit, kan karakterin e trsis dialektike, e cila zhvillohet gjithmon nprmjet individuales. Qllimi i ktij zhvillimi gjendet gjithmon n formn e pastr, si rezultat prfundimtar. Ky objektiv, si objektiv prfundimtar, sht vendosur n formn e abstraksionit mendor. N kt objektiv final, si form e pastr, sht vendosur kulmi i t prkryers. Forma e pastr paraqet kshtu heqjen dhe pajtimin prfundimtar t materies dhe forms. Forma e pastr, te Aristoteli, shfaqet si e prkryer. Ajo nuk lviz, sepse nuk ka nevoj pr kt, pikrisht pr shkak t prkryerjes s vet. Pr kt arsye, ajo nuk prmban n vete asgj materiale, me ka Aristoteli dshmon prparsin e forms ndaj materiales. Si e prkryer, forma e pastr nuk sht asgj tjetr vese deri zot, si e quan Aristoteli. N kt mnyr, Aristoteli e nxjerr zotin nga sistemi i metafiziks, duke iu kthyer n njfar mnyre ontologjis s Platonit. Aristoteli e krahason formn e pastr me mendimin e pastr, duke e vendosur kshtu bashkimin e qenies s prkry4er dhe mendimit. Me fjal t tjera, mund t thuhet se Aristoteli, pr her t par, prpiqet t realizoj krkesn pr krijimin e identitetit t mendimit dhe t qenies, si kuptim themelor metafizik t trsis s qenies, t gjithkaje ekzistuese. Subjektiviteti absolut, q vendoset kshtu, nuk mund t jet joaktiv. Por, si mendim t pastr, aktivitetin e vet mund ta manifestoj vetm si mendim, dhe at si kuptim absolut. Njkohsisht, objekt i mendimit t tij nuk mund t jet asgj m e vogl se subjekti, sepse n kt mnyr edhe subjekti do t ishte i zvogluar dhe i relativizuar. S kndejmi, objekt i ktij mendimi mund t jet vetm ai vet. Me fjal t tjera, subjekti absolut i Aristotelit sht mendim q mendon vetm veten, mendimin i mendimit. Kjo sht instanca prfundimtare dhe subjektiviteti prfundimtar, mendimi absolut dhe subjektiviteti absolut. Subjekti ktu sht barazuar me mendimin.

~79~

Ky mendim, duke menduar vetm veten, nuk mendon edhe botn. Bota mbetet jasht interesimit t tij, sepse, duke mos qene i prkryer, nuk mund t jet objekt i vmendjes absolute, pra t prkryers. Subjektiviteti absolut i Aristotelit sht substanc e ndrdijes, e cila nuk krijon substanca t tjera, por ekziston pran tyre. Kshtu, te Aristoteli nuk dominon dualizmi metafizik i kuptimit t bots, por ai hiqet n njfar monizmi teologjik t mendimit t pastr. Mendimi i pastr, subjektiviteti absolut, si prfundim i sistemit, prfundim i diskursit metafizik t filozofis s Aristotelit, sht rezultat i vshtrimit teologjik ndaj bots. Me nxitsin e par, i cili vet sht i palvizshm, Aristoteli ka arritur n kundrshtim m prpjekjet e veta pr kuptimin e bots nga bazat e tij objektive metafizike. N kt pik ai ka mbetur n diskursin e dualizmit t metafiziks s Platonit. Megjithat, ai ka mbajtur dallime shum t mdha n raport me dualizmin e Platonit. Te Aristoteli forma shfaqet nj her si materie imanente, kurse hern tjetr shfaqet si materie transcendente. Por, problemi qndron n faktin se ky rezultat transcendental, sht i parealizueshm nga sistemi, sepse lvizja vendoset vetm si kalim nga potencialja n aktualen. N instancn e fundit, forma e pastr si primare n raport me materien sht abstraksion metafizik, i cili nuk arsyetohet n sistemin e materies dhe forms, t Aristotelit. Prparsia e forms, n raport me materien, n filozofin e Aristotelit, nuk sht e mundur t arsyetohet n mnyr konsekuente me trsin e sistemit t tij metafizik. Karakteri dualistik i metafiziks s Aristotelit, i ndryshm nga dualizmi i Platonit, si pjes e sistemit metafizik, mbetet prmbajtjesore dhe nj prej karakteristikave kryesore t trsis s sistemit t vet filozofik. Kshtu, n njfar mnyre, dshmohet edhe konsekuenca e vshtrimit t tij logjik dhe prgatitjeve pr shqyrtim t problemeve filozofike. a. 3. 4. Shqyrtimet mbi natyrn e filozofis praktike Duke e prcaktuar qasjen filozofike objektive-idealiste, shqyrtimet e Aristotelit mbi natyrn mund t vshtrohen si prpjekje pr bashkimin e kuptimeve materialiste dhe idealiste. Pr Aristotelin, natyra sht gjithka q gjendet midis materies s par dhe forms s pastr. Por, me q ekzistenca e materies s par sht vetm abstrakte, natyra sht gjithka q realisht ekziston, duke treguar se materia sht gjithnj e prbashkt me formn.

~80~

Natyra, n prgjithsi, sht e prcaktuar nga lvizja si parim i ekzistencs. Aristoteli ka hedhur posht pikpamjet atomistike, duke pranuar ujin, zjarrin, ajrin dhe tokn, si elemente t cilat prshkojn kundrshtit ngroht, ftoht, that dhe lagsht. Metafizikn e natyrs t shqyrtimeve mbi natyrn, Aristoteli e ngre kryesisht mbi prvojat nga shqyrtimet e veta. N kt kuptim, mund t konsiderohet si themelues i zoologjis, anatomis dhe fiziologjis krahasimtare. Pr t, bota sht e prhershme sikurse materia dhe forma. Veprimi teleologjik i natyrs s ekzistencs s trsishme, n t vrtet, orienton zhvillimin drejt shkallve m t larta t ekzistencs. Shkallt m t ulta, kshtu, ruhen n shkallt m t larta. E kuptuar kshtu, natyra shfaqet si trsi e rregulluar dhe e qllimshme. Nprmjet shkallve t zhvillimit, t cilat shkojn nga e ulta drejt t larts, nga joorganikja drejt organikes, Aristoteli shpjegon piknisjet e psikologjis s tij. Aristoteli prfshin n problemet e psikologjis edhe shtjet e njohjes, duke treguar se pr njohjen nuk sht i rndsishm vetm objekti, por edhe subjekti i njohjes. Si vepruese, shpirti ka shkallt e veta t zhvillimit, t cilat varen nga ajo se cils qenie t gjall i prket shpirti. Jeta manifestohet nprmjet ushqimit, lvizjes, percepcionit dhe mendimit, t cilat paraqesin shkallt e zhvillimit t shpirtit. Kshtu, fuqia e shpirtit t bimve shprehet vetm n aftsin pr ushqim. Kafsht, prve aftsis s ushqimit kan edhe jetn ndjenjore, kurse njeriu, prve ushqimit dhe ndjenjave, ka edhe aftsin e t menduarit.

Shpirti sht forma e trupit, ndrsa trupi sht materia q e v n lvizje dhe e formson shpirtin. Shpirti nuk mund t ekzistoj pa materien, pa trupin, sepse ai sht prcaktues i trupit. Duke br dallimin e pikpamjeve t tij nga ato materialistike, Aristoteli e definon shpirtin si entelehin e par t jets organike. N kt kuptim, shpirti shfaqet si parim aktiv i trupit, i cili, si materie, sht vetm, pasivitet. Me fjal t tjera, Aristoteli dshiron t trheq vrejtjen se njohuria njerzore nuk mund t reduktohet veten n shpirt. Pa trup, shpirti nuk mund t njoh botn e jashtme dhe as t prcaktohet ndaj zhvillimeve t jashtme.

~81~

Prandaj, Aristoteli, n shqyrtimet e tij metafizike t shpirtit, si konsekuenc t piknisjeve t vshtrimeve t tij ontologjike, prfshin prsri hulumtimet empirike t jets psikike. N kt drejtim Aristoteli e njeh rndsin e objekteve t njohjes. Ai e prcakton njohjen varsisht prej bots objektive. N qoft se nuk ekziston mbshtetja e jashtme, veprimi i objektit n shqisat tona dhe aftsit njohse n prgjithsi, nuk ka mundsi pr shfaqjen e ndjenjave dhe njohjes s objektivitetit t gjrave. do shqis e caktuar ka funksionet e veta, pr t cilat sht e aft dhe t cilat nuk mund ti kaprcej. Natyrisht, ather shtrohet shtja e elementeve t prbashkta t njohjes s shqisave. Aristoteli e prdor termin shqis e prbashkta, qendra e s cils sht n zemr. Me kt shqis t prbashkt mundsohet koordinimi i ndjenjave. Njohuria nuk mund t ekzistoj pa objektin e caktuar, objektiv, mbi t cilin nocioni formohet nprmjet t vrejturit. N kt kuptim, t vrejturit dhe mendimi nuk mund t barazohen. Procesi final i njohjes zhvillohet n mendje, e cila paraqet vetm nj pjes t shpirtit. Kuptimit t shpirtit Aristoteli i jep prcaktim final metafizik t teoris s vet t njohjes dhe kuptimit t prgjithshm t shpirtit. Aristoteli dallon dy mendje: pasive dhe aktive. Mendja pasive sht pllaks e zbrazt (tabula rasa), n t ciln shqisat regjistrojn at q pranojn dhe shpirti nuk mund t shqyrtohet pa to. Ai sht gjithnj n lidhshmri me materialen, por sht e prkohshme sikurse edhe individumi, i cili mban gjithka vetm n portencialitetin. Pr dallim prej saj, mendja aktive i sht dhn njeriut nga jasht, sht dhurat nga zoti dhe sht e ndar nga gjithka q sht materiale. Ajo sht e pandryshueshme dhe n esenc sht aktualitet i pastr. Mendja aktive formson n mnyr mendore at q n mendjen pasive regjistrohet. Ajo sht e pavdekshme dhe e l njeriun pas vdekjes. Mendja aktive sht e prbashkt pr t gjith njerzit dhe paraqet formn e t gjitha formave, sepse, n fund t fundit, ajo sht form q formson t gjitha format tjera. Aristoteli nuk flet shum pr raportin e ktyre dy mendjeve, kshtu q mund t thuhet se teoria e tij nuk sht e formsuar deri n fund, nuk sht e kryer plotsisht n nj trsi logjike konsistente. . Kjo, n njfar mnyre, i prgjigjet metafiziks s tij. Megjithat, mund t shihet qart se t gjitha prpjekjet e Aristotelit pr shpjegim jan logjike dhe konsekuente.

~82~

Njsoj qndron shtja me etikn dhe poetikn e Aristotelit. Nprmjet shqyrtimeve etike Aristoteli dshiron t dshmoj se nuk eksiton nj parim i veprimit moral, ndrsa e gjith veprimtaria megjithat sht e arsyeshme. Arsyeja sht nj udhrrfyese e veprimit kah e mira dhe e dobishmja, instanca e vetme n t ciln veprimi vihet n harmoni me virtytin. N kt kuptim, t gjitha virtytet n etikn e Aristotelit ndahen n dy grupe: dianoetike (t arsyes) dhe moralo-etike. Sipas vlers s tyre, virtytet e para jan m t rndsishme dhe prbjn nj shkall m t lart. Ndr t tjera, ato kan lidhje me dijen. N grupin e par t virtyteve bjn pjes: veprimet mendore, dija mbi at q trajtohet dhe aplikimi n punn praktike. Lloji i dyt i virtyteve gjendet n krkimin e rrugs s mesme, n aftsit e ruajtjen e kuptimit praktik t etiks. Kjo aftsi shprehet n veprimtarin reale-morale, ku si vler m e lart shfaqet evitimi i teprimeve. Rruga e mesme, n kt kuptim, pr Aristotelin sht rruga e virtytit n akt. Duke u nisur nga aspektet e shqyrtimeve etike, shteti, sipas Politiks s Aristotelit, duhet t themelohet mbi drejtsin, e cila gjendet n barazin formale t t gjith njerzve. N pajtim me kt logjik, edhe n pikpamjet politike, Aristoteli m shum e vlerson t prgjithshmen se sa individualen. Kshtu, sipas natyrs, shteti sht prpara individit sepse, logjikisht, trsia shfaqet si e para n raport me pjesn e saj. do individ, sipas natyrs, sht i lidhur me qenien politike. Njeriu, si qenie reale, nuk mund t jetoj vetm, sepse ather do t ishte Zot ose kafsh. Aristoteli konsideron se njerzit, sipas qenies ontologjike, jan pr prcaktuar pr pun t caktuara. Kshtu, ka njerz q jan t paracaktuar t jen skllevr dhe njerz q jan paracaktuar t jen pronar. Gjithashtu, ekzistojn njerz q bhen skllevr sipas ligjit, t cilt pajtohen tu shrbejn t tjerve, madje edhe me mimin e jets. Aristoteli thekson se nuk ka norma t prhershme n rregullimin e shtetit, kshtu q edhe e drejtas qytetare sht relative. Qllim i shtetit sht krijimi i jets m t mir dhe t ndihmoj e t korrigjoj njerzit, pra t realizoj kuptimin e vet etik. Si msues i Aleksandrit t Maqedonis, Aristoteli i miratonte planet dhe ekspeditat e tij, sepse konsideronte se shteti ideale ishte polisi grek. Sipas Aristotelit, kjo ishte masa ideale pr madhsin e shtetit, i cili ishte as

~83~

shum i vogl dhe as shum i madh. Po kshtu, Aristoteli mendonte se shtetin e mbante vetm, shtresa e mesme. Qeverisja e vetm t pasurve ose vetm t varfrve shpie n konflikte t pandrprera dhe, n fund, n shkatrrimin e shtetit, mendonte Aroistoteli. a. 3. 5. Logjika dhe realiteti Filozofia e Aristotelit, e paraqitur n trsi si sistem metafizik, n konsekuencn e saj shfaqet e pandashme nga realiteti. Gjith pr ka flet Aristoteli, n njfar mnyre, gjithmon sht e menduar nga realiteti. Prcjellja e raportit t filozofis dhe realitetit si edhe kuptimi historikofilozofik i filozofis sikurse n bazn e mendimit kritik t realitetit, edhe te Aristoteli dshmohet si e arsyeshme dhe e domosdoshme n kuptimin e mendimit filozofik n prgjithsi. Kshtu, Aristoteli, sht si mendimtar i orientuar kah metafizika, n mnyrn e tij, mendimtar i problemit t bots jetsore. Gjith sistemi i filozofis s Aristotelit sht i prshkuar nga logjika e tij dhe i lidhur prher me kuptimin logjik, si moment struktural t trsis s mendimit. Kshtu, do pjes ose fush e filozofis s tij prputhet n mnyr sistemore me trsin e mendimit. Problemi i estetikes, i cili shfaqet n mendimin e poetiks s Aristotelit, sht n prputhje me mendimit se arti ka buruar nga metafizika, me t ciln korrespondon n mnyr logjike. Pr dallim nga Platoni, Aristoteli e konsideron artin t rndsishm, pr shkak t fuqis s tij shprehse dhe formsimit t t prgjithshmes. Pra, n pajtim me premisat e logjiks s tij, e prgjithshmja shfaqet si prcaktuese e kuptimit t vet gjrave. Kshtu, arti, bie fjala, sht m i rndsishm se historiografia, e cila merret me individuale. Si i till, arti ka funksion t trefisht, i cili shrben: 1. Pr pushimin dhe ruajtjen e shpirtit, 2. pr edukim dhe 3. Pr pastrim (katarsis) nga afektet e keqardhjes e friks, gj q realizohet nprmjet tragjedive. Ra, rndsia e artit qndron n nevojat e jets reale. Kjo shpie n prfundimi se te Aristoteli edhe arti i mendimit n situata t caktuara jetsore ka kuptim praktik. Te Aristoteli shihet edhe njfar fundi i filozofis greke, fund i cili nuk do t thot zhdukje apo ndrprerje, n t cilin nuk ndodh mungesa, por i cili pasqyron kulmin. Me Aristotelin, filozofia fiton dimensione t konsekuencs, t bazuar logjikisht edhe n sistemin e mendimeve t lidhura. Kjo, na mas

~84~

t konsiderueshme, do t jet prkufizues i metafiziks n gjith historin e saj, prandaj edhe Aristoteli, n kt kuptim , shfaqet si njfar piknisjeje e diskursit sistemor n filozofi, diskursit t cilin, n njfar mnyre, do t prpiqet ta shpie deri n fund metafizika, n gjith historin e saj, dhe t mendoj pr ato probleme q shfaqen te Platoni dhe Aristoteli. N kt drejtim, Aristoteli ka prcaktuar edhe mendimin shkencor n prgjithsi. Duke e konsideruar t vrtetn si kulm t do mendimi dhe t t gjitha prpjekjeve t veprimit njerzor, trsin e veprimtaris s njeriut ai e ka prcaktuar nprmjet dijes, deri t e cila arrin nprmjet rrugs metodike. Kjo mnyr e mendimit dhe njohjes, n t vrtet, sht ajo q e karakterizon dhe e veon qart mendimin shkencor nga hamendsimet e thjeshta. N kt kuptim , metafizika mund t shqyrtohet, n nj mnyr, si piknisje dhe si vend i themelimit t parimeve t dijes n prgjithsi. a. 4. Filozofia analitike Ndr tiparet e filozofis s shekullit 20 jan prpjekjet e filozofis analitike. Kto prpjekje jan orientuar kryesisht n hulumtimet n fushn e gjuhs, n kuptimin logjik dhe teorik-shkencor dhe n mundsit e t folurit dhe t kuptuarit. Karakteristik e prbashkt e drejtimeve t ndryshme, t cilat zakonisht reduktohen n filozofin analitike, sht analiza kuptimore. Disa prej mendimtarve m t njohur t ktij drejtimi filozofik jan: B. Russel. G. E. Moore, L. Wittgenstein, C. D. Broad, G. Ryle, R. Carnap, A. Ayer, J. Austin, P. F. Strawson, W.V.O. Quine. T ndalemi pak n tre prej tyre. Bertrand Russel28 (1872-1970) ka caktuar, thn kushtimisht, orientimet dhe ka theksuar problemet kryesore t filozofis analitike. Si thoshte vet, interesimi i tij pr filozofin kishte lindur nga dshira q t ofroj nj arsye t mir pr besimin n t vrtetn matematikore. Si matematikan, Raselli nuk ka dashur t heq dor nga piknisjet e tij, sipas t cilave qndrimet e

BetrandRusselkastudiuarmatematikndhefilozofinnKembrixh,kukaligjruarprejvitit1910derinvitin 1916.NqarqetshkencoreekulturorekaqenInjohursikritikihapurdheiguximshmdhesimendimtari problemevetshoqrisdhekultursmodernenprgjithsi.Simysafir,kaligjruaredhenOksford,Pekin,Los Angjelosdheikago.Nvitin1950kafituarmiminNobelprletrsi.Kabotuarnjnumrtmadhlibrashdhe shqyrtimesh,ndrtcilatveojmvetmdisa:ThePrinciplesofMathematics(1903),PrincipiaMathematica(3 vllimeqikashkruarsbashkumeA.N.Whiteheadin19101915),TheProblemsofPfilosophy(1911),Thelogical Atomism(1924),HumanSocietyinEthicsandPolitics(1954),LogicandKnowlegde(1956),FactandFiction(1962).

28

~85~

matematiks s pastr nuk jan vetm kontingjente, por jan edhe domosdoshmrisht t vrteta. Raselli, njkohsisht, ka ruajtur qndrimin se logjika sht e orientuar kah vshtrimi ndaj bots reale. Logjika nuk mund t lejoj m shum narval (njbrirsh) se sa mundet zoologjia, sepse objekti i logjiks sht i barabart me at t zoologjis, bota reale, ndonse me pak tipare abstrakte dhe t prgjithshme29, shkruante Raselli. Pra, gjith far e bn mendimin filozofik mundet dhe duhet t shprehet n gjra reale dhe duhet t jet valid pr botn reale. Duke e shqyrtuar problemin e gjuhs si vend ku kjo bot mblidhet dhe shprehet, Raselli them realitetin e klasave, nocioneve dhe mendimeve klasore n diskursin e t prgjithshmes n prgjithsi, duke zvendsuar klasat me karakteristika ekuivalente. Interesimet e filozofis s tij fokusohen n problemet e teoris s deskripcionit, e cila duhet t jap pasqyra t vrteta n shprehjet gjuhsore dhe pikpamjet teorike-shkencore kundrejt realitetit. Problemet q e bjn Rasellin t njohur pr zhvillimin e teoris s deskripcionit gjenden n premisn, sipas t cils kuptimi i emrave duhet t jet i lidhur me objektin q e emrton. N kt drejtim, Raselli vren se zbukurimi i frazave transformohet n pohim ekzistencial, i cili, n fund t fundit, duke pasur parasysh gjendjen reale t gjrave, dshmohet si i rrejshm. N kt kuptim, Raselli konkludon se vetm shenjat q plotsojn kushtin q prdorimi i kuptimit t emrit t nj objekti, garanton ekzistencn e tij, sepse emri shpie drejt t dhnave t tashme shqisore ose introspektive, gj q e lidh logjikn me teorin e njohjes. Raselli konsideron se filozofia e gjen motivin e vet n luftn pr t vrtetn, e cila duhet t jet shkencrisht e vrtetuar dhe ekzakte. Ai konsideron se kjo mund t arrihet n mnyr logjike dhe nprmjet shqyrtimeve teorikeshkencore, t cilat do t tregojn mundsit dhe aspektet e arritjes deri te e vrteta n kuptimin e plot. Duke iu qasur filozofis nga pozita e matematikanit, Raselli dshiron t tregoj se t gjitha kuptimet matematikore, pra kuptimet simboliko-gjuhsore, mund t reduktohen n parimet logjike. Analiza e tij gjuhsore sht nisur nga aksiomat

29

BertrandRussel,IntroductiontoMathematicalPhilosophy,f.169

~86~

matematikore dhe sht themeluar mbi parimet logjike, t cilat dshiron ti vendos nga kjo perspektiv. Nprmjet analizs logjike t ciln ai e afirmon mund t arrihet deri te ajo siguri e prfundimeve filozofike q e ka matematike. Nn ndikimin e Ludwig Wittgenstein-it, n filozofin e tij logjike Raselli shkon deri atje sa pohon se substanca, materia dhe gjrat individuale n prgjithsi nuk jan vrtet reale, por konstruksione t pastra logjike. Pra, konsideron Raselli, bota sht e strukturuar n periferi neutrale, e cila nuk sht as materiale dhe as shpirtrore. Pr kt arsye, konsideron ai, sht e nevojshme t themelohet nj gjuh ideale, e cila do ti prgjigjes strukturs e fakteve q i shnon. N t vrtet, ajo gjuh do t ishte e paprdorshme n jetn e prditshme, por do t ishte i domosdoshm pr mendimin shkencor. Kshtu do t evitohej mundsia e lajthitjeve, t cilat shfaqen pr shkak t pasaktsive dhe gabimeve n shprehjen gjuhsore. Nga kto pozicione, Raselli ka zhvilluar debat mbi moralin dhe kulturn, duke mbajtur qndrim kritik ndaj t gjitha aspekteve t saj. Ai ka trhequr vrejtjen pr mangsit e saj, jo pr shkak t disa objektivave abstrakte, por duke pasur parasysh problemet jetsore q nuk ka arritur ti zgjidh. Duke caktuar tiparet kryesore t filozofis s tij n shqyrtimet logjike dhe shkencore-teorike, n shprputhje me prsiatjet e problemeve reale sociale dhe kulturore, ai ka treguar se cila sht rndsia e filozofive, pa marr parasysh orientimet e tyre ndaj bots bashkkohore. Rasellli n fakt ka dhn njfar vrtetimi mbi pakumptimsin e do mendimi filozofik q nuk sht i orientuar kah bota reale e kohs. Ludig Wittgenstein30 (1889-1951) sht njri prej mendimtarve t rndsishm dhe m t veant t filozofis s shekullit 20. Rrugn e tij prej njrit ndr figurat m t rndsishme t historis s filozofis e ka filluar si student i tekniks n Berlin, n mnyr q n vitin 1908 t vazhdoj studimet n Universitetin e Manesterit. Konsiderohet se, si specialist n fushn e aeronatutiks, ai ka projektuar motorin supersonik t aeroplanit.

LutwigWittgensteinshtlindurnVjennnjfamiljetpasurindustrialiste.Konsekuencnemendimitttij ekamanifestuaredhenejet,Kshtu,sipasqndrimitttijseajoprtcilnnukmundtflitetduhettheshtet aiIkakaluar9vjetdukeumarrmefilozofin.Vepratetijmtrndsishmejan:TractatusLogicoPhilosophicus (1922),PhilosophischeUntersushungen(posth.1953),BeerkungenuberdieGrundlagenderiMathematik(1956), TheBlueandBrownBooks,PreliminaryStudiesforthePhilosophicalInvestifations(1958),Notebooks19141916 (1961)dhePhilosophischebemerkungen(1964).

30

~87~

Por, interesimi i tij ka ndryshuar shpejt n drejtim t matematiks matematik s pastr dhe filozofis s matematiks. N vitin 1911 sht njohur me Gottob Frege-n31, i cili ka pasur ndikim shum t madh te ai. Frege i ka rekomanduar Rasellit q t punoj nn mbikqyrjen e tij. N librin e tij Introduction to Mathematical Philosophy (1919), Raselli pranon se rndsin e problemit t tautologjis n logjik e kishte msuar nga Wittgensteini. Me kt rast, ai thoshte se i kishte shkputur t gjitha lidhjet me ish-nxnsin e tij dhe se nuk dinte se a kishte arritur ai ta zgjidhte kt problem. Wittgenstein i ishte paraqitur s shpejti nga robria, ku ishte zn si ushtar pjesmarres n Luftn e Par Botrore. Ai ia kishte drguar nj kopje t shqyrtimit Tractatus Logica Philosophicus. N kt shqyrtim, Wittgenstein niset nga premisa se bota sht gjithka q sht rast, nj trsi e fakteve q mund t prcaktohen si fakte t atomizuara. T gjitha kto fakte jan t lidhura logjikisht. Ato nuk mund t vshtrohen dhe t paraqiten si pjes t nj trsia ontologjike, si ka br metafizika e deriathershme. Kur flitet pr botn, fjalit nuk mund t jen t konstituuara ndryshe prve nprmjet qndrimit elementar t vrtet ose t rrejshm. N masn n t ciln paraqitjet metafizike nuk jan as qndrime elementare dhe as funksione t vrteta t qndrimeve elementare, ato nuk paraqesin asgj. Ato jan t pakuptimta. Wittgenstein konsideron se ato, n rastin m t mir, jan prpjekje q t thuhet ajo q nuk mund t jet e thn, por vetm e treguar. Kjo, para s gjithash, ka t bj me etikn dhe estetikn. Filozofia nuk sht teori, konsideron Wittegenstein. Ajo mund t jet vetm aktivitet, i cili shpjegon qndrimet e shkencave natyrore. Ai konsideron se metafizika duhet t hidhet si e pakumptimt, sepse pr problemet q i trajton ajo thjesht nuk mund t flitet, gjegjsisht nuk mund t thuhet asgj e menur. Qndrimin e tij ndaj metafiziks ai e shpreh n fjalin e njohur Ajo q mund t thuhet, mund t flitet qart. Ajo pr ka nuk mund t flitet, ajo duhet t heshtet.

GottlobFrege(18481925),kaqenprofesorimatematiksnJen,themeluesilogjikssimbolikedhenjri ndrfilozoftmtrndsishmtmatematiksdhelogjiks.AiekazhvilluarIpariidenegjuhssspecializuar tshkencs,eciladotshprehtepagabimemendimettona.Kjogjuhduhettthemelohejdukeubazuarn raportetmatematikore.shtmarrmekuptiminefjalvenfjalidhemeprcaktimetekuptimevegjuhsoreq formulohensirealitetnkomunikiminton.Vepratmtrndsishmejan:Begriffsschrift(1879),Funktionund Begriff(1891),UberBegriffundgegebstabd(1892),UberSinnundBedeutung(1892)LogischeUntersuchungen (1923).

31

~88~

Edhe nj prej problemeve q duhet t prmenden, t cilat hapen ndr t tjera n Tracatatus, nga Wittdenstein, sht problemi i verifikimit t qndrimeve. Ndr t tjera, ai ka t bj me problemet gramatikore t shprehjeve tona. N t vrtet, ai e shtron pyetjen se a mund t dim ka mendon tjetri lidhur me at q thot. Ai tregon se ky problem gramatikor nuk sht pasoj e zgjedhjes arbitrare. Baza n t ciln krijohet fakti mbi mosekzistencn e prvojave t njjta gjendet n mnyrat e ndryshme t verifikimit t qndrimeve mbi mendimet, ndjenjat dhe prjetimet. Wittgenstein konsideron se faktet nuk mund t definohen, por at q mendojm mund ta shpjegojm duke folur se faktet jan ato q i bjn qndrimet t vrteta ose t rrejshme. Detyra e filozofis gjendet n kufizimin, korrigjimin e mendimeve n raport me at q nuk mund t mendohet. Wittgenstein konsideronte se kallzimi i t pathns sht detyr themelore e filozofis, duke mos dashur t identifikonte t pathnn me t paqenn. N Philosophical Investigations, Wittgensteini nuk e trajton m problemin e gjuhs n nj kuptim, kushtimisht thn, esencialist, por nprmjet shtjes s veprimit dhe funksionimit t marrveshjeve n gjuh. Gjuha vepron nprmjet lojrave gjuhsore, n t cilat definohet kuptimi i domethnies dhe mundsia e komunikimit. Lojrat gjuhsore nuk kan asnj shtje t prbashkt. Por, edhe n qoft se mund t vendosen n nj trsi, kjo ndodh pr shkak se ato kan t bjn n mnyra t ndryshme njra me tjetrn. Shpjegimin e asaj pr ka mendon Wittgenstein prpiqet ta jap nprmjet analogjis s lojs. Nuk ka asnj karakteristik apo grumbull karakteristikash q jan t prbashkta pr t gjitha lojrat. Pr shembull, t gjitha lojrat nuk luhen pr argtim dhe as nuk jan gjithmon t bazuara n gar. Midis lojrave ekzistojn detaje t caktuara q nuk prputhen ose nuk kryqzohen, q prodhon ngjashmri t caktuara nprmjet t cilave korrespondojn lojrat. Kto ngjashmri jan ngjashmri familjare, kshtu q ai prfundon se lojrat formojn familje. Me fjal t tjera, ekzistojn shum lojra gjuhsore, t cilat i krijon nj gjuh. N kto lojra bazohet nj gjuh, t ciln e njohim sipas kuptimit t caktuar dhe rregullave t caktuara. Kto rregulla, jan ngjashmri t cilat prputhen n lojrat gjuhsore, n t cilat bazohet komunikimi yn. N kt kuptim, t gjitha rregullat gjuhsore nuk jan t pandryshueshme de nuk

~89~

kan karakterin e kanoneve, por u nnshtrohen ndryshimeve dhe prshtatjeve me nevojat tona jetsore. Rudof Canap32 bn pjes n mesin e filozofve m t rndsishm t filozofis analitike dhe filozofis s logjiks. Ai sht mendimtar q ka prcaktuar pr shumka rrjedhat e mvonshme t mendimit logjik dhe teoriko-shkencor. Shum shpesh cilsohet si themelues dhe hulumtues kryesor n fushn e pozitivizmit logjik. Gjithashtu, ekzistojn mendime se qasja e tij ndaj problemeve logjike dhe hulumtimeve t gjuhs n kt drejtim, sht nj mnyr e paraqitjes s dofar qndrimeve neo-empiriste n logjik dhe teorin e njohjes. Ai i ka reviduar relativisht shpesh qndrimet e veta, kshtu q konsiderohet se ka kaluar npr tri faza t analizs logjike. E para themelohet mbi nocionet e vrteta shkencore, e dyta themelohet n sintaksn logjike t gjuhs shkencore, kurse e treta bazohet n semantikn dhe shqyrtimet lidhur me semiotikn. Carnapi konsideronte se t gjitha fjalit e menduara i prkasin gjuhs s shkencs. Edhe n qoft se shfaqen n filozofi, prap ato nuk jan t pavarura, por jan pjes e sintakss s shkencs s gjuhs. N kt drejtim, Carnapi, si hulumtues i sintakss logjike, konsideronte se qasja ndaj gjuhs sht e mundur vetm n nj kontekst tolerant, i cili do t pranoj t gjitha format e shprehjes q bazohen n rregullat logjike, t cilat garantojn prdorimin e tyre. Kuptimi gjuhsor, sipas Carnapit, lidhet gjithmon teorikisht me gjuhn, me gjuhn e t vrejturit, trsin e postulateve dhe rregullave t korrespondencs. N kt mnyr, Carnapi i prcakton kushtet e kuptimit n komunikim dhe propozicionet e verifikimit t qndrimeve. S kndejmi mund t nxirret prfundimi se vet verifikimi i qndrimeve, pra edhe pranimi i tyre, qndron n lidhshmri t pashkputshme me realitetin objektiv. Struktura logjike, n t ciln bazohen shpjegimet verifikuese, gjithashtu prcaktohen nga realitetet objektive dhe jan t besueshme n baz t raportit realeobjektive. Duke u br qendr e interesimeve filozofike n regjionin e komunikimit dhe kuptimit, raporteve reale q jan prcaktuese pr botn moderne, filozofia analitike hap shtje n t cilat zhvillohet diskursi i deontologjizimit t

RudolfCarnap(18911970)shtnjriprejprfaqsuesvemtrndsishmttashtuquajturitqarkiVjens. Vepratetijmtrndsishmejan:DerLogicsheAufbau(1928),LogischeSuntaxderSprache(1934),Foundations ofLogicandMathematics(1939),IntroductiontoSematics(1942),EinfuhrungindiesymbolischeLogik(1954).

32

~90~

filozofis. N kt kuptim, ajo krijon nj orientim t tr mendimesh n t cilin pyetjet mbi t qenit kuptohen si regjion i t pathns. Kshtu, t gjitha problemet q gjenden ktu nuk mund t jen probleme t filozofis apo t cilitdo t folur relevant shkencor-mendor. Regjionet e metafiziks dhe ontologjis n kt drejtim t mendimit bhen diskurs i teprics s dije, gjegjsisht t folurit q nuk mund t jet i arsyeshm logjikisht. Dhe jo vetm kjo. Kjo e folur nuk mund t jet njsoj e verifikuar n t gjitha filozofit, kshtu q as terminologjia n t ciln bazohet nuk mund t jet i njjt me kuptimet e t gjitha filozofive. Filozofia analitike vrteton se kurrfar progresi n filozofi nuk sht i mundur, por tregon gjithashtu se mendimi filozofik, n mnyra t ndryshme, shfaqet si korrektor dhe si piknisje pr shkencat moderne. N kt mnyr, ajo paralajmron fundin e filozofis gjegjsisht fillimin e ri t mendimit filozofik, i cili n shekullin 20 nuk zhvillohet vetm n kt drejtim. Si drejtim n filozofi, filozofia analitike tregon se mendimi filozofik nuk mund te reduktohet n metafizik. Njkohsisht, ajo mbshtet mendimin e hapjes s diskurseve t ndryshme, duke paralajmruar se shtja e t qenit mund t bhet madje edhe shtje e teprt n mendimit filozofik n t ardhmen. Pr kt, por nga nj knd tjetr dhe duke pasur parasysh rezultatet e filozofis analitike, do t flas edhe Richard Rotry, duke paralajmruar problemet e filozofis si probleme para s gjithash jetsore n kuptimin e orientimit neopragmatik. Filozofia analitike, duke ndriuar filozofin anglo-amerikane, n njfar mnyre ka kontribuuar pr hapjen e nj tradite dhe orientimi t ri n filozofi, e cila nuk sht vetm opozit e t ashtuquajturs filozofi kontinentale, por, duke ndikuar n t dhe duke pranuar ndikime, vepron n drejtim t krijimit t mundsive t reja t filozofis. Kto mundsi, sigurisht, jan jasht fardo parashikimi t nj anshm dhe paraqesin perspektivn e filozofis n at kuptim n t cilin e gjith historia e filozofis karakterizohet pr prcjelljen e krkesave jetsore dhe problemeve objektive. b. Diskursi ontologjik i mendimeve c. 1. Karakteristikat themelore Ontologjia (greqisht: on, ontos, logos) sht disiplin filozofike e cila e trajton botn nga aspekti i kuptimit t qensis si qensi (Aristoteli),

~91~

gjegjsisht nga problemi i t qenit. Kshtu, ontologjia shfaqet si disiplin fundamentale e filozofis, si shqyrtim filozofik n t cilin trajtohen problemet e para t filozofis, t cilat duhet t japin prgjigje n pyetjet prej t cilave niset filozofia, q kan t bjn me trsin e ekzistencs. Ontologjia, si termin, shfaqet pr her t par te Johannes Clauberg-u, pr ka kemi folur m par, por ajo sht promovuar prfundimisht si pjes e par e metafiziks n klasifikimin e filozofis te olff-i. N kontekstin e mendimit metafizik, ontologjia merret me kategorit, ligjet dhe strukturn e t qenit n prgjithsi. N qasjen sistemore filozofike, ajo shpreh kuptimin prfundimtar t t qenit n prgjithsi, duke e arsyetuar edhe mendimin e paraqitjes s disiplinave tjera filozofike n korrektin e caktuar. Thn m s shkurti, ontologjia shpjegon shqyrtimet e prgjithshme t mendimit filozofik, n t cilat bazohen eksplikimet e disiplinave tjera. N filozofin tradicionale, pikrisht pr shkak t dhnies s kontekstit t prgjithshm t shqyrtimit qenia n trsi (Hajdegeri), kuptimi i saj fundamental ka qen i padiskutueshm. Kulmi i ksaj qasjeje, kuptimit ontologjik t bots, n mendimin e veant historiko-filozofik, gjendet te Hegeli, n sintagmn e tij mbi t vrtetn si trsi. Duke e pranuar t vrtetn vetm n kuptimin e trsis, Hegeli, n njfar mnyre, shpreh prpjekjet e filozofis q gjenden te Platoni. Ai tregon se n kt diskurs t mendimit, t pathyeshm n kohn e re, t gjitha disiplinat e filozofis duhet t ken kuptim ontologjik dhe duhet tu prgjigjen krkesave ontologjike. Pr kt arsye Hegeli do t jet objekt i shqyrtimeve kritike t filozofis pr gati dy shekuj. Kto tendenca kritike do t dshmojn se shtje e kritiks filozofike nuk sht hedhja dhe negacioni, por pranimi i mundsive t mendimit t ardhshm. N kt kuptim, kritika e filozofis s Hegelit tregohet si kritike e nj diskursi t mendimit, kritik e ontologjis. Prpjekjet kritike q shkojn kah verifikimi i sistemit t filozofis t ktij filozofi t madh mund t shkojn n dy drejtime: 1. kah mundsit e mtejshme t mendimit filozofik nga konteksti i ontologjis dhe 2. kah prvetsimi dhe prkryerjes ontologjike t historis s filozofis, si fund i metafiziks dhe historis s nihilizmit n prgjithsi. sht dshmuar se e vrteta nuk sht trsi, qndron n studimin e trsishm t tradits filozofike. Ky studim tregohet njkohsisht edhe si

~92~

krkim i shkaqeve t krizs s shkencs euro-perndimore dhe fundit t projektit t modernes. Ajo fillon me vnien n pikpyetje t mendimit ontologjik sipas t cilit bota dhe jeta jan ajo q sht qensia e tyre, sipas t cils nuk ekziston asgj jasht asaj qensie dhe nuk ka kurrfar vler pa t, kuptim n t cilin mendimin e prcakton paradigmaticiteti. Pyetjet q i shtron filozofia nuk jan t panjohura dhe t reja, por t reja paraqiten kushtet dhe forma n t cilat prsri shtrohet krkesa: njihe vetm veten tnde. Prmbushja e saj nuk sht e mundur pa vshtrimin e tradits far e percepton, pr shembull, Dieter Henrich33, sikurse as pa kuptimin e krijimeve t saj. Diskursi i mendimit metafizik, n prpjekjet kritike t filozofis s shekullit 20, n njfar mnyre, shfaqet si projeksion i pasqyrs s rrejshme t bots, e cila paraqitet si e vrtet. Kjo sht arsye pr ironizimin e t vrtetave filozofike por edhe pr vlersimin e bots moderne n prgjithsi. N kt mnyr bhen prpjekje t vendoset nj mnyr e re e kuptimit t jets, n t ciln do t eliminohet frika nga vdekja, nga e reja, nga e panjohura dhe nga joidentikja. Ktu do t vihen n pikpyetje t gjitha pikpamjet q shprehin ngurtsin e vetruajtjes, kurse si problem i vrtet do t shtrohet tejkalimi i situatave t shkaktuara nga mungesa objektive e jets. Pra, problemi nuk qndron m n faktin se vdekja sht e paevitueshme, por n dyshimin se ndoshta as nuk kemi jetuar. Ktu, midis t kaluars dhe t ardhmes vendoset e tanishmja, para t cils shtrohet krkesa pr prmbushje t pa kompromis t jets. Prkundr mendimit tradicional ontologjik, i cili ka krkuar at t qensishmen dhe shpirtroren-jomaterialen, ktu insistohet n shpirtroren dhe truporen (p.sh. Merlo-Ponti), t cilat kan edhe aspekte t ontologjis s re. Ktu vlen dija sipas s cils gjendjet e pastra nuk mund t ken rndsi prcaktuese pr instancn e jets. Filozofia e shekullit 20, por edhe filozofia e Nies dhe disa filozofi t gjysms s dyt t shekullit 19, tregon se kritika e metafiziks n esenc sht

DieterHerich(1927)shtfilozofbashkkohorgjerman.Interesimetetijkantbjnmehulumtimete historissfilozofisdhe,nktkuptim,premisatdheperspektivaemendimitbashkkohor.Kaqenprofesorn UniversitetineMunihut.Vepratmtrndsishme:HegelimKontext(1971),IdentitatundObjekticitat(1976), Fluchtlinien(1982),Selbstverhaltnisse(1982),DerGangdesAndenkens(1986),DieAnfangederTheoriedes Subjects(1989),EthikzumnuklearenFrieden(1990).

33

~93~

kritik e modernes, gjegjsisht se kritika e situatave t pastra sht edhe kritik ndaj civilizimit euro-perndimor n prgjithsi. N kt mnyr zhvillohet njfar kthimi n filozofin greke, n siprfaqsoren e thellsis helene (Nie), i cili paraqet mundsin e mendimit n kt diskurs. Kritika e ontologjis paraqet angazhimin e filozofis n kushtet e reja, t cilat, pr dallim nga ato t tradits ontologjike, nuk prcaktohen nga nj kuptim dhe nga nj e vrtet. Ktu, e vrteta shfaqet si e pamundur dhe e imponuar me fuqin e arsyes n kuptimin e trsis dhe individuales. Por, pr t qen t kuptueshme kto intenca t filozofis bashkkohore, pr t qen e mundur q t kuptohen kto probleme t fundit t filozofis, sht e nevojshme t vshtrohen disa aspekte themelore t diskursit ontologjik, diskursit t metafiziks dhe arsyes, t cilat shfaqen si objekte t kritiks s ksaj trashgimie. Pr shembull, kuptimi i tekniks n metafizikn moderne, pra kuptimi i raporteve midis njeriut e tekniks, sht i mundur nprmjet kuptimit t ktyre kornizave t metafiziks dhe atyre fenomeneve t tekniks q shpien ne esenca metafizike e tekniks. N kt mnyr, shtrohet shtja e raporteve t ekzistencs, bots jetsore dhe t qenit t njeriut, n njrn an, dhe metafiziks si raport themelor i marrdhnies s njeriut me botn. Me fjal t tjera, shtja e tradits filozofike hapet kshtu si problem i kuptimit t bots moderne dhe t qenies njerzore n t. shtjet e filozofis, edhe gjat shqyrtimeve, n shpjegimin dhe n mnyrn e parashtrimit, lidhen m drejtprdrejt me jetn, duke hapur kshtu gjith traditn e mendimit filozofik n rndsin e saj jetsore. N nj kuptim t veant, fati i ontologjis qndron n faktin se lidhshmria e saj me disiplinat tjera filozofike vrtetohet edhe n kritikn e saj. Kritika e ontologjis sht njkohsisht edhe kritik e teorive estetike, etike, epistemologjike e t tjera, gj q tregon se ky sht ;problem i filozofis n trsi. Kjo ka t bj edhe me traditn e filozofis, njsoj sikur edhe me disiplinat e filozofis. Pr kt arsye, kritika e metafiziks, kritika e ontologjis, sht, si thekson Hajdegeri34, kritik e filozofis n trsi. Thn

MartinHeidegger(18891976),padyshimshtfilozofimmendikimishekullit20.TrajtimeteHajdegeritnuk janpasqyruarnktlibrprdisaarsye,njraprejtcilave,prshkaktndikimitttijnfilozofin bashkkohore,gjithsesikatbjmeaplikiminetrajtimevetveanta,tcilatsynojmtitrajtojmnlibrine ardhshm.Aishtedhenjriprejfilozofvemkontroverstshekullittkaluar.Prshkaktangazhimitttij neregjiminnacionalsocialisttGjermanis,poredhempar,prshkaktpremisavefilozofiketktij angazhimi,aikaqendhevazhdontjettemedebatevetashpra.Prpjekjetprthemeliminediskursitt

34

~94~

ndryshe, filozofia sht metafizik. Kt e thot Hajdegeri n mnyr eksplicite, n tekstin Was ist das die Philosophie. Vetm n vija t trasha do t flasim pr disa tipare t mendimit ontologjik, e pastaj do t pasqyrojm edhe disa aspekte t kritiks s ktij diskursi t mendimit filozofik. N kt kuptim, do t nisemi nga filozofia e Jajbnicit dhe Hegelit, me t cilat ktu do t merremi vetm n mnyrn m elementare. b. 2. Karakteristikat themelore t filozofis s Gottfried Wilhelm Leibnitzit35 c. 2. A. Monadologjia Filozofin e Lajbnicit e karakterizojn prpjekjet q n trsi karakterizojn mendimin racionalistik pajtimin e shkencave me teologjin gjegjsisht shpjegimet e arsyeshme me besimin. Zgjidhjen e ktij problemi n trsi, Lajbnici e gjen n vendosjen e sistemit monadologjik apo sistemit t monads. I tr ky sistem filozofik, n t cilin pasqyrohet kuptimi i bots n trsi, bazohen n nocionin e monads, individualizimit t t qenit, ku fillon orientimi kryesor i pikpamjeve t tij filozofike. I ndikuar nga Baruh de Spinoza36, si edhe nga filozofia racionaliste n prgjithsi, Lajbnici fokuson interesimet e tij filozofike n trajtimin e

mendimitpostmetafizik,sotparaqesinnjprejsferaveqzgjojnkrshrindhekrijojnmundsitrejapr interpretiminefilozofissHajdegerit,parasgjithashatotperiudhssdyttpunsstij.Dukeevituar qllimishtpikpamjetefilozofissHajdegerit,sikurseedhefilozofitedisamendimtarvettjerbashkkohor, nrendtpartGadamerit,icilishtorientuarvetmnedispozitatthemeloretmendimitttijqkaqene mangtprshumarsye,dotprmedenvetmvepratkryesoretHajdegerit:DieKategorienund BedeutungslehredesDunsSkotus(1916),SeinundZeit(1927),KantunddasPreoblemderMethaphysik(1929), VomWesendesGrundes(1929),WasistMetaphysisis(1929),HolderinunddasWesenderDichtung(1937), PlatonsLehrevonderWahreit(1942),VomWesenderWahreit(1943),ErlauterungenzurHolderlinsDichtung (1944),Holzwege(1949),DerFeldweg(1950),EinfuhrungindieMetaphysik(1953),WasheisstDenken(1954),Aus derErfahrungdesDenkens(1954),VostraeundAufsatze(1954),ZurSeinsfrage(1955),Wasistdasdie Philosophie?(1955),derSatzvomGrund(1957),IdentitatundDifferenz(1957),UnterwegszurSprache(1959), Nietzche(1961),DieFragenachdemDing(1962),DieTechnikunddieKahre(1962),KantsTheseuberdasSein (1962),Wegnmarken(1967),ZurSachedesdenkens(1969),LogikderFragederahrheit(1976). 35 GottfriedWilhelmLeibniz(16411716),prvemefilozofi,shtangazhuaredheprlidhjendheafrimine shtetevegjermane.Nvitin1684,Lajbnicikapublikuarteorinetijmbillogarindiferencialengarezultatetet cilskaarriturnpozitatndryshmeprejNewtonit(Njutnit).Aikakmbyerletrampothuajtgjithnjerzite rndsishmtkohsstij.VeprakryesoretLajbnicitjan:DiscoursdeMetaphisique(shqyrtimimbimetafizikn) (1681),Systemenouveaudelanatureetdelacommunicationdessubstances(Sistemiiriinatyrsdhelidhjete substancs)(1695),Nouveauxessaissurlentendementhumain(Esetrejambiarsyennjerzore)(1704,ebotuar prhertparnvitin1765),Monadologie(1714),Principlesdelanatyreetdelagrace(Parimetenatyrsdhe mshirs)(1714).FilozofineLajbnicitekasistemuarChristianWolf(16791754).Filozofiaetijekambajtur primatinnfilozofingjermanederisashtshfaqurfilozofiaeKantit.Ajoshtshumerndsishmeprkrijimin eterminologjissfilozofisgjermanedheprfilliminepublikimitttrajtimevefilozofikengjuhengjermane.

~95~

problemit t substancs. Prpjekjet pr tejkalimin e kartezianizmit dhe spinocizmit, sistemit t shqyrtimit, shpjegimit dhe kuptimit t substancs, ai i fillon nga substanca e thjesht, nga njshi, si tregon edhe nocioni (mono nj). Lajbnici hedh posht mekanizmin e Dekartit dhe n nocionin e substancs e fut nocionin e forcs, kshtu q lvizjen e substancs e kupton n nj mnyr krejtsisht t ndryshme. S kndejmi, monada mund t jet vetvepruese. Ajo e bazon mbi kt aktivitetin e vet dhe v n pikpyetje thjeshtsin e ndarjes s substancs sipas favorizimit dhe veprimit. Sipas Lajbnicit, favorizimi nuk sht i mundur n baz t substancs. do favorizim implikon ndarjen, gj q e prjashton thjeshtsin, mundsin q trsia e substancs t bazohet n nj substanc themelore. Kshtu prjashtohet mundsia pr mbshtetjen dhe ekzekutimin e saj n sistemin e zbatimit logjik, pr arsye Lajbnici v n pikpyetje edhe kartezianizmin. Ajo q sht e pandashme sht piknisja e mendimit, substanca themelore e ekzistencs. Si e till, ajo sht aktive dhe e thjesht, prandaj individualiteti shfaqet si baz e ekzistencs s prgjithshme t shumsis s pafundme t substancave. Nga kjo baz, Lajbnici e konsideron edhe forcn si esenc t lvizjes. Mundsia e veprimit gjendet n mundsit e lvizjes, t cilat i prcakton n trsi forca. Vetm lvizja gjendet n ndryshim, mundsia e lvizjes s substancs gjendet n mundsin e saj pr ndryshime, pr tu br dika tjetr. Kshtu vendoset parimi i dallimit, si njri prej parimeve kryesore t themelimit logjik t ontologjis s Lajbnicit. Njkohsisht, forca si parim i vetm i lvizjes, shfaqet n kuptimin e vendosjes s bashkimit t t gjitha dallimeve nga t vilat, n t vrtet, njohjen aspektet e Njshit, i cili prbn esencn e bots n prgjithsi. Monada, si individuale, sht e pavarur dhe e ndar prej monadave tjera. Ndonse prmban gjithka prmbajn edhe monadat tjera, ajo sht edhe e

Baruch(benedictus)deSpinoza(16321677),meracionalizminkritikttij,bienkonfliktmeqarqetteologjike, prandajshpalletheretikdhedbohetngabashksiaebreite.Nveprnetijkapitale,Etika,Spinozaprpiqetq, nprmjetdefinicionevetthemelojnjfilozofiekskluzivishtracionaledhelogjikishttstrukturuarekonsistente derinfund.NprmjetnocionitcausasuiSpinozajhedhposhtndikimetetgjithshkaktarvetjashtm,duke ndrtuarfilozofinetijsisistempanteistik.SpinozadshirontIzgjidhproblemetefilozofissipasparimevet racionalizmit,nkuadrinebotsekzsituesereale.Menuriaenjerzve,naspektinejetsshoqrore,dotishtee mjaftueshmeprrrziminetgjithaligjeve,tcilatishintmangta.Por,mungesaeksajmenurieIbnligjett domosdoshme.VepratkryesoretSpinozsjan:RenatiDecartesPrincipiorumphilosophiaeIetII(1663), Tractatustheologicopoliticus(1670),Operaposthuma(1677).
36

~96~

ndryshme prej tyre, gj q vrtetohet me parimin e dallimit dhe domosdoshmris s saj n themelimin e bashkimit: qenia ne trsi. Ato jan trsi t pavarura dhe t kryera, t cilat prbjn trsin e t qenit n bot. Monadat nuk kan dritare, nprmjet t cilave do t mund t hynte dika n to ose t dilte prej tyre.37 S kndejmi, gjithka q paraqet mnyr t ekzistimit dhe veprimit t monads, gjegjsisht gjithka q ndodh me t, 2sht shtje e ndodhjes s saj t brendshme dhe, n njfar mnyre, jets s brendshme. Si e till, ajo sht e vet-qndrueshme dhe substanc aktive individuale. Forca e cila i lviz edhe monadat nuk sht sikurse lvizja, por sht shkaktari i saj. Si e till, ajo sht realitet i vrtet, shkak i vrtet i realitetit dhe trsis s realitetit. S kndejmi, lvizja sht sikurse qndrimi n vend, me karakter relativ. E vetmja q sht absolute sht forca. Duke shtruar pyetjen ka sht n esenc forca, ka n fakt sht ajo vet, gjegjsisht ka sht ajo q e veon monadn dhe e paraqet si baz t do ekzistence, bhet e qart se kjo nuk mund t jet asgj tjetr me karakter favorizues. Kshtu monada te Lajbnici paraqitet si atom shpirtror. N kt mnyr ontologjia e Lajbnicit fiton tiparet e filozofis racionalistike, t ciln e karakterizon kuptimi i bots n qensin shpirtrore. N kt mnyr, bashkimi, thjeshtsia dhe pandashmria jan vetm shenja nprmjet t cilave Lajbnici vjen deri prcaktimi i esencs s ekzistencs s do gonade, gjegjsisht t qenies n prgjithsi. Kshtu, Lajbnici prcakton qart drejtimin e metafiziks s tij, e cila v n lvizje argumentimin e qensis shpirtrore, t qenit n bot. Ky orientim i kuptimit t bots e shpie Lajbnicin deri n prfundimin mbi mjaftueshmrin e arsyeve pr ekzistenc. N t vrtet, n qoft se gjithka q sht ka ndonj baz pr ekzistenc dhe n qoft se kjo baz sht e natyrs racionale, ne nuk mund ta njohim qart gjithmon dhe nuk mund t themi qart gjithmon se ku gjendet ajo. Ajo q, mund t vrtetojm n baz t lidhshmris logjike n ekzistencn n prgjithsi sht se gjithka q ekziston ka edhe ndonj arsye pr t ekzistuar. Kjo arsye sht logjikisht e lidhur me arsyen e ekzistencs s gjrave t tjera, q pr ne mund t jen t pa arritshme.

37

GotfriedWilhelmLeibniz,Monadologie,f.7

~97~

Parimi i arsyes s dyfisht, t cilin e vendos Lajbnici, mund t kuptohet si aktivitet m vete, si forc, si pari i t jetuarit, i cili prcakton qenien n trsi. Kshtu, arsye e mjaftueshme sht nj prej ligjeve t natyrs, i cili dominon n dualizmin e Dekartit, Ai sht edhe baz pr zhvillimin e mtejshm t qasjes pan-logjistike n kuptimin ne bots, duke vendosur parimin e kontinuitetit, nprmjet t cilit filozofia e Lajbnicit bahet sistemi m konsistent filozofik q sht shfaqur deri ather. Nj prej pyetjeve n t cilat sht dashur t jap prgjigje, n mnyr q kuptimi sistematik i bots t bhet konsistent deri n fund, sht pyetja pr njohurit. Lajbnici sht dashur t prgjigjet n pyetjen se si sht e mundur q monada, e cila nuk ka as dyer dhe as dritare, mund t dij dika pr ekzistencn e monadave tjera dhe bots n prgjithsi. Me fjal t tjera, si sht e mundur q t arrihet deri te njohurit dhe prse i nevojiten ato monads subjektit t njohurive, n qoft se ajo sht e vetqndrueshme. N qoft se monada mendon dika sht e logjikshme q nga premisat e monadologjis t konkludohet se monada nuk mund t mendoj asgj tjetr vese at q substancialisht sht identike me subjektin e njohjes. Me fjal t tjera, subjekti i njohjes sht n nj trsi me mjetin e mendimit t vet. Ai vjen deri te kjo trsi nprmjet aktiviteteve njohse, me rast vetdija dhe ndrdija prbjn nj trsi dhe prmbushen reciprokisht. do vrojtim n kt drejtim shfaqet si nj moment i t qenit q mundson t shihet se ajo q sht paraqitur te njri, do t jet prmbajtje q do t paraqitet te tjetrit. Kjo sht lidhja e cila zgjatet deri n pafundsi dhe n t vendoset trsia e ekzistencs. Kshtu, substanca nuk sht e njohur vetm pr bazamentin e zhvillimeve, por njihet si zhvillimi vet. N kt kuptim, monada nuk sht pjes, por sht trsi e bots, sht ajo q si konstituente prbn botn n trsi. Ajo posedon gjithka q sht bota, gjithka q posedon bota n trsi, dhe n t bazohen edhe forcat njohse t saj. Vetm n kt mnyr ato mund t jen baz e ekzistencs n trsi, piknisje themelore e jets dhe shprehje e parimeve t forcs. Kshtu, Lajbnici konsideron se sht logjikisht kundrthnse t imagjinohen elementet themelore, t cilat jan t thjeshta, t pandashme dhe, njkohsisht, tu jepet fardo prcaktimi hapsinor. Vet monadat, n baz t kategorizimit logjik dhe esencs s kuptimit t Lajbnicit pr botn dhe filozofin, ndahen n baz t vetndarjes dhe

~98~

aftsis s ballafaqimit, kurse Lajbnici e fillon ndarjen e tyre varsisht nga shkalla e njohjes. N rendin hierarkik shkalln m t ult e prbjn monadat e thjeshta, paraqitjet e t cilave jan gjithmon t pavetdijshme, prandaj edhe jan t paqarta. Shkalln e dyt e prbjn monadat paraqitjet e t cilave jan pjesrisht t vetdijshme, pra edhe pjesrisht t qarta. Ndrkaq, shkalln e tret e prbjn monadat paraqitja e t cilave jan plotsisht t vetdijshme dhe gjithmon t qarta. N kt mnyr Lajbnici e merr vetdijen asi baz pr strukturimin e monadave t veta. Sipas vetdijes ai krijon edhe hierarkin monadave dhe e shpjegon ekzistencn e tyre. Thn ndryshe, vetdija luan rol vendimtar n kuptimin e bots dhe krijimin e bazave logjike t teoris s njohjes. Metafizika e tij, prfundimisht, merr karakteristikat e metafiziks s subjektivitetit. N sistemin e Lajbnicit, materia nuk sht antipod i shpirtit, nuk sht dika krejtsisht e ndryshme prej shpirtit, por, n kontekst t caktuar, sht baza dhe predispozita e tij. Shprputhje e dukshme e filozofis s Lajbnicit haset n hedhjen posht t materies dhe n kuptimin e bots n prgjithsi. Pikrisht nprmjet ndjenjave Lajbnici shpjegon harmonin e shpirtit dhe trupit gjegjsisht t shpirtit dhe materies n prgjithsi. Ndjenjat, bota shpirtrore, do t jet vendi i vetm n t cilin, sipas Lajbnicit, do t mund t jepej prgjigje n pyetjet lidhur me logjikn universale t ekzistencs dhe harmonin q mbretron midis t gjitha monadave. Trajtimet q lidhen me kt problematik e shpien Lajbnicin kah zbatimi i parimit t kontinuitetit dhe parimit t identitetit, si parime logjik dhe si ligje t natyrs. Sipas ligjit t kontinuitetit, natyra nuk bn krcime, por secili kalim i saj sht gradual dhe i ndrmjetsuar. Ky parim prcakton raportin kuantitativ midis monadave. Parimi i identitetit prcakton raportin e tyre kualitativ. Sipas tij, do monad sht e njjt me vetveten dhe nga monadat tjera dallon pr nga kualiteti. Ktu tregohet se asnj monad nuk sht e njjt me tjetrn dhe se raportet e tyre bazohen n harmonin q e shpreh bazn e tyre t prbashkt metafizike. T gjitha monadat veprojn, lvizin dhe ndryshojn n hapsir. N prgjithsi jeta e tyre sht e lidhur me hapsirn. Por, gjithka q zhvillohet n hapsir zhvillohet edhe n koh. Kshtu Lajbnici i konsideron hapsirn dhe kohn si premisa pr zhvillimin e t do jete dhe pr ekzistimin e modatadave e t bots n trsi.

~99~

Monada e Lajbnicit sht trsi aktive e shumsive dhe dallimeve t pafundme q ekzistojn brenda harmonis. Monadat nuk ndikojn n njratjetrn, por, n njfar kuptimi, varen nga njra-tjetra. Prkryerja e tyre shihet edhe n varsi me monadat tjera. Bashkveprtimi i tyre, i cili sht mnyr e t qenit real n bot, bazohet n parimin e brendshm sipas t cilit veprojn. Harmonia e raporteve dhe bashkveprimit t tyre gjendet n burimin e prbashkt t parimeve t veprimit t tyre. Kshtu, gjith natyra sht e strukturuar n at mnyr q midis monadave ekziston edhe nj ngjashmri e caktuar, nj pajtim dhe nj prballje. N trsin e t qenit do individ e ka vendin e vet, i cili sht caktuar nga vet natyra. Parimin e ktij rregullimi, i cili sht parim i ndodhjes, Lajbnici e quan harmoni t parastabilizuar. Por, kjo harmoni e Lajbnicit nuk dshiron t prejudikoj edhe qeniet q n mnyr direkte przihen n ndodhi. Sipas Lajbnicit, Zoti e ka krijuar botn dhe m nuk przihet n ndodhit e saj, sepse gjithka sht rregulluar me krijimin e saj. Me fjal t tjera, vepra e prkryer, far sht bota, nuk ka nevoj pr ndrhyrje t mvonshme. Logjika e krijimit t saj, vet struktura e t qenit, sht universale dhe i prcakton t gjitha ndryshimet dhe lvizjet e saj. do monad prmban n vete t gjitha kto karakteristika, sepse edhe vet sht krijuar n t njjtat parime, n t cilat sht krijuar edhe bota n prgjithsi. Me fjal t tjera, monada sht harmoni themelore universale, e cila sht prcaktuese pr gjith botn, pr trsin e t qenit. Nuk ekziston asgj q mund t ndodh n bot q nuk mund t gjendet edhe n ndonj monad. N instancn e fundit, n t gjitha ndodhit, n njfar mnyre, marrin pjes t gjitha monadat. Pr kt arsye, do njohuri q mund t ket monada n bot, n njfar kuptimi, duhet t nis nga ajo vet. Thn ndryshe, ajo sht n formn e ideve t lindura q i posedon. Kshtu, n instancn e fundit, t njohsh do t thot ta njohsh veten, qenien monadike t vetvetes. Monada prmban gjithka q, n fardo mnyre, shfaqet dhe ndodh n bot. Sipas Lajbnicit, ajo sht njfar pasqyre e ngjarjeve. Prandaj, n hierarkin e monadave, ato t ultat jan vetm vzhguese, ndrsa ato t lartat, t cilat ai i quan shpirt n kuptimin e plot t fjals, kan edhe vetdije ose apercepcion. Pr kt arsye, do form e kufizimit t

~100~

monadave nuk gjendet n sasi, por n cilsi. Kjo cilsi gjendet n njohjen dhe n mundsin e modifikimit t njohjeve. N kt kuptim konstituohet subjektiviteti gjegjsisht vet veprimi n bot. Prandaj ngjashmria e Lajbnicit me dualizmin gjerman nuk do t ket vetm natyr formale, nuk do t prfundoj n mendimin e karakterit sistematik. N shumka ai do ti jap premisa mendimit dialektik, i cili shfaqet si prcaktues pr filozofin e idealizmit gjerman. Duke iu qasur n mnyr esencialiste sistemit t vet t monadave, Lajbnici prjashton mundsin e shkatrrimit t monadave. Si form themelore e jets, si instanc themelore e ekzistencs s prgjithshme, monada nuk mund t jet e shkatrruar n mnyr t natyrshme. Vdekja, e cila n botn reale shfaqet si e paevitueshme, n t vrtet sht vetm ndryshim i gjendjes dhe mnyr e shndrrimit t monadave. T gjitha kto ndryshime, t gjitha kto zhvillime dhe lvizje n bot, t prcaktuara me harmonin e parastabilizuar, sht e kushtzuar n mnyr racionale edhe nga vet gjrat q jan t shtruara n mnyr racionale. N kt mnyr, intelekti pr njohje bazohet n ligjsit e veta. Ai shfaqet si krijues i t gjitha t vrtetave. N kt kuptim, njohja e natyrs, sikurse edhe do qasje tjetr shkencore ndaj gjrave, nuk mund t jet tjetr vese njohje e monads, shpirtit dhe ideve t lindura, t cilat gjenden n shpirt, si premisa t njohjes. b. 2. B. Karakteristika e racionalizmit t Lajbnicit Kulmi i racionalizmit t Lajbnicit, arsyeja prfundimtare e ekzistencs dhe t qenit t qenies n trsi, sht Zoti. Asgj q ekziston nuk sht realizuar nga vetvetja dhe nuk mbshtetet ne ekzistencn e vet, n vetvete. Ky realizim sht i ndrmjetsuar, ndrsa shkaku i tij sht i natyrs racionale. Kshtu, Lajbnici dshmohet si racionalist par excellence, por edhe si m gjerman se t gjith filozoft (Hegeli). N njfar mnyre, Lajbnici bashkon qndrimet reacionalistike dhe empiristike, por megjithat mbetet i prcaktuar pr racionalizim, Ky bashkim, mbi t gjitha, realizohet nprmjet krkesave q shtron mendimi sistematik konsekuent. Pr t shpjeguar botn n trsi, madje edhe n trsin e saj, ai ka dshmuar bashkimin e shqisores dhe shpirtrores. Kjo do t thoit se ai ka pranuar edhe ann shqisore edhe at inteligibile t t qenit se dhe njohjen.

~101~

Gjurmve t Spinozs, ai e thekson raportin e esencs dhe ekzsitencs si nj prej problemeve themelore pr filozofin e re t asaj kohe, duke treguar se njohja e trsishme e njohuris njerzore, n njfar mnyre, sillet rreth ktij problemi. Ndonse ishte prcaktuar, n kuptimin e kushtit t Goldmanit, ai n mnyr implicite e shtronte pyetjen: a sht e mundur t bhet nj hap m tutje n njohjen e vetes si monad. Nprmjet filozofis sistemore, t prcaktuar nga mendimin i ndrmjetsimit, ai ka paralajmruar rrjedhat q do t vn filozofin gjermane n qendr t vmendjes, n shekujt 18 e 19. Kshtu, n njfar mnyre, Lajbnici shfaqet si paraardhs i filozofis s Shelingut dhe Hegelit. Rndsi t veant do t ket pr mendimin e Hegelit. Duke e prcaktuar raportin midis shpirtit dhe trupit si kundrshti themelore t monadave, Lajbnici vendos nj relacion ontologjik midis subjektit dhe objektit, duke prcaktuar kshtu raportin pr t gjitha prpjekjet e mvonshme n filozofi. N sistemin e tij filozofik pr her t par shfaqet ideja sipas s cils shpirti dhe materia kane ose do t duhej t kishin rndsi t njjt pr botn reale. N kt kuptim, prgjigja e tij dhn empiristve, lidhur me konstatimin e se asgj nuk ka n intelekt, prcakton vendin e filozofis s tij n koh: nihil est in intellectus, quod non fuerit in sensu, nisi intellectus ipse (asgj nuk ka n intelekt q nuk do t ishte n shqisa, prve vet arsyes). Arsyeja ka prparsi ndaj shqisave, por njohurit shqisore mbi botn nuk mund t hidhen posht dhe t vihen n pikpyetje plotsisht. Kshtu, n filozofin e Lajbnicit lindja e ideve sht tipar i secils monad. Fal njohurive shqisore, ato kan percepcione t ndryshme. Njohja, si edhe vet ekzistenca, jan t natyrs racionale, por lvizjet dhe ndryshimet ne trsi nuk mund t jen t natyrs mekanistike dhe nuk mund t shpjegohen n mnyr mekanike, sikurse te Dekarti. Me Lajbnicin, metafizika, n kontekstin historiko-filozofik, gjendet n lvizjen drejt fundit t saj. Ai hap at diskurs t filozofis q do t shteroj mundsit sistematike, logjike, deri n fund konsistente dhe mbetje t vshtrimit t prkryer t bots. Duke hequr definitivisht zbraztin por edhe lirin, Lajbnici vendos themelet e mendimit t idealizmit absolut dhe metafiziks s subjektivitetit si absolute t metafiziks. N kt mnyr ai participin n kulmet e metafiziks perndimore dhe historis s filozofis e

~102~

cila prkryhet n vetvete. Thn ndryshe, ai do t jet nj prej dshmitarve kryesor t ekzistencs s filozofis s idealizmit gjerman. b. 3. Sistemi filozofik i Georg Wilhelm Friedrich Hegel-it b. 3. a. Bazat logjike t ontologjis s Hegelit Filozofia e Hegelit38 (1770-1831) karakterizohet si metafizik e identitetit, n t ciln subjektiviteti dshmohet si instanc vendimtare dhe prfundimtare pr do qenie. Hegeli vazhdon tendencn e mendimit filozofik t Kantit, e cila fillon me Kantin, q n historin e filozofis njihet me nocionin idealizmi gjerman, duke u prpjekur q paraardhsit e Kantit, Fihtes dhe Shelingut, ti kaprcej ashtu q filozofin e vet ta paraqes si sistem t plot t mendimit. Kt trsi, Hegeli e bazon n mendimin dialektik, i cili nuk sht vetm metod, por edhe mnyr e t qenit n prgjithsi, parim i ndodhjes s t qenit. Si nj prej filozofve m t arsimuar n historin e filozofis, ai i ka njohur faktet lidhur me dallimin e shkencave natyrore dhe shoqrore, ka studiuar edhe teologjin protestane, kshtu q kto njohuri i ka shfrytzuar pr t dshmuar lidhshmrin absolute t t gjitha qensive n nj parim dhe n nj trsi. N kt drejtim Hegeli i kundrvihet edhe qasjes filozofike intuitave dhe empirike t kuptimit t realitetit. Ato jan kundr vrojtimit abstrakt njsoj sikur edhe kundr heterogjenitetit konkret. N rastin e par humb individualja dhe konkretja, t cilat e prbjn jetn reale, ndrsa n rastin e dyt humb e prgjithshmja, e cila, pr Hegelin, sht prcktuese prioritare dhe prfundimtare e trsis s t qenit. Hegeli e ka ndrtuar sistemin e vet n mnyr t kujdesshme. Para se ta formsonte prfundimisht, ka kaluar npr faza t ndryshme, n t cilat rol shum t rndsishme ka luajtur Shelingu. Ky ndikim sht hasur n mnyrn e t t menduarit, si edhe n iden e metods s ndrmjetsimit n mendimin dialektik. N periudhn e mvopnshme, Hegeli e ka kritikuar

Hegeli,padyshim,shtnjriprejemravemtnjohurthistorissfilozofis.Mefilozofinetij,aikandikuar dukshmnprcaktiminerrjedhavetmvonshmtmendimitfilozofik.Vepratmtrndsishme: PhenomenologiedeGeistes(1807),WissenschaftderLogicIIII(18121816),Enziklopediederphilosophischen Wissenschaften(1817),GrundlinienderPhilosophiedesRechts(1812).Prvektyreveprave,pasvdekjess Hegelitjanbotuaredheshkrimetdheligjratatetij:Esthetik,OhilosophiederGeschichte,Philosophieder Religion,GeschichtederPhilosophie.

38

~103~

filozofin e Shelingut, sidomos pr shkak se nuk kishte arritur t prfundonte sistemin e vet filozofik. Si nj prej karakteristikave kryesore t filozofis s Hegelit, n historin e filozofis, prmendet m s shpeshti logjika e saj. Kshtu, jo rrall, sistemi i tij definohet si sistem metafiziko-logjik. Te Hegeli n logjik lind ontologjia dhe, anasjelltas, n ontologji lind logjika. Kshtu, Helegi e bazon logjikn n kuptimin e realitetit si proces dialektik q ka zhvillimin dhe drejtimin e vet t caktuar nga vullneti i mendjes absolute. Njkohsisht, meq idealizmin e vet e bazon n logjik, me q metafizikn e vet e ndrton mbi logjikn, Hegeli tregon se sht e mundur t njihet realiteti, q do t thot se dominon pozita e empirizmit dhe racionalizmit. Kshtu, te Hegeli, filozofia trajtohet dhe zhvillohet si shkenc, shkenc e rrept, e cila n njfar mnyre sht sunduese e t gjitha shkencave tjera. Pr shkak se si objekt themelor i saj shfaqet njohuria pr lvizjen e shpirtit, vet shpirtit, t qenit n realitet, filozofia e Hegelit zhvillohet n mnyr metodologjike si fenomen, fenomenologji e shpirtit, gjegjsisht si shkenc mbi shfaqjen e shpirtit, m ka v n lidhshmri t gjitha shkencat tjera q merren me aspekte t ndryshme, parciale, t ksaj trsie. Ontologjia fenomenologjike e Hegelit, n instanc t fundit, ka pr qllim t dshmoj domosdoshmrin historike t t qenit dhe njohjes, duke dhn prgjigje pr shkaktart e tyre, duke i lidhur n nj trsi logjike, n t ciln gjendet edhe mendimi i tyre. Kjo trsi ndrtohet nprmjet metods dialektike, e cila nuk sht vetm metod logjike, por sht edhe ligj i realitetit. Metoda duhet ti prgjigjet realitetit pr t qen e pranueshme si procedur mendore. Kshtu, qasja metodike e Hegelit bazohet n hulumtimet e kohs s re dhe parimit t adekuates, t Dekartit. Me fjal t tjera, vet metoda prmban n vete strukturn e qensis s realitetit. Ajo gjendet n relacionin trepalsh: tezs, antitezs dhe sintezs. Trsia e zhvillimeve qndron n bashkimin e ndryshimeve dhe kundrshtive, n t ciln, n instanc t fundit, bazohet do ekzistenc. T gjitha kto kundrshti, n njfar mnyre, jan t lidhura logjikisht, kurse mendimi dhe objektivi i tyre final gjenden n sintezn e fundit, sintezn absolute. Pr kt arsye, logjika n filozofin e Hegelit definohet si shkenc e cila merret me iden e pastr. Ajo sht paraqitje e nocioneve t pastra

~104~

mendore, nocioneve q shrbejn si baz pr do mendim. Ajo, para s gjithash, duhet t shpjegoj dhe t pasqyroj: qensin, t qenit dhe nocionin. N logjikn e Hegelit, t qenit sht pasqyruar si nocioni m abstrakt, pra edhe m i zbrazt. Ai sht i paprcaktuar n pikpamjet prmbajtjesore, identik me asgj. Kshtu, n filozofin e Hegelit pr er t par t qenit identifikohet me asgj dhe, logjikisht, tregon njkohsisht identiken dhe kontradiktoren. Vet t ndodhurit, marr n trsi, nuk sht asgj tjetr prve raport i t qenit dhe asgjs. N kt mnyr, t qenit shfaqet, n njfar mnyre, si bashkim i t qenit dhe asgjs. Reflektimi i ktij bashkimi, gjegjsisht realiteti, shpie drejt pasqyrimit t raportit midis kuantitetit dhe kualitetit. N vshtrimin e ktij raporti hapet shtja e t qenit, asaj q mendojm se vshtrojm. N filozofin e Hegelit, t qenit shfaqet si njfar negacioni i t vrejturit t drejtprdrejt dhe refleksioneve mbi fenomenet q vshtrohen. N kt kuptim, t qenit prcaktohen nprmjet veprimit refleksiv, i cili sht i prcaktuar nprmjet kategorive t identitetit, dallimit dhe arsyes. Pra, nprmjet metodave logjike q, secila n mnyrn e vet, kan karakterizuar disa periudha t shqyrtimeve metodike t filozofis s kohs s re. Identiteti dhe dallimi jan nocione t kundrta, kundrshti n t cilat bazohet Zhvillimi i mtejm i logjiks t tij dhe shqyrtimeve q shpien n pasqyrimin e bazave t logjikshme t zhvillimeve t prgjithshme. Ato i jan t domosdoshme pr t realizuar zhvillimin e nevojshm t mendimit. N kt mnyr, Hegeli, n do mendim t fenomenit gjegjsisht n do segment t veant t filozofis s tij, do t insistoj n kundrshtit, t cilat jan baz e lvizjeve si ekzistenc n prgjithsi. Te Hegeli, ekzistenca shfaqet si dukuri e t qenit, ndrsa bashkimi i ktyre dukurive dhe t qenit, t cilat jan n esencn e ksaj dukurie, sht ajo q quhet realitet. N kt kuptim, Hegeli trheq vrejtjen se n qoft se dukuria nuk ka qenie, ajo mbetet vetm simulim. Ajo nuk mund t jet reale, n mnyr tjetr. M tutje, me zhvillimin dialektik t mendimit, realiteti kuptohet si qensi e domosdoshme, e cila qndron karshi qenies s mundshme dhe t rastit. N logjikn e Hegelit, nocioni zhvillohet si bashkim i qenies dhe t qenit. Ai, n njfar mnyre, sht ndrmjets midis vetdijes dhe bots. N kt

~105~

mnyr, Hegeli dshiron t dshmoj se si nocioni prmban n vete vetn, njsoj sikur q jeta prmban n vete nocion. Megjithat, duke nxjerr prfundime t skajshme n logjikn e vet, duke vendosur kornizat e t qensis n prgjithsi gjegjsisht duke u prpjekur q t prcaktoj mendimin e vet, nocioni dominon realitetin jetsor. Pra, Hegeli e redukton botn n nocion. b. 3. b. Ontologjia e Hegelit Baza logjike e sistemit t filozofis s Hegelit sugjeron t flitet pr filozofin e tij, pr premisat ontologjike t filozofis s tij. Gjith kuptimi i sistemit t ti gjenden n shtjet ontologjike dhe niset prej tyre. N kto shtje Hegeli dshiron t jap prgjigje definitive t filozofis s tij. Kshtu, Hegeli, edhe kur flet pr realitetin objektiv, flet pr kategori spekulative, n t cilat ndrtohet ai realitet. N kt kuptim, ai flet pr mekanizmin, kimizmin dhe teleologjinn, t cilat jan tri format kryesore t realitetit t sistemit t tij filozofik. Shqyrtimi logjik i ideve, kur vshtrohet n kontekst t kuptimit q ka ajo n realitet, nuk sht tjetr vese rrug deri t prcaktimi logjik i absolutes. Ajo nuk shfaqet as si dika subjektive as si dika objektive, por si njfar imanente objektive e t qenit. Nga aspekti i ontologjis s Hegelit, duke pasur parasysh trsin e sistemit t tij, logjika t ciln e paraqet nuk sht asgj tjetr prve mendim i absolutes me rastin e krijimit t bots reale. Ajo prmban edhe mnyrn e realizimit, kshtu q, duke par filozofin e vet si t kryer plotsisht, si mendim prfundimtar dhe si pikpamje ndaj bots n trsi, Hegeli e trajton at si pjes, madhe prfundimtare, t njohjes s shpirtit mbi vetveten. Deri n arritjen e ktij prfundimi, Hegeli, n filozofin e tij mbi natyrn, e mendonte natyrn si antitez t t qenit t pastr. Natyra sht qensi reale, t ciln e karakterizon favorizimi. Njkohsisht, ajo si e till, sht ekzistenc e dyt e ides. Ai, n njfar mnyre, sht dshmi dhe realitet objektiv i absolutes. N kt kuptim, ajo sht thuajsim i shpirtit nga vetvetja. Ajo sht absolute n form t rastsis dhe prcaktueshmris. S kndejmi, dukurit natyrore duhet t pranohen t tilla far jan. Ato nuk jan t lidhura n vetvete pr t dhn prgjigje pr nocionin. Pr kt arsye, shqyrtimi i natyrs duhet t bazohet n prvojn dhe kurrsesi n historin e natyrs. As prparimi gradual i shkencave natyrore nuk sht i mundur. Dukurit natyrore, n kuptimin e absolutes, mund t

~106~

pranohen vetm si fenomene t shpirtit n kuptimin estetik. Hegeli, n njfar kuptimi, e vazhdon pikpamjen e Kantit pr t lartsuarn. Natyrisht, ai prpiqet ta shtroj n rrafshin e shqyrtimeve plotsisht t kryera, q do t thot se prpiqet ti jap kuptime prfundimtare, t cilat shprehin t vrtetn, jo t ktyre ngjarjeve por t t qenit n prgjithsi. Natyrisht, edhe natyra mbshtetet plotsisht n bazat logjike t ekzistencs s trsishme. N kt drejtim, shfaqja e dukurive t caktuara, ekzistimi dhe jetgjatsia e tyre, jan t verifikuara logjikisht n Enciklopedin e shkencave filozofike t Hegelit. N kt rrafsh njeriu, si qenie e vetdijshme, si subjekt, shfaqet si objektiv dhe si prfundim i krijimtaris natyrore, ekzistencs n natyr, n strukturimin prfundimtar t natyrs. Njeriu, n kt drejtim, nuk sht domosdoshmrisht qenie shpirtrore, por njfar vet-lirimi i shpirtit q dshmon progres t shpirtit n vetdijen mbi vetveten. Qenia njerzore shfaqet kshtu si sintez prfundimtare e dukurive. Ajo sintetizon dhe prfshin n vete gjith at q sht karakteristike pr natyrn n prgjithsi, duke treguar, n mnyr t veant, karakteristikn e raportit t njeriut me botn n t ciln ekziston. Pr kt arsye, t gjitha shqyrtimet mbi njeriun duhet t ken parasysh se njeriu sht struktura m komplekse e natyrs, jo vetm si ekzistenc shpirtrore dhe fizike, por pr trsin n t ciln zhvillohet kjo ekzistenc. Kuptimi i subjektivitetit, s kndejmi, nuk sht vetm shtje e pikpamjeve teorike ose praktike, por bashkimi i t gjitha pikpamjeve q ndihmojn pr kuptimin e ksaj. Hegeli eliminon dallimin midis teorikes e praktikes , duke treguar se problemi nuk mund t prfshihet n nj sfer, duke ln t hapur mundsin e ktij lloji t ndarjes vetm n mendimin e kushtzuar dhe krejtsisht konkret, pra plotsisht t ngushtuar, ndaj krkesave shkencore. Kjo sht e vetmja mnyr e arsyetimit t shkencave, por edhe arsye pr t ciln ndarja e Hegelit e filozofis dhe shqyrtimet e filozofis sipas regjioneve t mendimit filozofik shkon n drejtim tjetr nga ai i filozofis s deriathershme. Ktu, shqyrtimet e moralit, pr shembull, te Hegeli, n pjesn m t madhe, shprehen n filozofin e t drejtave dhe n fenomenologjin e shpirtit. Morali bn pjes n regjionin e shpirtit objektiv, t cilin e prbjn t gjitha veprat e veprimit t lir mendor. E drejta dhe parimet e saj, duke u bazuar pjesrisht n moralitet, dalin nga postulati themelor q gjendet qysh n formulimin e Kantit mbi imperativin

~107~

kategorik. Na kt mnyr edhe e drejta, n esenc, tregohet si shprehje e vullnetit. Ky vullnet realizohet nprmjet marrveshjes, kshtu q shteti dhe bashksia shoqrore n t ciln kto marrveshje shfrytzohen pr rregullimin e raporteve, nuk sht asgj tjetr vese marrveshje e prgjithshme e t gjitha subjekteve juridike me t gjith. Si marrveshje themelore, n kt kuptim, shfaqet marrveshja mbi pronsin. N kt marrveshje bazohen t gjitha marrveshjet tjera. N kontekstin e paraqitjes s trsis s raporteve shoqrore n prcaktimet abstrakte t formulimeve t tyre juridike, moraliteti nuk sht tjetr prve vullnet reflektues n vetvete. Si raport subjektiv me botn, me t prgjithshmen tjetr, te Hajdegeri, morali kuptohet si vend n t cilin bahet realitet ideja e t mirs n bot. Deri te ideja e veprimit moral arrihet nprmjet rrugs subjektive, e cila fiton rndsi objektive n realizimin e moralit n jet. Hegeli, i cili e mbshtet n kt kuptim Kantin, konsideron se fakti se morali vrtet sht vetm realizim i ides s t mirs shihet n at se veprimi moral realizohet vetm nga detyra, pra vetm pr shkak t vet detyrs, e kurrsesi pr shkak t interesit. Idet morale, t cilat formulohen ktu n mnyr subjektive dhe e tregojn subjektivitetin e vet, vetm n shtet e marrin formn e tyre reale, duke u shfaqur n kuptimin e s vrtets s t qenit. Hegeli konsideron se shteti strukturohet n baz t parimeve themelore morale, n raport me moralitetet e domosdoshme. Prandaj, shteti, si trsi, sht shprehje e moralitetit t domosdoshm, sht gjithka, ka gjith legjitimitetin, ndrsa individt nuk kan kurrfar rndsia pr rrjedhat e prgjithshme. Shteti sht qllim, pr arritjen e t cilit nuk jan fare t rndsishme viktimat e individve. Sikurse do ekzistenc tjetr, edhe shtetet kan karakter kalimtar, ndryshimit dhe kalimit nga shkalla m e ult kah shkalla m e lart e arritjes s objektivit t lvizjes s trsishme. N kt drejtim Hegeli e interpreton historin, e cila te ai shfaqet si vend i qartsimit t t qenit. Pr t, historia nuk sht asgj tjetr vese lvizje e shpirtit n vetdijen mbi lirin. N kt mnyr, Hegeli tregon se do kuptim i ekzistencs dhe shqyrtim i prcaktuesve t ekzistencs n prgjithsi, rndsi mund t ket vetm n qoft se ka rndsi ontologjike. N kuptim t prcaktuar plotsisht, kuptimi i historis duhet t jet i themeluar n pasqyrimin e predispozitave dhe prcaktuesve t domosdoshm t progresit n trsi. Ky progres paraqitet

~108~

n prcaktuesit e fenomenologjis t vetdijes mbi lirin, e cila e prcakton ontologjin e Hegelit si fenomenologji t t qenit n trsi. Fenomenet e zhvillimit t vetdijes mbi lirin dshmojn se ekzistojn tri etapa t zhvillimit: orientale, greko-romake dhe gjermane, t cilat i prgjigjen zhvillimit t njeriut prej moshs s fmijris, rinis, pjekuris e deri te mosha e pleqris. N kt mnyr, n njfar kuptimi, Hegeli e prkufizon karakterin e njeriut si subjekt n t qenit e bots, por kjo nuk do t thit se duhet t nxjerr prfundime se si pr t njeriu ka rndsi m t madhe se nj shkall e fenomenit t shpirtit. Sipas Hegelit, historia e bots fillon n Lindje, n Indi dhe n Kin, atje ka ndodhur fmijria e shpirtit. Ajo zhvillohet m pas n Evrop, para s gjithash n Greqi, kurse objektivin prfundimtar e ka prmbushur n Gjermani. Shkallt e historis prcaktohen n mnyr strikte me lirin. Kshtu, Hegeli tregon se n Kin sht i lir nj, n Greqi dhe Rom jan t lir disa, kurse n Gjermani jan t lir t gjith. Gjermant jan t par n histori q kan pasur rregullim shtetror n t cilin kan qen t lir dhe t barabart t gjith. Natyrisht, interpretimi i Hegelit pr historin tregon premisat dialektike t kalimit nga shkalla n shkall, duke treguar kshtu edhe lidhshmrin logjike t lvizjes historike n prgjithsi. Ktu, ai ka ofruar prgjigje n pyetjen mbi kuptimin e t qenit t prgjithshm, duke insistuar n logjikn e prgjigjeve dhe fenomenologjis s premisave prej t cilave nxirren konkluzione. N t vrtet, Hegeli tregon se gjithka q sht duhet t jet n dukuri, se do ekzistenc, sado abstrakte q t jet, duhet t vrehet n dukuri. Vet ideja, sipas qensis s saj, synon t realizohet. Ajo shfaqet pr t qen reale, pr tu br realitet. Por, megjithat do ide nuk mund t bhet realitet. Prandaj sht i rndsishm shqyrtimi hegelian i historis. Ai dshiron t tregoj se cilat ide jan realizuar dhe se cilat jan arsyet pr realizimin e tyre. Pr Hegelin, ndodhja e prgjithshme historike, t ndodhurit n prgjithsi, nuk sht i mundur bazn e nevojshme mendore. Kjo baz gjendet n mendje, n mendjen botrore absolute, e cila mendon pr vetveten. Natyrisht, kjo sht ideja e par metafizike e ktij lloji, kshtu q as rndsia e saj nuk mund t qndroj n kt prkufizim, n njfar kuptimi,

~109~

prshkrues. Hegeli e shtron pyetjen prse mendja mendon pr veten e saj. Ai mendon se prgjigja gjendet n prpjekjen e saj q t arrij deri t ndrdija dhe liria vetjake. Ndonse sht e lir vetvetiu, ajo nuk mund t jet me t vrtet e lir, derisa nuk njihet si e till. S kndejmi, fazat e historis jan faza t njohjes s saj, t progresit n vetdijen mbi vetveten n liri. Kjo sht rruga t ciln mendja botrore e kalon pr ta njohur veten si t lir absolute. Me kt rast, kjo liri nuk pasqyrohet si munges e kritereve t vullnetit, por pikrisht t kundrtn, si njohuri t kritereve dhe rrugs m t mir t prmbledhjes. N kt mnyr vullneti i shpirtit dshmohet si absolut. Ontologjia e Hegelit, n kt kontekst, sht metafizik e subjektivitetit. Gjith kuptimin e saj pr historin dhe qensin e ka orientuar kah subjektiviteti n instancn e caktuar t ksaj trsie. Shkallt e ndryshme t subjektivitetit n shfaqen n fenomenologjin e shpirtit t Hegelit nuk jan anim kah ndonj shumsi subjektivitetesh, por shumori t nj identiteti, subjektit absolut, i cili prcakton trsin e ndarjes s bots n relacionin subjekt-objekt. N fakt, realiteti sht i prcaktuar n kt relacion, por n ndarjen e roleve, prfundimisht, megjithat sht i parashikueshm. Kuptimi i ontologjis s Hegelit nuk sht i plot kur nuk mund t parashikohet ndonj zgjidhje, por kur shihet qart rruga deri te ato zgjidhje. Kt do ta theksoj edhe vet Hegeli, n veprn e tij Fenomenologjia e shpirtit, duke dshmuar se e vrteta nuk gjendet n rezultat, por n rrugn drejt ktij rezultati. Pikrisht kjo sht ajo q Hegeli e ka parasysh kur filozofin e tij e konsideron si prkryerje t historis s filozofis. N t, prfundimisht, sht zbuluar rruga e shpirtit, e cila bhet e njohur, jo vetm e ditur, q, n njfar kuptimi, e bjn t panevojshme prpjekjet e mtejme filozofike. Kshtu, pr t, edhe historia e filozofis nuk sht tjetr vese histori e ndrdijese cila korrespondon ne pikpamjen e Shelingut mbi historin e filozofis, t shprehur n veprn e tij System des transcendentalen Idealismus (Sistemi i idealizmit transcendental), t vitit 1800. Natyrisht, kjo nuk sht e rastit, sepse prpjekjet e Shelingut kan qen t orientuara kah nj sistem prfundimtar dhe i prkryer i filozofis, i cili gjithsesi do t prmbante edhe t vrtetn prfundimtare ontologjike. Raporti i ktyre dy filozofve, n shumka, sikurse edhe n disa raste t tjera n historin e

~110~

filozofis, tregon se si mendimi, n njrn an t vshtrimit me objektiva t ngjashme, jep rezultate plotsisht t ndryshme, t ngjashme e madje edhe identike. Kshtu, pr Hegelin, Ontologjia sht disiplin filozofike e cila duhet t ofroj vshtrim n t vrtetn prfundimtare, e cila sht trsia. Vet trsia e vshtrimit t qensis, vet mendimi q prfshin trsin e ekzistencs, qndron n mundsin e ofrimit t prgjigjeve prfundimtare gjegjsisht n pasqyrimin e t vrtets s t qenit. Natyrisht, kjo pikpamje, e cila sht n gjendje t ofroj dika, nuk shfaqet rastsisht. Ajo ka premisat e saj historike, t cilat jan vetm fenomene t mundsive kognitive t mendjes absolute. Prandaj, Hegeli konsideron se filozofia, n njfar mnyre, gjithmon sht n lidhshmri me shpirtin absolut dhe rndsia e saj qndron n argumentimin e ksaj lidhshmrie. Pikpamjet e saj mund t shihen qart n historin e filozofis dhe trsin e sistemit t saj. N kt mnyr, Hegeli, n njfar mnyre, shfaqet si mendimtari i par i kontingjents, e cila ktu vuan nga pikpamjet onto-teologjike (Hajdegeri), por n mnyr metodike, si konstaton Hajdegeri, realizohet krejtsisht n mnyr korrekte. c. 3. c. Sistemi i filozofis sht krejtsisht e qart se kuptimi i sistemit t mendimit filozofik t Hegelit nuk ka vetm karakter formal. Ai, si mendim i trsis, n mnyr krejtsisht konsekuente, buron prej premisave kryesore t ontologjis s tij. Sistemi i filozofis sht vet e vrtet q ktu paraqitet n trsi. Sistemi i filozofis i Hegelit prbhet prej tri pjesve: 1. Logjiks, 2. Filozofis s natyrs dhe 3. Filozofis s shpirtit. 1. Logjika sht e strukturuar si: shkenca mbi t qenit (kualiteti, kuantiteti, masa), shkenca mbi qenien (qenia, dukuria, realiteti) dhe shkenca mbi nocionin (subjekti, objekti, ideja). Pr shkak se e vrteta nuk mund t mbetet n kuptimin e prkufizimit m abstrakt, nprmjet analizs s nocionit ai dshmon paqndrueshmrin e t gjitha formave t teorive logjike transcendentale dhe formale. Nocioni m i prgjithsuar sht ai i t qenit t pastr, prandaj ai edhe sht m i paprcaktuari. N fakt, ai sht pa prmbajtje, sht vetm nj asgj pastr, e cila, megjithat sht dika, n qoft se sht objekti

~111~

i mendimit. N kt mnyr ai i kthehet t qenit, kurse bashkimi i ktyre nocioneve, t qenit dhe t paqenit, i cili sht kalim i tyre nga njra n tjetrn, n realitet sht ekzistenca dhe mosekzistenca. 2. Filozofia e natyrs sht e prkufizuar si: mekanik (hapsir dhe koh, materie dhe lvizje, mekanik absolute), fizik (fizik t individualitetit t prgjithshm, fizik t individualitetit t veant, fizik t individualitetit total) dhe organik (natyr gjeologjike, natyr vegjetabile, organizo, shtazor). Filozofia e natyrs sht n sistemin e filozofis s Hegelit, filozofis s t qenit tjetrfare t ideve q jan thuajsuar n natyr. Mendja absolute realizohet n natyr, n mnyr q t bhet shpirt i vetdijshm real. Zhvillimi nga inorganikja n organike paraqet rrugn e realizimit t plot t ideve, ndrsa vetm kthimi i ideve kah vetvetja zhvillohet n filozofin e shpirtit. 3. Filozofin e shpirtit Hegeli e trajton si bashkim t tri elementeve q e prbjn: shpirtin subjektiv (antropologjia shpirti natyror, ndjenjor e real; fenomenologjia vetdija, ndrdija, mendja; dhe psikologjia shpirti teorik, praktik e i lir), shpirtin objektiv (e drejta abstrakte pronsia, marrveshja dhe e padrejta; moraliteti qllimi dhe faji, synimi dhe mirqenia, e mira dhe vetdija; dhe e zakonshmja familja, shoqria qytetare dhe shteti) dhe shpirti absolut (arti simbolik, klasik e romantik; religjioni religjioni natyror, religjioni i subjektivitetit t lir dhe religjioni absolut) dhe filozofia. Shpirti subjektiv, para s gjithash, shprehet si raport i shpirtit me trupin. Shpirtin objektiv Hegeli e pasqyron n veprn e tij Filozofia e t drejtave, ku merret edhe me probleme t etiks, por nuk zhvillon teorin etike vetjake n kuptimin pozitiv. Mendimi i tij etik gjendet n mendimin negativ t sistemit t tij t t drejtave. N kt kuptim, shkalla m e lart e ideve morale sht shteti, kurse forma m e lart e shtetit sht monarkia konstitucionale. Shpirti absolut, nprmjet artit, si form ndjenjore e shprehjes dhe religjionit, n t ciln shprehet n mnyrn e paraqitjes s bashkimit absolut dhe prfundimtar, vjen deri t filozofia. Kjo manifestohet n shpirtin ideor, absolut t forms m adekuate, e cila prbn kulmin e sistemit t prgjithshm. Shpirti botror shprehet n bashkimin e shpirtit subjektiv dhe shpirtit objektiv, kur bhet edhe bashkimi prfundimtar i sistemit t trsishm si e

~112~

vrtet e shprehur n trsi. Shpirti absolut n filozofi kuptohet me mendim i pastr, n mnyr filozofia e arrin shkalln m t lart t bashkimit t ndrdijes prfundimtare dhe absolute. Ktu filozofia njihet si ide q mendon vetm pr veten, e vrtet q e njeh vetm veten dhe mendje q e kupton vetm veten. Hegeli dshiron t dshmoj se, n filozofi, absolutja bhet e vetdijshme pr veten e vet. Pr kt arsye Hegeli nuk mendon se filozofia e krijon kohn e vet, por se ajo buron prej saj. Ajo sht sikurse huti, i cili shfaqet n muzg, pr t prmbledhur gjithka q ka ndodhur gjat dits. Ajo paraqitet pr t vrtetuar gjendjen dhe kurrsesi pr ta prcaktuar at. Me fjal t tjera, filozofia nuk ka rndsi t detajuar, e cila sht e prcaktuar nga ajo q sht objekt i mendimit filozofik. Pikpamjet filozofike, n kt kuptim, kan karakter t domosdoshmris. Ato shfaqen n kohn e vet dhe nuk mund t parandalohen. Kshtu, vet historia e filozofis, sht dialektike dhe ka karakterin e lvizjes s domosdoshme, e cila prcaktohet nga ndrdija e shpirtit botror. Sistemi filozofik i Hegelit nuk dshiron q objektin e trajtimit t bj t that, por, n instancn e fundit, kjo megjithat ndodh. Ai e vshtron lvizjen e gjall si ngjarje t t qenit, e cila ka premisat e saj logjike. Kshtu prfundimisht prjashtohet mundsia e t pa parashikuars, s paku pr mendimin absolut, duke mohuar t gjith mundsit jetsore si t hapura dhe t prkufizuara me vetveten. Duke e mbyllur n njfar qarku t s vrtets, Hegeli n mnyr t trthort v n pikpyetje trsin e sistemit t vet filozofik. N at moment q parashikimet e tij pr rrjedhat e t ardhmes nuk shkojn n drejtimin e caktuar nga filozofia e tij, sistemi i Hegelit, si e vrtet e prkryer, prfundimtare dhe absolute dshton dhe bhet objekt i qndrimeve t ndryshme kritike. N kt kuptim, filozofia e Hegelit fiton nj prej recepcioneve t t gjalla deri m sot, n t cilat, jo rrall, pasqyrohen drejtimet e mundsive t mtejshme t mendimit filozofik. Panlogjizmi i sistemit t tij ka mbyllur mundsit pr pikpamje t tjera pr realitetin sipas diskursit t ktij mendimi. N kt mnyr, Hegeli vetm i ka krijuar mundsit pr zhvillimin dhe shtrirjen e mtejshme t problemit. Megjithat, filozofin e tij, pra edhe kt aspekt t vet-mbylljes s tij, duhet shikuar n kontekstin historiko-filozofik, kohor dhe tendencave q u

~113~

prket. Ather nuk sht fare absurde dhe as e papritur mbyllja e mendimit t Hegelit dhe shpnia deri n fund e t gjitha mundsive t mtejshme t pikpamjes vetjake filozofike. Ktu duhet pasur parasysh edhe disa elemente biografike, si jan: studimet teologjike ( q kan ln ndikimin n shqyrtimet e tij t mvonshme), ndikimet e filozofve t ndryshm, miqsia me Shelingun dhe nj sr faktesh t tjera m shum apo m pak t rndsishm, t cilt kan ndikuar m shum apo m pak, n mnyr direkte apo indirekte, n mendimet e tij filozofike. c. 4 Disa aspekte t pikpamjeve bashkkohore t ontologjis Vshtrimi kritik i trashgimis filozofike, si trashgimi e mendimit metafizik, sht i orientuar n dramaticitetin e raporteve t ktij shekulli, n t cilat dallohet prcaktimi i konsekuencave metafizike. N situatn e re, e cila sht br e rndsishme pr t ardhmen e ekzistencs, njeriu nuk mund t lejoj m q t moj dij t prcaktohet n mnyr t drejt midis rrethanave t caktuara. Kjo do t thot se, n do situat, dija duhet t jet e gatshme t jap prgjigje n pyetjet q shtrohen pashmangshm nga raportet jetsore. Largimi nga metafizika, nga tradita e mendimit ontologjik, shfaqet para s gjithash n njohurin se kuptimi i realitetit sht gjithmon individual dhe se nuk ekzistojn arsye jetsore valide q mund t krkojn prgjithsimin dhe domosdoshmrin e shkrirjes s individualeve n t prgjithshmen. N kt kuptim, pr shembull, Dieter Henrich, njri prej emrave m t rndsishm t filozofis bashkkohore gjermane, thekson rndsin e pyetjeve dhe trajtimeve t modernes. Ktu theksohet piknisja e transformimit t mendimit filozofik dhe krijimit t mundsive t reja, t cilat, sipas pikpamjeve t tij, prsri jan domosdoshmrisht t lidhura me aspekte t reja t metafiziks. Prandaj, ai trheq vrejtjen se vija themelore e vetdijes moderne, sipas burimit t vet, sht mendimi stoik mbi vetqndrueshmrin dhe vet-pranin. N kt kuptim, pr t, si teoricien i shoqrive moderne, shfaqet Tomas Hobsi39, ndrsa si shkenctar i par

ThomasHobbes(15881679),filozofanglez,Iciliendanfilozofinnfilozofitnatyrsdhenfilozofit shoqris.Njohuritetijteorikeaiikaprcaktuarmeempirizmindhematerializminmekanik,nnndikimine kartezianizmit,tshprehurqartnprmjettezaveracionalistike.Hobsikonsiderontesemendimi,nesencsht llogaritje,dhesendjesitkrijohennprmjetpresioneveqshkaktojnobjektet..Aivlersonsefilozofia,si shkenc,duhettkrijojmundsiprparashikime,tcilatdotshrbejnprnevojatejetssprditshme.Teza etijsenjeriuprnjeriunshtujk(homohominikupusest)shtgjendjaetijprimarelufta.Kjoluftzhvillohetsi luftetgjithvekundrtgjithve.Shtetishtinevojshmprtdominuargjendjanatyroreecilant

39

~114~

shfaqet Isak Njutni. Hernihu mendon se kjo pikpamje duhet t shqyrtohet duke u nisur nga dy aspekte prej t cilave prbhet: aspekti i mbajtjes dhe aspekti i vetdijes, t cilat, n t vrtet, e krijojn nj gjendje, por vetm ashtu q kjo t mund t prshkruhet vetm n qoft se ato dallojn nga njra-tjetra. Duke theksuar n kt mnyr drejtimin e kuptimit t filozofis, Diter Henrih e prcakton edhe rolin q e ka luajtur filozofia moderne, duke i dhn baz si tekniks moderne ashtu edhe asaj forme t raporteve jetsore, t cilat prcaktohen si qytetare. Kshtu, teknika kuptohet si nj form e vet-prcaktimit t t qenit, i cili ofron argumentet m t rndsishme kundr tezs mbi subjektivitetin absolut, i cili gjendet n dinamizmin e jets moderne, n prirjen e tij pr ndryshime dhe krkimin e formave dhe prmbajtjeve t reja. Kshtu arrihet deri te ai drejtim n t cilin duhet t verifikohen t gjitha mundsit dhe situatat ekzistenciale, ku kuptohet si vet prkatse do gj q sht e mundur t kuptohet si e till. Kshtu bhet e qart se detyr kryesore e filozofis moderne, n t gjitha format e saj, sht kuptimi i trsis s mundsive dhe rezultateve, si dhe interpretimi i mendimit t hapur filozofik, i cili do ti tejkaloj rezultatet e mendimeve t deriathershme filozofike, t ngarkuara me koncepte metafizike. N kt mnyr, n njrn an krijohen mundsi pr vshtrimin e situats q e prcakton botn jetsore n prgjithsi. Nga kjo pikpamje e prgjithshme, n kontingjencn e mendimit t hapur, lviz drejt shqyrtimit t karakteristikave t bots n fenomenet konkrete. Artikulimi i ri i kuptimit t prvojs kshtu nuk paraqitet si ndonj objektiv i veant, por buron nga ajo q sht e dhn. Mendimi filozofik q paraqitet si kritik e tradits vetjake, madje si kritik e trsishme q transformon pikpamjet dhe bindjet ekzistuese, i kthehet qensis reale, preokupimit t tij prfundimtar dhe kontekstit t vetm, n t cilin mendimi i saj sht real. N kt mnyr, qysh prej Hajdegerit, filozofia kthehet n zanafilln e saj n krkesn pr zgjidhjen e problemeve jetsore dhe shtrimit te ri te pyetjeve mbi kuptimin e jets.

vrtet,shtgjendjeeluftsspandrprer,ntcilnsecililuftonprruajtjenelirisstij.Gjendjaetillnuk shtninteresineaskujt,prandajshtedomosdoshmeqajotkaprcehet.VepratkryesoretHobsitjan:De corpore(1655),Dehoimine(1658),Leviatan(1651).

~115~

S kndejmi, konsideron Henrihu, sht e qart se n kontekstin e ri rndsia e perspektivave teorike duhet t prcaktohet prsri. Gjithashtu sht e nevojshme q n trsi t pranohet forca e konceptit t mendimit teorik me rastin e edukimit t qndrimeve t vetdijes por jo pr shkak se mendimit teorik duhet ti ofrohet mundsia pr vetknaqsi, por pr shkak se jeta pa ndonj pikpamje teorike nuk sht reale, si thot mendon edhe Rotri n pikpamjen e tij anti-teorike. N an tjetr, shqyrtimet moderne antropologjike, si ai i Arnold Gehlen-it40, lvizin prej kuptimit t njeriut drejt qenies se definuar, prej nga, n nj mnyr t veant, hapen aspekte t reja t vshtrimit t bots moderne n trsi. Sipas ktij koncepti, njeriu nuk ka mundsi t tjera, por t gjej zvendsime, duke anuluar mangsit e natyrshme, inferioritetin e natyrshm n raport me qeniet tjera. Kshtu, n njfar mnyre, krijon kushte pr ekzistencn dhe zhvillimin e vet ekzistencial N kt situat ontologjia shfaqet si reflektim i ekzistencs nga atributet q e artikulojn. Kshtu, sipas Gehlenit, ontologjia bart gjith prgjegjsin pr shkak se ekzistenca e njeriut, n gjith historin e mendimit, nuk sht kuptuar nga ajo vet, por, n mnyr t gabuar, ka pasur prpjekje t kuptohet duke pasur parasysh premisat transcendentale, t cilat qndrojn n trsi jasht saj. N kt kuptim, teknika shfaqet si zvendsim i organeve q qenia njerzore nuk i ka, kurse ideja e krijimit t tyre sht n lidhshmri me mendimin ontologjik t bots, sepse zvendsimi, n fazn e mvonshme t historis s kulturs, definohet edhe si teknik e shkarkimit, si mnyr pr lirimin e njeriut nga disa tipare t ekzistencs, t cilat jan karakteristika t rndsishme t saj. Kshtu, gjith kultura, n njfar kuptimi, shfaqet si prpjekje pr shkarkimin dhe dominimin e mundsive ekzistenciale dhe gjendjes ekzistenciale. Pr kt arsye, burimi i tekniks duhet t krkohet

ArnoldGehlen(19041776),filozofgjermanqvmendjenetijefokusonnkuptiminantropologjiktnjeriut dhekulturs.Dukeunisurngapikpamjasipasscilsantropologjiametafizikekaprfunduarnantropologji gjatgjithhistorissfilozofis,dukeumarrmeqenienntrsidhedukembeturkshtunpamundsiprt kuptuartqenitenjeriut,Gehleniprpiqettbjkthesndiskursinantropologjik.Aiprpiqettazhvilloj antropologjinsishkencecilaeintegronantropologjinfilozofikenshkencattjera,ekzakte,tcilatdotmund tarrijnderitdisazbulimekonkretetenjeriu.Nktkuptim,objektiIinteresimitttijkaqenkulturan prgjithsi,kshtuqproblemetefilozofisstijlvizinprejproblemevetartitederiteaspekteteshqyrtimit kritiktbotsteknikeeteknologjike.Vepratkryesorettijjan:DerMesch(1940),SozialpsychologischeProbleme inderinsdirtiellenGesellschaft(1949),UrmeschundSpatkultur(1950),dieSeeleimtechnischenZeitalter(1957), ZeitBilder(1966).
40

~116~

n insektin e njeriut. Pra, zhvillimi i tekniks sht zhvillim i njeriut, kurse do shkall e progresit t tekniks sht njkohsisht edhe shkall e progresit t njeriut. Ndryshimi kualitativ q sjell zhvillimi nuk mund t vshtrohet n kontekst t kalimit nga e mjetet e thjeshta n makina. Kto ndryshime mund t shihet vetm n qoft se nisemi nga ndryshimet strukturale t t gjitha fushave t kulturs. Mnyra e prodhimit jo vetm q bn ndryshime kualitative, t shprehura n rezultatet e arritura n vlerat materiale, por bn ndryshime kualitative dhe n rezultatet e hulumtimeve shkencore. N kt kuptim, shkencat natyrore, teknika dhe sistemi industrial, duhet t vshtrohen n lidhshmrin e tyre funksionale. S kndejmi Gehleni nxjerr prfundimin se deri te progresi i vrullshm i tekniks moderne sht arritur nprmjet lidhjes s ngusht t shkencave natyrore me mnyrn kapitaliste t prodhimit, faktor kta q stimulohen reciprokisht. Kuptimi i njeriut pr botn, i cili mund t gjendet edhe n traditat tjera jasht Evrops, n esenc sht teknik. Ky sht nj raport ontologjik. Pra, gjendet n zanafilln e orientimeve kryesore t civilizimit modern. Prandaj, kuptimi i ksaj pjese t tradits ka rndsi vendimtare pr kuptimin jo vetm t s kaluars, jo vetm t trashgimis, por edhe pr kuptimin e t tashmes dhe t ardhmes. N kt mnyr, vendi i lindjes s tekniks, vshtrimit teknik t bots, por edhe kulturs n trsi, vshtrohet nga perspektiva e vshtrimit ontologjik t substancs dhe kuptimit t qensis n prgjithsi. N kt mnyr, Gehleni, n filozofin e tij, prpiqet t vendos tregues t rinj pr kuptimin, duke ln t hapura gjithnj m shum mundsi, t cilat burojn nga qasja e tij ndaj problemit. Por, n ann tjetr, duhet t merret parasysh edhe ngarkesa e saj me pikpamjet metafizike, pikpamjet e filozofis tradicionale, t cilat vrehet n prpjekjet pr prcaktimin e burimeve t tekniks, t cilat gjenden n fuqin e njeriut ndaj natyrs, q prpiqet ta paraqes si njfar ligjsie t ekzistencs s njeriut. Kt fuqi morale e paraqet teknika, e cila nuk sht ndonj fuqi pr vetveten, ndonse si thot Nie, ajo sht gjithmon dhe n fardo mnyre pr vete, por sht kusht pr ekzistenc dhe mnyr pr vet-verifikim. Por, sht shum e rndsishme q Gehleni tregon se teknika, nprmjet mediave, ndikon edhe n artet dhe n shkencat natyrore dhe shoqrore.

~117~

Kshtu, ajo ndikon edhe n krijimin e stileve krejtsisht t reja, prandaj shkakton huti madje edhe n qarqet e profesionistve. N kt kuptim, ontologjia shfaqet si njfar eidetike e realitetit teknik. Kuptimi i tradits s saj paraqitet si kusht pr kuptimin e mundsive t ndryshme q shfaqen m von si reale, objektivisht t realizueshme. Prandaj, nuk jan as t rralla dhe as t papritura prpjekjet q nprmjet kritiks s ontologjis, si kritik ndaj realitetit, prpiqen ta dezavuojn t tashmen duke e prshkruar me nj qasje m t ashpr kritike, si t tashme q nuk ka t ardhme. Prpjekjet kritike t post-metafiziks, n nj kontekst t veant, shfaqen edhe si kritik ndaj bots q ka mbetur pa njeriun. Kshtu, kthimi i shqisores nuk sht kthim i animalitetit dhe pashijes, kthim i shqisores, kthim i shqisores n prgjithsi, por sht kthim n shqisoren njerzore dhe, n instancn e fundit t ktij kuptimi, kthim n realitetin e vet objektiv. Transformimi i mendimeve filozofike, i cili zhvillohet si kritik e ontologjis, shkon n drejtim t pothuaj hedhjes s tezave dogmatike se ajo q sht reale, n esenc, mund t prcaktohet vetm n mnyr transcendentale. Peter Sloterdijk, duke u nisur nga perspektiva e filozofis s Nies, n veprn Kritik der zynischen Vernunft (Kritika e mendjes cinike), duke e paraqitur si cinike mendjen absolute metafizike, n njfar mnyre dshiron t arsyetoj hedhjen posht t konceptit metafizik dhe, n tekstet e mvonshme, t tregoj se kjo, pikrisht nga aspekti historik i filozofis, nuk sht m e mundur q t kthehet n bazat e shqyrtimeve tradicionale ontologjike, gjegjsisht se nuk ka m rrezik nga koncepti i modernes. Kshtu, n njfar kuptimi, dshmohet se filozofia ka kuptim derisa e tejkalon vetveten. N kt kuptim, Sloterdijk mendon se transformimi i mendimit filozofik nuk mund t shkoj n njfar rnieje, n ngritjen e shtjeve triviale n nivel t shtjeve filozofike, por as problemet e prditshme dhe shtjet jetsore nuk mund t jen t ndara nga mendimi filozofik. Filozofia duhet t vshtrohet n trsin e tipareve t saj pozitive dhe negative, duke pasur parasysh se qndrimi i njerzve byryt me vete nj tmerr t fsheht (Sloterdijk), se kultura njerzore qndron n zonn q sht njkohsisht :edhe kopsht edhe vullkan. N kt kuptim mendja duhet t vshtrohet si represive, por edhe si vend i hapjes s liris, ashtu si e sheh Habermasi, n formn e saj krijuese.

~118~

Hedhja e durimit absolut e zbulon njeriun si qenie jo proporcionale, si harmoni jo proporcionale pr rastin. Kshtu, aq sa njeriu sht jo proporcional ndaj rastit, sht inferior ndaj shtjeve mbi t vrtetn. Prandaj, te Sloterdijku, objektiv kryesor t cilin mund t ket sot filozofia ka t bj me imperativin gjejeni vetveten. Imperativi i menuris njihe vetveten shndrrohet n moton ekzistenciale ji vet ti, q do t thot ndihmoji vetvetes dhe lejo t t ndihmohet. Pra, n nj kontekst t mendimit, filozofia duhet t shkoj n drejtim t shtrimit t krkess gjeje vetveten. Kshtu, njeriu sht i vetdijshme pr disproporcionin ndaj rasteve, e cila paraqet esencn e hedhjes s krkess racionalistike pr harmoni dhe proporcionalitet. N kt kontekst, krijohet edhe baza pr transformimin e mendimit filozofik dhe kritiks s ontologjis. Ky transformim shkon n at drejtim q tregon cinizmin e bots moderne, e cila bazohet n diskursin e ontologjis negative. Prmbajtja e jets moderne ktu sht shfaqur si trsi e lshimeve t shumta dhe t arriturave t pakta, ndrrave t lodhshme t shumta dhe realiteteve t kthjellta t pakta. Kritika e ontologjis hap horizonte t reja t jets, t cilat nnkuptojn edhe organizimin e ri, si edhe qasje t re ndaj vdekjes, qasjes n t ciln jeta nuk e ka kuptimit t mos jesh ende i vdekur. Ktu, midis t kaluars dhe t ardhmes, shtrohet nj tash entuziazmues, i cili sht shprehje e krkess s nj plotnie jetsore t pakompromis. N qoft se metafizikn e vshtrojm esencialisht n prpjekjet edukative, ather konsekuencat edukative jan joedukative. Kjo ndodh n kuptimin q historia e metafiziks apo, m sakt, vet historia e edukimit e konsideron si tradhti ndaj prpjekjeve vetjake. Pr kt arsye, edhe kritika e ontologjis, e cila ka zanafilln ne gjysmn e dyt t shekullit 19, n njfar mnyre, nuk sht asgj tjetr vese prpjekje pr hapjen e nj mendimi t ri, nj horizonti t ri edukativ. Mnyrat e ndryshme t vshtrimit t ktij horizonti t ri nuk nnkuptojn edhe dallimet t cilat e prjashtojn njra-tjetrn. Prkundrazi, si njfar stagnimi, kto prpjekje manifestohen me premisat pr nj arritje t re dhe vendimtare, e cila nuk mund t arrihet n praktikn e disa revolucioneve t mendimit, kthesave e tj. Kjo do t thot se ndryshimi i vshtrimit t gjrave nuk sht vetm ndryshim kozmetik, inovacion n ndonj projekt t madh n pafundsin e t cilit thjesht besohet. Ktu bhet fjal pr

~119~

ndryshime esenciale, t cilat krkojn nj histori t tr por edhe prshpejtohen paralelisht me prshpejtimin e jets, krkesave dhe nevojave jetsore q shfaqen si plotsisht t reja. Kritika e ontologjis, n kt kuptim, sht kritik e tradits s prgjithshme euro-perndimore, e cila, n njfar mnyre, sht e shteruar nga imperativet e shtruara nga vetvetja. Prandaj, kto prpjekje pr transformim vijn n mnyr t natyrshme, si prgjigje ndaj rrethanave q prpiqen ti krijojn dhe, n fund t fundit, ti prmbushin. sht plotsisht e kuptueshme q kritika e filozofis t jet kritik e kulturs, si ndodh qysh prej neo-kantistve, dhe identifikim i kulturs me rrethanat reale dhe objektivitetit e jets. Natyrisht, qysh ather edhe kuptimi i transcendentales sht tjetr, prandaj nuk sht e nevojshme as t shtrohet shtja e ndryshimeve q kan pasur. Vetm kto ndryshime e krijojn njfar historie. b. 4. A. Kuptimi i Rotrit pr fundin e filozofis Richard Rotry41, n filozofin e tij, duke u nisur nga qndrimi kritik ndaj epistemologjis tradicionale, tregon se cilat jan tendencat e mendimit filozofik t shekullit 20. Nj prej prkufizimeve t vshtrimeve t tij ndaj historis s filozofis gjendet n interpretimin e tendencave t reja filozofike nprmjet mendimit mbi fundin e filozofis. Ktu dshmohet se pikpamjet e saj t reja, kthesn e mendimeve t veta, filozofia nuk mund ta ndrtoj n kontemplativitetin ekskluziv, kurse argumentimin e qndrimeve prfundimtare nuk mund ta shpreh pamundsin e argumentimit. Rotri tregon se cilat jan arsyet q filozofia nuk mund t mbyll m syt para jets, kurse pr objekt t saj shqyrtimi t marr ndonj shkenc t pastr. Ajo, n mnyra t ndryshme, duhet t filloj t merret me aspekte t qensis s njeriut dhe jo me vartsit transcendental t ekzistencs s njeriut. Dshmohet se shterimi joproduktiv dhe disproporcional paraqet vetm nj mundsi q bn gjithka pr tu br e vetmja mundsi.

RichardRotry(1930),profesornUniversitetineStanfordit,shtnjringafilozoftmtrndsishmtfundit tshekullit20.Vepratetijmtrndsishmejan:PhilosophyandthMirrorofNature(1979),Consequencesof Pragmatism(1982),Contingency,IronyandSolidarity(1989),Objectivity,RelativismandTrush(1991),Essauyson HeoideggerandOthers(1991),TheLinguisticTurn/EssaysinPhilosophicalMethod(1992),ASchievingOurCountry (1998),TrushandProgress(1998),PhylosophyandSocialHope(1999).

41

~120~

Pikpamjet e reja t filozofis nuk jan t pozicionuara dhe t prcaktuara, por jan t orientuara n kuptimin dhe kritikn ndaj pozicionimeve t mendimit t kohs s re dhe kulturs moderne. Prcaktimi i pozicionit dhe qasja q definohet prej tij jan anashkalim i jets, si thot Sloterdijku, hulumtim pr t vrtetn, e cila, n fakt, sht ikje nga e vrteta. Ktu buron edhe pamundsia pr zgjidhjen e problemit, i cili shprehet n mnyra t ndryshme - n solipsizmin, idealizmin objektiv, n njrn an, dhe n agnosticizmin, n ann tjetr. Dshmohet se problemi nuk sht i zgjidhshm as n sfern ratia dhe as n sfern prvoja, sepse zgjidhja nuk gjendet vetm n njrin segment por vetm n kontekst t kuptimit t trsis. N kt kuptim fundi i filozofis sht fund i qasjes s till, fund i pikpamjeve q prpiqen ta reduktojn n nj dimension, i cili sht shpallur dimension i qetsis dhe vetmjaftueshmris pr kuptimin e realitetit n prgjithsi. Filozofia, ktu, nprmjet nj qasjeje kritike ndaj trashgimis, hap shtigje t reja pr vshtrime, kshtu q edhe ajo trashgimi fiton nj rol aktiv dhe nj prirje pr transformim, e cila sht e rndsishme pr t ardhmen. Qndrimi dhe kuptimi i Rotrit mbi fundin e filozofis niset nga kto vende, t cilat kurrsesi nuk e arsyetojn q fundi i filozofis t gjendet n hedhjen posht t saj. Fundi i filozofis sht prpjekje pr transformimin e mendimit filozofik, i cili nuk sht prcaktim i astit, por proces i nj historie t veant t mendimit, i cili nuk qndron i ndar dhe veant n raport me trsin e tradits, por paraqitet si fund i prkufizimeve t tij kuptimore, t cilat e kan karakterizuar deri ather. Duke hedhur posht krkesn pr prkufizimin struktural t mendimit, Rotri shtron para filozofis detyrn q t hap kuptimet q do t niseshin nga premisat e holizmit dhe pragmatizmit. Krkesa pr njohje holistike dhe pragmatike vjen edhe nga kuptimi i njohurive pr filozofin, raportit kritik kundrejt mendimit metodik she distinksionit t subjektit dhe objektit. Lajthitjet e filozofis nisen pikrisht nga ky distinksion, i cili n mnyr artificiale bn ndarjen n sferat e shpirtrores dhe materiales, kognitives dhe fiziologjikes, duke mos kuptuar se kto dy sfera nuk ekzistojn n kt kontekst dualistik. N kt kuptim nuk mund t ndahet nga ati q tradicionalisht quhet materialistet. Mendja nuk ekziston pa trupin (Macel, Merleau-Ponty), as vetm t qenit n prgjithsi mund t imagjinohet dhe prkufizohet pa

~121~

trupin. Thn n mnyr t prgjithsuar, ktu gjendet karakteri i qasjes s re ndaj realitetit, i cili nuk sht karakteristik vetm pr mendimin e Rotrit, por sht nj prej tendencave kryesore t filozofis se shekullit 20. Kurrfar distinksionesh abstrakte, si shenja t realitetit, nuk mund t vijn n shprehje, jo vetm pr shkak se bhet fjal pr konstruksion t ri q duket t jet m i vrtet, por edhe pr shkak t pikpamjes q e pranon gjendjen e gjrave ashtu si jan dhe, duhet t thuhet, si mund t interpretohen. Rotri tregon se kuptimi tekstual jo vetm q nuk sht i mundur, por, si tendenc filozofike dhe kulturore, sht e rrezikshme. Gjrat jan ashtu si jan n interpretimet e tyre, me rast asnj kontekst nuk mund t ket prioritet ndaj tjetrit. Premisat epistemologjike, t cilat nisen nga distinksioni dhe gjrat i reduktojn n disa pika t sistemit, duke gjetur arsye t natyrs strukturale pr argumentimin e pohimeve, bien n uj si t vrteta absolute. N qoft se pikpamjet e tilla nuk hidhen posht, ktu mund t bhet fjal vetm pr nj prej mundsive pr vshtrimin dhe interpretimin e dikaje q, n mnyr krejtsisht konkrete, e prcakton realitetin ton. Duke vshtruar n mnyr kritike epistemologjin, shum detyra t saj Rotri ia ngarkon psikologjis. Duke theksuar se materialja mund t vshtrohet n dy forma, n formn intencionale ose reprezentative dhe n formn jointencionale ose joreprezentative, mendimi mund t jet objekt i analizs vetm nprmjet sjelljes, me rast duhet t anashkalohet edhe do lloj i prjashtimeve q mund t vijn nga ant tjera, bihevioristike. Kjo sht arsyeja prse Rotri propozon q psikologjia t merret me hulumtimin e raporteve midis teoris dhe evidencs, gj q dikur ka qen objekt i epistemologjis, kurse n rrethanat e reja duhet t jet nj prej vendeve t korrespondencs s psikologjis dhe filozofis. Me fjal t tjera, kritika e filozofis, prvetsimi i metafiziks dhe, madje, edhe hedhja posht e shtjeve t cilsuara si jo mjaft konkrete, krkon edhe kritikn e teoris tradicionale t shkencs, kritikn e mendimit shkencor n trsi, pra, t t gjitha fushave t dijes. sht dshmuar se n kto kushte shkenca duhet t prjetoj ndryshime, duhet t transformohet n at drejtim n t cilin edhe vet do t jet e gatshme t jap prgjigje n pyetjet q kan t bjn me botn jetsore, t cilat, para s gjithash, kan rndsi vepruese. Prfundimisht, kjo rndsi vepruese do t jet nj prej vendeve t verifikimit t secils teori t re, e cila nuk mund t ket kuptim t vlerave prfundimtare dhe absolute kognitive.

~122~

Shikuar n trsi situatn n t ciln gjendet filozofia tradicionale, universalja dhe partikularja shfaqen si dallime themelore filozofike, n t cilat z fill kuptimi i qndrimeve t saj. Problemi i universales dhe partikulares, si problem i subjektives dhe objektives, bie fjala, mbetet vend nga i cili fillon shqyrtimi kritik i historis s filozofis. Prandaj, kritika e metafiziks, n prcaktimin e drejtimeve t pikpamjeve t tradits filozofike, sht kritik e subjektivitetit metafizik ose e idealizmit subjektiv. Shihet qart se si transformimi i mendimit mund t bhet vetm nprmjet kritiks dhe vendosjes n kllapa t bazs n t ciln mbshtetet mendimi tradicional. Duke u nisur nga analiza e gjuhs, duke kuptuar karakterin e teorive t njohjes t kohve t reja, Rotri vjen n prfundim se gjith filozofia e deritashme sht bazuar n pasqyrimin, kshtu q, n njfar mnyre, ajo sht br ose duhet t bhet njfar pasqyre e natyrs. Kshtu, parimi i mendimit dhe kuptimit njerzor do t duhej t ishte m shum i ngjashm me parimet e funksionimit t natyrs. Kjo ka qen baz e epistemologjis, e cila n kt drejtim ka prcaktuar jo vetm kuptimin dhe karakterin metodik t njohjes, por edhe kuptimin e bots n trsi. Pra, teoria epistemologjike tradicionale nuk ka pasur baz reale, por sht bazuar n zgjedhjen e njrs prej mundsive, e cila do t imponohet si e vetme. N kt drejtim, kritika e Rotrit nuk sht e prcaktuar vetm nga vshtrimi me karakter metodiko-teknik i njohurive. Ai, duke pasur parasysh pikpamjet filozofike t Nies dhe Hajdegerit, dshmon konsekuencat pr kulturn moderne dhe jetn n trsi, t cilat ndikojn dukshm n pikpamjet epistemologjike. Prandaj, kritika e epistemologjis, n diskursin e fundit t filozofis, domethn pr kritikn e kulturs moderne, e cila n fund duhet t krijoj mundsi pr kuptimet e reja t realitetit dhe pr hapjen e mundsive t reja kulturore pr botn jetsore. Ajo q filozofi nuk guxon t prvetsoj sht roli i prometheut kulturor, i cili do t rrzoj nj baz dhe do t ndrtoj nj baz t re, duke hedhur posht nj formular dhe duke plotsuar nj formular t ri. Me fjal t tjera, filozofi nuk guxon t bie n gracn e mendimit sistemor, nuk guxon t lshoj pe karshi sfidave q bart me vete nj qndrim i till. Filozofia duhet t ket rol identifikues, i cili do t orientoj vazhdimin e bisedimeve dhe jo zbulimin e t vrtets. S kndejmi, antropologjia kulturore sht nj prej piknisjeve n t cilat fillojn bisedimet e

~123~

njerzimit, ku dija nuk bn t kuptohet n kontekstin epistemologjik, si posedim i esencs, por si e drejt pr t besuar pa obligim t vrtetsis. Me hedhjen posht t pasqyrave t natyrs hidhet posht edhe instanca n t ciln mendimi bhet legjitim dhe avancohet n t vrtet. Pr kategorin e vrtetsis tradicionale nuk ka vend, sepse n realitet sht e paqndrueshme, kurse konsekuencat e veta konkrete i fiton n kmbim me terminin verifikim i garantuar. Kuptimi i ideve t epistemologjis duhet t krkohet n ndarjen nga paqartsia e Llokut pr shpjegimin dhe arsyetimin, n mnyr q t mund t arrihet deri te paqartsia e Kantit midis predikimit (t folurit dikujt pr dika) dhe sintezs (bashkimi i m shum pjesve n nj trsi). Shikuar n mnyr historike, Rotri konsideron se Kanti sht ajo instanc n t ciln shfaqet nevoja pr themelim dhe n t ciln definohen qart kriteret e mendimit filozofik, i cili gjendet n krkimin e shkaqeve dhe jo vetm t arsyeve. N kt kuptim, Kanti paraqet themelimin e filozofis shkencore me prkufizim strukturor t mendjes s njeriut dhe mbshtetjes s njohjes. Kshtu, kuptimi dhe tejkalimi i ideve epistemologjike, pashmangshm i kthehet Kantit, duke dhn edhe njohuri t qarta mbi ndrtimin e pashembullt t nj epistemologjie t re, e cila nuk mund t ofroj asgj t rndsishme lidhur me problemin e arsyetimit, kshtu q nuk sht e rndsishme pr krkesat q kan uar deri te shfaqja e epistemologjis, e cila, duke pasur parasysh problematikn, pashmangshm do t vlej edhe pr prpjekjet pr ndrtimin e forms s re. Ajo q na largon definitivisht nga do prpjekje e re e ngjashme sht njohuria mbi panatyrshmrin e epistemologjis. Kjo panatyrshmri gjendet n qasjen ndaj njohuris si ngrehin arkitektonike, krijimit t skems universale n t ciln bazohen njohurit dhe n t ciln marrin mbshtetjen e vet. Prandaj, njohurit q nuk jan t bazuara nuk mund t jen t verifikuara, sikundr edhe do bised q nuk ka ndonj kuptim t veant. Me fjal t tjera, do gj q nuk ka buruar nga nocioni ratia nuk do t mund t kishte kuptim. Kto Rotri bn dallimin midis filozofve apologjetik, revolucionar dhe edificues, si dallim ndaj pikpamjes s vet filozofis dhe detyrave t saj.

~124~

sht me interes sidomos dallimi midis filozofve t grupit t dyt dhe grupit t tret, midis qasjes s filozofis s grupit t dyt dhe t tret. Pr dallim nga filozoft edificues, filozoft revolucionar jan filozof sistemor konstruktiv q ofrojn argumente t kundrta nga parodit, satirat dhe aforizmat. Filozoft sistemor ndrtojn pr amshim, ndrsa filozoft edificues prqendrohen n mirqenien e gjenerats s vet. Marrja e tyre me shtje periferik sht shtje e zgjedhjes s tyre. Filozoft edificues jan t vetdijshm se vepra e tyre e humb kuptimin kur kalon periudha ndaj t cils reagojn. Folozofia edificuese, n nj prej prkufizimeve t saj, sht realizm i brendshm jokontravers, kurse dallimi i saj n raport me realizmin metafizik, pasqyrohet n provimin se e bjm me sukses pasqyrimin, jo n pajtim me konvencat q i ka caktuar natyra, por n pajtim me konvencat vetjake. Pragmatizmi, t cilin e ka hedhur posht me prbuzje filozofia tradicionale, nuk mund t jete anashkaluar dhe duhet t bhet nj prej momenteve dhe kualiteteve kryesore t filozofis edificuese. Filozofia edificuese hedh posht edhe skepticizmin, instancn e fundit t gjith ksaj. Pikpamja e Rotrit mbi panatyrshmrin e epistemologjis, sht implikuar n njohurit se arsyetimi sht gjithmon holistik dhe bihevioristik. Kshtu, kritika e epistemologjis niset nga analizat gjuhsore, t cilat prcaktojn njkohsisht edhe drejtimin e ksaj kritike, e cila gjendet n pikpamjen se disa fjal nuk kan kuptim t veant, i cili sht i veant nga gjuha n prgjithsi. Kuptimi i fjalve gjendet n raportin e tyre kundrejt gjuhs, prandaj sht e qart se as kuptimi nuk mund t jet tjetr vese holistik. Pra, sht e qart se pamjet dhe jo gjykimet, metaforat dhe jo deklaratat, shprehin shumicn e bindjeve tona (Rotri). Shprehur m lirisht, krkesa pr shprehje sa m shprehse buron nga krkesa pr natyrshmrin e shprehjes gjuhsore. Kshtu prmbushet edhe nevoja gjuhsore pr prshkrime sa m t mira, ku hiqet dor nga qetsimin e skeptikve pr grumbullimin e fjalve t panevojshme. Rotri konstaton se ajo q e prshkruajm ndoshta nuk ekziston, por nuk ekziston as mnyra pr zbulimin e raporit midis fjalve dhe gjrave. Deri t lajthitjet epistemologjike nuk do t vinte sikur gjuha t ishte m e qart n prezentim. Kjo do t mjaftonte q dallimi midis shpirtit dhe trupit t bhet pragmatik dhe t humb tiparet onto-teo-logjike.

~125~

Duke pasqyruar gjrat me pamje dhe metafora, pasqyrohet shum qart edhe dallimi se midis procesit n tru dhe procesit mendor nuk ka ndonj rndsi t madhe se sa dallimi midis prshkrimit t hardverit dhe prshkrimit t programit. Panevojshmria e distinksionit bhet kshtu i mundur, sikur edhe njohuria se nprmjet gjuhs mund t arrihet vetm t hyjm n bashksin e njerzve q kuptojn arsyetimin e pohimeve, kurse gjithka q artikulohet nprmjet gjuhs ka ekzistuar dhe para ktij artikulimi. N kt mnyr, n kritikn e metafiziks, gjuha shfaqet si vend qendror i analizs, duke sugjeruar kontekstin n t cilin njohurit nuk krkojn m bazueshmrin e gjrave dhe procedurn strukturale-analitike, por krkojn kuptimin e trsis n premisat hermeneutike t shprehura te Hajdegeri dhe Gadameri. Natyrisht, kjo nuk do t thot se bhet fjal pr krijimin e konceptit t ri, por pr pranimin e orientimeve n t cilat dshirohet te shkohet, pa obligimin q t lvizet n mnyr drejtvizore. Prkundr teoris s njohurive, e cila implikon dshirn pr frenim, dshiron pr zbulimin e themeleve dhe kornizave jasht t cilave nuk mund t dilet, hermeneutika shfaqet si shprehje e shpress q hapsira e liruar nga metafizika nuk do t plotsohet n mnyrn e deritashme dhe kultura nuk do t bhet kultur n t ciln nuk shfaqet krkesa pr kundrvnie dhe pr frenim. Rotri thot se hermeneutika nuk ka nevoj pr paradigma epistemologjike, sepse ajo sht pikrisht ajo q fitohet pas heqjes dor nga njohurit e metafiziks. Me q nuk ka baz pr formulimin e t gjith hipotezave t drejta shpjeguese, e vetmja gj q mbetet sht vnia e pa ndrprer n pikpyetje dhe paraqitja e m shum mundsive. Hermeneutiks nuk i prgjigjet prkufizimi edhe nj mnyr e njohjes. Asaj m shum i shkon pr shtati pikpamje sipas s cils ajo sht mnyr m e mir e prfundimit. Pra, sht e qart se fundi i mendimit metafizik gjegjsisht fundi i filozofis q e mbshtet Rotri, sht transformim i trsishm i filozofis dhe shprehje e heqjes dor t saj prej postulateve metafizike tradicionale. Por, kuptimi i filozofis nuk prfundon n ndonj qasje t rrept teorike, por n prizmin e rndsis s saj pr kulturn moderne, si vend i definimit t raporteve jetsore. N kt kuptim, kriza e filozofis prcillet gjithmon me krizn e kulturs dhe krizn e raporteve jetsore n prgjithsi. N kt kuptim, ky

~126~

problem i tejkalon kornizat e do teorie t rrept, prandaj n kt kontekst duhet t kuptohet edhe qasja anti-teorike e Rotrit. Krkesa e re q shtrohet para filozofis, n kritikn e ontologjis, sht q t mos ket krkesa, N vend t njohurive q pretendojn t jen t prhershme, filozofia edificuese prpiqet t bj dika pr kohn vetjake. S kndejmi, fundi i filozofis, t ciln e mbshtet Rotri, sht n gjurmt e detyrave t mendimit post-metafizik t Hajdegerit, transformim i mendimit filozofik dhe hedhje posht e kritereve t vrtetsis q shpien deri te nj e vrtet. Pra, n vend t shrbimit t deritashm t njeriut pr t vrtetn, ktu e vrteta fillon ti shrbej njeriut. Ky transformim i mendimit nuk mund t jet form e re e gjendjes s vjetr. Ky sht fundi i filozofis, e cila sht :mbretresh e shkencave, por po edhe fund i nevojave pr filozofin, e cila, n kushtet e reja, merr kuptim t ri. Ndriimi i ri i problemeve, sikurse n gjith historin e filozofis, ka rndsi jetsore, me q roli emancipues i filozofis bashkkohore dhe mendimit shkencor gjendet, para s gjithash, n eliminimin e koncepteve t prcaktuara me epistemologjin e mparshme. Rotri konsideron se fundi i filozofis duhet t prmbaj kuptimin e trsis s tradits s saj, prej t cils sht e mundur kritika e saj, e cila zbulon mundsit e transformimit t saj. Fundi i filozofis, n kt kontekst, nuk sht vetm krkes teorike q vetvetiu nuk sht apriori e nnshtruar ndaj negacionit, por domosdoshmri q imponohet nga nevojat jetsore. Fundi i filozofis sht njfar rivlersimi i vlerave, i cili godet at q prbnte esencn e nj tradite t tr. Duke pasur parasysh se vlerat nuk gjenden m n nocionin mbi gjrat, por n vet gjrat, edhe gjuha orientohet kah shprehjet dhe paraqitjet metaforike q kan karakter pasqyrues. Kshtu, gjuha paraqitet si analiza spontane e shfaqjes, e cila nuk gjendet n skem, por n kuptimin e paraqiturs. Duke pasur parasysh krkesat holistike, si edhe krkesat e vet shprehjes metaforike, gjja duhet t prfaqsohet n trsin e saj dhe n trsin e raporteve n t cilat gjendet, duke iu afruar forms filozofike t shprehjes letrare. Krkesa pr gjuh pasqyruese sht shprehje e krkess pr gjuh t natyrshme, e cila mund t jet e till vetm duke qen e ngjashme me veten e vet. Kshtu prmbushet edhe nevoja gjuhsore pr prshkrim sa m

~127~

t mir, duke mos grumbulluar fjal t panevojshme pr t qetsuar skeptikt. Rotri konsideron se lajthitjet epistemologjike nuk do t shfaqeshin, n qoft se do t kishim nj gjuh m t qart dhe m t pranishme, q do t ishte mjaft q dallimi midis shpirtit dhe trupit t bhet pragmatike dhe t humb tiparet e saj ontologjike. S kndejmi, pr vet filozofin do t ishte m mir q kuptimit t artit ti qasej pa distinksione, duke pranuar edhe vet shprehjen n t ciln ndarja n shpirtrore dhe materiale do t ishte e tejkaluar. Kshtu, nuk do t ishte e nevojshme q filozofia dhe shkenca t krkojn qllimin e vet n fundin e vetjak dhe n orientimin drejt t ardhmes, sepse do t kishin karakter pragmatik pr problemet jetsore. Fundi i filozofis t cilin e krkon Rotri ka zanafilln n historin e filozofis. Kshtu ai mbshtet krkesn e Nies pr hedhjen posht t tabelave vlersuese dhe ideve t drestruksionit t metafiziks s Hajdegerit. Prandaj, kritika shkencore, e cila mbshtet n kulturn evro-perndimore, nuk prfundon me heqjen dor nga premisat dhe qllimet e arsyes s shndosh, por v n pikpyetje kulturn e prgjithshme evro-perndimore, duke u nisur nga intencat e vlerave themelore t sa. Qndrueshmria e mendimit filozofik bhet kshtu e pandashme, sikurse edhe qndrueshmria e kritiks s mendimit tradicional. Me kt rast, te Rotri, objektiv primar nuk sht parashtrimi i shtjeve dhe problemeve q nuk jan shtruar m par, por ndriimi dhe dhnia e dimensioneve t reja, nprmjet thellimit t atyre q i kan shtruar filozoft tjer, t cilt tani vijn nga trashgimia e mendimit filozofik. c. 4. b. Kritita e filozofis s subjektivitetit t Tugendhatit Ernst Tugendhat42 thot se rndsia e nj tematike filozofike mund t vlersohet nga dy aspekte: filozofik imanent dhe jasht-filozofik. Kshtu rndsia e nj mendimi filozofik ose shqyrtimi filozofik t problemit n prgjithsi, nuk sht dika q ka t bj vetm me filozofin dhe q sht shqetsim vetm i saj. N qoft se ky problem konkretizohet me pyetjen mbi rndsin e raportit t tematiks praktike ndaj vetes, do t fitohej kjo prgjigje: ajo ka t bj me parakushtin se a sht e mundur t shtrohen

ErnstTuendhat,filozofgjerman,icilihulumtimetetijngafilozofiagjuhsoreanalitikeizhvillonnmnyr karakteristike,ngaperspektivaekuptimittetraditsfilozofike.Nktkuptim,duhettkihetparasyshlibriitij EinfuhrungindiesprachanalytischePhilosophie,FrankfurtamMain,1976.

42

~128~

racionalist shtjet fundore t relevancs (Tugendhat). Me kt qndrim, Tugendhat e vendos filozofin n qendr t shqyrtimeve kulturave, duke e vshtruar do kritik t tradits si kritik t imponuar t filozofis, e cila, prap, n qoft se gjrat dshirohet t shpjegohen n mnyr t sakt, duhet t jen t intonuara n aspektin filozofik. Duke u nisur nga filozofia gjuhsore-analitike, Ernst Tugendhat e shtron krkesn e krtiiks s plot t gjith tradits filozofike. Kjo kritik do t fokusohej n paqnrueshmrin e sistemit konceptual q e trajton. Prmbajtjen e sa Tugendhat e orienton n pyetjet: e para, ka sht ndrdija, e dyta, far modelesh kemi n dispozicion pr tiu afruar problemit t ndrdijes, e treta, prse jan t rndsishme kto pyetje dhe cila sht arsyeja pr shtrimin e tyre, e katrta,cila do t mund t ishte lidhja dhe, vetvetiu, pyetja: prse jan zgjedhur interpretimet e mu atyre autorve q jan objekt i shqyrtimeve. Tugendhati prmend modele pr t cilat sht prcaktuar teoria tradicionale e ndrdijes, t cilat jan objekt i rishqyrtimit t tij kritik: 1. Modeli ontologjik i substancs dhe gjendjes s saj, 2. Raporti subjekt objekt, 3. Premisa teoriko-shkencore sipas t cils do njohuri empirike duhet t filloj nga t vrejturit, Secila kritik e ktyre modeleve duhet t prmbush kushtet q e bjn at t rndsishme: 1. Bazueshmrin vetjake q dshmon paqndrueshmrin e asaj q sht objekt i saj dhe nga e cila buron, 2. Prdorimi i gabuar i gjuhs, prkundr mendimit kritik q pikrisht n kt pik siguron dshmi pr saktsin vetjake, 3. Shkatrrimi i teoris q, n fund t fundit, dshmon se fenomenet pr t cilat flet ajo, nuk ekzistojn si t tilla. Tugendhat konsideron se teorit tradicionale t ndrdijes nuk e trajtojn problemin e raportit t njeriut me veten e vet, por at e ndajn dhe shtrojn raportin midis pjesve t fituara. Ai trheq vrejtjen se qndrimi karakteristik metafizik Uni buron prej Unit nnkupton ekzistencn e dy

~129~

Uneve, kshtu q sht i pa qndrueshm. Ai mendon se piknisje do t duhej t ishte prdorimi gjuhsor i fjals un, e cila nuk sht nj fjal e thjesht ose shprehje e nj kronologjie t verbr n zhvillimin organik t qenies, por paraqet arritjen e nivelit t caktuar t mangsis dhe premiss mbi t ciln duhet t ndrtohet ndrdija. Duke e msuar fjaln un, fmija n t vrtet e prvetson gjith vshtrimin ndaj bots, i cili shprehet nprmjet relacioneve t caktuara, plotsisht konkrete, ndaj gjrave. Futja e teorive tradicionale n rrug pa krye qndron n faktin se ato e pranojn legjitimitetin un vetm n vetn e par. Kshtu kuptimi ngushtohet n nj pik, ndrsa verifikimi fiton parashenj ekskluzivisht subjektive dhe nuk mund t jet qndrim i vrtet. Instanca e fundit n zhvillimin e ktij subjektiviteti sht solipsizmi. N kt vend Tugendhati shtron parimin e simetris verifikuese, i cili gjendet n renditjen e prkufizimeve t fjali n vetn e par dhe n vetn e tret dhe beson se vetm ather prkufizimi mund t jet i vrtet. Nga parimi i simetris verifikuese del se un nuk sht dika q i prket ekskluzivisht, por edhe se ajo ai sht e ngjashme me at un, prandaj ai q e shqipton ka t drejt t jap prkufizime pr at q nuk pajtohet me vetm e par, pra ka t drejt q prkufizimin e tij mbi mua ta konsideroj t sakt. Pra, nuk ekziston asgj q un e l pas vetes, asgj q i takon unit pr ka nuk do t mund t dinte m shum ai q flet n vetn e tret. Madje edhe dhembja, me zbulimin e shpejt dhe diagnostifikimin e sakt, mund ti shprehet besnikrisht tjetrit, i cili do t dij gjithashtu se pr ka bhet fjal. S kndejmi del pamundsia e gjuhs private dhe mbshtetjes s saj teorike. Njeriu sht i orientuar n mnyr ontologjike nga tjetri, kshtu q sht e pakuptimt t pritet q mund t mbaj dika pr vete ose q dika ti bart tjetrit. Teoria e gjuhs private nuk ka mbshtetje, prandaj e folura e saj ka t bj me fenomene q n realitet nuk ekzistojn, gjegjsisht fenomenet pr t cilat flet ajo flet n mnyr t gabueshme. Ndryshe prej teorive tradicionale, Tugendhati, duke shkuar gjurmve t Hajdegerit, konsideron se raporti ndaj vetvetes buron nga raporti ndaj veprimtaris vetjake. Ky raport sht dhn n fjalit e tipit un , dhe meq nuk ekziston objektivisht, vlen edhe pr vetn e tret, e cila

~130~

raportin e saj ndaj ksaj e ka n fjalit e tipit un . Vlersimi i drejtimit qndron n zgjidhjen objektive q sht i bazuar n analizn e vet gjrave q vlersohen. do veprim q sht i bazuar n vlersim ka mbas vetes vlersimin e arsyeve objektive q i japin prparsi asaj q mendohet se duhet t bhet. Kshtu, vet-prcaktimi bazohet n pyetjet mbi vrtetsin. Hageli konsideron se raporti ndaj vetvetes nuk sht kurrfar raporti n t cilin dilet nga vetvetja, por sht raport ndaj veprimtaris vetjake. Kjo sht e vetmja mnyr e mundshme e aplikimit t prkatsis s qenies njerzore. Deri te vetprmbajtja sht e mundur t arrihet vetm n komunikim me t tjert. Kjo buron nga qndrimi mbi vrtetsin e shprehjeve gjuhsore dhe prcaktimit inter-subjektiv t qenies njerzore. Kshtu konstatohet edhe fakti se komunikimi nuk sht i njanshm, por, si thot Tugendhati, drgues i mesazhit q i jepet marrsit dhe q i jepet edhe vetes. Kshtu, vet-prcaktimi e fiton besimin e vet t plot n interaksion me t tjer. Vetm n bashk-qensi fitohen njohuri pr vetveten. Kjo njohuri e gjen kuptimin e vet n vetdijen de jeta personale ka vler, pra nuk sht e pavler. N kt vler qndron prkufizimi personal, n kuptimin e gatishmris pr t jetuar. Prkufizimi personal, n kuptimin e jets me t tjer dhe pr-tjetrin, e cila sipas strukturs s saj sht prvete, gjendet n gjuh. Kshtu edhe pyetja far njeriu dua t bhem duhet t prjetoj riformulimin dhe t shtrohet n nj rrafsh tjetr, i cila e fiton perspektivn e vet n pyetjen far njeriu dua t bhem me njerz t tjer. Kshtu prcaktohen n mnyr m t prafrt prpjekjet e shqyrtimeve etike dhe pikpamjet e veprimit shoqror n prgjithsi. Kshtu, qensia personale prcaktohet si bashk-qensi, e cila sipas natyrs s saj sht e paevitueshme. N kt mnyr, zbulohet plotsisht lajthitja e t gjitha rregullimeve normative t raporteve midis njerzve. Gjuha, si medium n t cilin struktura ontologjike e t qenit t njeriut zbulohet n formn e bashk-qensis, vihet n qendr t vmendjes. Pra, edhe m tutje hapen rrug t ndryshme t filozofis s deontologjis. Gjuha nuk sht kurrfar sistemi komunikim, por sht

~131~

vend i mundsive t kuptimit t bots me t gjitha dallimet. Rndsia e shprehjes gjuhsore n vetn e par merr kshtu edhe prmasa prmbajtjesore. Kuptimi i raportit ndaj tjetrit, m mnyr imanente, e shtron shtjen e zanafills s vet prkufizimit, kurse problemi i identitetit merr kuptim t parndsishm metafizik. Identifikimi i pyetjes far njeriu dua t bhem me njerzit tjer, nuk sht vetm pyetje e shtruar n mnyr t drejt, por edhe problem i identifikuar n mnyr t drejt dhe kushte t kuptueshme t pikpamjeve, konsideron Tugendhati. Gjuha, n njfar mnyre, paraqet kuptimin vetjak, kshtu q krkesa pr rishqyrtimin e saj pjesrisht ka t bj me gjuhn, ndrsa pjesrisht me at q kuptohet. Kshtu, Tugendhati, n njfar kuptimi, sugjeron problemin e vjetr, sipas t cilit mungesa e zgjidhjes s shtjeve filozofike sht pasoj e joprecizitetit t gjuhs. Ky joprecizitet, prap, nuk sht dika imanente pr gjuhn, por buron nga nnmimi i fenomenit mendor q sht objekt i mendimit. Kshtu, gjuha bhet qendr e rishqyrtimit t mendimit njerzor dhe kulturs, kurse n raport me qenien shprehjen e s cils e paraqet, ajo sht trsia e saj, sht vendi ku kjo qenie shprehet n raport me t tjerat. N gjuh, n vendin e prkufizimit t prgjithshm, njeriu n njfar mnyre, e humb t drejtn dhe rastin e pacenueshmris s unit t tij. N t ai paraqitet si individum dhe n t ekziston vetm si individum. Individumet e ndryshme, me veantit e tyre, mbeten t ndryshme dhe kurrfar prgjithsimi, sado n mnyr t prkryer ontologjike dhe logjike q t jet menduar, nuk mund t evitojn kt dallim. Zgjidhja e problemit t identitetit n filozofin e Tugendhatit, ndryshe prej Hegelit dhe filozofis tradicionale, gjendet n njohjen e vetvetes n raport me ekzistencn vetjake, ku objekti mund t shfaqet n trsin e vet, por duke mos humbur individualitetin vetjak dhe identitetin q bazohet n t. Raporti ktu nuk shihet si arsye dhe si mundsi pr heqjen e individualitetit, por si drejtim n t cilin individualiteti edhe m tutje formohet n orientim tjetr prej atij tradicional ontologjik. Tugendhati konsideron ese, te Hegeli, uni sht hequr aq rrnjsisht sa, praktikisht m nuk ekziston. Prandaj n sistemin filozofik t Hegelit nuk ka kategori t prgjegjsis. Tugendhati, n kritikn e teoris s

~132~

ndrdijes t Hegelit, dshiron t dshmoj se Hegeli nuk e ka kuptuar raportin identitet-dallim, gjegjsisht strukturn e individualitetit. Prkundr mendimit t Hegelit, individualiteti gjithnj mbetet individualitet dhe identitetin e vet nuk mund ta ket n mnyr t prgjithsuar. Kritikn e filozofis s Hegelit, Tugendhati e pranon nga konteksti i kuptimit t Hegelit, si fund t metafiziks, fund t mendimit t tij filozofik si baz t modernes. S kndejmi, kritika e tij ndaj filozofis s Hegelit orientohen ndaj gjith tradits euro-perndimore dhe shtron krkesn pr dominimin e saj. Piknisja e ktij dominimi gjendet n afirmimin e individualitetit, prkundr prgjithsimit dhe prpjekjes pr krijimin e nj teorie t re t s vrtets, n t ciln ky afirmim do t ishte i mundur realisht. Tugendhati konsideron se teoria e s vrtets e Hegelit bazohet n shtrembrimin e fjalve, kurse n instancn e vet t fundit paraqet eliminimin e trsishm t individualitetit. Kshtu, kritika ndaj teoris s Hegelit mbi t vrtetn duhet t orientohet n dy drejtime: 1. drejt prdorimit t drejt t gjuhs, e cila gjendet n mbshtetjen e fjalve n fenomenet q paraqet dhe 2. Drejt afirmimit t individualitetit, i cili bazohet n teorin e re mbi t vrtetn dhe prdorimin e drejts t gjuhs q paraqet bazn e saj. Kshtu, n kontekst t ksaj, kritika e mendimit tradicional imponohet si domosdoshmri. Shumica e epokave t kaluara kan besuar se e din ka sht mir, kurse sistemet filozofike q kan lindur n kto epoka kan besuar se pikrisht ato mund t thon se cila sht ideja e jets vrtet t mir. Kshtu, qysh me Hegelin, ne e kemi humbur at siguri, Por,, kjo humbje mund t jet edhe fitore, meq m nuk besojm se e posedojm t vrtetn, mund t prsrisim prvojn e Sokratit sipas s cils vshtrimi i t mirs na sht dhn n njohurin pr paditurin, kurse n kt kthim ndaj vetvetes ne msojm t vlersojm faktin se mund t pyesim mbi t mirn e vrtet.43 Kritika e metafiziks, kritika e tradits filozofike e cila zhvillohet n shekullin 20 orientohet n rezultatet q duhet t ket kuptimi jetsor. Kritika e Tugendhatit ndaj tradits ktu sht marr vetm n nj segment. Kjo n mnyrn e vet, nga konteksti i hulumtimeve t veta logjike n t cilat ontologjia, n kuptimin e saj tradicional e duke pasur

43

ErnstTugendhat,Ndrdijadhevetprkufizimi,Beograd,1989,f.272

~133~

parasysh rezultatet q i jep, i v n pikpyetje. Si t tilla, ato nuk mund tu prgjigjen krkesave bashkkohore, prandaj humbin edhe arsyeshmrin pr vshtrimet e veta. Aspektet e kritiks filozofike bashkkohore t metafiziks lvizin n drejtime t kundrta, t cilat, n fund t fundit, ojn drejt deontologjizimit t filozofis dhe hapin horizonte filozofike krejtsisht t reja dhe pikpamje t mundsive t filozofis n prgjithsi. Transformimi i filozofis ktu shihet n kontekstin e transformimit t kulturs euro-perndimore, kthesn e kuptimit civilizues e cila n esenc shkon drejt mundsive t reja dhe m t hapura pr zgjidhjen e problemeve jetsore. N kt kontekst t mendimit filozofik, ontologjia i ekspozohet vshtrimeve kritike q e vn n pikpyetje dhe kuptimin e saj e vshtrojn n nj kontekst, n t cilin ajo shfaqet si vend i orientimit dhe piknisjes pr ndrtimin e bots moderne, e cila, n fund t fundit, v n pikpyetje edhe vet jetn. Prandaj, ontologjia, shtjet dhe problemet e saj, t cilat i potencon si probleme t para filozofike, bhen t pavlefshme pr shqyrtimet e mtejshme filozofike. shtjet e saj nuk ln mundsi pr prgjigje t qarta dhe t artikuluara, kshtu q parashtrimi i tyre, n instancn e fundit, bhet e paqndrueshme. Ktu prpjekjet nuk jan t orientuara kah prmbyllja e problematizimit, nuk jan t orientuara nga dshira q prfundimisht t japin prgjigje n pyetjet q shtrohen nga nevoja pr qetsimin e jets. Bhet fjal mbi kthesn n t ciln parashtrimi i shtjeve dhe biseda mbi problemin krijojn mundsi t reja, aspekte t reja dhe perspektiva t vshtrimeve, ku bota shfaqet gjithnj ne re dhe kurr e njohur. Kuptimi i ri i bots nuk orientohet m kah ndonj prmbajtje e bots reale, abstrakte ose konkrete, por n kuptimin e saj apo n mundsit e kuptimeve q jan gjithmon t ndryshme. Ky dallim e zbulon shumkuptimsin e bots dhe nevojn pr shqyrtimin e pandrprer t mundsive t t qenit dhe vshtrimeve n polivalencn e tij. Edhe m hert, n diskursin metafizik t filozofis, interesi pr art ka qen nj prej vendeve dhe orientimeve tematike m t rndsishme. Por, problemi qndron n faktin se n t gjith kto shqyrtime interesi pr fenomenin estetik sht reduktuar n arsyeshmrin e mendimit

~134~

metafizik dhe ontologjik t shpjegimit t t qenit n prgjithsi. Kt e dshmon edhe kritika e metafiziks dhe estetiks si ontologji e veprave artistike. Mundsit e dallimeve jan rezultat i mundsive pr interpretim t fenomenit, n hapjen e skajshme t bots ndaj interpretimeve, ku nuk sht i mundur prcaktimi i nj kuptimi prfundimtar. S kndejmi, kritika e ontologjis dhe kritika e metafiziks q ngrihen n nivel t pikpamjeve sistemore, t cilat drejtprdrejt vn n pikpyetje kuptimin jetsor, jan mjete pr krijimin e mundsive t reja dhe transformimin e mendimeve q zhvillohen nprmjet shqyrtimeve t mundsive t njohjes. shtja e dijes nuk sht m prpjekje pr marrjen e nj qndrimi ndaj arsyeve metafizike dhe kushteve t njohjes, por sht qndrim mbi raportet reale n bot dhe mundsive t njjta q, n mnyr konsekuente, i prkufizojn njohurit. Kshtu, problemi i njohjes shfaqet si problem i shqyrtimit t raporteve dhe konsekuencave q dalin prej tyre, t cilat shfaqen n sfern e njohjes. Teoria e njohjes, n njfar mnyre, flet pr pamundsin q filozofia t mbetet indiferente ndaj fardo q sht n lidhshmri me botn. Thn ndryshe, filozofia e humb karakterin teorik ne relacion me realitetin. Ajo dshmon se, n t vrtet, teoria q nuk ka qasje t drejtprdrejt me realitetin nuk sht valide as si teori dhe as si rezultat i ndikimit aktiv mbi realitetin. N kt situat, ajo nuk mund t ndikoj fare n ngjarjet reale dhe rrjedhat jetsore. Kshtu, mendimi shkencor n t vrtet e humb kuptimin dhe bhet regjion i vetknaqsis. Kshtu, mendimi bhet i vetmi realitet i caktuar orientohet jo vetm n qasjen teorike-shkencore, por edhe n veprimin n prgjithsi. N shkencn moderne, veprimi paraqitet jo vetm si kategori reale ekzistuese, por edhe si mendim abstrakt konsekuent. Pr kt arsye, si thot Rotri pr filozofin e tij, nuk sht teori n at kuptimin tradicional, por n kuptimin e ngarkess. Ktu dshmohet se pikpamjet psikologjike nuk jan n situat q t arsyetojn vet tiparet e sjelljes, por edhe pikpamjet epistemologjike t premisave t njohjes. S kndejmi, teoria e njohjes dshmon jo vetm perspektivn e mendimit filozofik, por edhe qasjen shkencore dhe trajtimin e problemeve n prgjithsi. Kjo perspektiv dshmohet n qasjen multidisiplinare, ku nuk ekzistojn sintagmat mbretresh e shkencs, shqyrtime

~135~

fundamentale ose disiplina fundamentale, sepse rndsia e secilit aspekt q e prbn kt trsi t hapur, nuk mundet dhe nuk guxon t nnmohet ose t lihet pas dore n raport me rndsin e pikpamjes tjetr. N kt kontekst, nj pikpamje tjetr nnkupton mundsit q gjerat t vshtrohen nga perspektiva t ndryshme. Kjo, njkohsisht, do t thot se teoria e nj t vrtete ose e s vrtets si trsi (Hegeli) do t hidhet plotsisht si orientim pr zgjidhjen e problemeve jetsore nga t cilat, m n fund, niset mendimi shkencor dhe filozofik. Vetm ky mendim mund t arsyetoj kuptimin e prpjekjeve vetjake. d. Metafizika e t njohurit dhe shprputhja epistemologjike Teoria i orienton hulumtimet e veta kah verifikimi i premisave, mundsive, kufijve dhe vlerave t t njohurit. Si metafizik e t njohurit, ajo merret me hulumtimin e mjetit t t njohurit, duke u prpjekur t dshmoj se hulumtimi i njohuris, vshtrimi i strukturs dhe prejardhjes s saj, krijon mundsi dhe baz pr kuptimin e bots materiale. Teoria e t njohurit, si disiplin e veant filozofike, sht formuar n kohn e re. Parimet themelore, objektivin dhe drejtimin e hulumtimeve t saj e ka formuluar i pari Dekarti. Ai e ka formuluar qart krkesn sipas s cils hulumtimi i aftsive njohse duhet ti paraprij do hulumtimi tjetr metafizik. Kjo krkes merr dimensionet e saj t plota n filozofin e Xhon Lokut44, e cila prcakton dimensionet e njohuris njerzore dhe parimet ontologjike t t qenit t bots, duke hulumtuar origjinn. Me teorin e njohjes jan marr edhe Berkli45, Hjumi dhe Lajbnici, por rndsi t veant pr kt disiplin filozofike ka luajtuar Emanuel

JohnLocke(16321704)kaqenfilozofangleziorientimitempiristik.Aikaqenteoricieniiparimadhit njohurit,icilishtmarrnmnyrsistematikemeorigjinn,premisat,sigurin,bazatdheniveletetnjohurit. Prktarsye,jorrallkonsiderohetsithemeluesiteorissnjohjes.NisurngapremisatecaktuaratDekartit, Lokukonsideronnjohuriazhvillohetnprmjetidevetcilateprfaqsojnatqekzistonobjektivishtnvet realitetin.Lokukonsideronse,megjithat,idetnukjantlindura,porburojnngaprvoja.Tezathemeloreetij senintelektnukkaasgjqmparnukkapasurnndjesiishteorientuarkundrteorissidevetlindura dhenukprbnkurrfarradikalizmisenzualistik.Nteorinshoqrore,Lokukonsiderohetsithemeluesi liberalizmit.Vepratetijkryesorejan:AnessayconceringhumanUnderstanding(1690),ToTreatisesof Government(1690),LetersConceringToleration(16891692),OntheConductoftheUnderstanding(1706,pas vdekjes). 45 GeorgeBerkeley(16851753),shtfilozofanglez,icilipikpamjetetijfilozofikeikazhvilluarndrejtimt solipsizmit.Filozofiaetijkatipareteidealizimitsubjektiv,iciliebazonntvrejturitqndriminetijthemelor metafizikmbiekzistencn.Tjeshdotthottjeshivrejtur.RealitetiIgjravegjendetvetmnatq
44

~136~

Kanti, i cili edhe pas Lokut e ndante teorin e njohjes nga metafizika dhe psikologjia, duke e br disiplin themelore filozofike q, sipas rndsis dhe objektit t hulumtimit, n njfar mnyre, ishte para t gjitha disiplinave tjera. Teoria e njohjes pas Kantit, n idealizmin gjerman, e humbi pavarsin e vet, por interesi pr t u rrit prsri n tendencat e filozofis neokantiste, n fund t shekullit 19 dhe n fillim t shekullit 20. Munbd t thuhet se, n kt periudh, rol posam n hapjen e horizonteve t reja t hulumtimeve teorike t njohjes ka pasur Edmund Husserl. Teoria e njohjes, n qoft se mund t flitet n kt kontekst, n shekullin e kaluar ka br progresin m t madh, duke shkuar n drejtim t shqyrtimeve multidisiplinare dhe problemeve q hapin horizonte t reja pr njohurit kognitive. N trajtimet mvi origjinn e njohjes konfliktet m t shpeshta jan zhvilluar midis empirizmit, i cili konsideronte se bazat e njohjes qndrojn n prvojn dhe racionalizmit, i cili konsideronte se bazat e njohjes qndrojn n arsyen. Si form ekstreme e empirizmit zhvillohet senzualizmi, i cili mbronte qndrimin e burim i t gjith njohjeve jan prvojat shqisore. Kaprcimi i kundrshtive t empirizmit dhe racionalizmit bhet noprmjet kriticizmit q, n njfar kuptimi, i sintetizon prpjekjet e tyre. N ann tjetr, intuicionizmi gjendet n intuitn e bazs s njohjes, i cili formohet n fund n iracionalizm, supraracionalizm, supranaturalzim dhe misticizm. Intuicionizmi bazohet n racionalizmin e mpreht, ndrsa t gjitha pikat e tij ekstreme jan nj lloj e formave ekstreme t racionalizmit. Shqyrtimet mbi mundsit, kufijt dhe vlerat e njohjes jan zhvilluar gjat historis s filozofis, n diskursin e polarizuar t dogmatizmit dhe skepticizmit. Si njri ashtu edhe drejtimi tjetr zhvillohen n shum nndrejtime, t cilat shkojn n linjn e kundrshtive. Shqyrtimi i objekteve t njohjes, ku teoria tradicionale e njohjes zbrthehet n kontekst t ontologjis apo prpiqet t imponohet si disiplin kryesore filozofike, zhvillohet n kundrshtit e realizmit dhe

perceptohet.Pra,edhegjratrealejanfenomeneqperceptohendheduhetteekzistojnnnjsubstanc. Vepratkryesorettijjan:AnEssaytoardaNeTheoryofVizion(1709),ATreatiseconceringthePrinciplesof HumanKnolegde(1710),ThreeDialoguesbeteenHylasandPhilonouns(1713).

~137~

idealizmit. Idealizmi manifestohet si idealizm subjektiv dhe idealizm objektiv. Prpjekja pr t ndrhyr n kto shqyrtime manifestohet n form t fenomenalizmit, kurse mvetsia e saj si orientim filozofik, megjithat, nuk sht e diskutueshme. M n fund, si rrjedhoj e shtjes s njohuris tradicionale shfaqet problemi i t vrtets, i cili merr kuptim dhe interpretim krejtsisht t ri n shekullin 20. Ktu vihen n pikpyetje orientimet racionalistike, si qasje empiristike q n njfar mnyre paraqet ann tjetr t qndrimit mbi t njjtn shtje. Pluralizmi i t vrtets, polivalenca si qashe n kuptimin e realitetit, vn n pikpyetje t gjitha kornizat e njohuris metafizike, teoris tradicionale t njohjes q, n fund t fundit, objektivat e saj t fundit ia dedikon ontologjis. S kndejmi shfaqen edhe pyetje q shprehin dyshimin ndaj arsyeshmris dhe qndrueshmris s pranimit t teoris s njohjes si dispilin e veant filozofike. Njohuria mbetet nj prej formave themelore t qenies njerzore, por ajo tani interpretohet dhe kuptohet n nj pikpamje tjetr, shum m t gjer dhe m perspektive. Kshtu, sht krejtsisht e qart se vetm qenia njerzore mund t kuptohet njsoj edhe n mnyr tjetr, n prpjekjet e vazhdueshme q t mos bie ne kurthin e antropocentrizimit dhe absolutizimit t kuptimit ontologjik. d. 1. Karakteristikat kryesore t empirizmit t Dejvid Hjumit46 Duke ndjekur orientimin kryesor t empirizmit, Hjumi konsideron se fuqia e shpirtit gjendet, para s gjithash, n faktin se njohuria, e cila sht fituar nga prvoja, formsohet, rritet ose zvoglohet duke ndjekur parimet e asocimit. Hjumi, nprmjet nj sr shembujsh, prpiqet t dshmoj se e gjith veprimtaria mendore zhvillohet sipas ktyre ligjeve, t cilat ndahen n tri lloje: 1. ligji i ngjashmris, 2. ligji i veprimti n koh e hapsir dhe

DavidHume,filozofangleziorientimitempiristik,shtmarrmefushatndryshmeshkencore(ekonomist, historian,politikan).Konsiderohetsiprfaqsuesimirndsishmiempirizmitanglez.Vepratkryesore:Treaseon HumanNature(17391740),EssaysMoral,PoliticalandLiterary(1741),PhilosophicalEssaysConceringHuman Understanding(Krkimnarsyennjerzore),AnEnquiryConcerningthPronciplesofMorals(1751).

46

~138~

3. ligji i asocimit. Kshtu, Hjumi kufizon veprimin e mendjes, e cila nuk krijon asgj t re, por material q fitohet nprmjet shqisave, i cili vetm lidhet sipas ligjeve t asocimit. Shqisat e prcaktojn n t gjitha aspektet e tij, t cilat, n instanc t fundit, nuk jan tjetr vese kombinime logjike t materialit t prvojs. Ai e konteston pranimin racional t plotfuqishmris s mendjes, e konteston parimin e racionalizmit, duke e kufizuar kuptimin e mendjes, duke ia kontestuar t drejtn pr vler t prgjithshm, kurse parimet e veta, n instancn e fundit, i redukton n instinkte q, sipas Hjumit, paraqesin burim t jets. Megjithat, do mnyre t argumentimit matematikor-gjeometrik, e cila n esenc sht shtje e nacionalitetit, Hjumi ia njeh besueshmrin. Kjo buron nga fakti se gjeometria dhe matematika n trsi bazohen n raporte t pandryshueshme, t cilat dshmojn domosdoshmrin dhe sigurin e njohurive t tyre. Por, kjo besueshmri nuk ekziston kur bhet fjal pr fakte, sepse ato krkojn vshtrimin e kauzalitetit t ndodhjes, veprimit t shkaktarit t pasojs prej t cilit burojn. Faktet e njohjes i pranojm pr shkak se nga shkaqet krkojm pasojn, gj q mund t vrtetohet vetm nprmjet prvojs e kurrsesi apriori. Shtrohet pyetja se n far baze japim gjykime me karakter apriori. Hjumi konsideron se n kto raste bhet fjal pr shprehi. Sipas analogjis, nga dukurit e caktuara ne presim gjithmon pasoja t njjta. N t vrtet, ktu bhet fjal pr faktin se nj dukuri e ndjek tjetrn, gj q kuptohet si raport i shkakut me pasojn. Prfundimet e tilla jan plotsisht arbitrare dhe t paqndrueshme logjikisht, si jan edhe t argumentueshme nga aspekti i prvojs. Prve negacionit t kauzalitetit objektiv, Hjumi ka mohuar edhe ekzistimin e substancs, kshtu q v n pikpyetje metafizikn n trsi. Iden e Zotit ai e vshtron si prodhim t vshtrimit t veprimtaris vetjake shpirtrore dhe zmadhimit t tipareve t saj. Kshtu, Hjumi e vendos burimin e religjionit n fantazi, prandaj ai hidhroi klerin fetar dhe u vu n shnjestr t tij. Prfundimisht, rezultat final i filozofis s Hjumit sht nj lloj i skepticizmit radikal, i cili, n fund t fundit, shpie n agnosticizm. N

~139~

kt drejtim, Hjumi v n pikpyetje t gjitha parimet e metafiziks dhe dshmon se prfundimet logjike t metafiziks jan t paqndrueshme. N kt kuptim, teoria e tij e njohjes paraqet nj prej vendeve m t rndsishme t zhvillimit t mtejm t filozofis anglo-amerikane. Ajo ishte njfar kthese n shqyrtimet teorike-shkencore t kohs. Duket t kihet parasysh se Hjumi jo vetm q v n pikpyetje racionalizmin dhe metafizikn n prgjithsi, por, n njfar mnyre, ai ofron nj drejtim t mundur t nj qasjeje t re filozofike. Kshtu ai tregon se sht e mundur edhe nj optik tjetr e shikimit t gjrave, t ndryshme nga qasja racionalistike dhe pranimi i apriorizmit pr nj mendim t vetm filozofik. M n fund, qndrimi i Kantit, i cili thot se Hjumi e kishte kthjelluar nga prgjumja dogmate, ndoshta flet m s miri pr ndikimin e Hjumit n filozofin e mvonshme, e cila nuk sht vn n pikpyetje, si n Angli ashtu edhe n Evrop. Pa dyshim, Hjumi ka treguar se far rndsie duhet t ket teoria njohse. Ai ka nxjerr n shesh t gjitha vshtirsit q mund t dalin n qoft se, n fardo mnyre, shtjeve t teoris njohse i qasemi me seriozitet t pamjaftueshm. Madje, edhe shembujt q i shfrytzon Hjumi pr argumentimin e pikpamjeve t tij, t cilt gati gjithmon i merr nga prditshmria, tregojn se qasja mosprfillse ndaj problemeve t teoris s njohjes dhe pranimi i zgjidhjeve q duken t qarta e t padiskutueshme, por n esenc kan karakter psikologjik, shpie deri te konceptimi i gabuar i realitetit dhe te veprimi joadekuat n bot. Lajthitjet teoriko-shkencore shpien n veprime t gabuara dhe shkaktojn vshtirsi t lloj-llojshme t cilt manifestohet gjithmon n jet. N kt drejtim jan orientuar hulumtimet etike t Hjumit, por n kt drejtim ai ndikon edhe n rrjedhat e mtejshme t mendimit filozofik. Filozofia e Hjumit, prfundimisht, duhet t shqyrtohet duke pasur parasysh aspektet dhe problemet e ndryshme q i trajton metafizika e tij, duke u prpjekur t arrij parimet natyrore t veprimit dhe, s kndejmi, t prcaktoj kufijt e dijes.

~140~

c.2. Filozofia transcendentale e Imanuel Kantit47 Filozofia e Kantiti, shum shpesh, ndahet n tri faza: n fazn e par, deri n vitin 1766, sht nn ndikimin e filozofis racionalistike t olfit; n fazn e dyt, deri n vitin 1770, sht nn ndikimin e filozofis empiristike, ndrsa n fazn e tret, pas vitit 1770, zhvillon pikpamjet e tih filozofike, t cilat karakterizohen pr qndrimin kritik t vshtrimit t mundsive t filozofis dhe t tradits s saj. S kndejmi, kjo faz, e cila e karakterizon filozofin e Kantit n trsi, shum shpesh cilsohet edhe si kriticizm. Kjo ndarje duhet t kihet parasysh n mnyr krejtsisht t kushtzuar. Dy fazat e para nuk jan tjetr vese prpjekje t Kantit pr t deprtuar n historin e filozofis dhe n pikpamjet m t rndsishme q e karakterizojn at. Kjo sht premis e secils filozofis tjetr, para dhe pas Kantit, kshtu q nuk sht e nevojshme t theksohen posarisht dallimet ose fazat q mund t theksohen ktu. Disa vepra, para veprs s tij Kritik der reinen Vernunft (Kritika e mendjes s shndosh) kan pasur gjithashtu ndikim t rndsishm n filozofin e mvonshme. Ktu duhet t veohen sidomos shqyrtimet mbi historin e natyrs dhe teorin e qiellit, ku Kanti e zhvillon teorin e tij mbi lindjen e bots. Ai konsideron se bota lind nga lvizja kaotike e grimcave materiale, t cilat bashkohen sipas fuqis trheqse. Por ky nuk sht e vetmi qndrim i Kantit ndaj shkencave natyrore q tregon se njohja e fakteve, n rastin e tij, sht premis pr sintez filozofike. Megjithat, tekstet q i ka shkruar para veprs Kritika e mendjes s shndosh nuk kan rndsi pr filozofin e mvonshme t Kantit. Ato tekste kan qen t rndsishme pr vshtrimin e ndikimi n disa filozofi t tjera, si edhe pr prcjelljen e raporteve me shkencat natyrore, por nuk zn ndonj vend n zanafilln e filozofis s tij transcendentale.

ImmanuelKant(17241804)shtnjrindrprfaqsuesitmtrndsishmtfilozofisgjermanedhet historisssfilozofisnprgjithsi.Aikastudiuarfilozofin,matematikndheshkencatnatyrore,gjqsht shprehuredhenorientiminetijfilozofik,nqasjendhemnyrnntcilnaiezhvillonfilozofinetij.Veprat kryesorettijjan:AllgemaineNaturgenschichteundTheoriedesHimmels(1755),KritikderreinenVernunft (1781),ProlegomenazueinerjedenMataphysik,diealsissenschaftirdaufretenkonnen(1783),Ideezueiner allgemeineGeschichteineltbirgerlAbsicht(1784),UberdieBestimmungdesBegriffeseinerMenschenrasse (1788),MetaphysischeAnfangsgrundederNaturissenschaft(1786),KritikderpraktischenVernunft(1788),Kritik derUrteilskraft(1790),DieReligioninnerhalbderGrenzenderblossenVernunft(1793),DasEndeallerdinge(1794), ZumeigenFrieden(1795),DieMetaphysikderSiten(1797),AntropologieinpragmatischerHinsichtabgefasst (1798),ErklarunginBeziehungaufFichtesissenschaftslehre(1799),siedhenjnumrtmadhtekstesht botuarapasvdekjesstij,tcilatkanpasurgjithashtunjndikimtmadhnfilozofinemvonshme.
47

~141~

Marr n prgjithsi, rasti i Kantit nuk sht i ngjashm me at t Hegelit, i cili nik paraqitet me pikpamjet e tij filozofike vetm ather kur i formulon n trsi dhe i formson n sistem. Kshtu, te Kanti mund t shihen ndikimet e disa drejtimeve filozofike dhe mendimeve filozofike. Ideja e kriticizmit dhe filozofis transcendentale do t prcaktoj n mnyr rrnjsore prpjekjet filozofike t kohve q vijn. N instancn e fundit, nga kto pozicione do t shqyrtohet edhe historia, si ndodhi reale. Pa pikpamje t tilla, ajo nuk mund t kuptohet n mnyr metafizike dhe t formsohet n nj mendim filozofik. Me Kantin, n njfar mnyre, hapet nj kapitull i ri i filozofis. Ndikimi i tij shihet sidomos n filozofin e Hegelit, por edhe n at t Fihtes, te t cilt shihet qart se do drejtprdrejtshmri bhet e dyshimt dhe, n fund t fundit, e domosdoshme. d. 2. 1. Kritika e mendjes s shndosh si diskurs i ri i njohuris metafizike Pyetja: si jan t mundura gjykimet sintetike apriori, t ciln e shtron Kanti n Kritik der rienen Vernunft, paraqet nj moment kthese n mendimin filozofik. Pas ksaj pyetjeje, problematizimit t njohuris duke pasur parasysh premisat e saj transcendentale, n filozofi m nuk ka qen e mundur t mendohet n mnyr lineare racionalistike. Kanti tregon se, n qoft se dshirohet t paraqitet ndonj qndrim, n qoft se n filozofi dshirohet t jepet ndonj prgjigje, ato nuk mund t jen shtes as n mbshtetjen e tyre n besimin racionalistik as n mundsit e verifikimit nga prvoja. N kt kuptim, filozofia e tij parqet nj arritje t madhe kritike n historin e mendimit filozofik, duke e br kshtu t pashlyeshm dhe t pashmangshm n kthesat e transformimeve t mendimit filozofik. Pyetja mbi mundsit e gjykimeve sintetike apriori lind nga dallimi midis gjykimeve sintetike dhe gjykimeve analitike. Ktu buron pyetja se si mund t njihet njeriu, gjegjsisht si mund t jepen gjykime q jan gjithmon sintetike gjegjsisht gjykime q i kaprcejn kufijt e prvojs son. N kt drejtim, n njfar mnyre, duke sintetizuar disa premisa themelore t empirizmit dhe racionalizimit, Kanti nxjerr prfundime mbi fenomenalitetit t njohuris njerzore. Ky fenomenalitet mund t

~142~

realizohet nprmjet aprioritetit t kategorive t pastra t hapsirs dhe kohs48. Kategorit prbjn format subjektive me vler objektive pr vetdijen njerzore. Kshtu, Kanti dshiron t tregoj se si sht e mundur q prjetimet subjektive, mendimi q, thn ndryshe, sht gjithmon shtje individuale, mund t ket rndsi objektive. N fund t fundit, si sht e mundur q mbi t njjtat fenomene dhe nga kndvshtrime t ndryshme mund t nxirret qndrim i prbashkt mbi natyrn e vrtet. Ktu Kanti nxjerr prfundimin se nuk mund t japin gjykime apriori n qoft se pikpamjet tona ndaj fenomeneve, kuptimi yn pr to, orientohet drejt tyre. Por, n qoft se kto objekte orientohen sipas mendimit ton , kto gjykime sintetike jan t mundura. Ky qndrim i filozofis s Kantit sht cilsuar si kthes kopernikane, pr shkak se filozofia, ashtu sikurse edhe shkencat natyrore n rastin e Kopernikut, nuk ka aritur ta kuptoj botn n mnyrn e vjetr. Pas ksaj kthese t Kantit, bota fillon t shqyrtohet duke pasur parasysh njeriun, pr shkak se t qenit e tij ka kuptim konstituiv. N shqyrtimet e mtejshme, Kanti dshmon se njohuria njerzore sht e kufizuar nga prvoja. Kshtu, nocionet pa prvoj do t ishin t zbrazta, ndrsa prvoja pa nocione do t ishte e verbr. Thn ndryshe, ai tregon se njohuria njerzore duhet t prfshij q t dyja regjionet e njohjes, kshtu q do qasje teorike-shkencore duhet t respektoj barasvlern e tyre. Prandaj njohja e e vetvetishme e gjrave nuk sht e mundur dhe, n njfar kuptimi, sht lajthitje dhe funksion i metafiziks s deriathershme. N t vrtet, ai dshiron t thot se pr ne nuk ekziston dhe nuk sht e mundur t ekzistoj asnj mendim tjetr prve atij q e konstituojm vet. Ne nuk mund t dim se far jan gjrat pavarsisht prej njohurive tona, kshtu q do hulumtim n kt drejtim nuk ka kuptim as nuk mund t arsyetohet. Duke ndjekur kt drejtim t teoris s tij shkencore, Kanti tregon se trsia e apercepcionit analitik sht e mundur vetm duke pasur

KantiIndankategoritnktmnyr:sipaskuantitetit(bashkimi,shumsia,trsia),sipaskualitetit(realiteti, negacionidhekufizimi),sipasrelacionit(ingertencs,kauzalitetit,bashksis)dhesipasmodalitetit(mundsia, qndrueshmria,domosdoshmria).

48

~143~

parasysh trsin e vet sintetike. E gjith lufta e deritashme pr eprsi metodike t njrs apo tjetrs, n fund t fundit, sht e pabaz dhe nuk ka kuptim, sepse asnj metod nuk sht e mundur t vshtrohet, kurse veprimi i saj sht i pamundur pa at tjetrn. Kategorit ua prshkruajn dukurive ligjet apriori dhe kjo sht e mundur vetm duke pasur parasysh se ligjet nuk ekzistojn n dukuri, por vetm n subjektin e dukuris s t cils i prket. Me fjal t tjera, dukurit nuk kan kurfar ligjesh q i lidhin midis tyre, me prjashtim t atyre q i bashkon njohurit. N kt kuptim, ato parime nga t cilat udhhiqet mendimi dhe dalin ntga kufijt e prvojs nuk arrijn t zgjerojn njohurit dhe mundsit tona njohse, por shkaktojn ngushtimin e prdorimit t mendjes. N instancn e fundit, ato nuk shrbejn tjetr vese pr zgjerimin e ndjesive t t gjitha regjionet e mendjes. Kritika e mendjes s shndosh teorike, pa marr parasysh karakterin e sdaj negativ, n t vrtet sht pozitive, ka konotacione pozitive, sepse siguron prdorimin e mendimit praktik. N Kritik der reinen Vernunft, Kanti tregon se duhet t qndrohet n ann tjetr t bots s njohurive, se kurrfar kaprcimi i bots s fenomenalitetit, nuk i prgjigjjet realitetit. N mnyr indirekte, ai tregon se njohuria duhet t t pranoj natyrshmrin e fenomenit, natyrshmrin e objektit t njohjes, pra t pranoj se ato nuk mund t jen vetm material me t cilin njohuria arrin at q dshiron sipas disa parimeve t nacionalitetit t pastr. Ajo q gjendet jasht nesh, si mjet i njohjes son, ka rndsi krejtsisht objektive pr ne. Ajo buron nga natyra e njohuris son, n t ciln njihet edhe natyra e objektit t njohjes. Nprmjet shqyrtimeve t regjionit t mendjes praktike, Kanti dshiron t hyj n botn nominale. Ai tregon ktu se idet nuk mund t jen njohuri, sepse nuk i prkasin bots shpirtrore kshtu q nuk kan parime konstitutive por parime rregullative t njohjes. N kt kuptim, vullneti i lir, pavdeksia e shpiretit dhe ekzistenca e Zotit nuk mund t jen objekte t njohjes, sepse nuk mund t shijohet n mnyr shpirtrore. Mendja teorike nuk mund ti argumentoj ato, por ato mund t jen vetm shtje e bindjeve.

~144~

Kritik der praktischen Vernunft ka lindur si prpjekje e arsyetimeve t kriticizmit t trsishm t Kantit. Ktu Kanti dshiron t dshmoj gjith paqndrueshmrin e ndarjes s bots n fenomenale dhe noumenale. Ajo duhet t prgjigjet n pyetjen se si sht njeriu, si noumen, njkohsisht n vetdijen e vet fenomenal, gjegjsisht si ai si noumen gjith veprimtarin e vet, t qenit e vet n prgjithsi, ia prcakton domosdoshmrisht fenomenologjis. Trajtesat mbi mendjen praktike, kshtu, jan pasoja t pashmangshme, jan shqyrtime t lidhura me kritikn e mendjes s shndosh si regjion i ri i metafiziks, si e mendon Kanti. Ai hedh posht do prpjekje pr mbshtetjen e morales n ndjenjn e fatit t prgjithshm. N shqyrtimet etike, ai tregon se veprimi bazohet n karakterin vullnetar t autonomis gjegjsisht se premisat e veprimit nuk duhet t krkohen n njohje. N kt mnyr, vlera morale nuk varet nga veprimi i objektit real as nga fardo q theksohet se nj lloj i forcs fizike. Kjo vler mund t gjendet vetm n parimet e vullnetit. Ajo mund t nxitet vetm nga liria dhe nuk mund t bazohet n dshmi t fardo lloji. Me kt rast dshmohet se vullneti i mir, e vetmja gj q sht vrtet e mir, nuk sht e mir pr shkak t saj q prodhon, nuk sht e mir pr shkak t efekteve, por pr shkak t vullnetit t pastr dhe, prfundimisht, pr shkak se sht e mir vetvetiu. Gjithka q ndikon n veprimin nga jasht, do qllim i jashtm ose do nxitje e jashtme nuk ka karakter veprimi sipas parimit nt vullnetit t mir dhe, n njfar mnyre, n instancn e fundit, gjithmon na liron nga prgjegjsia pr veprimet tona. Krkesat etike t Kantit, imperativet kategorike, jan njfar prpjekjeje pr vendosjen e parimeve etike nga regjioni i liris aprioriste t vn re n veprim. Vepro ashtu q maksima e sjelljes tnde t mund t shrbej si parim pr ligjsin e prgjithshme, nuk sht vetm qndrim i pikpamjeve teorike, por sht kuptim i realitetit n mundsit e veprimit. N kt kuptim, etika e tij ka karakter normativ por ka edhe tiparet e prpjekjes pr shprputhje nga rregullat e veprimit. Por, kjo prpjekje m shum sht e prcaktuar n kontekstin historiko-filozofik n t cilin qndron e gjith filozofia e tij se sa n ekskluzivitetin e krcimit etik

~145~

Kjo sht rruga n t ciln Kanti shtron krkesa t rrepta pr veprim moral, por edhe dshmon dhe prgjigjet n pyetjet mvi qllimin e t mirs. Ai dshmon se ajo, pr do eventualitet, nuk mund t jet e ndar prej nesh, prej ndjenjave njerzore pr veprim moral dhe nuk mund t bazohet n asgj t jashtme. N kt kuptim, ai bn nj shprputhje me kuptimin e objektivitetetit t bots reale. Ai tregon se n far mnyre dhe n far kuptimi bota reale sht gjithmon instanc e fundit e pikpamjeve filozofike. Ai e bn kt, duke pasur parasysh realitetin e prfundimit t regjionit t veprimit njerzor. Ne kt kuptim mund t thuhet se transcendentalizmi i Kantit i vendos shtjet e filozofis n fushveprimin e shqyrtimeve objektive mbi shtjet reale. Kshtu, shtja e fenomenalitetit, kuptimit t bots si dukuri, shfaqet si piknisje e filozofis s tij. Natyrisht, mnyra se si manifestohet problemi dhe specificiteti i tij n kontekstin historiko-filozofik, trheqin vrejtjen q ky aspekt i filozofis s Kantit nuk guxon t vshtrohet vetm n nj kuptim. Ai jo vetm q ka konotacione m t thella, si dshmon historia e filozofis, por ka edhe kontekst kuptimor shumshtresor dhe shumkuptimor. Mund t thuhet se si ktu, n njfar kuptimi, duhet t lexohet edhe kuptimi i transcendentalitetit t filozofis s Kantit, i cili, vshtruar nga aspekti kuptimor i nocionit, ka karakterin e diskursit kalimtar t mendimit filozofik. Natyrisht, kjo nuk do t thot se Kanti shfaqet si njfar prvetsimi i metafiziks, aq m pak mund t ket ndonj karakteristik t fundit t saj, por filozofia e tij transcendentale mund t kuptohet n nj kontekst n t cilin ajo sht nj lloj i formsimit kuptimor t kritiks s metafiziks. M n fund edhe vet Kanti, si nj prej detyrave kryesore t filozofis s tij, kritikn e metafiziks e vendos si piknisje por edhe si orientim pr shqyrtimet e tij t trsishme. Kshtu, te Kanti, shtja e metafiziks, pra edhe shtja e tradits s mendimit filozofik, shfaqet pr her t par si nj prej problemeve t rndsishme t paevitueshme. d. 2. 2. Piknisja e filozofis s Kantit Me shqyrtimet estetike dhe shqyrtimet n fushn e filozofis s natyrs Kanti merret nga nevoja pr arsyetimin e sistemit filozofik q e ka themeluar. Kjo buron nga fakti se filozofia duhet ti krkoj arsyeshmrin dhe rndsin e saj n prkufizimet e realitetit. Thn

~146~

ndryshe, gjithka q shprehet si kuptim i bots duhet t ket mundsin pr t arsyetuar dhe pr t dshmuar rndsin e bots reale. Nprmjet shqyrtimeve estetike, Kanti dshiron t tregoj se do prpjekje q shkon kah ndarja e bots objektive n dy pjes (ideore dhe reale) nuk ka kuptim. Bota ekziston n trsin e saj dhe vetm n kt mnyr sht e mundur t kuptohet. Prpjekja pr dhnien e prgjigjes n, si thuhet shpesh, pyetjet themelore t filozofis s saj: ka mund t di, ka duhet t bj dhe ka mund t shpresoj, t cilat prmblidhen n pyetjen: ka sht njeriu, e detyrojn Kantin t sistemoj pikpamjet. N kt kuptim, ai paraqet skemn e sistemit t tij filozofik: aftsin e prgjithshme t shpirtit (aftsin e t njohurit, ndjenjn e t kndshmes dhe t pakndshmes, forcn e lakmis), aftsin njohse (arsyen, aftsin e gjykimit, mendjen), parimet apriori (ligjshmrin, prkryerjen, qllimin fundor, t cilat prfundojn n zbatimin e tyre n natyr, art dhe liri. Me fjal t tjera, sistemi filozofik si sistem i dijes, duhet t jet i verifikuar realisht. Raporti me estetiken, n kt kuptim, bazohet n plqimin pa interes, i cili paraqet raportin kundrejt objektivitetit, pas ndikime t jashtme dhe pa prpjekje pr njohje. Estetikja na plqen pa ndikimin e fardo interesi dhe bazohet n shijen, e cila paraqet instancn e atsis s gjykimit, ku prioriteti i qndrimeve tona kundrejt bots shprehet n mnyr reale. N kt drejtim, n kritikn e tret t Kantit vendoset n qendr t shqyrtimeve rivlersimi i mundsive t kritiks si sistem. Te kjo shtje, pikrisht pr shkak t problemit estetik, Kanti heq dor nga doktrinimi i sistemit. Ai vren se kshtu, n fakt, do t anashkalohej sfera e prvojs dhe, duket q n fund lejon q estetikja n zanafill t prcaktoj filozofin e tij. Natyrisht, kjo vlen vetm n at kontekst q sht caktuar me intencat e filozofis s tij transcendentale. N t njjtin kontekst duhet t lexohen edhe shqyrtimet e tij mbi bazat e shkencave natyrore n kufijt e mendjes s shndosh. Parimet fillestare t shkencave natyrore bazohen n qndrimet teorike-shkencore q jan paraqitur n Kritik der reinen Vernunft. Veantia e mendimit shkencornatyror qndron n veantin q ka nj prej formave t mendimit t aftsis njohse t njeriut. S kndejmi, shkencat natyrore, sikurse do shkenc tjetr, duhet t ken nj pjes t pastr, duhet t bazohen n

~147~

mendimin e pastr dhe duhet t buroj nga nocioni i mendjes s shndosh. Kjo pjes e pastr, n t vrtet, paraqet mundsin e vet shkencs, prandaj edhe marrja me problemet e mendjes s shndosh, n njfar dore, manifestohet si marrje me problemin e vet mundsis s njohuris shkencore dhe mundsive t mbshtetjes shkencore n prgjithsi. Kshtu, teoria shkencore dshmon prakticitetin dhe rndsin jetsore t veprimit t saj, q ofron dshmi plotsuese t qndrueshmris s sistemit t Kantit. Zgjidhja e problemit t mundsive t prvojs dhe njohuris, e cila shpie prtej kritiks s arsyes s shndosh, sht baz kalimtare e mendimit t pastr shkencor, i cili, si mendim konkret shkencor, mund t jet legjitim vetm nse sht adekuat me kategorit e arsyes s shndosh. Shkenca natyrore duhet t bazohen n mendimin e pastr, jo pr shkak t rndsis formale-logjike e cila mund ti jet e nevojshme vetm pr ndonj legjitimitet t jashtm, por pr shkak t domosdoshmris prmbajtjesore e formale q e imponon vet struktura e mendimit, sipas t cilit nj mendim edhe e prcakton si t till. Me prcaktimin e strukturs kategoriale t mendimit kaprcehet dallimi i forms dhe prmbajtjes dhe evitohet subjektiviteti ne vlersimin e legjitimitetit, kurse gjrat vendosen n kontekst t asaj q ato realisht jan. Sfera e arsyes s shndosh sht e vetmja garanci pr vrtetsin e njohuris dhe qndrueshmrin e mendimit, ndrsa prcaktimi i subjektivitetit n strukturn e tij merret si garanci objektive e realitetit dhe objektivitetit t njohuris subjektive n kt realitet. Qndrimi i Kantit se n do msim t veant mbi natyrn mund t haset vetm aq njohuri e vrtet sa ka n t matematik shpreh qart konsekuencn e mendimit t tij. Shkenca e vrtet, sidomos natyrore, pasqyron nj pjes t pastr. Ajo qndron n themelet e asaj empirikes dhe bazohet n njohurin apriori t shtjeve t natyrshme. T njohsh dika apriori, n instanc t fundit, do t thot ta njohsh, kurse njohja e shtjeve t caktuara natyrore nuk mund t bhet nprmjet nocioneve t tyre t pastra, sepse nprmjet tyre mund t njihen mundsit e mendimeve por jo edhe objektet, si gjra natyrore, t cilat mund t jen t dhn vetm jasht mendimit, si materiale ekzistuese. Matematika ka pr detyr prcaktimin e prputhshmris s nocioneve t pastra dhe gjrave me t cilat kan t bjn, gjegjsisht, verifikimin e

~148~

vlerave objektive t njohurive tona. S kndejmi, shtrohet krkesa pr t njohur mundsit e nj gjje t caktuar natyrore si edhe at vet, apriori. Kt njohje t mendjes, deri te e cila arrijm nprmjet konstruksionit, Kanti e quan matematik. Kshtu, matematika, si mjet i njohjes, fiton vler t lart. Ajo ka t bj kryesisht me objektivat e rastit, por t domosdoshme dhe t rndsishme, t njerzimit. Duke fituar legjitimitet shkencor me prfshirjen e matematiks n njohurit e tij, pra duke fituar legjitimitetin e konstruksionit t nocioneve me ndihmn e shfaqjes s objektit n t vrejturit apriori, shkenca natyrore nnkupton metafizikn e natyrs, gj q rrjedha nga pamundsia e paraqitjes s ekzistimit t ndonj t vrejturi apriori. Parimet e domosdoshmris s asaj q i prket ekzistencs s disa objekteve, merren me nocionin q nuk lejon t konstituohet. Prandaj, metafizika sht dhe mbetet kurora e mendimit t prgjithshm njerzor dhe masave t vlerave me rastin e gjykimit t qndrueshmris s konstruksionit t mendimit matematikor dhe njohuris shkencore q i prfaqson ajo. Pr t arritur konstatimin matematikor t raporteve dhe dukurive, theksohet si i domosdoshm mendimi metafizik dhe njohuria q na shpie te zbulimi i nocioneve t pastra. Kjo prsiatje gjendet n aparatin kategoria, i cili, i njohur si i till, paraqet organonin e mendimit dhe mundsis s njohje n dimensionet e prgjithshme. Prandaj, matematika sht e mundur vetm si konstruksion i mendimit t pastr n t cilin ka edhe mundsi edhe arsye pr ekzistenc. Msimet empirike mbi shpirtin, pikrisht port shkak se matematika nuk mund t aplikohet te fenomenet e ndjesive t brendshme dhe ligjsit e tyre, mbetet larg prej nivelit t nj shkenc t vrtet. Kjo ndodh pr arsye se, n kt rast, duhet t merret parasysh vetm ligji i prhershm i nxitjes s ndryshimeve t brendshme, gj q do t paraqiste zgjerim i njohurive q, sipas msimeve t matematiks mbi trupat, do t ishte prafrsisht si msim mbi tiparet e linjs s vrtet ndaj gjeometris n trsi, konsideron Kanti. Pr t qen i mundur aplikimi i matematiks n msimet mbi trupat sht e domosdoshme q, si pik fillestare dhe si themel, t prmenden

~149~

parimet e konstruksionit t nocioneve q i prkasin vet mundsis s materies. Pr kt arsye, si baz konsiderohet zbrthimi i nocionit t ndonj materieje, gj q sht pun e filozofis s pastr, e cila manifestohet si metafizik objektive e natyrs trupore. S kndejmi, t gjith filozoft e natyrs, t cilat jan prpjekur t veprojn n mnyr matematikore, jan shrbyer me parimet metafizike, me t cilat duhet t shrbeheshin, sado q t protestonin kundr krkesave t metafiziks. Kto protesta burojn nga moskuptimi i faktit se e gjith e vrteta metafizike sht nxjerr nga esenca e forcs s mendimit. Pr shkak se nuk jan nxjerr nga prvoja, ato assesi nuk jan imagjinuar, por prmbajn veprime t pastra dhe nocionet e parimet themelore apriori, t cilat shpien deri te lidhshmria e ligjshme e shumsis s njohurive empirike. S kndejmi, kjo edhe mund t bhet njohuri empirike, gjegjsisht prvoj. Kanti mendon se pr kt arsye, shkenctart e natyrs nuk mund t lirohen nga parimet e metafiziks, sado q t prpiqen t nnvlersojn. Nevoja pr prgatitjen e terrenit pr nj shkenc natyrore, si bn filozofia e pastr, sht e pa diskutueshme. Llogaritja matematikore e raporteve dhe dukurive, pa prsiatje metafizike, mundson aplikimin e parimeve t thjeshta empirike, t cilat jan plotsisht t paprshtatshme pr vrtetsive apodiktike t fituara me ligjet q shtrohen. Pamundsia e gjurmimit t burimeve apriori t ktyre vrtetsive, e cila buron nga kuptimi jo mjaft i thell i problemit, m me dshir ia l fatit mendimin e pa artikuluar mir. Sipas ksaj, Kanti nuk e shpjegon nocionin e materies si kallzues, por vetm si raport ndaj aftsis njohse, prej nga materie do t ishte do objekt ekzistenca e t cilit prcaktohet me ndihmn e shqisave t jashtme, gj q do t ishte shpjegim metafizik. Prkundr ksaj, hapsira do t ishte vetm form e do vrojtimi t shqisave t jashtme. Kanti e prkufizon hapsirn si hapsir empirike, e cila prfshin t gjitha objektet e prvojs dhe, njkohsisht, sht nj prej objekteve t saj. S kndejmi, ai nxjerr prfundimin se kjo lvizje sht objekt i prvojs vetm relativisht, kshtu q edhe hapsira n t ciln vshtrohet kjo prvoj sht vetm g\hapsir relative. Hapsira absolute, e cila qndron n ann tjetr t ktij prcaktimi, vetvetiu sht asgj dhe nuk sht kurrfar objekti. Ajo nnkupton do

~150~

hapsir tjetr relevante q mund t mendohet gjithmon jasht asaj q sht e dhn. Nprmjet t dhn ajo trhiqet n pafundsi, e cila e prfshin edhe kt t parn, e cila mund t merret si ai q lviz. Si nocion empirik dhe nocion i lvizjes mund t gjej vend n shkenca natyrore, si metafizik aplikative, e cila merret me prvojn e nocionit t caktuar, por sipas parimeve apriori. N pajtim me kt, edhe konstituivi i nocionit t lvizjes do t thot paraqitje e ndonj lvizjeje n t vrejturit apriori. Pr kt arsye, t gjitha problemet shkencore-natyrore, pr shkak t legjitimitetit vetjak, do t mbshteten n format apriori t vetdijes. Prandaj, t gjitha shkencat natyrore duhet t ndahen n katr grupe kryesore: i pari, grupi i shkencave q e konsiderojn lvizjen si kuantum t pastr, sipas renditjes dhe pa kurrfar kualiteti t asaj q lviz dhe nuk mund t quhet fereronomi; i dyti, grupi q e trajton lvizjen si kualitet t materies, me emrin e nj forc lvizse fillestare, e cila e ka emrin dinamik; i treti, grupi i shkencave natyrore q e konsiderojn materien si nj kualitet t njjt n relacion me lvizjen vetjake, e cila quhet mekanik; dhe i katrti, grupi i shkencave natyrore q e prcaktojn lvizjen ose qndrimin e tyre vetm n raport me mnyrn e paraqitjes ose modalitetin, t cilin Kanti e quan fenomenologji. Kto katr grupe kryesore bjn pjes n prcaktimet kategoriale t kuantitetit, kualitetit, modalitetit dhe relacionit, prandaj jan legjitime pr strukturn e mendjes s shndosh n t ciln bazohen. Shqyrtimet metafizike t Kantit mbi trupat prfundojn me shqyrtimin e hapsirs s zbrazt. Ktu, n njfar mnyre, mund t njihet qndrimi i Kantit mbi shtjet ekzistenciale t arsyes njerzore. shtja e hapsirs s zbrazt sht shtje mbi asgj, gjegjsisht problem q kaprcen kufijt e prvojs njerzore. N kt kuptim problemi i mbi-prvojs shfaqet prsri si piknisje e metafiziks s Kantit, por kt her n kufijt e arritshmris s saj. Problemi i estetikes dhe ai i bazs s shkencave natyrore, n metafizikn e Kantit, shfaqen si vend i vrojtimit t sistemit t trsishm. Mendimi i trsishm q konstituohet n shqyrtimet e filozofis transcendentale ktu vrtetohet me shfaqjen e saj. Kshtu, Kanti dshiron t paraqes bazat transcendentale t fenomenales, t dshmoj se fenomenologjia, si mnyr e vetme pr

~151~

njohjen e bots objektive, duhet t kuptohet si pjes e filozofis transcendentale. Vlen edhe e kundrta, filozofia transcendentale, n peshn e saj spekulative, nuk mund t ket kurrfar rndsie n qoft se nuk ka potenc fenomenologjike. N t vrtet, do filozofi duhet t manifestohet si fenomenologji. N gjysmn e dyt t shekullit 19 sht shfaqur neokantizmi, i cili vazhdon edhe n shekullin 20. Me disa distancime, mund t thuhet se ktu bhet fjal pr paraqitjen e fundit t fort t metafiziks. Por, ndikimi i Kantit nuk prfundon vetm n kt drejtim ose tendenc t filozofis, e cila mban emrin e tij. Kanti, n njfar mnyre dhe n kontekste t ndryshme, nprmjet pyetjeve t veta, mnyr se hapjes s problemit dhe mundsive q krijon ka ln gjurm n gjith historin e filozofis s shekujve 19 dhe 20. sht shum e rndsishmja se rndsia e tij duket n t gjitha fushat e mendimit filozofik. N njfar mnyr, Kanti arrin t dshmoj se mendimi filozofik nuk mund ti kthehet negacionit vetjak n mendimin e Asgj. Ai ka arritur kt prkundr ngarkess me diskursin metafizik dhe prkundr prpjekjes q e ka shpn drejt krijimit t nj sistemi t form t mendimit q shprehet si e vrtet e t qenit n tonalitet. Problemi i prvojs ktu nuk interpretohet vetm si ndonj prpjekje pr vendosjen e teoris s t njohurit e cila do t ket legjitimitet shkencor. Ky sht njkohsisht qndrim sipas t cilit filozofia duhet t deprtoj n tendencat nihilistike q e prbjn vet qenien e metafiziks. Natyrisht, kritika e tij ndaj filozofis nuk ka mundur as n aspektin historiko-filozofik t arrij deri te krkesat pr kritikn metafizike n prgjithsi, kritikn e cila do t vinte n pikpyetje vet konceptin e metafiziks. Por, n vet krkesn pr prvetsim kritik t qndrimeve t deriathershme metafizike, Kanti hap mundsi q t vihet n pikpyetje edhe metafizika n trsi. Natyrisht, kjo duhet t kuptohet para s gjithash n kontekstin e perspektivs dhe kurrsesi si arritje t filozofis s tij. N kt kuptim krijohet edhe nj recepcion me i ri i mendimit t Kantit, i cili prfshin gjith at q i ka br t mundura n tendencat e mvonshme. Pra, me t gjitha ato q nuk jan shtje e filozofis s tij dhe q nuk i ka prkitur n mnyr eksplicite filozofis s tij, nxit

~152~

mundsi t reja. N kt kuptim, neokantizmi nuk ka ndonj rol t madh, me prjashtim t rasteve si ai i Husserlit, kur filozofia e Kantit, nprmjet pikpamjeve interpretative t mendimtarve m t rinj, u kontribuon mundsive t mendimeve t reja. Mendoj se sot Kanti duhet t vshtrohet, para s gjithash, nga perspektiva q edhe me vet natyrn e filozofis s tij eviton pikpamjet pozitiviste-historiciste ndaj recepcionit t mendimit t tij. N t vrtet, Kanti sot konsiderohet bashkkohanik i rndsishm, pa t cilin lirisht mund t thuhet se nuk mund t kuptohen disa tendenca krejtsisht t reja jo vetm pr mendimin filozofik por edhe pr botn bashkkohore n prgjithsi. d. 3. Fenomenologjia transcendentale e Edmund Husserlit49 Husserli, pa dyshim, sht filozof q n kihen e vet ka pasur ndikimin m t madh n rrjedhat e mtejshme t filozofis. N fillim, ka qen nn ndikimin e fuqishm t Kantit, dhe n hapsir n t ciln sht shfaqur ai vrehet leht ndikimi i filozofis s Kantit. Por, assesi nuk mund t thuhet se Husserli sht vazhdues i mendimit t Kantit. Mund t thuhet lirisht se, n zhvillimin e mendimit t vet filozofik, ai nuk sht neokantist. Ndoshta pikrisht Husserli sht shembull i mir pr situatn n t ciln nprmjet kuptimit t nj situat filozofike e duke u orientuar kah ndonj mendim filozofik arrihet deri te pikpamje t reja n problematikn filozofike. Duke u prpjekur q shkencn t bazoj n nj logjik t pastr, Susserli i kundrvihet ashpr do psikologjizmi n teorit e dijes. N kt kuptim, ai trheq vrejtjen ndaj paragjykimeve q burojn prej tij dhe pr pasojat e teoris s dijes q orientohet prej tij. N kt kuptim, edhe fenomenologjin e Husserlit duhet kuptuar n kontekstin historikofilozofik n t cilin shfaqet.

EdmundHusserl(18591938)kafilluartmerretmefilozofisimatematikan.Kyndikimshtidukshmn hulumtimetetijfilozofike.Kashkruarnjnumrtmadhpunimesh,prejtcilavemundtveohen:Philosophie derAritmetik(1891),LogischeUntersuchungen(1900),PhilosophiealsstregeWissenschaft(1910),Transzendentale undformaleLogik(1910),IdeenzueinerreinenPhenomenplogieundphenomenologischenPhilosophie(1913), Mediationscartesiennes(1932),KrisisdereuropaischenissenschaftenunddietranscendentalPhenomenologie (1936),ErfahrungundUrteil(1939).NjnumrimadhishkrimevetpabotuaratHusserlitshtprmbledhurn vlliminmetitullHusserliana,botimiitcilavepoprgatitetngaarkiviiHusserlit,nLouven.

49

~153~

Husserli, n njfar mnyre, ka dashur t pajtohet me prpjekjet antike t pozitivizmit dhe neokantizmit, duke dshmuar ngjashm me Kantin, se asnj lidhshmri n teorin e dijes nuk sht e mjaftueshme pr kuptimin e realitetit. Duhet t kihet parasysh se Husserli i ka formsuar gradualisht pikpamjet e tij filozofike. Kshtu, kur flitet pr filozofin e tij n trsi, mund t flitet pr tri kontekste zhvillimore: 1. fenomenologjin deskriptove, 2. fenomenologjin transcendentale dhe 3. egologjin transcendentale. Nprmjet ktyre tri, thn kushtimisht, konteksteve, Husserli zgjeron shqyrtimet e tij fillestare dhe i transformon ato. Kshtu, nprmjet objektivave t ndryshme, ai pasqyron prpjekjet e filozofis s tij n trsi. Pra, nuk duhet t hiqet nga mendja se ktu nuk bhet fjal pr tri pozicione t ndryshme t nj filozofi, por pr tri aspekte, objektiva dhe mnyra t ndryshme t orientimit n nj mendim filozofik. Vet prcaktimi i fenomenologjis, prpjekjet fillestare t saj n kuptimin e Husserlit, gjendet n prpjekjet pr kaprcimin e lidhjes ideale-reale e cila e ka prcjell mendimin filozofik n gjith historin e metafiziks. Pr t krijuar mundsi pr kaprcimin e dualizmit metafizik, Husserli niset nga akti i fenomenit q prjetsohet, n t cilin, nprmjet analizs, zbulohet ana imanente dhe transcendentale e realitetit. Husserli e bn kt me parulln e njohur: kah vet gjrat, nprmjet t cils dshiron ta afirmoj prmbajtjen e realitetit si baz prcaktuese e njohjes. N kt kuptim, objektiviteti n filozofi jo vetm q z vend qendror ose n njfar mnyre rehabilitohet por merr edhe kuptim t ri, i cili dallon nga qasje shkencore. Ktu vshtrohet n vet objektin arrihet deri te prkufizime t rndsishme t realitetit. N kt mnyr, Husserli dshiron ti ofrohet mundsis pr zbulimin e mnyrs burimore t njohjes, e cila shfaqet si e drejtprdrejt dhe e gjithqndrueshme. Susserli konsideronte se n kshtu krijohen premisat pr eliminimin e t gjitha lajthitjeve t deriathershme dhe zbulohen mundsi t reja pr njohje n t cilat nuk do t shfaqeshin mosmarrveshje n relacionin njohuri-objekti i njohuris. N kt kuptim, pr Husserslin fenomenologjia paraqet prpjekjet pr krijimin e nj mendimi t ri filozofik, i cili orientohet kah realiteti objektiv. Pr t fenomenologjia shnon njkohsisht edhe metodn dhe qndrimin

~154~

mendor q, si i till, sht qndrim specifik filozofik dhe metod specifike filozofike. N kt drejtim t hulumtimeve, pr Husserlin fillojn t ken rndsi vendimtare pikpamjet logjike. Ai e hedh posht filozofin si qndrim jetsor. Pr t ajo nuk mund t ket kurrfar roli si ndonj kreator i rrjedhs jetsore, sepse ather do t paraqiste vetm pseudo-qndrime mbi realitetin. Kto pseudo-qndrime, prve tjerash, prcaktohen ende nga shpresat dhe prpjekjet q i kemi n kuptimin e nevojave tona jetsore. Thn ndryshe, n kt kontekst filozofia nuk mund t lirohet nj ndikimi i prjetimeve psikike n qensin e njeriut. Fenomenologjia duhet t eliminoj kt relativizm t prditshmris dhe ti hap mundsi filozofis q t formohet si shkenc n kuptimin m t ngusht t fjals. N kt drejtim, Husserlit tregon se natyralizmi senzualistik, si qndrim njohs i pozitivizmit, nuk sht i pranueshm njsoj sikurse historicizmi, kshtu q prkundr tyre sht e nevojshme t caktohen piknisjet pr nj filozofi t re universale, e cila do t nisej nga analiza e intencianalitetit n t cilin lidhen subjekti dhe objekti. Husserli dshiron q bashkimin e subjektit dhe objektit ta bj nprmjet realitetit objektiv, si realitet jetsor, e pastaj edhe si rrjedh t njohurive. Te Husserli aktet shfaqen si prjetime t kuptimit, t cilat kan t bjn pikrisht me prjetimet e akteve. Objekti intencional n raport me prjetimin, ktu merr kuptimin e transcendentales. Prandaj, kuptimi i intencianalitetit sht baz pr kuptimin e objektivitetit q, n kuptimin e njmendt t fjals, do t thot kuptim i premisave t tij transcendentale. Fenomenologjia, n kuptimin e strukturimit t mendimeve t Husserlit, edhe pr detyr edhe njfar mbrojtjeje t filozofis nga ndikimet neofilozofike. N kt kuptim, fraza prapa drejt vet gjrave, paraqet edhe krkesn pr kthimin e filozofis kah shtjet kryesore e t pashmangshme dhe kah mnyrat e vshtrimit. N pajtim me kt, Husserli, n Logische Untersuchungen, i shqyrton parimet logjike si norma q nuk bjn pjes n dimensionet e ligjit t psikologjis s prvojs. Ato nuk mund t jen thjesht vrojtime t proceseve psikike t prjetimeve. Prandaj, Husserli mendon se objekt i logjiks sht relacioni jashtkohor ideal, n t cilin mund t hyj do

~155~

prmbajtje ideore. N kt relacion bazohet si universaliteti i mendimit ashtu edhe mundsia e komunikimit. Njkohsisht, Husserli dshmon se logjika nuk mund t bazohet n ligjet empirike t prikologjis, t cilat as nuk jan t prhershme dhe as nuk mund t perceptohen n ndonj kontekst t prgjithshm. Ai tregon qart se relatizimi psikologjik sht vetvetiu kontradiktor. sht e nevojshme t dallohet lidhshmria e prjetimeve t njohjes nga lidhshmria e objekteve t njohjes, gjegjsisht lidhshmria e gjrave dhe arsyeshmria e tyre logjike. N kt mnyr, Husserli dshiron t evitoj rrezikun nga identifikimi i mendimeve dhe realitetit objektiv, por n njfar kuptimi, krijon mundsi pr aspekt t dyfisht t realitetit objektiv. Me fjal t tjera, kritika e tij e njohuris metafizike shkon n at drejtim q revidon premisat e ktij diskursi t metafiziks. Ai nuk e v n pikpyetje n prpjekjet e tij intencionale, por n qasjet metodologjike. N kt kuptim, logjika e pastr ka kuptim apriori, kshtu q as dimensioni subjektiv psikik dhe as dimensioni objektiv fizik nuk mund t jen vende ku mund t bazohet struktura e saj. Marr n prgjithsi, shqyrtimet logjike t Husserlit prbjn njfar baze pr ridefinimin e qndrimeve t Kantit. Ato jan t rndsishme si prpjekje q sjellin njfar arsyeshmrie ose verifikimi t mundsive t njohjes kritike n prgjithsi. Nprmjet ktyre pikpamjeve ai dshiron t liroj filozofin nga problemet e imagjinuara dhe percepcionet siprfaqsore t realitetit, duke rekomanduar prvojn burimore dhe t pastr, e cila zbulohet nprmjet metods fenomenologjike. Husserli i bazon kto njohuri n vshtrimin intuitiv t imanencs s fenomenit t vetdijes, nprmjet t cils, reduktimit fenomenologjik, zbulohen karakteristikat e qarta apodiktike. Por, duhet te kihet parasysh se intuita nuk ka ndonj vend t prmbajtjes jashtlogjike n kuptimin e Husserlit, por bhet fjal pr aktin e spontanitetit intelektual, i cili, n fakt, sht burimor dhe, rrjedhimisht, prjetim njohs i realitetit objektiv. N kt vshtrim apodiktik ndaj t qenit qndrojn njkohsisht edhe burtimet e njohurive. N kt rrafsh, filozofia e Husserlit prcaktohet edhe si njfar intuicionizmi radikal.

~156~

Kt qasje e karakterizon ajo q, si analiz e subjektit t njohjes, sht e rregulluar nprmjet ligjshmris s ekzistencs s realitetit. Prandaj, detyr e filozofis s teori e dijes sht zbulimi i prioritetit t objektit t njohjes. Ktu qndron edhe dallimi midis filozofis dhe shkencs. Gjith njohuria e shkencs aposteriore sht kuptimi, kshtu q edhe ligjsit shkencore shfaqen si relative. Prvoja fenomenologjike, si prvoj e vrtet e realitetit, bazohet n reduktimin fenomenologjik dhe eidetik, nprmjet t cilve arrihet deri te ekzistenca si form. N kt kuptim, eidetika sht instanca e fundit e fenomenologjis s saj, vend ku valorizohen rezultatet e prvojs s prgjithshme fenomenologjike. Reduktimi fenomenologjik, si metod themelore fenomenologjike, nuk sht veprim i reduktimit t bots, por sht mnyr pr kufizimin e qndrimeve dhe pikpamjeve natyrore dhe shkencore ndaj objektivitetit t caktuar, i cili zbulohet n mnyr intuitave-deskriptive. Me q prjetimi mendor prmban objekt mendor sht e nevojshme t bhet nj analiz e dyfisht e vetdijes, nprmjet t cils analiza e ekzistencs s objektit zbulohet si e dhn e fsheht e fenomenit. Kjo sht mnyr n t ciln Husserli zbulon burimin e bots dhe vetdijes, origjinn e tyre t prbashkt ontologjike, nga e cila, si faktor i rndsishm prcaktues q sht, bota kuptohet n trsin e saj. Thn ndryshe, pr dallim prej Kantit, n filozofin e Husserlit fenomeni nuk sht dika prapa t cilit qndron e panjohura, por edhe vend nga i cili zbulohet ekzistenca e fsheht, eidos i realitetit objektiv. Rrug pr arritjen e ksaj sht reduktimi fenomenologjik. Kshtu, fenomenologjia bhet baz e mendimit kritik n prgjithsi, duke treguar, n instancn e fundit, vet ekzistencn e filozofis. Pra, filozofia, si shkenc eidetike, nuk mund t jet e mbyllur pr tema t reja t bots jetsore, e cila ndryshon pa ndrprer. Duke pasur parasysh kt ndryshueshmri, filozofia duhet t jet e hapur dhe e gatshme t transformoj pikpamjet e saj. Husserli, me fenomenologjin e tij, dshiron t sintetizoj pikpamjet dhe prpjekjet e idealizmit kritik dhe realizmit q, sipas mendimit t tij, duhet t krijojn bazat pr nj shkenc t re universale dhe pikpamjet q kan t bjn me totalitetin e tyre.

~157~

Duke e kuptuar vetdijen e pastr, e cila sht regjion karakteristik i ekzistencs, si prodhim i reduktimit analitik, Husserli e merr si pik burimore t t gjitha intencionaliteteve. Pra, ajo sht baza e vrtet e t gjitha akteve t vetdijshme, t cilat, n instancn e fundit, e prbjn edhe objektivitetin. Kshtu, shqyrtimet q i bn Husserli n regjionin e fenomenologjis transcendentale, paraqitja e t gjitha piknisjeve t filozofis transcendentale, n njfar mnyre, sht vetm vend i prgatitjes pr kuptimin e realitetit n trsin e tij. Problemi i eidetiks merr prmasat e veta reale n mendimin mbi krizn, krizn e njeriut si subjekt njohs, n kuptimin e krizs s shkencave evropiane. Sipas Husserlit, n botn moderne, shkenca sht kriz e bots jetsore, kriz e mundsive jetsore. Me fjal t tjera, problemet njohse manifestohen prfundimisht si probleme t mundsive t veprimit, probleme q n mnyr direkte e godasin jetn. b. 3. 2. Kriza e shkencave si shprehje e krizs s njeriut Pyetja mbi shkencn, e cila sht sjell n nivel t pyetjes mbi njeriun, paraqitet n form t problemit t ekzistencs njerzore, n form t prcaktimit t njerzimit dhe n form t drejtimit t lvizjes ekzistenciale t t qenit. N kt kuptim, kriza e shkencs shfaqet si kriz e njeriut dhe vots n t ciln ekziston ai. Kshtu, rndsia e problematizimit t krizs ka rndsi jetsore vendimtare dhe, n instancn e fundit, paraqet shqyrtimin e kushteve dhe mundsive t ekzistencs. Duke shtruar shtjen e ekzistencs s krizs s shkencs, Husserli tregon se mbyllja e syve ndaj prosperitetit t saj do t thot mosprfillje e shtjeve q jan vendimtare pr njerzimin. N garn e vazhdueshme pr prosperitetin q ia shtron vetes, shkenca e harron kuptimin e ekzistencs s vet, ndrron faktet shkencore dhe, duke u bazuar n faktet e thjeshta, prfundon n krijimin e njerzve thjesht faktik. Ideja pr filozofin universale, n t ciln bazohet edhe shkenca moderne, me shkatrrimin e saj t brendshm, shkakton krizn e shkencs. Me q shkenca ka qen e afirmuar si kuptim jetsor i njeriut, kriza e saj reflektohet n t njjtat prmasa edhe n krizn e prgjithshme t njeriut, kuptimit dhe mendimit njerzor.

~158~

Sipas Husserlit, kriza e filozofis do t thot kriz e t gjitha shkencave bashkkohore, si antar t filozofis s universalitetit, m s pari si kriz latente e pastaj gjithnj e m shum si kriz e vet civilizimit evropian n trsin e jets kulturore t tij, n ekzistencn e saj t trsishme.50 Prpjekja pr mbshtetjen e filozofis dhe shkencs universale gjegjsisht prpjekja pr shpjegimin e bots n trsin e saj n bazat e saj apriore e prcaktojn shkencn si hipotez e prhershme dhe si rrjedh e pafundme e verifikimit. Si kuptim apriori q kuptimin e vet mund t verifikoj vetm n t ardhmen, shkenca gjendet n pozit q ti nnshtrohet legjitimimit t vazhdueshm dhe dshmimit t premisave vetjake. Shkenca, e perceptuar si e till, ekziston vetm si verifikim n pafundsi, i cili sht i domosdoshm pr shkak se paraqet njkohsisht edhe verifikimin e pa ndrprer. N kt situat, shkenca i harron shtjet q e kan prcaktuar kuptimin e saj, t cilat bazohen n problemet jetsore. Duke pasur parasysh kt, me rastin e kuptimit metodik t mnyrs s njohjes, shkencn e vshtrojm si horizont t transformuar t kuptimit, i cili e ka zanafilln n njohjen gjeometrike helene t bots, t ciln aritmetika e ka shndrruar n formula, duke reduktuar format e pastra n njsi numerike. Kshtu, Husserli nnvizon se bota jetsore nuk sht asgj tjetr vese themel i harruar i kuptimit t shkencs natyrore. Thn ndryshe, kriza e shkencs e ka zanafilln n prjashtimin e jets si baz shkencore dhe krkim i kuptimin brenda prcaktimeve abstrakte t mendimit shkencor. Ktu, si eksplikacion i mendimit metafizik, mendimi shkencor shfaqet me qllim q t paraqes vetveten dhe veten e vet. N fund t fundit, kritika e filozofis duhet t ket parasysh kto konsekuenca dhe t lviz n drejtim t shqyrtimit metafizik t lnies padore t bots jetsore. N kt nivel shfaqet shtja e karakteristikave t objektivizmit dhe transcendentalizmit, kurse deprtimin e ktyre dy ideve Husserli e prcakton si kuptim t historis s re t mendimit. Gjith filozofin bashkkohore ai e konsideron si histori t prpjekjeve t vazhdueshme q objektivizmi t ruaj dhe t krijoj nj pamje t re, n njrn an, dhe prpjekjeve q transcendentalizmi t kaprcej vshtirsit q i bart

50

EdmundHusserl,Krizaevropskihznanostiitranscendentalnafenomenologija,Zagreb1990,f.19

~159~

me vete ideja e subjektivitetit transcendental. Pr kt Husserli e cilson Dekartin si themelues t shkencs bashkkohore. Duke u nisur nga Dekarti, n shqyrtimet kritike t filozofis bashkkohore, nprmjet Lajbnicit, Lokut, Hjumit dhe Kantit, Husserli e prcakton piknisjen e fenomenologjis transcendentale. Vshtrimi i trsishm i bots sht vshtrim i pastr i brendshm i subjektivitetit, i cili e vshtron vetveten nga jasht. Pra, bota mbetet autonome n raport me subjektivitetin dhe vepron n mnyr t pavarur prej individualitetit t vet. Pra, do individualitet subjektiv mbetet autonom ndaj t vrtets s vet, e cila nuk do t thot se duhet t jet e vrtet edhe pr individualitetet tjera. Kshtu, pr shembull, e vrteta e zezakve n Kongo dhe e fshatarve kinez sht e ndryshme prej t vrtets son. Por, edhe relativiteti i bots jetsore, megjithat ka strukturn e saj t prgjithshme, e cila nuk sht vet relative ndonse pr t lidhet do qenie relative. do shums, si edhe do njjs, paraqet horizontin e bots. Pr kt arsye jeta e gjall nnkupton vetdijen e vazhdueshme dhe aktuale mbi botn dhe mbi vetveten. Prandaj, Husserli konsideron se teoria gjithnj qndron n njsimin normal t horizontit t bots jetsore. Kuptimi teorik shfaqet n vshtrimin e vmendshm i cili mund t jet edhe i mangt, dhe, si till, mund t arrij njohuri t mangta. Vshtrimi i vmendshm sht gjithmon i prcaktuar nga prania e objektit, kshtu q vshtrimi i disa gjrave n fat sht vshtrim n ndonj fush t vshtruar. Kuptimi q e merr vshtrimi i vmendshm dhe kuptimi q e ka ajo q vshtrohet i jan parashtruar njeriut q m par. Njeriut i takon ajo q e prcakton esencialisht t qenit e tij, kshtu q perceptimi i kuptimit t tij sht i mundur vetm duke pasur parasysh kuptimin e bots n t ciln ky kuptim lind dhe shfaqet si struktur e vendosur q m par. Kshtu vihet n pikpyetje gjith kuptimi i arritjeve t deritashme t filozofis dhe krkesave t, si thit Husserli, metodave t ndryshimeve radikale. Kshtu jan dhn premisat e kuptueshmris t orientimit kah realizimi gradual i ides philosophieae perennis, shkencs s vrtet dhe t njmendt universale nga mbshtetja e fundit. Ndrrimi i mnyrs s t menduarit t filozofive t mdha transcendentale, konsideron Husserli, gjendet n krkesn pr vshtrimin

~160~

q krkon evidencn e objektivave t vshtrimit, gj q nuk ka mundur ta knaq filozofin transcendentale. Kthimi kah burimet e filozofis transcendentale dhe kuptimi i ri i saj tregojn domosdoshmrin e vshtrimeve q i ofron ajo, por edhe domosdoshmrin e transformimit t saj dhe shtrimit t srishm t problemit q e hap Kanti. Pozita e palakueshme n t ciln bie shkenca bashkkohore sht pasoj e mungess s rrugdaljeve t premisave psikologjike, t cilat bazohen n iden objektiviste filozofike t shkencs dhe veprimit empirik. Mungesa e lidhjes s psikologjis nga prvoja e brendshme, n njrn an, dhe orientimit filozofik, n ann tjetr, praktikisht i bllokon hulumtimet psikologjike. Kshtu dshmohet se natyra e shkencave ekzakte natyrore nuk sht e sprovuar objektivisht, nuk sht natyr e bots njerzore, Ajo ide ka dal nga idealizimi, i cili, n mnyr hipotetike, substituon natyrn objektive t realitetit. S kndejmi, shkenca nuk i arrin t gjitha regjionet dhe kuptimi i saj nuk mund ti prgjigjet jets dhe bots n t ciln zhvillohet. Psikologjia si shkenc moderne patjetr duhet t merret me problemin e ballafaqimit t hulumtimeve t veta me pyetjet mbi kuptimin, t cilat nuk i ka shtruar kurr. Pr kt arsye, ajo nuk mund t kuptoj sfern e prvojs s drejtprdrejt jetsore. Duke pasur parasysh kt, del qart se psikologjia, sikurse edhe do shkenc hulumtimet e s cils dshirojn t japin ndonj prej prgjigjeve n pyetjet lidhur me regjionet e jets dhe lidhur me kuptimin e bots dhe njeriut, duhet t ndaloj t operoj me fjal e nocione t zbrazta, duhet t ndaloj t lviz n drejtim t paprcaktuar dhe kuptimin e saj duhet t filloj ta krkoj n prvojn burimore t bots jetsore gjegjsisht n qenien e psiks vetjake. Ather sqarimi q vjen n vend t nocionit nuk ka kurrfar kuptimi tjetr vese t metods e cila e kaprcen sfern e prshkrimit e cila mund t realizohet me ndihmn e prvojs objektive. N kt kuptim, Husserli e prcakton edhe drejtimin e filozofis, e cila duhet ta vshtroj objektivisht praktikn, sidomos praktikn shkencore, dhe t shptoj at q shkenca sht dashur ta realizoj si kuptim t saj t lindur. Kshtu, filozofia e zbulon prvojn e thjesht si baz t fundit t do njohurie dhe tregon qart se vet kjo bot, n tipizimin e saj, ofron q m par t gjitha mundsit e tems shkencore.

~161~

S kndejmi, Husserli nxjerr prfundimin se vetm ai q jeton n epokn universale dhe me ndihmn e sa ka horizont universal t jets s brendshme t pastr, ka problematik objektive dhe t vrtet t psikologjis s pastr, e cila u ather u prket t gjitha shkencave q merren me psikiken. N kt kuptim, ai ia mohon psikologjis s deri m tash vrtet sht marr me psikologjin e s vrtets. Filozofia transcendentale, pr psikologjin e vrtet, luan rolin e shkencs apriore, nocionet strukturore apriori t s cils mund t prdorn pr empiriken e prditshme. N kt kontekst, njeriu sht subjektivitet pr botn dhe, njkohsisht, ekziston objektivisht. Kshtu, fenomenologjia i liron shqyrtimet nga idet e ndonj ontologjie t shpirtit, e cila mund t ishte analogon i fiziks, duke krijuar kshtu kushte pr kuptimin e njeriut dhe t bots n t ciln njeriun ekziston. N shqyrtimin e krizs s shkencs, Husserli tregon se n far mnyre filozofia sht gjithmon e kthyer kah realiteti. T gjitha shqyrtimet ajo i hap duke pasur parasysh problemet e jets s drejtprdrejt dhe vshtrimin e mundsive pr zgjidhjen e tyre. N kt kuptim, kriza e shkencs interpretohet si fenomen i njeriut modern. Husserli pasqyron qart aspektet e rndsis s drejtprdrejt t filozofis pr jetn. c. 4. Teoria e njohjes dhe teoria e jets Duke shtruar si detyr pr gjith njerzimin zgjidhjen e problemeve jetsore, nprmjet shqyrtimeve multidisiplinare, filozofia bashkkohore heq dor nga roli i Prometheut, i cili e kishte prcaktuar n zhvillimin e civilizimin perndimor, t cilin ajo sht prpjekur ta nnvizoj, sidomos n prpjekjet t prfitimin e vlers s prgjithshme. Ktu, pr shembull, problemi i bashkimit t natyrs manifestohet si problem edhe i filozofis edhe i shkencs, e cila kshtu u kthehet implikimeve filozofike, duke i vn shtjet teorike n shrbim t shtjeve jetsore. Diskursi i ri i mendimit filozofik, n njfar kuptimi, sht kritika e trsishme e tradits vetjake, n t ciln gjithprfshirja e krizs se bots moderne krkon edhe gjithprfshirjen e kritiks ndaj saj, e cila para s gjithash ka t bj me bazat e saj q gjenden n metafizikn europerndimore. Kshtu lind nevoja q t shtrohet shtja e kushteve t mundsive t teoris filozofike t shkencave natyrore, t cilat, n qoft se do t ishin e mundura, e arsyetojn shtjen e bazave t mundsive t

~162~

bashkimit sistematik t fiziks, t ciln e mbront Weizsacker, i cili konsideronte se formsimi i gjith fiziks sht i mundur nga nj parim, sipas t cilit nocioni i kohs sht nocion qendror. Kritika e shkencs moderne nuk pret prgjigje definitive ose t thjeshta. shtjet q i shtron ajo jan shtje q kan t bjn me thellsin e kulturs njerzore. Hedhja posht e logocentrizimit, i cili n esenc sht mendim i civilizimit euro-perndimor, nnkupton edhe hedhjen posht t absolutizimit t arsyes scinetifike, kshtu q shtron krkesn q shkenca t ndjek zhvillimin e jets. Kjo krkes n mnyr implicite shtron shtjen e prgjegjsis pr pasojat, pra edhe pr mnyrn e re t gjykimit e t parashtrimit t pyetjeve. Ajo shtron edhe krkesn pr nj etik t re, parimi i s cils do t qndroj n prgjegjsin ndaj t ardhmes. Pika n t ciln merr kuptimin e vet t plot raporti i njohjes me botn edhe gjuha. Krkesa shkencore shtrohet me qllim t shndrrimit t gjuhs n shenja, n t folur dhe n mendime. Kshtu, gjuha bhet sistem q rregullohet me rregulla t rrepta, respektimi i t cilave sht i detyrueshm, pasi n rast t pamundsis q t transmetoj informacione gjuha bhet e pakuptimt. Gjuha e till nuk i prmbush krkesat gjuhsore, sepse arrin vetm nj regjion t kuptimit, duke prfshir vetm nj aspekt t jets. Kshtu fjalt nuk jan m shprehje pr gjrat, por shprehje t strukturave, kshtu q bhen probleme gjithnj e m t mdha t komunikimit, duke e ndar jetn n nj sr regjionesh n t cilat kan qasje vetm nj rreth i ngusht i njerzve. Ballafaqimi i shkencs me jetn krkon arritjen e m shum regjimeve t kuptimit dhe jetsimin e gjuhs n prgjithsi. Ktu vjen n shprehje edhe gjuha metaforike, e cila nuk e dmton iden e t folurit, si dshmojn nocionet e shkencave natyrore moderne, t cilat kan pikrisht forma metaforike. N kontekst t kritiks s mendimit shkencor, raporti i filozofis dhe shkencs vihet deri n pikn e parashtrimit t shtjeve transcendentalefilozofike, t cilat bhen vendimtare pr praktikn shkencore. Transformimi i mendimit filozofik e shkencor bazohet n riformulimin e shtjeve. S kndejmi, edhe heuristika filozofike, si shkenc mbi parashtrimin e pyetjeve, merr dimensione m t gjera. Pyetjet e reja shprehin qart paqndrueshmrin e redukcionizmit dhe

~163~

domosdoshmrin e paradigms holistike, me rast, n instancn e fundit, bien n uj zgjidhjet strukturaliste t problemit. N kt mnyr, bie posht mundsia q shkenca t jet udhrrfyese e jets, pikrisht pr shkak se ajo sht shum e largt q t mund ta udhheq apo, n nj variant tjetr, t bhet udhrrfyes i saj. Me hapjen e filozofis bashkkohore edhe shkencat e reja e pranojn hapjen e bots, duke mbajtur qndrim negativ ndaj filozofis tradicionale dhe t vrtets shkencore, duke hedhur posht sakrosankticitetin e saj dhe do lloj transcendentaliteti. Pluralizmi teorik nuk parashtron objektiva t skajshme dhe krkon shkatrrimin e dogmatizmit t prvojs njerzore dhe pikpamjeve t teoris tradicionale. Antidogmatizmi i qasjes s re, kthesa e teoris bashkkohore, gjendet n heqjen dor t do lloj t njohjes absolute dhe universale dhe marrjen n konsiderim t trsis s bots objektive, polivalencs dhe polidimensionalitetit t saj. N kt kuptim, hapet shtja e shqyrtimit t aspekteve t m shum mundsive, t t folurit mbi perspektivat dhe mundsit e shumta. Ktu mundsia e dallimeve t zgjidhjeve nuk sht premis deri te e cila arrihet, por premis prej t cils niset. Multidisiplinariteti i hulumtimeve bashkkohore teorike-shkencore, n mnyr t veant, dshmon jo vetm mundsit momentale t mendimit filozofik dhe t teoris shkencore, por edhe perspektivn e tyre. d. 5. Piknisjet e pluralizmit teorik Prkundr shkencs tradicionale, e cila bazohet n postulatin e konsistencs, prkundr mendimit se teorit q nuk kan lidhje logjike midis tyre nuk mund t paraqesin baz pr njohje dhe as nuk mund t jen mbshtetje e procesit t arsyetimit, i cili sht gjithashtu nj prej shtyllave kryesore t mendimit shkencor, mendimi i ri shkencor bazohet n heqjen dor nga njohja absolute dhe e vrteta absolute, eliminimi i postulatit t arsyetimit dhe definimit t njohjes si besim i arsyeshm i t vrtets. Ktu hapet diskursi pluralistik i shkencs, i cili fut parimin e kundrshtis si parim rregullativ dinamik i njohjes, n t cilin z fill zbulimi dhe hapja e kundrshtime dhe papajtueshmrive relevante, t cilat e prbjn aktivitetin qendror pr arritjen e njohjes. Qasja falibilistike e hedh posht prfundimisht fondamentin e njohjes, duke e problematizuar sigurin dhe stabilitetin e njohjes, duke shpallur se

~164~

gabimet dhe pagabueshmria jan komponente t natyrshme t saj. Pr kt qasje shkencore t gjitha llojet e prvojave jan pjes t mueshme t njohjes s mundshme, t cilat, marr n trsi, ofrojn pikpamje relevante dhe japin rezultate t rndsishme duke pasur parasysh nevojat jetsore. Nprmjet forms s pluralizmit teorik vepron procesi i rrzimit t dogmave n shkenc dhe kaprcimit t do elementi dogmatik. Raporti i filozofis dhe shkencs tradicionale theksohet sidomos n dallimet e tyre prmbajtjesore. N filozofi bhet fjal pr shtrimin dhe studimin e problemit dhe jo pr hulumtimin e objektit. Qndrimit i Poperit se metoda nuk sht e rndsishme pr filozofin shpreh qart kt dallim, duke vn n plan t par ndjeshmrin ndaj problemeve si baz pr prpjekjet filozofike. Duke pasur parasysh prkufizimin e Hegelit pr filozofin, sht e qart prse rishqyrtimi i premisave transcendentale t shkencs dhe konstruksioneve t bots sht nj prej problemeve qendrore t filozofis bashkkohore. Gjat shqyrtimit t ktij problemi duhet t kihet parasysh fakti se Poperi e ka hedhur posht kuptimin tradicional t nocionit t njohjes, sipas t cilit njohja sht trsi e besimeve q mund t arsyetohen. Prkundr teoris pararendse t njohjes, e cila e theksonte ann subjektive t njohjes, Poperi v n plan t par dimensionin objektiv t njohjes, duke theksuar se problemet kryesore kan t bjn me prmbajtjen dhe se besimi i vrtet nuk mund t ket m vend qendror n procesin e njohjes. Poperi hedh posht qndrimin sipas t cilit logjika e hulumtimeve shkencore sht identike me logjikn induktive, duke rikonstruktuar problemin e vjetr t mbshtetjes logjike t mendimit t metods induktive dhe duke shtruar shtjen e legjitimitetit t onduksionit si mnyr e nxjerrjes s prfundimit. Arsyeja kryesore e hedhjes posht t metods induktive qndron n faktin se Poperi konsideron se ajo nuk paraqet hapsir t prshtatshme pr prcaktimin dhe prkufizimin e shkencore nga pseudoshkencorja gjegjsisht mbetet n sfern formuese subjektive t njohjes. Por, me gjith krkesn pr njohuri objektive, Poperi distancohet nga pozitivistt, t cilt mbshtetet n metafizikn, t ciln e pranojn si kusht pr njohuri shkencore. Kshtu filozofia dhe shkenca vihen n raport

~165~

t drejtprdrejt q, n fund t fundit, e dikton filozofia, ndrsa ballafaqimi i tyre konsiderohet si frytdhns. N kt kontekst bie posht parimi metodologjik, i cili niset nga hipoteza mbi uniformitetin e natyrs dhe prjashtimin e varianteve t ligjeve natyrore. Kjo paraqet bazn metafizike t shkencs tradicionale, me ka ryzohen bazat e saj. N kt mnyr filozofia imponohet si mendim themelor shkencor, kurse do teori shkencore shfaqet si hipotetike. Duke pasur parasysh qndrimet e Poperit, filozofia bashkkohore adreson kritik radikale shkencs si eksplikim i metafiziks. Transformimi i shkencs ktu shihet n kontekst t transformimit t filozofis, prvetsimit t pikpamjeve metafizike dhe nnshkrimit t qndrimeve ndaj mendimeve shkencore multidisiplinare. Prjashtimi i premiss historik, t ciln e bn Kuhni51, sht shprehje e prpjekjeve pr dalje nga pluralizmi i t vrtets dhe hedhe posht e kuptimit t vjetr t shkencs. Pamje e re e shkencs, e cila formsohet ktu, sht edhe mnyr e re e kuptimit t bots dhe raporteve brenda realitetit objektiv t saj. Antiparadigmaticiteti i Kuhnit n kuptimin e shkencs n fakt sht krkes pr revolucionarizim t vazhdueshm t mendimit shkencor dhe pr antidogmatizimin e tij. N kt kuptim, shkenca duhet ti kundrvihet strukturs ideologjike t mendimit dhe t jet n shrbim t jets, e cila krkon njohuri t zgjeruara dhe jo reduktim e ngushtim t tyre deri n at mas q i prgjigjet nj drejtimi shkencor. Kocepti i paradigms n mendimin shkencor, si edhe n filozofi, sht koncept i krijimit t jets paralele, e cila paraqitet si form e prkryer, n t ciln jan eliminuar mangsit e forms s jetess. Kritika e paradigmaticitetit absolut n shkenc sht kritik e pozits s lidhjes s form me traditn. Sipas kuptimit t Kuhnit, kjo sht njkohsisht edhe kritik e qasjes historike ndaj problemit, por nuk sht ahistoricitet dhe hedhje posht e vshtrimit dhe kuptimit t problemeve n gjenezn e tij. Kuhni shpjegon se paralelja midis revolucionit shkencor dhe politik ka t bj pikrisht me faktin se as njra dhe as tjetra nuk bazohen n tradit, por kan pr qllim rrzimin e paradigms dhe mendimeve ideologjike.

TomasKuhn,fizikandhefilozofamerikan,iciliekazhvilluarkonceptinerevolucioneveshkencoreqshfaqensi mnyrezhvillimittshkencs.VepraetijkryesoreshtThestruktureofScientificRevolutions(1962).
51

~166~

Rrzimi i paradigmave, n fakt, sht rrzim i konsistencs s veprimtaris hulumtuese, e cila sht objekt i kritiks dhe ndryshimeve themelore q shpien drejt faktit se shkenctart e vshtrojn ndryshe botn q e hulumtojn. N fund t fundit, pikrisht ky ndryshim e ndryshon edhe vet botn. Kto premisa jan kusht i pluralizmit teorik dhe metodologjik, i cili i vendos filozofin dhe shkencn njrn pran tjetrs, ndrsa ndikimi i ktij raporti shihet n anarkizmin e arritjeve shkencore, t cilat manifestohen jo vetm n form t ndonj rezolucioni, por edhe n form t prpjekjeve hulumtuese q nuk prejudikojn zgjidhje. E vrteta ktu nuk kuptohem si qndrim i paprekshm, si gjykim prfundimtar mbi gjrat, por edhe si nj pikpamje q ka premisa krejtsisht objektive dhe premisa t njjta t zhdukjes s saj ose humbjes s kuptimit t saj n t ardhmen. Duke u prgjigjur n pyetjen se si duhet t kuptohet shkenca, epistemologjia bashkkohore hedh posht fardo programi. Pranohet qndrimi se shkenca nuk ka metod t veant dhe se ndarja e dija nga padija, n fund t fundit, sht shum e dmshme. Pikpamjet e Paul Deyerabendi ktu kan rndsi t veant. Pikpamjet e tij epistemologjike tregojn se, n t vrtet, t gjitha pikpamjet shkencore duhet t pranohen me t gjitha kuptimet relevante. Pr kuptimin e bots duhet t prdoren t gjitha mundsit dhe jo vetm nj numr i vogl i ideve, sipas disa kritereve verifikuese, gjithsesi relative. Pohimi se nuk ka njohuri jasht shkencs sht paragjykim i rrezikshm, i cili duhet t hidhet posht. Shkenca si ideologji botrore udhheqse mund t vrehet m s lehti n formn e raporteve shoqrore, ku forma e mendimit shkencor n raport me t gjitha mundsit tjera sht e privilegjuar n t gjitha mnyrat. N kt mnyr, kultura dshiron t pasqyrohet si kultur tekniketeknologjike n t ciln arti, kultura, religjioni dhe format tjera kulturore dshirohet t minimizohen, t paraqiten vetm si pjes e historis dhe kurrsesi si nj prej formave t s vrtets. Krkesa pr pluralizm teorik buron nga njohuria e pamundsis s bazueshmris s shkencs absolute dhe arritjes s njohurive absolute, duke pasur parasysh paqndrueshmrin e prpjekjeve mbi kt baz

~167~

dhe pamundsin e parashikimit t pasojave q mund ti shkaktoj ai. N kt kuptim, pluralizmi teorik shfaqet si zgjidhje e vetme pr dalje nga kriza q e kishte prfshir shkencn e shekullit 20, kur vet shkenca kishte qasje krejtsisht t re pr vshtrimin e problemeve dhe zgjidhjeve t tyre. Gjith ngulmimi i pathyeshm pr pluralizm shkencor nuk buron nga disa nevoja teorike abstrakte teorike, por sht imperativ i bots jetsore dhe nevojave q e prbjn nj pjes t prmbajtjes s tij reale. Vshtruar nga perspektiva e historis filozofike, kto krkesa shtrohen para s gjithash nga teoria shkencore e cila i vren e para nevojat, jo vetm teorike, pr pikpamje teorike, por edhe nevojat reale jetsore. b. 6. Ideja e shkencave kognitive Veantia e hulumtimeve shkencore kognitive gjendet, para s gjithash, n karakterin multidisiplinar nga i cili niset si premis pr kuptimin e proceseve njohse. Ky karakter multidisiplinar nuk sht i prcaktuar n baz t krkesave shkencore, pra nuk buron nga nevojat teorike, por sht pasoj e: 1. vshtrimit n traditn e teoris shkencore q shkencat kognitive, n njfar mnyre, e konsiderojn si rezultat t trsis s ktyre prpjekjeve dhe 2. transformimit dhe vshtrimit t veant kritik t teoris tradicionale shkencore, pikpamjes se kuptimi i proceseve njohse, mundsive dhe kufizimeve, nuk mund t gjenden n analizn e mendjes dhe n izolimin e mendimit q n kt kontekst ka ekskluzivitetin e procesit kognitiv. N kt kuptim, shkencat kognitive prekin direkt n aspekte psikologjike, sociale, somatike e t tjera t jets njerzore. T kuptohen proceset njohse nga ky kndvshtrim do t thot t merren parasysh t gjitha aspektet dhe premisat e individumit, t cilat, n fund t fundit, jan prcaktues t jets s tij. N kt mnyr, shkencat kognitive paraqesin njfar shprputhjeje shkencore, jo vetm kthes filozofike, sepse n instancn e fundit, filozofia shfaqet si nj aspekt i ktyre shqyrtimeve ose nj pjese t tyre, e cila jep kuptimin, rezultatet dhe orientimet kryesore t hulumtimeve, por vetm n pjesqn q nuk e bazon t drejtn e qeverisjes dhe prioritetin ndaj shkencave tjera. Por, njkohsisht, shkencat tjera fitojn kshtu, edhe n mnyr t drejtperdrejt, kujtimin pr dika q e kan marr qysh moti nga

~168~

filozofia. Ktu nuk bhet fjal pr unitetin shkencor, por pr karakterin multidisiplinar t hulumtimeve, i cili nnkupton interesimet e prbashkta dhe problemet e prbashkta. Baza e ktyre premisave, e cila sht arsye pr hulumtime, gjendet n drejtprdrejtshmrin e krkesave jetsore q, m n fund, i prgjigjen t gjitha pikpamjet filozofike dhe shkencore. N kt kuptim, problemi i shkencave kognitive nuk qndron vetm n risit q dalin nga hulumtimet multidisiplinare, por, pr shembull, edhe n shqyrtimet e reja t skepticizmit, t cilat i ka parasysh pikpamjet e reja. Kshtu, shtja e memories shqyrtohet m pak nga aspekti i metafiziks shkencore ose nga aspekti i teoris shkencore, por m shum duke pasur parasysh komputimin e aspekteve t reja t vshtrimit realist t ktij problemi. N kt kuptim edhe ekzistimi i programeve kompjuterike, strukturs logjike t inteligjencs artificiale, nuk sht ndriim i ndonj problemi t vjetr, por shtje e nj realiteti t ri, n t cilin formohet edhe mnyr e re e njohjes, ku edhe njohja merr konotacione krejtsisht t reja dhe korniza krejtsisht tjera. Mnyra e kuptimit t shkencs jo vetm q e prcakton at shkenc, por e prcakton edhe realitetin shkencor. N kt kuptim, rndsia e Rotrit sht e shumfisht. Pr kt flet edhe Alvin I. Goldman52, njri prej emrave m t rndsishm t shkencave kognitive dhe teoris shkencore bashkkohore n prgjithsi. Ai konsideron se problemi i shkencs nuk mund t jet vetm problem i procesit mental, por edhe shtje e kushteve t njohjes s karakteristikave somatike dhe, n kuptimin m t gjer, gjith atyre premisave kulturore q e prcaktojn individin dhe ndikojn realisht n jetn e tij, pra edhe n mundsit dhe pikpamjet shkencore. N kt kuptim, shkenca kognitive, jan shprehje e kontingjencs t shqyrtimeve epistemologjike, n t cilat hulumtimet e tyre nuk jan radikalisht t reja, n kuptimin e ndrprerjes s tradits, por burojn nga kuptimi i saj dhe vshtrimi n premisat kryesore t shqyrtimeve t historis s ktij problemi.

AlvinI.Goldman(1938),profesornUniversityofArizona,hulumtimetetijikaorientuarntrajtimine problemittraportittepistemologjisdhekognitives,trajtimineraportittqndrimeveteorikedhe prcaktuesverealshkencor.Vepratmtrndsishme:ATheoryofHumanAction(1970),Epistemics:The regulativeTheoryofCognition/in:TheJorurnalofPhilosophy/(1978),VarietiesofCognitiveAppraisal/in:Nous, 13/(1979),TheRelationbeteenEpistemologyandPsychology/in:Synthese,64/(1985),epistemologyand Cognition(1986),IntoductiontoCognitiveScience(1988).

52

~169~

Sipas Goldmanit, verifikime t resurseve kognitive jan hulumtimet n fushn e mundsive jo vetm t mbamendjes dhe njohjes njerzore, por edhe veprimi. N instancn e fundit, ajo q paraqitet si premis e veprimit sht edhe premis e njohjes dhe anasjelltas. N kt kuptim mund t jen interesante edhe hulumtimet e shkenctarve si Allen Neell, profesori i shkencave kompjuterike n Carnegie Mellon University, i cili e vshtron problemin e shqyrtimeve shkencore n kontekst t shkencs unike dhe multidisiplinare, n t ciln jan bashkuar aspektet e hulumtimeve dhe jan paraqitur n kontekstin e trsis s shqyrtimeve. Ktu nuk anashkalohet asgj, asnj mundsi e hapur e zgjerimit t njohurive, por, njkohsisht, asnj mundsi pr hapjen e shtjeve. Prpjekjet e tilla shkojn n drejtim t shqyrtimeve q hapin epistemologt bashkkohor, filozoft shqyrtimet e t cilve shkojn n drejtim t kuptimit t shkencs nga trsia e potencialit kognitiv q buron pikrisht prej mundsive t njeriut. N kt kuptim duhet t kihen parasysh edhe hulumtimet q bjn Patricia S. Chuchland, nga University of California, Paul M. Churchland, nga University of California, Fred I. Dretske nga Stanford Universuty, Oen Flanagan, nga Duke University, Jerry A. Fodor, nga Rutgers University, si dhe filozof t tjer. Hulumtimet e tyre jan fokusuar n prcaktimin e problemeve t kuptimit t shkencs nga aspekti i mundsive t prgjithshme njerzore. N kt kuptim, shkencat kognitive paraqesin kthes jo vetm n kuadrin e epistemologjis, por edhe n mendimin filozofik n prgjithsi. Mund t thuhet se pikrisht n kt drejtim sht br progresi m i madh n filozofin e viteve t fundit. Ktu nuk bhet fjal vetm pr disa rezultate hulumtuese pozitive, por edhe pr hapjen e horizontit q tregon qart se pozicioni i filozofis si mbretresh e shkencave nuk sht vn n pikpyetje vetm n mnyr deklarative, por ajo as q ekziston m si e till. Thn ndryshe, ajo manifestohet vetm n kontekstin q i jep ton hulumtimeve multidisiplinare dhe sugjeron rndsin q kan mundsit bashkkohore, por edhe premisat tradicionale. Problemet e pazgjidhura ontologjike ktu shfaqen n mungesn e kuptimit t parashtrimit t

~170~

shtjeve q synojn zgjidhjen e tyre gjegjsisht mungesn e kuptimit jetsor dhe rndsis jetsore n botn e fundshekullit 20. Shkencat kognitive prpiqen q problemet e filozofis tradicionale, por edhe shtjet krejtsisht t reja q kushtzohen nga nevojat bashkkohore, ti trajtojn ashtu q zgjidhja e tyre t jet s paku pr nj nuanc m e besueshme. Ktu, n njfar mnyre, dobia dhe nevoja kan prparsi para shtjeve ontologjike dhe qensis s ekzistencs, e cila i shtron dhe i imponon kto shtje. Shkencat kompjuterike dhe shqyrtimi i inteligjencs artificiale ktu nuk shtrohen n kontekst t profitabilitetit e pragmatizmit, por n nj kontekst q ndikon shum n prcaktimin e perspektivs s kuptimit t bots moderne n prgjithsi. Natyrisht, as ky kuptim nuk vuan nga teprica e kuptimit dhe keqardhja ontologjike, por vazhdimisht e mban t hapur pr vshtrime perspektiviste t mundsive dhe aspekteve t reja q e prcaktojn realitetin objektiv. Kthesa epistemologjike e cila, n njfar mnyre, ndodh me shkencat kognitive ktu nuk ka ndonj karakter t ngusht disiplinar, por ka kuptimin e progresit q l gjurm t dukshme jo vetm n mendimin filozofik, por edhe n karakterin shkencor t mendimit n prgjithsi. d. Problemi i prgjegjsis n diskursin etik bashkkohor d. 1. Perspektivat e etiks bashkkohore Etika, si disiplin filozofike q merret me trajtimin e veprimeve dhe vullneteve morale, e cila prcakton edhe kriteret themelore dhe kontekstin kuptimor t vlersimit t veprimit njerzor, nuk sht vetm disiplin filozofike praktike, por edhe prfundime t shtjeve filozofike. N aspektin e kuptimit t esencs s morales dhe n historin e filozofis, etika vshtrohet n kontekst t teoris heteronome (burimi i morales gjendet jasht njeriut) ose autonome (burimi i morales gjendet n vet njeriun). Ajo orientohet n mnyr aprioristike ose empiristike, kshtu q prcaktohet edhe kuptimi i vlersimit t aktit moral. N shqyrtimin e qllimit dhe objektivit t vullnetit moral, teorit etik orientohen gjithashtu n drejtime t ndryshme. Kshtu, etika mund t prfaqsoj kto pikpamje: eudaimonizmi, hedonizmi, perfeksionizmi, utilitarizmi dhe disa pikpamje t tjera q nisen nga

~171~

nj definim i qart i vlersimit t veprimit. Sipas objektit t shqyrtimit, etika mund t jet individualistike (egoistike) ose altruistike. Nga ky kontekst zhvillohen vlersimet etike q jan t orientuara n shqyrtimin e problematiks sociale-morale. Vshtruar historikisht, t gjitha kto pikpamje jan rezultat i perceptimit t bots n aspektin filozofik. N kuptimin tradicional t mendimit etik, metafizika shfaqet si orientim dhe korniz e prgjithshme e kuptimit t moralitetit. N t vret, etika prbn kontekstin ose konceptin ideor, t cilin ajo e ndjek n vshtrimin dhe vlersimin e aspekteve morale t nj akti t caktuar. N kt kuptim, etika sht e pandashme nga filozofia, sikurse edhe disiplinat tjera filozofike. do prpjekje pr shkputjen e etiks, n kuptimin e shkencs s veant, sht vetm shprehje e scientifikimit t realitetit dhe qasjes filozofike q prjashton do mundsi t mendimit jasht kontekstit shkencor. Ky lloj i rigorozitetit, n tendencat bashkkohore, sht tejkaluar plotsisht. Kjo nnkupton se etika nuk sht shtje e filozofis s ekskluzivitetit. Ajo nuk sht m e orientuar drejt metafiziks dhe nuk krkon trajtim duke pasur parasysh esencn e shtjeve. Aj sht pjes e interesimeve multidisiplinare t trajtimeve bashkkohore, por jo duke anashkaluar premisat filozofike q jan krkuar n perspektivn e vshtrimit t problemeve t mendimit t tradits. N kt kuptim sht e nevojshme t kujtohet aftsia e kuptimit e Aristotelit. N Etikn e Nikomahut, Aristoteli tregon se ekzistojn dy lloj shkathtsish: 1. Etike (ato q kan karakterin e vullnetit), t cilat prcaktohen nprmjet drejtprdrejtshmris s problemit dhe krkess pr zgjidhjen e tij dhe 2. Dianoetike (intelektuale), t cilat, n njfar mnyre, kan t bjn me trajtimin e premisave aprioristike t veprimit moral. N kt mnyr, n instancn e fundit, shfaqet nevoja e dyfisht pr zhvillimin e mendimit etik. N tendencat e sotme, kjo ndarje bhet e teprt, ndonse sht e pranishme n mnyrn e qasjes ndaj problemit. Kshtu, etika n njfar mnyre, pasqyron gjendjen e raporteve midis filozofis dhe shkencs, gjendje n t ciln shtjet filozofike marrin kuptime t reja, t vshtruara nga perspektiva e pikpamjeve shkencore dhe nevojave t shkencs.

~172~

M n fund, pikrisht shqyrtimet e Diter Henrich-ut, me titull Ethik zum Nuklearen Frieden, trheqin vrejtjen pr kt kuptim t shqyrtimeve etike bashkkohore. Ato zhvillohen jo pr shkak t ndonj perspektive historiko-filozofike, por pr shkak t seriozitetit t bots moderne, e cila, q prej ekzistimit t armve brthamore, sht dika krejt tjetr nga realiteti objektiv i para disa shekujve. Me fjal t tjera, sht e nevojshme nj etik q u prgjigjet sfidave t realitetit t ri, e cila do t jet e orientuar kah zgjidhja e problemeve konkrete dhe q kan mundsi konkrete pr zgjidhje. N kt situat, t gjitha ndarjet q i bart n vete etika normative, ajo etik q rregullon metafizikn e moralit, t gjitha kornizat e ktij mendimi duhet t vihen n pikpyetje me vet faktin se ka ndryshuar bota. Ktu bhet fjal pr realitet krejtsisht t ri, i cili krkon prcaktime eksplicite nga aspekti i shtjeve q shtrohen prej tij. Njkohsisht, pikrisht trajtimet bashkkohore etike tregojn se far rndsie kan kto trajtime dhe far vshtirsish hasen n mendimin q duhet t jet i prcaktuar pr t ardhmen, n aspektin e veprimit moral. Ky karakter i t ardhmes haset m shum n prpjekjet pr rregullimin e normave q do t vlejn pr t gjitha rastet, se sa n imagjinimin e mundsive dhe nevojave pr vendimmarrje n situata t caktuara. Kjo tregon se, n fakt, problemi i veprimit moral nuk qndron m n vlersimin e mvonshm dhe as n caktimin e normave t veprimit, sepse kjo thjesht nuk sht e mundur tu imponohet nevojave reale, por krijimit t nj lloji t ri t mendimit t prgjegjsis, e cila, si e till, do t jet e orientuar kah e ardhmja. N kontekstin e mendimit t prgjegjsis, etika sht shprehje e hapjes, gatishmris s filozofis q t kuptoj t gjitha aspektet e asaj q do t vij n rndsin e jetsore t saj. S kndejmi, del se kjo qasje n etik duket t jet e prcaktuar n mnyr polivalente, duhet t jet e orientuar dhe e prgatitur t ofroj mnyra dhe mundsi t ndryshme t zgjidhjeve. Ato q e karakterizon situatn bashkkohore n etik sht pikpamja jasht-konceptualistike e problemit, e cila i kundrvihet ashpr do skematizimi dhe normativizimi t zgjidhjes s shtjeve q mbeten t hapura. N kt kuptim, etika trajtohet si vshtrim i prgjithshme ndaj zgjidhjes s problemit t raportit dhe komunikimit. N kt mnyr ajo fiton

~173~

rndsi reale n shqyrtimet juridike dhe n trajtimet e perspektivs s raporteve shoqrore. Karakteri i saj social buron nga gatishmria pr zgjidhjen e problemeve konkrete, reale e objektive, dhe jo nga vshtrimi i esencs metafizike t ekzistencs njerzore ose t qenit n prgjithsi. Problemi i liris ose t drejtave individuale ktu nuk vshtrohet duke pasur parasysh evidencn e saj teorike ose mundsive logjike, por nga perspektiva e historis s problemit n realitetin objektiv. N kt mnyr shtja e dijes dhe njohurive hapet n nj kontekst t ri, t cilin, pr shembull, e theksojn Abraham Edel dhe Elizabeth Flower nga University of Pensilvania, ku mobilizimi i dijes shihet edhe si mobilizim pr etik. Kshtu, etika, si ide pr vlersimin e fakteve n t vrtet ka kuptimin e njfar instance t fundit ose t ndonj, thn kushtimisht, rezultati t shqyrtimeve t trsishme q zhvillohen n filozofi. Kjo nuk sht as prafrsisht identike me raportet tradicionale, dhe at pikrisht aq sa as filozofia bashkkohore nuk mund t vendoset n kontekst t mendimit bashkkohor. Ky raport historiko-filozofik, n njfar mnyre, mund t prvijoj relacionet q ktu shfaqen si t reja, por jo nga asgj e shfaqur. Kto relacione kan premisat e tyre n horizontin e vshtrimeve t mendimeve tradicionale. Pra, sht plotsisht e gabueshme q etika t vshtrohet si qasje kabinetike-teorike. Ajo, sikurse edhe mendimi bashkkohor n prgjithsi, sht i orientuar n trsi n prpjekjet vepruese. Por, ky orientim, pr dallim nga koht e mparshme, nuk shfaqet m n normimin dhe vlersimin e realitetit nprmjet kontrollimit, por gjendet n veprimin dhe ndikimin aktiv n mundsit objektive dhe perspektivn e realitetit. M n fund, ky sht edhe vullneti i filozofis bashkkohore, prandaj edhe parashtrimi i pyetjeve mbi etikn, si edhe prpjekjet pr shqyrtimin e problemeve t etiks nprmjet nj vshtrimi shkencor, sidomos atyre q prcaktohen nga tendencat himanistike, nuk sht i mjaftueshm dhe paraqet njfar instrumentalizimi t problemit. Heqja dor nga humanizmi dhe fardo lloji i qenies humane ose natyrs humane, ktu manifestohet qart si heqje dor nga ato prpjekje q n zanafill paraqesin njfar esence t shtjes dhe, n fund t fundit, nj raport joreal dhe jo objektiv ndaj mundsive t veprimit. Rndsia e kuptimit t till gjendet, para s gjithash, n njohurin se perspektivat e

~174~

mundsive thjesht nuk sht e mundur t imagjinohen, madhe edhe m pak t pasqyrohen dhe t prcaktohen q m par. Prandaj, si nj prgjigje e vetme e mundur n kt far sfide t s ardhmes, shfaqet hapja perspektiviste, n t ciln konsiderohet si e vetmi opsion i pamundur ekzistenca e vetm nj mundsie. c. 2. Kritika e metafiziks n kontekst t etiks s prgjegjsis Iniciativa e etiks s prgjegjsis gjendet n kuptimin e arsyes moderne, teknologjike, e cila, n instancn e fundit, nuk sht fat i arritur dhe eliminim i paknaqsis s kundrshtis ontologjike t strukturs s qenies njerzore s kushtzuar. Ktu, n mnyr t re, tiparet e prcaktuara nga arritjet teknike e teknologjike, si problem pr njeriun nuk paraqitet me realizimi i vullnetit por pikrisht prmbajtja nga kjo, pasi gjithnj e m shum bhet qllim pr vetveten. Teknika e shndrron njeriun n shrbtor, pr shkak se atij ia heq barrn e vendimmarrjes nga nevoja, gj q e liron nga prgjegjsia vetm n mnyr imagjinare. Jonasi53 konsideron se vendosja e nevojs n vet qendrn e problemit nuk sht krkes pr reduktim t thjesht, por krkes pr rishqyrtimin e nevojave personale, problematizimin dhe verifikimin e arsyeshmris s tyre. Prpjekjet e ksaj etike shkojn drejt ndryshimeve t atyre prkufizimeve t bots moderne, t cilat e rrezikojn jetn dhe bjn ndryshimin radikal t vet njeriut. Kjo etik buron nga njohja e bots moderne, e cila, kur vshtrohet n trsin e saj, nuk premton ekzistenc n t ardhmen dhe shkakton frikn q shpie n veprim. Kjo frik sht pasoj e kuptimit, nuk sht reaksion motiv, por njfar krkese pr prgjegjsin e secilit individ para rrezikut t prgjithshm. Duke formuluar etikn e re si etik t prgjegjsis, dhe duke e prcaktuar at n sintagmn prgjegjsi pr t ardhmen, Jonasi mban qndrim kritik ndaj etiks normative, mosaplikimi i s cils n botn moderne manifestohet me kufizimin saj vetm n momentin e veprimit. Por, etika e prgjegjsis nuk sht shkputje radikale e marrdhnieve me teorit etike t mparshme, nga t cilat niset edhe vet, por paraqet

HansJonas(19031993),filozofgjerman,icilihulumtimetevetanetikiorientontentrajtimineparimeve trejaetike,tcilatduhettjentprcaktuarangarrethanatrejantcilatjetonnjeriu,nkuptiminmt gjerngandryshimetreale,tcilatkanndodhurnbot,nnndikiminetekniks.Vepratkryesore:DasPrinzip Verantwortung(1979),Tchnik,MedizinundEthik(1985).

53

~175~

transformimin e mendimit etik dhe krkesn pr marrdhnie t reja n bot. Pasojat e veprimit n botn moderne jan t paqarta dhe t paparashikueshme, prandaj arsyeshmria e nj veprimi n momentin e kryerjes s tij, n pasojat e tij, mund t humb plotsisht dhe t kaloj n ann e kundrt. Mundsin q t thuhet jo njeriu duhet ta shfrytzoj edhe te vet prgjithsimi, i cili mund t jet realitet n t ardhmen. Jonasi thot se parashikimi i fatit nuk mund t ket prparsi ndaj parashikimit t fatkeqsis. Etika biblike mund t jet e rndsishme vetm n kuptimin e prgjithshm ndaj fatit n t ardhmen. Por, parashikimin vetm t fatit, n kushtet e mortifikimit t prgjithshm, n t cilat bota moderne sht sjell nga nj koncept i fatit, askush t drejt ta shpall. Kornizat e reja t bots jetsore dhe raportet e reja q ndikojn n botn moderne i bjn parimet e vjetra etike t pamjaftueshme pr veprim moral adekuat. Ajo q e vshtirson prmbushjen e krkesave pr veprim n pajtim me etikn e prgjegjsis, sht qndrimi q sht implicit me krkesn e prgjegjsis pr t ardhmen, i cili nnkupton se e ardhmja nuk mund t sigurohet nprmjet flijimit t s tashmes. Prmbajtja nga veprimi mund t jet baz e moralitetit, por jo edhe veprim moral. Ky qndrim del nga pikpamje q e bn t qart se n shoqrin moderne nuk mund t mbetet anash, qoft edhe nse vjen nga t prmbajturit. Natyrisht, megjithkt mbetet gjithnj e hapur edhe shtja e qndrueshmris s angazhimit. Etika e prgjegjsis e Jonasit nxjerr n shesh edhe rolin vendimtar t dijes pr etikn n prgjithsi. Dija shfaqet si obligim n qndrueshmrin e veprimit moral. Me fjal t tjera, qndrimi etik duhet t jet shprehje e gjykimit dhe kuptimit t trsis s raportit, prej nga niset dhe ku kthehet prsri veprimi yn, n kuptimin e konsekuencs. N kt mnyr, krkesat e etiks marrin pjes n transformimin e mendimit filozofik, por edhe shkencor, i cili hapet, para s gjithash, nga perspektiva e relacionit t t ardhmes n t gjitha aspektet. Duke e prcaktuar pozicionin e etiks s prgjegjsis, Jonasi konsideronte se format e mparshme t etiks s ardhmris jan t mangta, fal orientimit t saj kah e tashmja, e cila sht e kushtzuar nga gjendja q sht caktuar q m par si objektiv. Prandaj veprimtaria

~176~

gjithmon mbetet n nivel t besimit n prmbushjen e premtimit. Si forma t mparshme t etiks s ardhmris Jonasi i konsideron: 1. etikn e t prkryers n kt bot, 2. prgjegjsin e burrshtetasve pr t ardhmen dhe 3. utopin moderne. Mangsia e ktyre parimeve etike nuk buron vetm nga t metat e tyre. Pra ato nuk jan vetm shtje e dobsis imanente, por edhe e ndryshimit t raporteve n strukturn e bots. Format e mparshme t etiks s ardhmris, pjesrisht, prmbajn n vete edhe iden e reciprocitetit, ndrsa parimi i prgjegjsis, sipas Jonasit, duhet t jet i pavarur nga do ide e reciprocitetit dhe nga ndonj e drejt. Parimi i reciprocitetit buron vetm nga obligimi ndaj ekzistencs dhe t qenit t pasardhsve n prgjithsi. N kt kuptim, imperativ i vetm q mund t jet i pranueshm sht q njerzimi t jet. Ky imperativ, si imperativ autentik i etiks s bots moderne, m par nuk ka mundur t parashtrohet, kshtu q edhe mangsia e teorive t athershme, nga aspekti i etiks s prgjegjsis, ka qen e pashmangshme. Ktyre duhet qasur n mnyr kritike, me qllim t tejkalimit dhe jo me qllim t mohimit dhe nivelizimit t plot. Raporti ndaj teorive t mhershme etike paraqet edhe raportin ndaj tradits n prgjithsi, kshtu q shtron krkesn pr rishqyrtim kritik t trashgimis. Etika e prgjegjsis z fill n kritikn e tradits q prpiqet ta zgjoj, duke nxjerr n shesh t gjitha kundrshtit m t cilat prballet njeriu n botn bashkkohore. Shtrimi i pyetjes n mnyr t re implikon edhe aksiologjin e re, gjuhn e re dhe strukturn e re t mendimit kategoria. N pajtim me kt, Jonas n njfar mnyre e rindrton edhe krkesn e Nies pr tabela t reja t vlerave, t cilat ishin baz pr raporte t reja n bot. Ktu problemi nuk shtrohet n rrafshin e raporteve shoqrore, por niset nga raporti ndaj natyrs, i cili shpreh tr raportet njerzore n prgjithsi. Nga teoria e objektivitetit mbi vlerat, m sakt nga teoria e vlerave n prgjithsi, si thekson Jonasi, nxirren prfundimet e prgjithshme t nevojave objektive dhe s kndejmi nxirret prgjegjsia dhe obligimi pr ruajtjen e jets. Kjo prgjegjsi nuk sht e imponuar nprmjet fetishizimit ose prgjegjsis pr prgjegjsi, por sht shprehje e

~177~

vetdijes n t ciln qenia shfaqet si kusht i t qenit. N kt kuptim, vlerat e reja nuk prshkohen nga profitabiliteti. Prkundr ksaj, aksiologjik e re, duke njohur profitabilitetin si form n t ciln shfaqet burimi q e rrezikon jetn, e ka prcaktuar at si forc t pakontrolluar q rrezikon do vler dhe do mundsi pr t arritur deri t ajo. Aksiologjia e re implikon kritikn e tabelave t vlers s tregjeve. Duke filluar nga vlerat e reja, pozicioni i etiks s prgjegjsis sht i prcaktuar n lvizjen prej antropocentrizmit. Qllimi i trsis s raporteve n bot nuk prcaktohet nga qllimet njerzore. Qllimi i veprimit n natyr sht n lidhshmri me njeriun, kshtu q imponimi i disa qllimeve t tjera shfaqet si rrezik i prgjithshm botror. Realiteti i subjektivitetit sht i njjt me objektivitetin po aq sa edhe gjrat materiale, kshtu q edhe qllimi i tyre duhet t pranohet si i till. N qoft se kjo kontestohet, kjo ndodh vetm pr shkak se i jepet rndsi e teprt qllimeve subjektive dhe jo gjendjes objektive t gjrave. Jonasi i jep pesh m t madhe problemit dhe e thellon at duke pohuar se qllimi veprues nuk sht i lidhur me nacionalitetin, mendimin dhe zgjedhjen e lir, prandaj nuk sht n lidhshmri me njeriun. Kshtu bie posht plotsisht teza pr pacenueshmrin e subjektivitetit t qllimit, i cili, marr n prgjithsi, ktu paraqitet si objektivitet. N kt kuptim edhe njeriu mund ti shkatrroj raportet natyrore vetm pr aq sa i lejon natyra. fardo antropocentrizmi e v kt n pozit t pabarabart, kurse v n pikpyetje ekzistencn e njeriut n t ardhmen. Kshtu, mundsia e veprimit n natyr shfaqet si sprov n t ciln etika e prgjegjsis shfaqet si domosdoshmri q do t afirmoj specifikn ontologjike t njeriut. Parimi i prgjegjsis, duke i vn n mbrojtje t jets, krkon q njeriu t bj afirmimin e vetvetes duke hequr dor nga do form e antropocentrizmit. N kt kuptim, vlerat kuptohen si dika kalimtare, ndrsa e mira imponohet si dshir dhe nevoj e prhershme. Shqyrtimi i ktij raporti shpie drejt asaj se edhe etika e prgjegjsis duhet t ket parasysh, sikurse edhe do etik tjetr: 1. bazn racionale t obligimit; dhe 2. bazn psikologjike t aftsis q duhet t nxis dshirn. Prgjegjsia pr at q duhet t bhet bn pes n obligimin e tipareve t individumit, i cili gjithnj shfaqet si njfar kuptimi vetjak i moralitetit.

~178~

Mundsia q t veproj dhe q gjrat t vendosen ndryshe nga jan shtron prgjegjsin pr at q sht e verifikuar. Duke e pranuar ndjenjn e prgjegjsis, ajo bhet e angazhuar n mnyr afektive dhe, n kt ndjenj, gjen lidhjen me vullnetin subjektiv. Prgjegjsia mund t jet e natyrshme dhe e kontraktuar. Prgjegjsia e natyrshme pasqyrohet n kujdesin e prindrve pr fmijt, ndrsa e prgjegjsia e kontraktuar paraqet nj konsensus pr ndonj veprimtari . N t vrtet, kjo prgjegjsi sht nj zgjedhje e lir dhe e vetdijshme t dyja palve. N kt kuptim edhe instanca e fundit e liris s njeriut nuk gjendet n lirin absolute, por n nevojn, n obligimin q nuk mund t evitohet dhe t anashkalohet. Prej ktij kuptimi t prgjithshm gjegjsisht prej veprimtaris me rndsi t prgjithshme dhe fuqis q i implikon zhvillohet prgjegjsia e politiks shtetrore. Prkundr ksaj, si kontrast, shfaqet prgjegjsia e prindrve n prgjithsi, e cila krkon individualitet dhe veprim arbitrar. Zgjidhja pr tejkalimin e ktij kontrasti gjendet n tolerancn e dyanshme, e cila do ket pr detyr ekzistencn e njerzimit. E ardhmja sht vazhdimisht n qendr t asaj me t ciln duhet t ket pun prgjegjsia pr nj jet, si individuale ashtu edhe komunale. Ajo q sht ende ekzistuese duhet t jet e prfshir n kujdesin e momentit. Prfshirja e t nesrmes n shqetsimin e t deritashmes fiton dimension dhe cilsi krejtsisht tjetr n lidhje me prgjegjsin totale, far e shqyrtojm. E ardhmja e gjith ekzistencs ktu bhet objekt me t gjitha aktet e prgjegjsis. N kt mnyr hyn n fushn e parashikimit kompetent, ku e dyta shfaqet si e paparashikuar, jo vetm pr shkak t mosnjohjes s shum fakteve n sfern e prgjegjsis objektive, por edhe pr shkak t spontanitetit ose liris s jets, e cila dshmohet si nj prej t panjohurave m t mdha dhe e cila duhet t prfshihet n prgjegjsin totale. Duke vshtruar n lidhshmri me horizontin transcendental, prgjegjsia n totatlitetin e vet mund t jet jo aq prcaktuese, sa mundsuese. N kt mnyr ajo nuk vendoset n periferi, sepse vetm krijimi i mundsive shpesh sht m i rndsishm se sa prcaktimi i tyre. Krijimi i mundsive pr orientim vetjak kah e ardhmja e atij pr t cilin sht prgjegjs sht aspekti i vrtet i prgjegjsis pr t ardhmen.

~179~

Heqja dor nga e drejta e asaj q nuk ka qen ende sht prmbushja e saj m e plot. N kt mnyr, prgjegjsia shpie deri te fakti se ajo nuk sht asgj tjetr prve kompliment moral me struktur ontologjike t t qenit ton kohor (Jonasi). Prgjegjsia pr fmijn, e cila n kt kontekst mund t jet nj prej shembujve m t rndsishm, shtrohet kshtu si njfar prgjegjsie e pastr e cila shfaqet si e till me prjashtimin e kategoris s dinjitetit. N krijimin e kushteve objektive pr ekzistenc t mtejshme t njeriut rndsi t madhe, madje vendimtare, ka parashikimi. T gjitha llojet e parashikimeve mund t ndahen n ato q shtrohen n mnyr teorike dhe n mnyr pragmatike. Prioritet kan parashikimet teorike, t cilave u ndihmon eprsia e tyre nga krkesave pragmatike. Pra, Jonasi i dallon parashikimet n baz t njohjes analitike t kauzalitetit dhe parashikimit n baz t teoris spekulative. T dyja metodat kan rndsi t njjt dhe asnjra prej tyre nuk ka prparsi ndaj tjetrs. Ato jan pjes integrative t parashikimit n prgjithsi, si edhe metodat tjera q hyjn n trsin e tyre. Kshtu, vshtruar nga aspekti i parashikimit, pasojat e paprgjegjsis s veprimit renditen n pasoja t paskajshme, pr shkak se parashikimi me pasqyr t qart sht i mundur vetm n fushn e t ardhmes s afrt. Vshtruar n planin e gjer, secila politike shtetrore sht prgjegjse pr mundsin e politiks s ardhme shtetrore (Hoffe), prej nga si detyr kryesore e saj shtrohet mundsia e politiks s ardhshme shtetrore. Me kt rast nuk kontestohet fakti se ky qndrim sht i zbrazt n prmbajtje dhe se nuk sht e mundur q t cenohet qllimisht. Ktu sht n shqyrtim parimi sipas t cilit do prgjegjsi totale, bashk me t gjitha detyrat individuale, gjithmon sht prgjegjs pr veprim t prgjegjshm edhe n t ardhmen. Zgjerimi i mundsive t parashikimeve, n nj kontekst, i imponohet politik shtetrore si obligim. Ndonse sht vazhdimisht e orientuar kah e tashmja, kah shfrytzimi i momentit historik, politika shtetrore nuk guxon t nnmohet madje as te vet mundsit pr rrezik, te indiciet e zakonshme t parashikimeve. Rreziku i veant kanoset nga predimensionalizimi i civilizimit natyror, shkencor, teknik e industrial. Rreziku nga shpenzimi i teprt i energjis, e

~180~

cila ndodh nga veprimi i tepruar, edhe m tutje sht vetm rrezik objektiv n nivel biologjik-fizikal. E ardhmja e njerzimit prfshin edhe t ardhmen e natyrs. S kndejmi edhe solidariteti me botn organike parashtrohet si domosdoshmri. Kshtu, interesi i njeriut, n kuptimin m t sublimuar, prputhet me interesin e trsis s bots jetsore. Fakti se ideali i Bejkonit krcnohet me katastrof krkon ndryshime n veprim dhe n raport me t tjert. Njohurit mbi situatat apokaliptike shpien n drejtim t kuptimit t rrezikut shum serioz t t gjitha rrjedhave jetsore. N kt kuptim sht e domosdoshme t shtrohen parime t reja t veprimit dhe kuptimit t moralitetit, i cili do t ndryshoj rrjedhn e civilizimit teknik e teknologjik. N kt mnyr, etika shfaqet si mendim strategjik i t ardhmes, i cili prcakton n mnyr t drejtprdrejt mundsit dhe mnyrat e veprimit. Ktu dshmohet se rreziku pr jet nuk vjen nga gabimi n program, por nga predimensionimi i suksesit t prpjekjeve t tekniks moderne. Me fjal t tjera, rreziku para s gjithash gjendet n suksesin tepr t madh, i cili manifestohet n mnyr t dyfisht: ekonomikisht dhe biologjikisht, t cilat, n kushte q do t jen t prshtatshme shpien pashmangshm deri te kriza. Vshtruar nga diskursi etik, duhet t jet e qart se mendja posedon nj aftsi dialektike, e cila mbshtet vetm n shkalln e aftsis. N fund t fundit, kjo dialektik bhet forc pr vet forcn dhe i humb tiparet e forcs njerzore. Kshtu, mundsit e fardo kontrolli prjashtohen plotsisht. N kt kuptim, humanizimi i natyrs sht prshtatja e natyrs me antroipocentrimin e bots jetsore. Kshtu, natyrs i merret ajo q e bn at t till, pra e mohon plotsisht at q sht natyrore. Pra, humanizimi i natyrs sht i pamundur, sepse ajo n t vrtet e humb natyrshmrin e saj. Problemi bhet m kompleks kur vendoset kufiri i tolerancs s natyrs, i cili buron nga zbatimi me konsekuenc i idealit t Bejkonit. Jonasi e vshtron gjith problemin n raport me natyrn dhe shkencn, e cila imponohet si tem qendrore. Caktimi i kufijve t pacenueshmris s natyrs sht kusht pr realizimin e mundsive t shoqris interkomunikuese, e cila sht faktori m i rndsishm i realizimit t etiks s ardhmris dhe realizimit t krkess pr sigurimin e t ardhmes s njerzimit.

~181~

S kndejmi, bien posht idet q e sakrifikojn t tashmen n emr t t ardhmes m t mir. Jonasi konsideron se mbinjeriu i Nies tashm po arrin dhe e ardhmja duhet t llogaris n t. Ai sht i pranishm ktu me vet faktin se ekziston n filozofi dhe me vet faktin se ka nj instanc t kuptimit t bots jetsore. S kndejmi, do e tashme historike duhet t ket nj qllim. Ajo duhet t lirohet nga utopia dhe t realizoje objektivat e saj menjher. Me rastin e realizimit, asnjri prej qllimeve nuk guxon t ket privilegj shoqror, i cili vetvetiu shpie kah prishja e raporteve, t cilat manifestohen gjithnj si njanshmri. Midis prgjegjsis politike dhe individuale prjashtohet prparsie e njrs ndaj tjetrs, ndrsa detyr e t dy prgjegjsive sht toleranca e orientuar kah realizimi i interesit t prbashkt, kah e ardhmja, e cila e humb do vizion dhe do tipar utopik. N diskursin e prgjegjsis, etika shfaqet si mendim i s ardhmes q ka t bj me t gjitha segmentet e komunikimit dhe format shoqrore. Etika e prgjegjsis nuk shfaqet si nj shkputje radikale nga tradita, por buron nga kuptimi i mendimit etik n gjith historin. N njfar mnyre, etika, si disiplin filozofike, shfaqet n kontekst t shprehjes s mendimit filozofik mbi veprimin. Ajo nuk sht m vetm vlersim i aktit dhe veprimit, por sht njkohsisht edhe krijimi i tyre dhe ndikim n veprim apo mosveprim. Prandaj, etika bashkkohore kuptohet shum shpesh si prpjekje e specializuar, shqyrtimet e s cils kan t bjn me pasqyrime t pjesshme dhe, n instanc t fundit, nuk kan pasqyr t plot pr asnj aspekt. Kshtu, shtja e filozofis bhet edhe shtje e etiks. Ajo ka rndsi t veant dhe mnyr t veant t shprehjes. Kjo rndsi gjendet, para s gjithash, n njfar obligimi t etiks bashkkohore q t jap prgjigje n pyetje. Por, ky obligim nuk buron nga ndonj imperativ etik, por nga nj pozicion i ri i filozofis, e cila, duke e transformuar mendimin teorik n trsi, shkon vet n drejtim t bashkveprimit aktiv n realitet. Aktiviteti pr t cilin bhet fjal ktu sht rezultat i krkess s realitetit dhe jo i ndonj nevoje teorike. N kt kuptim, etika shfaqet si njfar vendi i sprovimit t filozofis bashkkohore. Ajo ka pr detyr q ka njfar kuptimi t manifestohet n mundsit e veprimit. Kjo do t thot se t gjitha pikpamjet dhe t

~182~

gjitha aspektet e kuptimit t veprimit t saj duhet t verifikohen menjher si krkesa valide jetsore. Gjithka q, n kt kuptim, ndodh si mendim n etik verifikohet si veprim konkret. e. Kthesa estetike e. 1. Kontekstet e kuptimit Kuptimi i artit si dhe kontekstet e kuptimit t tij ka ndryshuar gjat historis s kulturs perndimore. Duhet t kihet parasysh se arti, n kuptimin e sotm, kuptohet si koncept pr artin eminent perndimor. Kuptimi i artit ka ndryshuar varsisht prej kontekstit kulturor, pra varsisht prej raportit t tij ndaj bots n prgjithsi. N periudhn antike arti ka pasur vetm nj kuptim, at t mjeshtris (shkathtsis). Por, gjith mjeshtrit nuk jan konsideruar ai arte. Arte jan konsideruar vet aftsit e mjeshtrve q t krijojn ndonj objekt, n baz t njohjes s rregullave sipas t cilave sht krijuar ndonj objekt. Ather, do art ka pasur rregullat e veta dhe ka qen plotsisht i pavarur nga artet tjera. Kshtu, edhe rregulla e krijimit, por edhe vshtrimit t fenomenit, konsiderohej si art. Pr shembull, n rregullat e arkitekturs prfshiheshin edhe rregullat e ndrtimit arkitektonik. Krijimi q nuk ishte i ngarkuar me rregulla n periudhn antike nuk konsiderohej art, por konsiderohej si veprimtari e nj rangu m t ult, madhe edhe si veprimtari pr vler. Prandaj, poezia, e cila vinte nga frymzimi, nuk konsiderohej si art. N kt kuptim, as Platoni nuk e konsideronte artin si pun irracionale. Prkufizimi i artit n mesjet nisej nga kuptimi i artit n antik. N kt periudh arti definohej si rregull e prgjithshme dhe rregull e dobishme, e cila shrben pr nj objektiv t caktuar. Pikpamja e kohs antike dhe mesjetare pr artin ka pasur jo vetm dimensione m t gjera, por sht edhe n nj kontekst krejtsisht tjetr nga ai i sotmi. N at koh arti prfshinte edhe zejet. Kshtu, arkitektura dhe piktura konsideroheshin t barabarta me zejen e rrobaqepsit. Kshtu, art konsiderohej piktura, por edhe gramatika dhe retorika. Ndarja e artit sht br gjithashtu n baz t prcaktimit t pikpamjeve. Kshtu, n artin e antiks artet ndaheshin n art t lira dhe n arte t thjeshta, t cilat n kohn e mesme quhen mekanike. Kto

~183~

dy lloje t arit, sipas konceptit filozofik t t qenit dhe hierarkis s t qenit, jan vlersuar n mnyr t ndryshme. Artet e lira konsideroheshin m t larta dhe m t vlefshme se sa artet e thjeshta. Duhet t kihet parasysh gjithashtu se arte t thjeshta konsideroheshin artet q krkonin pun fizike, si p.sh. skulptura. Pikrisht pr shkak t pranis s puns fizike ky arti edhe sht konsideruar si art m pak i vlefshm. N kohn e mesme, n njfar mnyre, ashprsohet kuptimi mbi artin. N kt koh arte t lira konsideroheshin: gramatika, retorika, logjika, aritmetika, gjeometria, astronomia si edhe muzika, e cila, n fakt, ishte teori e harmonis, pra ishte shkenc. Kto arte konsideroheshin edhe si pikpamje teorike pr facultas artium. Artet mekanike trajtoheshin kryesisht si arte te lira simetrike, kshtu q edhe numri i tyre prpiqej t kufizohej n shtat. Ktu kishte edhe arte t tilla si jan ars victuaria, artet e vullnetit t njeriut, ose agrikultura ose medicina. Prej arteve t pranuara sot ather pranohej vetm arkitektura. Disa prej arteve gjendjen n regjistrin mesjetar t tyre sepse, sikurse edhe poezia, jan konsideruar si pjes t filozofis ose, n rastin tjetr, si profetizim. Artet tjera gjenden me emra q i prcaktojn dhe q jan formuluar me qllim t simetris me artet e lira. Kjo pikpamje dhe ky klasifikim i arteve ka zgjatur derisa n kohn e re, kur poezia sht pranuar si art. Hyrja e saj n grupin e arteve ka ndodhur kryesisht pr shkak se Aristoteli e konsideronte poezin si pjes t tragjedis. Ndarja e zejeve nga artet buron nga prpjekjet e plasticistve q krijimi i tyre t kuptohen nga nj aspekt dhe t vlersohet nga nj aspekt tjetr. Kshtu, n njfar kuptimi, arti kishte marr kuptimin e mallit apo t objektit n t cilin mund t investohet kapital. Statusi shoqror i artistit ishte i mjer, gj q shtonte ambiciet e tyre q t kontribuonin n prmbushjen e krkesave pr ndarje dhe pr dallimin e qart t arteve nga shkathtsit zejtare. Shum m e vshtir ka qen ndarja e artit nga shkenca. N renesanc, artistt kan pasur statusin e shkenctarve. Prpjekjet e tyre jan prqendruar n thellimin dhe zgjerimin e ligjeve me t cilat jan udhhequr gjat puns s tyre. Ata jan udhhequr nga kjo ide, kurse dshirat e tyre kan dshiruar ti mbshtesin n llogarit matematikore. Prfaqsuesi m i njohur i ktij koncepti sht Leonardo.

~184~

N vitet e mvonshme t renesancs sht shfaqur koncepti kundrvn, sipas t cilit arti nuk mund t barazohet me shkencn. Thjesht, sht konsideruar se arti nuk mund t bj at q e bn shkenca, n rend t par matematike. Pas ksaj ka ekzistuar nj periudh, e cila ka shnuar deprtim t vshtir n pranimin e prgjithshm t konceptit t trsis s prpjekjeve shkencore. N at koh ka qen e nevojshme nj koh, e cila do t krijoj termine dhe kuptime q i prfshinin t gjitha artet. P.sh., renesansa nuk e ka njohur nocionin e skulptorit, por ka prdorur terme t ndryshme: staturiii (ata q punojn n gur), caleatores (ata q punojn n metale), sculptures (ata q punojn n dru), fitores (ata q punojn n argjil) dhe encausti (ata q punojn n dyll). Ky klasifikim n t vrtet ka qen shprehje e ndarjes dhe kuptimit t t gjitha veprimtarive n mnyr plotsisht t veuar. Me fjal t tjera, materiali n t cilin sht punuar e ka prcaktuar edhe vet veprimtarin sepse, n fund t fundit, ka krkuar edhe qasje t veanta e t ndryshme. Bashkimi i t gjitha ktyre veprimtarive sht bashkuar n shekullin 16, kur sht pranuar edhe nocioni skulptur. N mendimin e mvonshm mbi artin sht krijuar edhe koncepti mbi ngjashmrit e skulptorit me piktorin, arkitektin dhe artistt tjer veprimtaria e t cilve sht prfshir n emrtimin arti del desgno (artin e vizatimit). Kt emrtim ato e marrin duke falnderuar pikpamjes se element qensor i ktyre arteve sht vizatimi. Por, ekzistojn plotsisht t veanta kuptimet e muziks, poezis dhe teatrit. Pr kto veprimtari thjesht nuk sht gjetur nj emrtim q do t mund ti bashkonte. Krijimi i ksaj terminologjie ka zgjatur pothuaj dy shekuj. N kt periudh ka ekzistuar nj koncept q e ka pranuar lidhshmrin e tyre, por nuk ka pasur premisa terminologjike pr interpretimin e tyre. N kt kuptim, jan br prpjekje t ndryshme, sipas t cilave arti sht interpretuar nprmjet termave: arte t lira, arte fisnike, arte memoriale, arte pasqyruese, arte poetike, arte t bukura, etj. Mirpo, n mesin e shekullit 18 mbshtetet teoria e arteve t bukura, e cila nnkupton nj vshtrim t prgjithshm n dispozitat kryesore dhe n kuptimin e formave dhe karakteristikave t tyre.

~185~

N t vrtet, ktu formohet kuptimi modern dhe percepcioni i artit. N t njjtin shekull , pr her t pare, shfaqet edhe nocioni estetik. Kjo ndodh n veprn e Baumgarten-it54 Meditationes philosophicae de nonulis ad poema partinentibus (1738), me rastin e ndarjes autoriale t filozofis n filozofin teorike dhe at praktike, ku estetika, si pjes e gnoseologjis, bn pjes n filozofin praktike. Ky koncepcion i estetiks sht vn shum shpejt n pikpyetje para s gjithash n shqyrtimet e Kantit mbi forcn e gjykimit, pr t vn n pikpyetje sprovn e gjykimit t transcendentales, pra edhe t origjins s veprs artistike. Diskutimin mbi origjinn ose prejardhjen e veprs artistike e shnon kuptimi filozofik i artit deri ne shekullin XX. Ai shfaqet n aspekte t ndryshme dhe nuk prcaktohet gjithmon me at diskursin e rrept metafizik, por vetm n kuptimin e fenomenit estetik t qenies n kuptim t t vrtets. N kt kuptim perceptohet edhe shija pr t bukurn apo nj lloj i njohjes s forcs q ka premisa transcendentale. Pikrisht prej ktyre premisave varet edhe vet kuptimi i veprs artistike dhe i artit. Percepcioni bashkkohor i arti dhe fenomenit estetik shmang ka ky diskurs duke dshmuar se e bukura nuk sht kurrfar tipari estetik, prandaj nuk mund t jet vij ndarse e saj as fenomen estetik n prgjithsi. Problematizimi dhe vnia n pikpyetje e t bukurs si prcaktim i rndsishm i estetiks, bhet n fund t shekullit XIX. Kshtu kuptimi i artit fillon t vshtrohet me nj optik tjetr. Kuptimi bashkkohor i artit dhe i veprs artistike vshtrohet si fenomen estetik i cili, si i till, sht paraqitje karakteristike e bots. N kt drejtim filozofia bashkkohore, nprmjet shqyrtimit t estetiks, flet pr prvetsimin e metafiziks dhe kontekstin e ri t kuptimit t realiteti objektiv. e. 2. Transformimi i filozofis n kuptimin bashkkohor t artit.

AlexanderGottliebBaumgarten(17141762),filozofgjerman,prkrahsIfilozofisracionalistetVolfit.N shqyrtimetetijtregonsecilatjandetyratedisiplinavefilozofikesipasndarjesstijtfilozofis.Nestetiknetij Baumgartenidefinonqartsishkallmtlarttnjohurisshqisore.AishtIpariqkashqyrtuartnmnyr sistemorekuptimineartit,dukendikuardukshmedhenqndrimineshqyrtimevetmvonshmefilozofiken lidhjemeshtjeneartit.Vepratkryesore:Metaphysica(1739),Ethicaphilosophica(1740),Aesthetica(1750 1758).

54

~186~

Kuptimi bashkkohor i perceptimit t veprs artistike formohet nprmjet kritiks s prpjekjes racionale pr formulimin e kuptimit t artit n strukturn ontologjike. N kt kritik kuptimi nuk shfaqet si shtojc e fenomenit ose e ndar prej tij, por si fenomen q e bart kuptimin e tij. Vepra artistike ktu kuptohet jasht obligimit ndaj metafiziks kategoriale, duke u dshmuar n fund t fundit, nprmjet pamundsis s arsyetimit t nj teorie t till. N art haset njfar pasqyrimi i bots q tregon se bota mund t kuptohet vetm nga pamja e saj, dhe se e vrteta e vetme e saj sht realiteti objektiv. Kshtu t gjitha prpjekjet e metafiziks pr ndrtimin e nj sistemi gjithprfshirs, i cili do t prbj t vrtetn definitive dhe absolute, dalin nga realiteti i shprehur si njfar pseudo e vrtete. piknisjet kritike t kuptimit bashkkohor t artit e pasqyrojn estetikn e Baumgarten-it t pamjaftueshme pr kuptimin e veprave artistike. Mangsia e saj nuk konstatohet nga teoria e saj, por nga pikpamjet e gabueshme n t cilat bazohet kjo teori. Prandaj, ajo konsiderohet e paqndrueshme pr vet fenomenin estetik, objektin e shqyrtimit t saj. Ky raport ndaj mendimit estetik tradicional dshmon se kuptimi I ri artit dhe bots jetsore, n t ciln formulohen pikpamjet e mendimit dhe kuptimit t ri. Shqyrtimi I artit vihet kshtu n vet qendrn e interesimit filozofik dhe mendimit bashkkohor filozofik. Kritika e estetiks ktu shfaqet si kritik e metafiziks dhe e mendimit qendror q nuk pranon dallimet brenda secilit autenticitet. N njfar kuptimi, duke treguar domosdoshmrin e optiks s vet filozofike, Nie pluralizon mendimin filozofik. Nie e ka pasur kt parasysh kur nga filozofia ka krkuar q gjrat ti vshtroj me optikn e estetikes, me fjal t tjera, siprfaqsin e thellsis, e cila e pranon natyrn objektive t tyre. Kshtu ajo e pranon si t mendim t vetm t mundur kontekstin e pasqyrimit dhe kuptimit t fenomenit estetik por edhe t bots n prgjithsi. N kt kuptim pikpamja e Hajdegerit mbi artin prcaktohet nprmjet perceptimit t fenomenit estetik si e vrtet q shihet. Ajo shfaqet si piknisje fillestare e kuptimit t bashkkohores. Kshtu, edhe prvetsimi I metafiziks n nj kuptim t veant nnkupton heqjen dor nga kuptimi tradicional I veprs artistike dhe t artit n prgjithsi.

~187~

Gjurma vijuese e mendimit t Hajdegerit mund t shqyrtohet n raportin midis artit dhe bots jetsore n kuptimin n t cilin arti e prcakton kt bot dhe merr pjes n krijimin e saj. Natyrisht, kjo nuk do t thot se nga arti mund t priten angazhime ose t krkohen oferta pr t dhn prgjigje n pyetjet q shtrohen prdit. Arti shpreh pikpamjen sipas s cils ai nuk mund t krahasohet me botn. Kt pikpamje e vazhdon Merlo-Ponti, i cili e kupton veprn artistike nprmjet diskursit fenomenologjik dhe prkatsis s saj. Ai tregon se ana fizike dhe shpirtrore e manifestimit t artit shfaqet gjithmon si element prbrs i pashmangshm pr njohjen e qenies son n prgjithsi. T jesh n bot do t thot t ekzistosh fizikisht n t, ashtu q edhe njohurit dhe kuptimi yn ndaj bots t prcaktohet gjithmon n mnyr fizike dhe, n fund t fundit t niset nga ana fizike. Kuptimi bashkkohor filozofik i artit, q n orientimin themelor, manifestohet pjesrisht nprmjet kritiks s tradits t shekullit XX. Kuptimi postmetafizik i artit duhet t vshtrohet n kontinuitetin e transformimit t mendimit, i cili fillon me Kantin dhe zhvillohet n pluralizm t mendimeve q mundsojn edhe pluralizm t kuptimeve t bots. Kuptimi i ri i artit shfaqet si shenj e nj llogaritjeje te re t kohs, nj llogaritjeje q nuk e respekton vetm qasjen lineare. T nivelizosh ktu do t thot t kuptosh. Kshtu filozofia shfaqet jo vetm si teori e re estetike, jo vetm si kthes n kuptimin artistik, por edhe si kthes n kuptimin e kulturs n prgjithsi. S kndejmi, shtja e artit n nj kontekst m t gjer imponohet pashmangshm edhe si shtje e kuptimin dhe perceptimit t kulturs n t gjitha format e saj. Raporti i ri ndaj artit i cili nuk vuan nga racionalizimi mendor dhe sistematizimi i t kuptuarit relativizon ato qasje sipas t cilave vepra ekziston pr ndonj qllim dhe ndonj mendim pak a shum t caktuar. Po ashtu, as kultura nuk mund t jet e prcaktuar nga disa rrjedha panlogjistike t historis. S kndejmi, hapet diskursi n t cilin rregullat e ashpra estetike, si kanone, hiqen. Por heqja e rregullave t ashpra gjat vlersimit t veprs artistike nuk do t thot edhe heqje dor nga kriteret e rrepta pr ndarjen e artistikes nga kuazi-artistikja. Kjo paraqet krkesn pr vshtrim t plot t fenomenit estetik dhe n kt kuptim, krkesn pr ashprsim t mtejm t kritereve pr perceptim t artit.

~188~

shtja e kuptimit fenomenit estetik n filozofin bashkkohore e kaprcen kontekstin n t cilin prgjigja krkohet brenda konstruksionit dhe, n njfar kuptimi, brenda arsyeve t ekzistencs s tij. prandaj Hajdegeri, kur e vshtron esencn e poezis flet pr gjuhn me t ciln sht shkruar poezia, n mnyr q esenca e gjuhs t mund t kuptohet nga esenca e poezis. Kt pikpamje vazhdon ta mbroj edhe MerloPonti. Pyetja ka sht vepra artistike bhet kshtu pyetje jasht estetike. Kjo do t thot se ajo krkon nj estetik t re, e cila do t krkoj prgjigje n kuadrin e mundsive pr kuptime t ndryshme, t cilat prsri prcaktohen nga ndryshimet e pikpamjeve jetsore. N kt kuptim, vepra artistike vshtrohet si objekt i destinuar pr at q e vshtron, por ajo si e till nuk ekziston pr shkak t atij q e vshtron, por pr shkak t vetvetes. Kuptimi bashkkohor filozofik mbi artin, i vshtruar nga diskursi i kritiks s metafiziks, nuk sht i prcaktuar e interpretuesit por nga krkesat q shfaqen para interpretuesit nprmjet vet vers. N kt kuptim vepra artistike nuk shfaqet m si krijimtari e subjektivitetit q i nnshtrohet kritereve objektive t vlersimit, por si pjes e bots n t ciln lind dhe n kontekst t s cils duhet t kuptohet. N kt mnyr, vepra artistike shfaqet si mbrojtse e autenticitetit dhe identitetit t paprsritshm, deri t i cili filozofia bashkkohore arrin nprmjet pikpamjes se arti vepron sipas nj dialektike tjetrfare nga dialektika idealistike. N nj kuptim tjetr, kritika e estetiks shfaqet si kritik e kuptimit n t cilin bhen prpjekje t konstatohet shkenca mbi artin. Ktu bhet fjal pr vendosjen e pikpamjes s hapur t fenomenit estetik, aplikimin e kategorive q flasin pr estetikn si recepsion i pandrprer n koh, i cili hidhet posht. N kt kuptim, kritika e estetiks i ka t gjitha tiparet e mendjes moderne, e cila kuptohet si kundrshti pr ruajtjen e vlers s saj absolute. Rivlersimi i kuptimit estetik, t cilin e krkon nga filozofia Nie, shfaqet si shprehje e krkess s realitetit objektiv. Kuptimi i artit ktu manifestohet n form t fenomenit jasht ekzistencs s tij. Estetika si shkenc mbi artin nuk sht e mundur. Ajo nuk sht m e nevojshme as si dije filozofike mbi artin, por para s gjithash si prvoj estetike.

~189~

Duke mbrojtur autonomin e fenomenit estetik, filozofia bashkkohore nuk vepron n mnyr disiplinare por n kontekst t kontingjencs s kuptimit, n t ciln pranohet pacenueshmria e identitetit t paprsritshm. Konsekuencat e kuptimit t artit nuk gjenden vetm n ndonj pikpamje mbi partikularitetin e bots. Ajo gjendet n t gjitha aspektet e kuptimit t kulturs, pra asaj q sht e orientuar kah pluraliteti objektiv. Filozofia bashkkohore zbulon trashgimin estetike n t ciln arti, si objekt i njohjes racionalistike dhe pasqyrimit apriori t kontekstit kategorial, m s shpeshti humb at q paraqet tiparin e saj dhe prvojn e saj. Ktu estetika njehet si realizimin i premisave metafizike t bots n t ciln prfundimisht prpiqet t jap prgjigje n pyetjen se sht njeriu dhe far sht bota n t ciln jeton ai, si edhe n pyetjen se cili sht kuptimi prfundimtar i tij. kritika e estetiks, n kt kuptim, sht kritik e mendimit bashkkohor filozofik dhe kuptimit q shtrohet n bazat e metafiziks. Arti, n fund t fundit nuk mund ti nnshtrohet filozofis. Ai mohon do lloj t hierarkis dhe e paraqet at t parndsishmen n realitetin objektiv. Pr kt arsye arti, si optik e vshtrimit, i hyn n pun filozofis. Ai i shrben asaj si moment prkufizimi dhe si nj organ q i bn m shqisat m t ndjeshme. Kritika e metafiziks s filozofis bashkkohore niset nga sfera e estetiks dhe profilizohet prej saj. Ajo tregon se pr kuptimi i bots nuk sht e mjaftueshme metoda por sht e nevojshme edhe prvoja e cila nuk do t jet e kufizuar nga krkesat formale. N kt kuptim shija shfaqet si instanc e vetme e vlersimit, si vend i vetm nga i cili mund t flitet pr realitetin objektiv dhe t merren vendimet mbi kt realitet. Te kesh shije do t thot t kesh mas, t kesh mundsi pr t vshtruar dika ashtu q t mos mund t vihet n pikpyetje. N fund t fundit, kuptimi i gjith kritiks s metafiziks mund t gjendet pikrisht n nj shije t re, nj shqise t re nprmjet s cils bota do t ngjasoj me dika tjetr dhe jo me at q pasqyrohet n metafizik. Arti sht e nevojshme t kuptohet n at mnyr q fenomenet estetike t paraqesin botn dhe horizontet e saj. N form t mundsive q u lejojn gjrave t flasin pr veten e tyre. Ktu bota kuptohet vetvetiu. N

~190~

njfar mnyre ajo shfaqet nprmjet fenomenit. Kshtu ajo krkon edukimin e nj shqise t re, e cila do t mund t perceptoj realitetin objektiv dhe ti prgjigjet atij, duke dshmuar nj prvoj t re estetike, pra edhe nj prvoj t re objektive55. N kt kuptim, percepcioni sht form e kuptimit n t ciln z fill qasja ndaj bots. Si e till, ajo prcakton kontekstin n t cilin do t kuptohet. Kshtu edhe gjuha si mnyr dhe form e shprehjes s kuptimit, manifestohet n qartsin e saj. Kshtu krkesat pr literarizim t filozofis, t cilat jo vetm q jan t pranishme n filozofin bashkkohore por i prcaktojn disa prej mendimeve filozofike, vijn pikrisht nga sfera e prvojs estetike n t ciln rndsia estetike realisht perceptohet. e. 3. Estetika dhe e prditshmja ' sht fenomeni estetik n raport me prditshmrin, veanrisht kur kihet parasysh q, n shekullin 20, prditshmria shfaqet jo rrall si element i estetikes. Me fjal t tjera, ku qndron dallimi midis gjrave t prditshme dhe fenomenit estetik, duke pasur parasysh q t njjtat gjra shfaqen edhe si fenomene estetike. Me fjal t tjera, shtrohet pyetja e mund t jet fenomeni estetik fardo qoft, duke pasur parasysh se nuk ka dallime materiale q e veojn estetiken nga gjrat e prditshme. N fund t fundit, kjo pyetje sugjeron problemin e objektivitetit t veprs artistike, realitetit t saj objektiv n t cilin ndonj perceptim personal nuk ka t bj me kuptimin prfundimtar. Pr shembull, shtrohet shtja se si pasqyra apo ndonj objekt tjetr i ngjashm mund t bhet fenomen estetik. N kt mnyr hapet edhe shtja e veprimit dhe statusit. Fenomenet sociale nga optika e raportit estetik dhe prditshmris fitojn at dimension n t cilin, pas vshtrimit n gjendjen e gjrave apo n ndonj ngjarje konkrete shoqrore, shfaqen qart konotacionet q kan rndsi ontologjike. N kt kuptim, estetikja sht si piknisje e kulturores, m sakt, vlerave n t cilat bazohet kultura. Natyrisht, nuk mund t thuhet se vepra artistike, n kt kuptim, sht ndonj vler m vete, por mund t shihet qart se kuptimi i fenomenit estetik implikon kuptimin dhe raportet kundrejt t gjitha fenomeneve tjera dhe gjrave t realitetit

55

Vettermiestetikaburonngafjalagrekeaistetisqdotthotndjenj,ndjesi,dikaqkatbjmeshqisat.

~191~

objektiv n prgjithsi. N qoft se arti kuptohet n mnyr racionalistike, idealistike ose senzualistike sht krejtsisht e sigurt se kjo do t jet shenj edhe pr kuptimin ton ndaj realitetit dhe raportit qe do t vendosim ndaj tij. Vepra artistike q formsohet nprmjet prditshmris kuptohet si e till nprmjet kuptimit dhe asociacionit ton. Kur ndonj objekt e njohim n nj kuptim q pr ne ka ndonj domethnie pr botn dhe pr realitetin, ai bhet pr ne fenomen estetik. Pra, ndonj objekt i prditshmris bhet i rndsishm n planin estetik vetm n baz t rndsis s tij notacioone dhe denotacione q ka. N instancn e fundit, mund t thuhet se rndsia e artit qndron pikrisht n faktin se ai ndihmon ndriimin dhe kuptimin e realitetit. Por, ktu fshihet edhe nj rndsi karakteristike q e ka arti. Ajo gjendet n mundsit e tij q t shpreh realitetin n nj mnyr q t kuptohet ai. Pra, arti na mundson q t shohim at q n njfar mnyre e sugjeron Wittgensteini, na tregon qart se mund t flasim pr botn, por vetm n qoft se nuk flasim pr botn si bot. Kur bhet fjal pr fenomenin estetik ather gjithnj flitet n at kuptim n t cilin karakteristika e tij nuk sht e prcaktuar nga ndonj vullnet i yni, por buron nga rapori me botn. Ai nuk tregon ka sht bota, sepse fenomeni estetik nuk sht teori. Ai tregon se ka mund t jet bota. Ndjenja e estetikes ose shija, si i thon disa, sht mundsia e vshtrimit t shum dimensionalitetit dhe jo e vshtrimit. sht plotsisht e qart se dika mund t shohim, por nuk mund ta interpretojm. S kndejmi buron interesi i prditshmris pr estetiken. Por, ktu gjendet edhe prditshmria e estetikes. Dika nga e prditshmja paraqitet gjithmon si estetike, n kuptimin e shijes shtja qndron n faktin se e njjta substanc, t njjtat gjra dhe t njjtat shenja reale mund t formsohen ne mnyra t ndryshme. Mundsia e ktij formsimi emrtohet si stil, i cili nuk sht tjetr vese nj dhunti dhe nj mnyr n t ciln sht njeriu nj prgjithsi. Ai nuk mund t msohet, sikurse as nuk mund t dallohet estetikja nga joestetikja. Ky dalim sht i mundur vetm duke pasur parasysh arsimimin dhe strhollimi ui vazhdueshm i shijes si ndjesi estetike.

~192~

N kt mnyr, stili i artistit n fenomenin estetik lejon q t shohim se si e ka parqe ai nj objekt dhe jo vetm t shohim se ai e ka par at. Ktu qndron nj prej tipareve t estetikes, i cili zbulon ndonjrin prej fenomeneve estetike. Pikrisht kjo sht ajo karakteristika t ciln industria kulturore nuk ka arritur ta prvetsoj kurr gjegjsisht nuk ka arritur kurr t edukoj ndonj pikpamje dhe ndonj kuptim, por edhe veprimtarin e cila kontribuon shfaqjes s fenomenit estetik. Decentralizimi i subjektivitetit, n kuptimin e shkurtimit t t drejtave t autorsis s artistit ndaj veprs s tij, nuk do t thot mohim i plot i rndsis pr lindjen e vet veprs. M n fund, ajo paraqet negacionin e tipareve kognitive n t cilat mund t lind vepra artistike, sipas metafiziks. Artistikja shfaqet n lidhje me prditshmrin, por kjo lidhje ka nj aspekt karakteristik, n t cilin estetikja njihet nprmjet mnyrave t ndryshme t pasqyrimit t prditshmris, por ajo vet nuk ka t bj me ndonj kuptim t veant e t kuptuar ngusht, kshtu q si e till nuk mund t reduktohet n kuptimin e prmendur. Prandaj, ajo nuk thot asgj, nuk sugjeron, nuk njeh dhe nuk merr pjes n prpjekjet e prditshmris. Por, n ann tjetr, ajo kontribuon pashmangshm n kuptimin e t njjts prditshmri. do kuptim q nxirret n kt kontekst, n instancn e fundit, ka njfar rndsie kulturore ose njfar kuptimi pr kulturn. N rastin konkret, mundsia e artistit q t shpreh qndrimin e tij lidhur me ndonj objekt varet nga rrethanat n t cilat formsohet ky qndrim dhe kjo aftsi. Kshtu, shfaqen arte t hapsirave t ndryshme, arte t kulturave t ndryshme dhe art t kohve t ndryshme. Pra, n njfar mnyre, artet dshmojn jo vetm estetiken por edhe prvojn kulturore. Dallimet e kuptimeve q shfaqen n nj fenomen estetik, dallimet e dimensioneve t pikpamjeve q mund t gjenden n to nuk vijn nga ndonj premis kognitive, por nga premisat reale q nuk jan shtje e ndonj subjekti t krijimit apo nga nj bot e tr n t ciln shfaqen kto fenomene. Kuptimi bashkkohor filozofik dshmon se pyetja mbi qenien, n t gjitha mundsit dhe variantet, nuk mund t jap prgjigje n krkesat pr kuptimin e estetikes dhe , n fund t fundit, nuk mund t ofroj asgj prej asaj q sugjeron vet estetikja.

~193~

Hulumtimet e estetikes bashkkohore kan parasysh pikrisht kt kur objektivat e tyre i orientojn n shqyrtimin e premisave t ndryshme kulturore, pra reale, t lindjes dhe kuptimit q mund t ket fenomeni estetik. Gjithka q pasqyrohet si realitet estetik mund t jet realitet objektiv. Pa konotacione metafizike, n shqyrtimet bashkkohore, vepra artistike kuptohet si sfer e veant e t qenit n bot. 3. FILOZOFIA DHE KULTURA a. Deantropocentrizimi i kulturs Kritika e metafiziks, kaprcimi i kornizave t filozofis tradicionale, nuk sht shtje e marrjes me ndonj mendim teorik, historiko-filozofik. Vet historia e filozofis dshmon tendencn q t gjitha shqyrtimet i ndrmerr duke pasur parasysh nevojat dhe situatat e vrteta jo vetm n filozofi. shtjet q hapen ktu si probleme t kuptimit t tradits s filozofis kan konsekuenca shum t t thella, t cilat, n fund t fundit, kan t bjn me kulturn. Kaprcimi i metafiziks fiton kshtu tiparet e kritiks s antropocentrizimit t mendimit kritiks s vshtrimit t bots trsia e s cils shihet duke u mbshtetur n mendimin. Me fjal t tjera, mundsia q gjrat t vshtrohen n relacionet mendore bhet e drejt q t manipulohet me gjrat. N instancn e fundit, i gjith realiteti objektiv ktu barazohet dhe njjtsohet me mendimin n t cilin shihet. Mnyra n t ciln nga ai drejtim shihet bota n aspekte t ndryshme ka konsekuenca t gjera. Me faktin se njeriu vihet n qendr t vlerave dhe pranohet si kriter i do forme t jets krijon mundsi q t bhet zotruese e jets, n mnyr krejtsisht konkrete. N kt kuptim, metafizika ka konsekuenca krejtsisht konkrete, t cilat realitetin e vet e shprehin n teknikn si vend pr ndrtimine bots dhe prmirsimit t saj. N kt kontekst, natyra humane shfaqet si nj natyr e re, e cila, me zgjerimin dhe afirmimin e vet, i nxit t gjitha raportet natyrore. Kultura moderne, n njfar mnyre, bhet kultur e ksaj natyre t re. Ajo vrtet ndodh n nj ambient t ri, i cili nuk llogarit n natyrn si pasqyr e bots. Si organon, ktu logjika ka t bj me mundsit e vshtrimeve dhe vendimeve q, kryesisht, shkojn n drejtim t

~194~

negacionit t t natyrshmes dhe afirmimit e verifikimit prfundimtar t raportit abstrakt ideor, si qenie e realitetit objektiv. Mund t thuhet se pasqyra antropometrike e bots, t ciln metafizika e ka krijuar si form t dominimit ndaj gjrave natyrore, v n pikpyetje t gjitha raportet e natyrs natyrore q bazohen n botn jetsore. Progresi si mnyr e siguris ndaj rreziqeve, ktu e ka vn n pikpyetje jetn n trsi, pr shkak se ka prmbysur raporte natyrore. N kt kuptim, teknika kuptohet si eksplikim i metafiziks, si form pr jetsimin e ides. Kritika e tekniks, e cila n filozofin e shekullit 20 ka pasur ndikim t madh n realitetin, ishte orientuar kah kritika e metafiziks. N kt mnyr, kritika e metafiziks q prej fillimit ka qen orientuese i t gjitha prpjekjeve kritike shoqrore, shkencore e kulturore me karakter dominues. Harrimi i kuptimit t shtjeve filozofike, prcaktimi i drejtimit n t cilin shkojn dhe arsyet pr parashtrimin e tyre kan konsekuenca kulturore. Kshtu, kriza e filozofis bhet kriz e shkencs, kriz e mendimit europerndimor n prgjithsi dhe, n fund t fundit, kriz e kulturs. Si esenc e metafiziks, nihilizmi i v n pikpyetje t gjitha vlerat e jets n trsi. Transformimi i filozofis nnkupton transformimin e trsishm t kulturs perndimore, por jo edhe u hedhjen posht t tradicionales duke e shpallur si rigide. Transformimi i filozofis, si vnie n pikpyetje t kuptimit antropocentrik, nnkupton pashmangshm edhe transformimin e kulturs n prgjithsi. N kt kuptim, filozofia nuk sht vshtruar si ndonj zotruese e kulturs, por si vend n t cilin mund t vshtrohen t gjitha aspektet dhe fushat e kulturs. Deantropologjizimi i kulturs, kthesa kulturore q niset nga fakti se rrjedhat e kulturs mund t jen t diktuara vetm nga nevojat e njeriut, ose nga fakti se nj qenie nuk mund t vendos mbi statusin dhe vendin e t gjitha t tjerave, sht n lidhshmri t drejtprdrejt me kritikn e metafiziks, si diskurs antropocentrik i mendimit filozofik. Transformimi i filozofis niset nga instanca historike n t ciln koncepti metafizik i njohjes s t vrtets n filozofin moderne sht mbyllur. Kthimi te pyetja e fillimit t filozofis, e cila e karakterizon kthesn n filozofi, kthimi n traditn e mendimit filozofik dhe n rivlersimin e

~195~

kuptimeve dhe mundsive t tij nuk do t thot kthim n t kaluarn. N njfar kuptimi, ky sht kthim n prpjekjet fillestare t mendimit filozofik, t cilat zhvillohen n kuptimin e kthimit t mundsive. Nprmjet shqyrtimit t tradits vetjake, filozofia dshmon se sht e mundur t krijohet nj tendenc e ndryshme n kultur, nj prpjekje tjetrfare kulturore, e cila nuk orientohet n nj opsion t zgjidhjes dhe vshtrimit t shtjeve q nuk lejojn dominimin e gjrave objektive, si pjes t realitetit objektiv, n emr t fardo qilimi. Kjo sht e nevojshme duke pasur parasysh mundsit dhe krkesat reale t jets, duke pasur parasysh faktin se realiteti nuk sht ai q prkufizohet n nocion. Prfundimisht, duhet t thuhet se realiteti as nuk guxon t jet shterues n emrtimin e vet. Ather ai nuk do t kishte karakterin e realitetit. Ktu bhet fjal pr faktin se nuk bn t lejohet q bota t jet e reduktuar dhe e vshtruar me optikn e dualizmit t Platonit, ku gjithka q sht reale sht e mundur vetm n qoft se sht e mundur t mendohet. N kt kuptim, ideja e kulturs artificiale shfaqet si ide e metafiziks s Platonit, sipas s cils realitet i vrtet sht realiteti i bots s ideve. Pikpamjet e reja mbi traditn e mendimit filozofik, trajtimet bashkkohore filozofike dhe kritika e metafiziks jan ndrmarr pikrisht duke pasur parasysh kto korniza kulturore e objektive. Fundi i filozofis apo fundi i nj tradite nuk sht fundi i nj mendimi filozofik, por fillim ose realizim i nj vshtrimi t ri t gjrave. N kt kuptim, sht theksuar edhe nj her se fundi sht periudh q nuk ndodh si ndrprerje por si kaprcim n dika tjetr. E vetmja mundsi e ktij kalimi sht rruga prtej tradits, rruga q shnohet si kritik e metafiziks, si kritik e mendimit antropocentrik t kulturs. Mbshtetja metafizike e kulturs moderne manifestohet n ndrmjetsimin e gjrave dhe mendimeve, subjekteve edhe objekteve. Subjektiviteti, si prcaktim i do realiteti ktu paraqet pamjet e njeriut forca e t cilit qndron n nivelin m t lart. E gjith kultura moderne bazohet n kt ndrmjetsim t simbolit midis mendimit dhe objektit. N kt kuptim e gjith kultura moderne sht form e ekzistencs, si trajt midis mendimit dhe realitetit.

~196~

Mendimi kritik orientohet n lidhjen midis t shnuars dhe shenjs, n t ciln gjendet nj parakusht i rndsishm i mendimit shkencor, dhe kuptimit t mendimit n prgjithsi. Simboli i mjetit q sht i ngjashm me paraqitjen e tij nuk sht thjesht pasqyrim i mjetit, por sht kusht pr njohje n kuptimin e forms s pranimit. N mnyr simbolik, gjithashtu, e mbshtet prcaktimin antropometrik t kulturs moderne. Simbolika buron nga sfera e ekzistimit t njeriut, nga animal symbolicum e saj, ku qndron esenca e mendimit modern. Kritika e civilizimit perndimor niset nga qndrimi i logjiks s identitetit, n t ciln njeriu shfaqet si trsi e natyrs s jashtme dhe t brendshme dhe si vend ku, n njfar mnyre, natyra sht ballafaquar me vetveten. N vend t pranimit t logjiks s cinizmit, sidomos t atij politik dhe ekonomik, n vend t prshkrimit t formuls universale t mendjes kalkuluese, mendimi filozofik shpreh afinitetin ndaj zhvillimit t mundsive t mendimeve t ndryshme, t bazuara n filozofin e hershme antike t parashtrimit t problemeve t historis s prgjithshme. N kt kuptim, filozofia sht shndrruar n sprov t kohs. Ajo duhet t marr qndrim kritik kundrejt tradits s vet dhe t hap mundsi pr veprim t ri, pr kultur t re. Kritika e metafiziks, n kuptimin e shprehjes s piknisjes s kulturs moderne, tregon se t gjitha tiparet kulturore t kohs s sotme duhet t vshtrohen nprmjet kuptimit t konsekuencave q ka prodhuar vendimi antropologjik q t realizoje mendjen. Kshtu sht shfaqur pikpamja sipas s cils jan prcaktuar kornizat antropometrike t kulturs moderne. N kt rrafsh shihet nj raport i veant, i cili lirohet nga ngarkesa e kulturs n t gjitha format, nga kuptimi i rrjedhave kulturore dhe nga kultura si vend pr formsimin e mundsive jetsore. S kndejmi, shtja e raportit ndaj natyrs pasqyron jo vetm problemin e harmonizimit teoriko-formal t baraspeshs, mosharmonizimi i s cils v n pikpyetje t gjitha format e jets. Kjo, para s gjithash, sht shtje e forcs dhe gatishmris s kulturs q n nj raport t ri t prcaktohet kundrejt mundsive t ndryshme t hapjes s perspektivave t reja, t cilat kan kuptimin e ruajtjes s rrjedhave jetsore. Kur flitet pr rndsin jetsore t filozofis ather hyn n pun edhe kjo pikpamje, e cila bart me vete edhe kuptimin se gjith far bhet duhet t jet br duke pasur parasysh perspektivn e mundsive

~197~

jetsore. Prandaj, kriza e kulturs moderne, kriza e filozofis, prcaktohet n mnyr precize si kriz e mendjes, q do t thot kriz e asaj instance n t ciln jan prcaktuar dhe jan vendosur ashtu q kriza t jet gjendje e tyre e prhershme. Filozofia, di mendim veprues, sht e detyruar t jet prgjegjse pr gjendjen e kulturs dhe bots jetsore n prgjithsi. Obligim i saj sht q t diagnostifikoj gjendjen dhe t ndrmarr t gjitha masat e nevojshme n mnyr q kultura moderne t lirohet nga pasqyrimi antropocentrik i bots. b. Aspektet e raportit t ri ndaj natyrs Shqyrtimi i problemeve ekologjike, t cilat jan shndrruar qysh moti n probleme globale, sht iniciuar nga kritika e metafiziks dhe kuptimi se raporti ndaj tjetrit, ndaj t huajit, ka rndsi t madhe pr raportet e prgjithshme q vendosen n botn jetsore. Ktu tjetri nuk pranohet n realitet prej autonomis nga e cila, n njfar mnyre, edhe prcaktohet veprimi njerzor. Vet inicimi i problemit dshmon se rndsia e tij i kaprcen kornizat e biologjis, sikurse edhe do vshtrim tjetr i pjesshm, kshtu q zgjidhjes s tij duhet qasur n mnyr multidisiplinare. Mundsia e katastrofs ekologjike, si ngjarje me pasoja t pariparueshme, nuk ka t bj vetm me teknologjin dhe shkencn, por edhe me filozofin, teologjin dhe artin, pra me kulturn n prgjithsi. Vet mundsia e katastrofs ekologjike, si krcnim global i marrdhnieve jetsore, sht i lidhur me parimet e organizimit t shoqris, me kuptimin e bots dhe t njeriut. Problemet ekologjike jan problem i raporteve ndaj natyrs, vend i detyrimit pr transformimin e kulturs, vend n t cilin shihet qart se filozofia duhet t marr prgjegjsin pr gjendjen e krijuar, e cila e ka origjinn n qndrimet e forta t metafiziks. Prandaj shqyrtimi i raportit njeri-natyr, i cili shpie n historin e problemit, nuk mund t jet i orientuar pozitivisht ndaj historis, por duhet t ket karakterin e nj gjenealogjie. Historia e ktij problemi, n njfar kuptimi, shfaqet si histori e kulturs.

~198~

Hans Lenk56 pikrisht nga ky kndvshtrim dshmon se perspektivat sistemore jan t pashmangshme pr hulumtimin e raporteve me natyrn, pa t ciln praktikisht nuk mundet. Lidhshmria e natyrs e bn perspektivn sistemore interdisiplinare dhe nga njeriu krkon q natyrn ta pranoj si t drejt t tij. N interes t vet njeriu do t duhej t hiqte dor nga shovinizmi antropocentrik (Lenku) dhe nga raporti eksploatues ndaj natyrs. Vazhdimi ktyre tendencave, t cilat e shohin natyrn vetm si objekt t eksploatimit, prpjekjet q, pr nga karakteri i tyre, jan t prcaktuara pr nj nivelizim t kulturs Lenku i konsideron si vetvrasje t njeriut, i cili duhet t kuptoj se jeta e tij nuk sht e mundur pa natyrn. Raporti ndaj natyrs bhet kshtu shtje e kulturs s prgjithshme. Ky raport shfaqet si fenomen n t cilin realiteti objektiv vrehet n negativitetin e kuptimit t tij. N kt kuptim edhe vshtrimi i ktij problemi sht i prcaktuar pjesrisht nga pikpamjet fenomenologjike, ashtu q optika e estetikes shfaqet si qasje relevante ndaj problemeve q kan rndsi dhe konotacion krejtsisht real. Ktu teoria duhet t ndrmarr gjith at q bn pjes n interpretimin si akt, si veprim primar, si piknisje pr rrjedhat e mtejshme t veprimit konkret n drejtim t zgjidhjes s problemit. Filozofia, n kt kuptim, paraqitet n nj rrafsh tjetr, ku shfaqet si prpjekje pr zgjidhjen e problemit n diskursin multidisiplinar. Dshmohet se, n nj mnyr tjetr,zgjidhja e problemit ndoshta as nuk sht e mundur. Mbyllja n nj diskurs, t cilitdo kuptim, n t vrtet paraqet shndrrimin e dikaje reale n abstraksion, n kuptime abstrakte q kan prkufizimet e kulturs moderne. Kto jan ato kuptime n t cilat kuptimi sht dhn n form t pastr dhe skematike. N kt kontekst mund t flitet mbi iden vetm n form t ides apo n form vetm t ans joreale t realitetit.

HansLenk(1935),filozofgjerman,interesimetevetaikafokusuarnshqyrtimineshkencssfilozofisdhe metodologjisshkencore.Nktkontekst,aievshtronshkencnsifenomentbotsmoderne.Konsekuencate shkencs,kuptimitshkencortbots,Lenkuivshtronnkonteksttdukuriveshoqrorekonkretetcilti prodhonshkencaose,nmnyrdirekteoseindirekte,ndikonnlindjenetyre.Nganjnumrimadhivepravet publikuaramundtveohen:PragmatischeVernunft(1979),EthischeProblemederGentechnik(1985),Von DeutungenzuWrtungen(1994)InterpretationunRealitat(1995).

56

~199~

Pasqyra q e ka krijuar mendimi bashkkohor, e cila e vshtron natyrn si burim t pashtershm t pasuris s mundshme apo si burim t pashtershm t eksploatimit, sht e nevojshme t ndryshohet dhe t dshmoj se kur bhet fjal pr natyrn nuk bhet fjal pr burim t pashtershm. M tutje, sht e nevojshme t sqarohet se qasja e till ndaj natyrs thjesht nuk mund t tolerohet m. Ky sht qndrim i natyrs dhe qndrim i vet njeriut. N instancn e fundit, vet kjo ndarje, kjo qasje n t ciln njeriu, n njrn an, dhe natyra, n ann tjetr, dshmojn qart se sht e paqndrueshme. Kjo sht e njjta qasje n t ciln subjekti gjithmon n balancimin dhe, n fund t fundit, paraqet instancn q sht prcaktuese dhe obliguese pr objektin dhe realitetin n prgjithsi. Prfundimisht, sht e nevojshme t kihet parasysh se arsyeja, nacionaliteti dhe refleksioni nuk mund t jen obliguese pr asgj, prve pr vet paln q arsyen e pranon si variabile. N kt mnyr antropocentrizmi shfaqet ji vetm si nj prej pasqyrimeve t bots, ndrsa kultura antropocentrike vetm si nj mundsi e kulturs. S kndejmi sht i nevojshm lirimi nga ideja se njeriu sht qendra e bots. Etika e re, e cila do t prfshinte edhe raportin ndaj natyrs, do t kishte dimension t dukshm t s ardhmes, n t ciln imagjinohet autonomia e natyrs. Njkohsisht, ky sht drejtim n t cilin logjika e kapitalit dhe profitabiliteti shfaqen si fenomene t rrezikshme pr t ardhmen e bots jetsore. Zgjidhja e problemit t rrezikut t natyrs prfshin domosdoshmrisht edhe kritikn e shkencs. Diskursi i ri i mendimit filozofik, i drejtuar kah kritika e metafiziks, nnkupton shqyrtimin e shkencs jo vetm n at kuptim n t cilin shkencat natyrore dhe teknike shfaqen si eksplikime t metafiziks. Kjo kritik sht e nevojshme edhe duke pasur parasysh mundsit shkencore t transformimit, t cilat jo vetm q nuk jan shfrytzuar, por as nuk jan shqyrtuar seriozisht, si prpjekje pr nj kuptim t ri. Problemet ekologjike, n instancn e fundit, jan probleme kulturore, kshtu q shqyrtimi i tyre orientohet n tendencat e kulturs. N njfar kuptimi, problemet ekologjike paraqesin nj problem serioz kulturologjik,

~200~

plotsisht konkret, me pasoja konkrete q dshmojn edhe rreziqet q i bartin me vete. Si i till, ky problem krkon zgjidhje konkrete, krkon prgjigje n pyetjet q dalin prej tij. Por, n diskursin e kritiks s kulturs moderne, pra n prpjekjet pr tejkalimin e shkaqeve t ksaj krize, shtjet nuk mund t zgjidhen menjher dhe atyre nuk mund tu qasemi n mnyr terapeutike. Kritika e shkencs moderne nuk pret t jap dhe nuk mund t jap prgjigje definitive ose t thjeshta. shtjet q i shtron ajo jan shtje q prekin zanafilln e kulturs perndimore. Njohja e shkencs dhe filozofis me konsekuencat e historis s tyre n jet krkon pikpamje q kaprcejn aspekte t ndryshme t vshtrimit t problemit. Shqyrtimi i problemit ekologjik, si vshtrim kritik i raportit ndaj natyrs, si nj fenomen kulturor pashmangshm hap horizontin e diskursit multidisiplinar pr shqyrtimin e problemit dhe pr prpjekjen pr zgjidhjen e tij. c. Kuptimet fillestare Transformimi i kulturs sht ridefinim dhe rishqyrtim i domosdoshm i kuptimit simbolik dhe prcaktimit kuptimor n prgjithsi. N kt kuptim sht i paevitueshm edhe transformimi i gjuhs, n kuptimin e perspektivizmit. Domosdoshmria kuptimore, pra edhe domosdoshmria e transformimit gjuhsor, manifestohet n ekzistimin e funksionit t shnimit para do shenje individuale, para do shnimi konkret. Vet emrtimi dhe shnimi zhvillohet duke falnderuar rndsin e prcaktimit t mendimit nprmjet funksionit t shnimit. Kritika e kulturs duhet t fitoj karakterin e funksionit burimor t mendimit emrtimit dhe dhunimit lidhur me mnyrn n t ciln sht formsuar i gjith realiteti i gjrave. Funksioni i padiskutueshm i mendimit, i cili gjendet n mnyr specifike n do form t veant t simboliks, shprehet n gjuh dhe n shkenc, ku vrtetohet integrativiteti i funksionit simbolik t mendimit. Filozofia bashkkohore zbulon mundsin e interpretimit t shumfisht dhe dallimit n vshtrim. Dshmia, n do aspekt, gjithmon shpie n ndonj bashk-dshmi tjetr dhe gjithmon hap s paku edhe nj mundsi. Natyra e dshmis shpie kah perspektiva e shumfisht e saj

~201~

dhe kah mundsia e t folurit korelativ. Ajo gjithmon prfshin s paku edhe nj mundsi t t folurit mbi gjrat. Edhe vet enciklopedia, n kuptimin e definimit strikt t kuptimit t fjalve, tregon se tekstet e prcaktojn njri-tjetrin, ku tezat ose shpjegimet e enciklopedis gjenden n tekstet e prbashkta dhe kuptimin e prbashkt. Definimi i nj nocioni pashmangshm shpie n definimin e nj nocioni tjetr dhe t nj kuptimi tjetr. Kultura e modernes prpiqet t imponoj edhe nj kuptim tjetr. Ajo q dshiron ta fsheh modernia sht fakti se nuk ka kuptime prfundimtare dhe nuk ka enciklopedi q nuk i nnshtrohet n do fjalve destruksionit t mendimit kritik dhe intencs pr prvetsimin e kuptimit. Esenca e mendimit bashkkohor nuk qndron n kuptimin e fjals dhe n kuptimin e nocionit, por q mungesn e definicionit dhe fiksimit, ku ajo gjithmon shfaqet si nj mundsi e mendimit. Kshtu, kuptimi i filozofis prcaktohet n krkimin dhe rishqyrtimin e jo vetm kuptimit modern, por edhe t kuptimeve tjera. Shembulli i problemeve ekologjike tregon se gjykimet mbi kuptimin dhe vlern e kulturs moderne dhe formave themelore t jets n botn moderne nuk jan m aq t forta dhe t qndrueshme teorikisht. Bota, pikrisht pr shkak t ekzistimit t tendencave kritiken kultur, nuk mund t jet m pjes e projektit n at kuptim q sht prcaktuar nga mendimi kartezian. N kt kuptim, edhe shtja e transformimit t kulturs nuk shfaqet si problem i restaurimit t saj ose i ndrtimit t forms s re t kulturs moderne, por shfaqet n prvetsimin e vlerave t saj n kuptimin e ndryshm t instancave fillestare. Gjithashtu, duhet t kihet parasysh se kur flitet pr krizn ajo gjithsesi nuk i ka ato kuptime q i ka pasur n mesin e shekullit t kaluar. N t vrtet, ktu nuk mund t bhet fjal mbi krizn. Bhet fjal pikrisht pr at se shtja e siguris n t ardhmen nuk sht e zgjidhur, se nuk jan gjetur prgjigjet q jan krkuar m hert, por edhe se situata n trsi megjithat sht tjetrfare. Kjo mnyr tjetrfare shihet n mosekzistencn e nevojave reale pr theksimin e disa problemeve, gj q dikur ka qen e paevitueshme. Kritika e metafiziks n prcaktimin e saj themelor, duke pasur parasysh situatn e re n teori dhe n realitet, sht e orientuar kah transformimi i

~202~

rehabilitetimit. Pikpamjet e reja t filozofis, n kuptimin kulturologjik, synojn kuptimin e metafiziks n kontekstin e asaj q shprehet n mendimin spontan t do individi, mendimit q sht n lidhshmri me dyshimin dhe frikn. Prpjekjet e antropoligjis kulturore, n kt kuptim, dallohen nga do filozofie e kulturs, nga do diskutim q synon zbulimin e esencs s fenomenit kulturor. Kuptimi i kulturs, n njfar mnyre, gjithnj duhet t jet n lidhje direkte me kuptimin e njeriut, por sht shum e rndsishme q t bhet nj prpjekje q nuk do t prcaktohet nga pasqyra antropocentrike t bots dhe kuptimit t njeriut si qendr e ksaj bote. N kt kuptim, kultura kuptohet nga nj perspektiv historike, por jo vetm prej saj dhe jo duke pasur parasysh njfar karakteri human t ksaj historie. S kndejmi del se pluralizmi i kuptimit dhe aspektet e ndryshme n t cilat shfaqet fenomeni nisen nga vshtrimi q bazohet n parashikime dhe kndvshtrime afatshkurtra, ku fenomeni i vshtruar n nj kontekst mund t shihet vetm n t njjtin kontekst. Kjo sht edhe mnyr pr rehabilitimin kulturs euro-perndimore, rehabilitimin n t cilin t gjitha konsekuencat negative forcohet dhe ashprsohen, por edhe vshtrohen nga nj kontekst m i gjer, kuptimi i t cilit nuk sht i lidhur vetm me ndonj gabim t historis. Pra, bhet fjal pr faktin se asgj nuk mund t pranohet si gabim dhe se t gjitha fenomenet relevante pasqyrohen n premisat kulturore dhe n kushte t caktuara. shtjet q shtrohen ktu nuk jan t panjohura dhe t reja, por jan t reja kushtet dhe format nprmjet t cilave shtrohet prsri detyra pr njohjen e vetvetes. Prmbushja e saj nuk sht e mundur pa vshtrimin e t gjitha aspekteve t tradits, e cila manifestohet nprmjet mendimit destruktiv t fenomeneve t veta. Pa prejudikimin e zgjidhjeve dhe mundsive, pa caktimin e prioriteteve q do t kontribuojn pr anashkalimin e mundsive t tjera, filozofia e shekullit XX, nj prej detyrave t s cils sht prvetsimi i ideologjis kulturore, ajo do t ishte sikurse n Renesanc. N kt kuptim, kritika e metafiziks duhet t vshtrohet jo vetm si shtje e brendshme e filozofis, jo vetm si zbrthim filozofik pr vetveten, por si njfar prpjekje e civilizimit europerndimor, q t lirohet nga klishet q ia ka imponuar vetvetes.

~203~

Kritikat e kulturs moderne, duke u nisur nga vlerat e saj kryesore, zhvillohet n drejtim t zbulimit t teprimeve t saj, si baz irracionale, gjegjsisht vshtrimit t aspekteve t ktij jo-racionaliteti. Duke e nxitur q t bj shkelje t rregullave shkencore, kjo kritik e mendimit e krkon veprimin n vend t argumentit. Kshtu, ajo prbn njfar rehabilitimi t jets para nocionit t brezit, njfar mbrojtjeje individuale para prmbajtjes s nocionit gjithprfshirs dhe nivelizues. Filozofia bashkkohore n njfar mnyre e problematizon deri n fund gjith civilizimin. Ajo s pari vetes ia shkurton t drejtn q t rehabilitohet nga fajet dhe gabimet e veta, e pastaj kt krkes e shtron edhe pr t gjitha shkencat dhe kulturn n prgjithsi. Ndryshimi i rrethanave dhe kushteve sht detyr e tendencave transformuese q i prcaktojn t gjitha rrjedhat dhe format e kulturs. Heqja dor nga projekti kartezian, nga projekti q niset nga t pasurit e natyrs dhe bots jetsore n trsi, sht kushtzuar nga njohurit se mendimi tradicional nuk mund t vshtroj premisat dhe mundsit e veprimit dhe se, m n fund, nuk mund ta kuptoj botn q e ka krijuar vet. Tiparet e vshtrimit bashkkohor t gjrave sht e mundur t vshtrohen n aspekte t ndryshme dhe t zbulohen n shprehjen e dyshimit kundrejt arsyes. N mosbesimin kundrejt forcs s arsyes dhe evidencs s saj, gj q shpie n rrzimin e mitit mesjetar, i cili bazohet n triumfin e subjektivitetit dhe n ngritjen e njeriut n rangun e zotruesit absolut. Ktu bhet fjal pr vetshkatrrimin e arsimit, i cili realizohet nprmjet nj procesi n t cilin mendimi racional prodhon struktura kulturore dhe sociale dhe forma t ekzistencs q absorbojn do liri dhe veprim autentik. Filozofia bashkkohore nuk sht ngarkes e filozofis me shtje t reja, sepse ajo nuk ka prgjigje n shtje t vjetra, por sht transformim i shtjeve dhe i piknisjeve t mendimit filozofik. Diskursi kritik q haset ktu duhet t kuptohet nga prpjekjet kryesore t tradits metafizike, e cila i ka prcaktuar rrjedhat kryesore t mendimit bashkkohor. Pikrisht tendencat kritike t filozofis bashkkohore q jan t orientuara kah kultura kan t bjn me krkesn pr tranformimin e saj dhe me ndryshimin vokabularit, pra duhet t kuptohen n kontekst t vullnetit pr t shkuar kah afirmimi i ri dhe mbrojtja e nevojave t bots jetsore.

~204~

Vshtrimi i filozofis moderne, n kuptimin prfshirjes s pothuaj gjith mendimit t tradits, i jep kuptim t ri artikulimit t prvojs, gj q nuk shtrohet si qllim i veant, por buron nga qllimi tashm i njohur. Rishqyrtimi i prkufizimeve kulturore n trsi kshtu shprehet qart jo si pasoj ose rezultat i progresit, ose ndonj tendence progresive , por si kuptim i progresit n trsi. Ky progres nuk mund t realizohet n qoft se me t vrtet nuk sht i mundur, me prjashtim n qoft se nuk pranon shkatrrimin e t gjitha raporteve n regjionin e jets dhe t realitetit objektiv. Me fjal t tjera, filozofia lviz n drejtim t kundrt me kulturn e cila e pranon autonomin e individuales dhe e redukton at vetm n kuptimin e saj simbolik. Kur ngjarjet e vrteta dhe realiteti n prgjithsi bhen vetm pjes e simboliks, ather sht plotsisht e qart se gjrat nuk do t zhvillohen n drejtimin q i prgjigjet ktij realiteti. N t vrtet, realiteti ather bhet objekt i manipulimit, bhet dika q pak a shum varet nga fantazia jon. Pikrisht n kt mnyr, kultura moderne dhe civilizimi jan t vendosura kundr rrjedhs jetsore. Ato largohen prej t vrtets, ndrsa krkesave jetsore u japin zgjidhje t imagjinuara. Ktu qndron rndsia e filozofis bashkkohore n rrugn e rivlersimit dhe vendosjes s raporteve t reja, t cilat nuk do t jen model i komunikimit dhe vlersimit, por do t jen mnyr q rregullat dhe vlerat t mbesin vazhdimisht nn llupn e mendimit kritik. Kuptimi i prpjekjeve, pra qndron n faktin se mendimi me tendencn e formsimit nuk ekziston si jo-mendim dhe si mnyr e re e manipulimit. Do t ishte gabim q shkenca dhe kultura moderne t prkufizohen ekskluzivisht si prpjekje pr sundimin e natyrs. Roli i saj duhet t pasqyrohet n ndikimet e shumllojshme. Hulumtimet historiko-filozofike t zhvillimit t marrdhnieve njeri-natyr, subjekt-objekt, n t cilat zhvillohen t gjitha aspeketet kulturore t modernes shfaqen si recepcion i kulturs moderne dhe rekonstruksion i t gjitha vlerave t saj. Zgjidhja e problemit t raportit midis njeriut dhe natyrs, i cili shfaqet si problem real dhe jetsor, duhet t krkohet nprmjet rekonstruksionit t njohuris antropocentrike, jasht do subjektivizmi dhe qasjeje q n fardo mnyre mund t afirmoj prsri vlerat e vjetra. Kritika e njfar teologjie t natyrs ka krijuar kushte pr pajtimin e bots s prar dhe pr vendosjen e nj kuptimi t ri real. Ky kuptim nnkupton se nuk

~205~

ekziston nj opsion primar pr zgjidhjen e problemit, por se nga gjith situata mund t nxirret nj prfundim kulturor polivalent mbi realitetin. N kt kuptim, kultura moderne hedh posht parimet absolutiste, sipas t cilave natyra sht e pakultivuar dhe n kundrshtim me arsyen. N kt parim, kultura moderne e bazon dominimin e vet, duke u liruar nga pikpamja se njeriu sht qendra e bots dhe se vetm njeriu si i till mund ta ndjej kt bot si realitet t vetin. Gjithka shkon n drejtim t krijimit t premisave pr demokratizimin e kulturs dhe prhapjen e aspekteve t ndryshme t nj kulture demokratike. Bhet fjal pr at se pyetjet q shtrohen brenda kulturs tash bhen t rndsishme pr t gjith njerzit. Ktu kultura shfaqet si vend n t cilin zgjidhen problemet jetsore, si fush q ka t bj me t gjith, duke pasur parasysh nevojat e bots jetsore. Interesi pr art ka dika nga karakteri sugjestiv, shfaqet si interes pr joidentike, interes pr botn objektive, e cili vshtruar nga optika estetike hapet pr vshtrim. Kritika e kulturs tregon se sht pika fundore e rivlersimit t konceptit metafizik t mendimit mbi kulturn n prgjithsi. Prandaj, edhe qasja ndaj ktyre prpjekjeve kritike nuk sht dhe nuk mund t jet e vendosur brenda nj sfere t veant. Shqyrtimi i aspekteve t kulturs moderne, kritika e saj dhe krkimi i mundsive t reja n filozofi paraqesin vendin pr vshtrimin e perspektivs s bots jetsore. Si objekt i hulumtimeve filozofike, kultura sht vend n t cilin filozofia e konstaton domosdoshmrin e bashkpunimit me shkencat, artet dhe orientimeve t ndryshme q kan parashenjn e kulturs. N njfar kuptimi, fusha e kulturs sht fush nprmjet t cils filozofia siguron premisat e nevojshme pr pjesmarrje n t gjitha rrjedhat e realitetit objektiv. Prandaj, parashtrimi i shtjes s raportit t kulturs dhe filozofis, vendit t filozofis n kultur etj., n njfar mnyr flet edhe pr perspektivat e mendimit filozofik. N kt kuptim, nevoja pr kuptimin e ktij raporti nuk mund t jet e mbyllur, shtjet q shtrohen ktu nuk mund t jen definitive. Recepcioni i kulturs n filozofi n fakt sht i njjt me rrjedhat e mendimit filozofik, dhe n njfar mnyr gjithmon qndron n shqyrtimet filozofike.

~206~