ETIKA ME BAZAT E ETIKES KRIMINALISTIKE

Kapituj t zgjedhur pr ligjratat pr studentt n Prishtin

Dr. Muslija Muhoviq

SARAJEV / PRISTIN 2006 FSK/S - 15/06

Recensione (fragmente) Prof. Dr. Dr. Muslija Muhoviq i qaset prmbajtjes themelore msimore-studimore n mnyr inovative dhe historike. sht e logjikshme, me q etika ka histori gjenerative m t gjat se dy mileniume, si disiplin universitare q zhvillohet n pajtim me problemet m komplekse pr civilizimin bashkkohor q ballafaqohen me dilemat KA, SI dhe PR KA, gjithnj derisa mbirja e t panjohurs, zbulimi i DIJES dhe, gjithsesi, forma m komplekse e prcaktimit t prgjithshme t MASAVE si, pr shembull, vshtrimit m t ri t NYJES GJENETIKE NJERZORE, Nga recensioni i akademik Prof. Dr. Vladimir Premec Duke u nisur nga pyetja ku gjendet burimi i moralitetit dhe n ka shprehet qenia e tij, gjegjsisht, as sht burim i moralietit vet njeriu, bashksia njerzore ose qenia transcendente, Zoti, Muhoviqi merret me zbrthimin e shtjeve komplekse t fryms njerzore nprmjet historis s gjat t krkimit t parimeve t vetthemelimit ose themelimit nprmjet tjetrit. Duke u analizuar teorit themelore t etiks n mbshtetje t formsimit helenik t shpirtit, q sht kontribut i rndsishm i autorit n rrjedhn e mendimit bashkkohor boshnjakohercegovas, ksaj here mendimi i tij deprton n kndvshtrime t reja, para s gjithash n shqyrtimin e parimeve etike dhe marrdhnieve midis filozofis e teleologjis n trashgimin shpirtrore t islamit, n njrn an, dhe shtrirjen e analizs etike n baz t etiks kriminalistike, n ann tjetr. Pikrisht nga kto dy mendime t reja autori i jep mendimit filozofik boshnjakohercegovas kontribut t rndsishm n kuptimin e nxitjeve t postullateve t parimeve etike n fush t reja t veprimit njerzor, si sht fusha e kriminologjis n njrn an dhe pasqyrimi i detyrave t themelimit t qenies etike t njeriut boshnjak sipas rrnjve t tij shpirtrore heterogjene, gjurmt e t cilit i krkon n marrdhnie midis religjionit dhe moralit e sidomos n shqyrtimet mbi islamin dhe etikn, n ann tjetr... Hyrja n thellsit dhe vlersimin e ktij nuk sht e nevojshme n kt rast, ndrsa n disa segmente as nuk sht e mundur, sepse prof. Muhoviq sht filozof i afirmuar, njohurit e t cilit n mendimin mbi etikn tejkalojn mundsit e vrojtimit t shum prej nesh. Nga recensioni i Prof. Shaqira Filandra Ka pak autor nga fusha e dijes shoqrore n Bosnj e Hercegovin, t cilt jan marr n mnyr t guximshme me teorin etike dhe sidomos ata q kan br nj hap m tutje n definimin e teoris dhe praktiks nga fusha e etiks, deri tash pothuaj e patrajtuar. Kemi prpara nj dorshkrim vrtet t vlefshm dhe themelor t shkenctarit dhe hulumtuesit t zellshm, por as m pak erudit. Me kt dorshkrim Dr. Muhoviq ka dshmuar se hulumtimet e tij t gjithanshme n domenin e filozofis dhe dijes mbi etikn mund ti qndrojn edhe kritiks me serioze. Dorshkrimi sht vllimor, i pasur me tema nga m t ndryshmet t teoris etike dhe t filozofve-eticistve t t gjitha shkollave m t rndsishme, prej shkolls helene, t mesjets, t arabve dhe asaj bashkkohore. N

3 disa fusha, me ekspertizat e tij filozofike komplekse, dorshkrimi e tejkalon karakterin e tekstit, por Muhoviqi megjithat di ta zbres at dhe ta prshtat pr student. Duke pasur parasysh at q u tha m sipr, kam knaqsin q t propozoj q dorshkrimi i Muslija Muhoviqit, i cili sht i destinuar kryesisht si tekst, por q sigurisht do t ket jehon edhe n opinionin e gjer shkencor q t botohet sa m par.

Nga recensioni i Prof.Dr. Hidajeta Repovac

PARATHNIE Teksti etika me baza t etiks kriminalistike sht hartuar sipas planit dhe programit t ri msimor t fakultetit t shkencave kriminalistike ku ligjroj lndn me t njjtin titull. I gjith teksti, m prjashtim t kapitullit t shtat q i kushtohet bazave t etiks kriminalistike, sht rezultat i puns sime tri vjeare n veprn me titull Etika me hyrjen n teorin e vlerave. Por, me krkes t planit t ri msimor kam qen i detyruar q kt trsi ta ndaj n dy pjes: Etika me bazat e etiks kriminalistike dhe Hyrje n teorin e vlerave, q do t publikohet s shpejti. Studentt jan t obliguar q ti ndjekin ligjratat dhe t japin provimin sipas ktij teksti. N t, prve shtjeve fundamentale etike dhe orientimeve kryesore ne etik, trajtoj problemin e moralit n profesionin e kriminalistiks, t cilin e shqyrtojn n mnyr t pamjaftueshme ose t njanshme ata q, duke u marr me t nuk arrijn t deprtojn deri n esencn e tij, por e prshkruajn ekskluzivisht n baz t normave ligjore pozitive, gjegjsisht ekzistuese. Prve shtjeve fundamentale etike, kuptimit dhe shpjegimit t tyre sipas disa teorive ose drejtimeve, i kushtoj kujdes edhe mendimit etik t islamit, i cili pa arsye sht ln pas dore ose sht mohuar nga shumica e mendimtarve perndimor, sipas t cilve gjithka q vjen jasht perndimit nuk meriton vmendje. Kt imperializm dhe hegjemonizm e refuzoj n mnyr energjike, sepse skolastikt islamik, me prkthimet dhe komentimet e veprave t grekve t vjetr, kan kontribuar q mendimi helenik t zgjerohet jo vetm n botn islame, por edhe jasht saj. Jam prpjekur q n mnyr sa m t thjesht t trajtoj kt problematik shum komplekse dhe ta shpjegoj at me ndihmn e shembujve nga jeta praktika, n rastet kur kjo ka qen e mundur. Pr dallim prej disa autorve, t cilt merren me t njjtn problematik, jam prpjekur t anashkaloj renditjen historike t msimeve ose teorive etike, t drejtimeve ose sistemeve etike, sidomos n mendimin islam etik, t cilit ja kushtoj kapitullin e parafundit t librit. Meqense bhet fjal pr nj materie shum komplekse, pr t ciln diskutohet prej m shum se 25 shekujsh dhe do t diskutohet gjithnj deri sa t ekzistoj masa m e lart e t gjitha shtjeve-njeriu, kam menduar se n aspektin pedagogjik sht m e arsyeshme t vendos sa m shum nntituj, n mnyr q studentve tu bhet m e leht prcjellja e ligjratave dhe prgatitja e provimit. Brenda nj kapitulli kam dhn m shum nntituj dhe secili prej tyre paraqet nj trsi, e cila nuk e obligon autorin q nj ide apo nj problem ta prcjell deri n fund t gjith librit, gj q nuk ndodh n veprat tjera q trajtojn ndonj problem. E kam br kt pr shkak se n librin tim nuk bhet fjal vetm pr shtje t qenies njerzore, por edhe pr gjykimet, vlersimet dhe ndikimet me t cilat merren n mnyra t ndryshme themeluesit dhe prfaqsuesit e msimeve t ndryshme etike. N kt libr trajtohen teorit dhe drejtimet heterogjene etike q burojn, para s gjithash nga prgjigjet n pyetjen: A duhet burimi i moralitetit t krkohet te njeriu apo jasht tij, gjegjsisht ka e prbn parimin suprem ose parimin e moralitetit? A sht e mundur q

5 burimi i moralitetit t krkohet te individi apo bashksia, gjegjsisht ZOTI? S kndejmi n pyetjen se cili sht burimi i moralitetit q shpreh edhe qenien e tij, mendimi etik ofron prgjigje madje edhe kundrshtuese t mendimtarve jo vetm t periudhave t ndryshme historike, por edhe t mendimtarve t t njjts periudh kohore. Madje, edhe midis atyre drejtimeve ose sistemeve etike q burim t moralitetit e gjejn t njeriu ekzistojn dallime t patejkalueshme. Ato jan produkt i parimeve supreme nga t cilat nisen mendimtart etik. Por, asnjri prej ktyre parimeve supreme ose t prgjithshme, prej t cilave nisen mendimtart duke krkuar te njeriu burimin e moralitetit, nuk sht i mjaftueshm pr kuptimin dhe shpjegimin e esencs s morales dhe, n ann tjetr, asnjri prej tyre nuk sht mjaft kompetent sa t mund t bj prcaktimin teorik t prmbajtjes s moralit. A ekziston e mira supreme dhe ka sht ajo, ka sht fati, vlera, etj., gjith kjo nuk sht e leht t prcaktohet teorikisht dhe as t dshmohet praktikisht. Q t mos duket sikur mbetet n qndrime t rastit, n fillim t librit kan pasqyruar (shih Lnda dhe detyrat etike) qndrimet e mendimtarve m kompetent t tri periudhave krejtsisht t ndryshme: Aristotelit, Kantit dhe N. Harmanit, t cilt i zhvillojn teorit e tyre etnik n mnyra krejtsisht t ndryshme. I pari e zhvillon eudaimonistikn, i dyti etikn autonome gjegjsisht etikn e nevojs ose etikn imperative, ndrsa i treti etikn orientale fenomenologjike. Me qllim q studentve t'ua shpjegoj materien n mnyr sa m t thjesht, prpiqem q n vija t trash t prezantoj orientimet kryesore t mendimit etik, duke u nisur nga qndrimi se Sokrati sht themelues i asaj q quhet ethos ose moralis, i cili e merr shprehjen e vet t plot n filozofin praktike t Kantit, pas t cilit nuk ka m ka t mendohet mbi moralen si morale. Kt mund ta shoqroj vetm ai mendim q me forc mahnitse dhe mendjehollsi kritike i tejkalon njanshmrit dhe siprfaqsin e drejtimeve dhe orientimeve t ndryshme, duke qndruar n mnyr t palkundshme n skenn e pluralitetit t mendimeve dhe duke ofruar ide e motive t menduara thell dhe premisa pr ngadhnjimin e dominimit t njeriut ndaj njeriut dhe njeriut ndaj natyrs. Kjo niset nga njeriu si qenie me vlerat m t larta n kt bot, nga dinjiteti njerzor dhe humanumi. Pr kt arsye, thirrem m s shumti n t, me qllim q t prpiqem t dshmoj se sa sht e rndsishme, sidomos sot, problematike e morales. N krah t ktij mendimi mund t shkoj vetm ai msim q e kam cilsuar si prgjegjsi planetare dhe historike, e cila e riformulon imperativin e Kantit n imperativ t ekzistimit t njeriur dhe prgjegjsis s tij, me ka trheq vrejtjen n pasojat e aplikimit t zbulimeve shkencore e teknike dhe veprimit t tij iracional politik. Prfaqsuesit e ktij mendimi trheqin vrejtjen me t drejt se zbuluesit e disa pajisjeve shkencore e teknike duhet t jen t vetdijshm se ato sjellin t keqen dhe vuajtjen e vlerave m t larta t ksaj bote, njeriut. N libr bhet nj dallim i ashpr midis njohurive t ndryshme q merren me problemin e moralit dhe etiks ose filozofis praktike, duke e akceptuar se ajo q ofron etika sht gjithnj me vler, si dika q nuk mund t matet fizikisht sikur koha me or. Me fjal t tjera, pikpamjet q ofron etika nuk u nnshtrohen hireve t kohs, gj q nuk vlen edhe pr mendimin shkencor mbi moralin. N t vrtet, etika shpjegon dhe kupton sjelljen e veprimin moral, ndrsa psikologjia e moralit, sociologjia e moralit, etj. E prshkruajn

6 moralin n baz t fakteve t disponueshme, t cilat jan aktuale sot, por jo edhe nesr, pr ' arsye pikpamjet e tyre nuk mund t ken vler absolute. Etika me bazat e etiks kriminalistike dallon nga libri im paraprak Etika pr prfshirjen edhe t bazs fundamentale t etiks kriminalistike dhe pr shpjegimin shterues t shtjeve etike sipas teorive, drejtimeve dhe sistemeve t ndryshme, gj q vrehet edhe nga titujt e rinj, si p.sh. Rratht konceptual mbi vetdijen morale, Konceptet e liris dhe vullnetit t lir, Kontroversa mbi respektimin e normave morale, Msimet mbi mundsit ose pamundsit e zbatimit t normave morale nga prmbajtja e jets etj. Prpiqem t tregoj se ku qndrojn dobsit fundamentale t mendimit moral, dhe t trheq vrejtjen pr vshtirsit e tipit t, p.sh. qndrimit t Sokratit se m mir sht t bhet keq me dije se sa nga mosdija. Natyrisht, n libr jan dhn mendimet relevante, si mbi shtjet primare etike, ashtu edhe mbi marrdhniet e religjionit e moralit, sikur edhe mbi botkuptimet morale. Me kt rast, p.sh. n mnyr t argumentuar hedh posht mendimin e Sartrit, sipas t cilit njeriu sht i lir madje edhe ather kur gjendet n pranga. Gjithashtu, me shembuj t ndryshm, tregoj se nuk sht e arsyeshme t pranohet qndrimet e mendimtarve q e prcaktojn shum ngusht nocionin e fatit ose ndonj nocion tjetr, t cilin e shpallin si parim suprem t teorive t tyre etike. Natyrisht, jam larg ides se i kam shteruar deri n fund gjith at q ka t bj me moralin dhe q e prbn mendimin etik, i cili ka historin e vet shum t gjat. M n fund, kjo sht edhe e pamundur, si sht e pamundur edhe t ofrohen pikpamje prfundimtare mbi fenomenin etik, pr shkak se etike nuk sht vetm ajo q sht etike, por edhe ajo q duhet t jet etike, gj q sht vshtir t mbshtet n teori dhe t dshmohet n praktik. I vetdijshm pr kompleksitetin e tems dhe prgjegjsis personale pr shpjegimin sa m t thjesht t saj, i cili duhet t jet n harmoni me frymn dhe nevojat pedagogjike e profesionale, kam parasysh zgjidhjet q i ofron ky libr mbi moralen si lnd t filozofis praktike, gjegjsisht etiks. Jam i lumtur n qoft se e kam arritur kt, pr ka u jam pa mas mirnjohs recensentve, akademik Prf. Dr Vladimir Premec, Prod Dr Shaqira Filandra dhe Prof. Dr Hidajeta Repovac, pr prpjekjet e tyre vetmohuese q ky libr t shoh dritn. Sarajev, korrik 2006 Autori

7 Lnda dhe detyra e etiks N jetn e prditshme hasim n nj fenomen, i cili sht simbol i ekzistimit dhe veprimit t njeriut. Ky fenomen dhe simbol sht morali. Ai sht lnd e mendimit t veant filozofik, filozofis praktike, gjegjsisht etiks. Nocioni i etiks rrjedh nga fjala greke ethos (vendlindje), i cili n gjuhn latine do t thot moral (zakon, shprehi, karakter; prmbledhje e vetive t prhershme q i posedon nj njeri). Krijues t nocionit ethos jan helent, ndrsa t nocionit moralis jan latint. ka e prbn esencn e ethosit ose moralisit, i cili sht lnd trajtimi jo vetm te grekt e vjetr dhe latint, gjegjsisht Herakliti, Sokrati, Aristoteli dhe Epikuri, por edhe shum m von Spinoza, Kanti e Fichte, si edhe mendimtart bashkkohor? N mendimin grek ethosi ka t bj me vendbanimin, zakonin, shprehin, sjelljen e drejt t njeriut, institucionin, kultin e zotrave, marrveshjet miqsore, bashksit e luftrave, solemnitetet e ndryshme, etj. N msimet etike, ethosi sht qenia e etikes dhe morales. N t vrtet, pr dallim nga Platoni, Aristoteli ka konsideruar se ethosi nuk i sht dhuruar njeriut nga natyra, por njeriu e fiton kt nprmjet veprimit dhe zhvillimit t dispozitave t veta. Shum m von, Hegeli sht prpjekur t interpretoj kuptimin dhe domethnien e prkthimeve t fjals ethos dhe sht br kritik i rrept i mendimit moral abstrakt dhe, bashk me mendimtar t shumt t filozofis s re e ka br t qart realitetin historik t zakoneve dhe etiks greke. Pas Hegelit, mbi baza krejtsisht t kundrta gjegjsisht n baz t mendimit ekzistencial, Heideggeri ka trajtuar interpretimin e nocionit ethos. Sot ekzistojn interpretime t ndryshme mbi prmbajtjen e msimit helen. Disa prfaqsues t ktyre interpretimeve jan t prirur t thon se te Aristoteli parimet etike kan m shum karakter shoqror se sa katakter etik. N kundrshtim me interpretimet e ndryshme t prmbajtjes dhe kuptimit t ktij nocioni, mbizotron mendimi q e zbulon forcn dhe madhshtin e Hegelit n kuptimin mendjempreht dhe kritik t ethosit dhe pikpamjeve t tyre morale, prfshir edhe botn e shpirtrore t tyre, duke theksuar se ethosi sht i mundur vetm ku veprohet n mnyr t arsyeshme dhe vetm atje ku veprohet ashtu q njeriu mund t jet vrtet i lumtur. Sipas ktij mendimi, ethosi ka kuptim objektiv dhe subjektiv, sepse e ka kuptimin e shprehis, zakonit dhe moralitetit, ndrsa morali subjektiv e ka kuptimin e habitusit, ndrgjegjes, trsin e qenies subjektive sikur edhe trsin e bots n t ciln prshtatet subjekti1 Mendimi i disiplinuar mbi moralin gjegjsisht etikn, n form sistematike shfaqet me Aristotelin, ndonse interpretimin sistematik e shkencor e kishte paralajmruar qysh Sokrati. Pr Aristotelin, etika politika dhe ekonomia e prbjn filozofin praktike. Ajo ka lnd t saj m s shumti parimet sipas t cilave me veprimin praktik prcaktohen rrugt dhe objektivat. Disa prfaqsues t mendimit bashkkohor shtrojn nevojn e rehabilitimit t mendimit t kritikve t msimeve t Platonit mbi iden e t mirs, si

Shih: Rasim Muminovi,Ethosi dhe qenie njerzore-kthjellimi moralo-etik, botim i Fakultetit Filozofik t Tuzlls, Tuzla l997, f.l21

8 parim suprem i etiks metafizike t Platonit. Ndryshe, sipas Aristotelit del se etika sht teori mbi parimet e sjelljes dhe veprimit t njeriut. Mendimi i Aristotelit mbi veprimi moral dhe politik na ushtruar ndikim t fuqishm ndr shekuj mbi at q quhet etik. N fakt, Aristoteli e ka krijuar filozofin praktike si disiplin t pavarur e cila, me q dallon n metod nga metafizika dhe fizika, niset nga praktika njerzore n themelet dhe qllimet e s cils, sikur edhe etika, prkufizon zakonin-traditn me t gjitha mnyrat e sjelljes s drejt q i takon jets shoqrore. Me themelimin e filozofis s tij praktike, Aristoteli sht br baz dhe piknisje e t gjitha mendimeve t mvonshme. Se far ndikimi ka teoria e tij e veprimit moral e politik tregojn shum shembuj, si n mendimin etik t kohs s re ashtu edhe n at bashkkohor. Dshmia m e mir pr kt sht epoka e filozofis praktike universale e Christian Voffov-it n Philosophia moralis (1750), Economica (1754) dhe Philosophia civlis (1756-1759). Me fjal t tjera, Aristoteli, me prcaktimin e lnds s etiks morales, e cila shprehet nprmjet veprimit praktik dhe jo n zonn e mendimit teorik, mendimit t rastit, ka rndsi vendimtare pr zhvillimin e saj n t ardhmen. N t vrtet, mendimtart etik, si Kanti dhe Hartmani, prkundr faktit se kan qndrime diametralisht t kundrta mbi qenien dhe burimin e moralit, ngjashm me Aristotelin, tregojn pamundsin e prcaktimit teorik dhe t argumentimit t etiks si etik. Aristoteli konsiderohet si themelues i etiks si teori mbi veprimin moral i cili nnkupton praktikn. Duke iu falnderuar atij, etika ka ndrtuar historin e saj, gjat t cils jan shfaqur msime, drejtime dhe sisteme t ndryshme. Ky mendim disiplinar prjeton ngritje dhe rnie, duke kaluar npr sprova dhe dilema t shumta, duke iu nnshtruar jo vetm kritikave por edhe refuzimit total. Gjithashtu, ajo prballet me krizn e shoqris, jo vetm ather kur ka lindur, por edhe sot, duke u rezistuar n mnyr energjike t gjitha prpjekjeve q t mohohet funksioni i saj normativ n jetn praktike t njeriut. T gjitha kto ua ofrojn mundsin shkencave t ndryshme q t dshmojn t drejtn e tyre pr hulumtimin e lnds s etiks, kshtu q shfaqen pikpamje t ndryshme shkencore, t cilat vuajn nga pafuqia q t hyjn n brthamn e etiks si etik. Kto dobsi e nxjerrin n shesh eprsin e etiks ndaj t gjitha shkencave mbi moralin. T gjitha pyetjet dhe prgjigjet n zonn e morales, etika mund t'i krkoj te njeriut dhe jasht tij. N qoft se qenia e morales krkohet jasht njeriut, ather kt etik e quaj etiko-teleologji apo msim teleologjik t moralit. Prkundr ksaj, ekzistojn edhe ati etika, t cilat e krkojn qenien morale te njeriu - interesat, prfitimet, t mirat, fati, obligimet, liria e vullneti i lir, etj. Varsisht se cili element paraqet parimin suprem, etika mund t jet prmbajtjesore dhe formale. E para mund t cilsohet edhe si etik e t mirave n prgjithsi, etik heterogjene ose etik teleologjike. Ndryshe prej ksaj, etika autonome e shpall parim themelor moral lirin gjegjsisht autonomin e dshirs. Shembulli m i mir i etiks autonome sht msimi i Kantit, ndonse Schopenhaueri thot se Kanti i ka marr nocionet e nevojs, obligimit dhe ligjit nga teoria teleologjike e moralit. Me gjith kt lidhshmri, msimi i Kantit, me qasjen dhe mnyrn e zgjidhjes s problemit moral, paraqet prmbysje t plot n raport me t gjitha msimet paraprake etike. Duhet t kihet parasysh se problemi i morales sht m i vjetr se ai i etiks, si mendim disiplinar mbi t. At e instaloi mendimtari Aristotel. N t vrtet, kt shtje e shtrojn

9 n form josistematike edhe mendimtart para Sokratit, kurse Sokrati, babai i moralit, prpiqet t vendos moralin n baza shkencore. Mendimet e mendimtarve para Sokratit dhe ato t Sokratit hasin n kritikn e rrept t Aristotelit. Morali, si lnd e etiks ose veprimit praktik t teoris, sht fenomen multipleks. Me t merren shkenca t ndryshme empirike. Por, ajo q ofrojn ato dallon dukshm nga pikpamjet deri te t cilat vjen etika. Dallimi qndron n faktin se shkencat (sociologjia e moralit, psikologjia e moralit, etj.) e prshkruajn moralin t till far sht sot dhe na baz t fakteve t disponueshme. Ndryshe prej ktyre, etika kupton dhe rekomandon far do t duhej t ishte morali. Prandaj, sht gabim q etika t intepertetohet n mnyr shkencore, sepse shkenca nuk prcakton norma se si duhet t sillemi e te veprojm. N t vrtet, brenda orientimeve dhe preokupimeve t ndryshme etike jan evidente prpjekjet q etike t interpretohen si shkenc, si filozofi shkencore. Sipas mbshtetsve t ksaj ideje del se etike, si shkenc, duhet t prcaktoj lndn dhe metodn e vet t hulumtimit, e cila do ti prgjigjet saj. Kjo pikpamje, etika, e cila prbn etikn shkencore, n shpjegimin e lnds s saj niset nga nj apo m shum fakte, pra nda realiteti ekzistues, duke i sistemuar dhe duke i prshkruar kto fakte. Pr kt arsye flitet pr etikn shkencore: bio-etikn, etikn e kulturs, psiko-etikn, etikn materiale, etj. T gjitha kto nisen nga fakti se problemi etik mund t zgjidhet teorikisht, gjegjsisht se kjo shtje zgjidhet n rrafshin teorik. Prfaqsuesit e etiks shkencore bjn gabime kardinale pr shkak se nuk shohin se etika si etik nuk mund t prcaktohet dhe t argumentohet n mnyr teorike, sepse etika reflekton gjendjen faktike dhe problemin e vet e vendos n zonn praktike. Pafuqia e mbshtetjes shkencore t etiks mund t dshmohet m s miri n shembullin e vlersimit kritik t Aristotelit, Kantit dhe Hartmanit. Protagonistt e etiks shkencore harrojn se fakti moral njerzor nuk mund t renditet n sistemet dhe skemat e prfunduara teorike. Prandaj, diskutimet dhe shqyrtimet e tyre mbeten shterp. Ata, me mbshtetje e tyre shkencore t morales mund ta ofrojn vetm tabeln e normave t krijuara mbi baza shkencore, por jo edhe prgjigjen, p.sh. se si duhet t veprojm. N kt duhet t prmblidhet trsia e etiks si etik dhe, si e till, qndron n kundrshti me gjith at q sht, e kjo do t thot edhe morali si form e vetdijes mbi gjendjen ekzistuese t gjrave, qenies ekzistuese. Kjo nnkupton zhvillimin e papenguar t personalitetit autonom t personalitetit, t njeriut si qenie morale. Duhet t e prjashton do mundsi q kriteri prej t cilit niset cilado shkenc (sociologjia, psikologjia, antropologjia, ekonomia, biologjia, etj.) t jet valide pr njohjen e s vrtets dhe t pavrtets, t rregullts dhe t parregullts, t mirs dhe t keqes, t drejts e t padrejts, n kuptimin strikt etik. Prve kontestimeve teorike t prcaktimit dhe argumentimit t etiks si etike, n ka insistojn mendimtart e rndsishm t etiks, Aristoteli, Kanti dhe Hartmani, eksiston edhe nj eprsi e etiks n raport me mbshtetjen shkencore t morales. N t vrtet, prshkrimin shkencor ose deskriptiv e karakterizon hulumtimi i vetm nj segmenti t saj. Nga ana tjetr, nj shkenc aplikon kritere krejtsisht t ndryshme n raport m shkencn tjetr, duke vshtruar disa dimensione t moralit q nuk kan rndsi absolute pr shkencat tjera. Me fjal t tjera, kriteri i sociologjis, e cila e vshtron moralin nga

10 pikpamjet e kolektivitetit, nuk duhet t jet kriter meritor pr ekologjin ose psikologjin ose, e kundrta, ajo prej s cils niset, ajo t ciln e prshkruan ose deri t cilat pikpamje vijn psikologjia ose ekologjia nuk vlen pr etikn. Dallimi qndron n faktin se t parat e vshtrojn moralin t till far sht, ndrsa etika e shpjegon dhe e vshtron far duhet t jet. Thn ndryshe, etika sht teori praktike-normative, me t ciln vshtrohen normat e veprimit moral. N qoft se kjo kihet parasysh, ather bhet e qart shtja e raporteve midis etiks dhe shkencave empirike. Kjo prbn lndn e diskutimeve e dialogve t shumt, prgjigjeve kontradiktore dhe kontroverse, nga t cilat nuk sht liruar as mendimi i sotm. Prkundr faktit se e vshtron moralin si trsi dhe se insiston n at duhet t dhe n at q sht, duke shprehur pamundsin e prcaktimit dhe argumentimit teorik t etiks si etik, disa msime etike bjn pjes n kundrshti t pashpjegueshme, ndrsa t tjerat e prcaktojn shum ngusht qenien e disa shtjeve fundamentale etike ose e vendosin shenjn e identitetit midis tyre, p.sh. ndrmjet fatit dhe shkathtsis, shkathtsis dhe t mirs, dijes dhe t mirs ose t mirs n prgjithsi dhe t mirs morale, etj., gj q sht e palejueshme. Prve ksaj, nj prej problemeve t rndsishme q haset n gjith mendimin etik tradicional sht raporti ndrmjet mundsive gjegjsisht pamundsive pr prcaktimin dhe argumentimin teorik t morales si morale, sepse etika si etik nnkupton kundrshtin midis asaj q sht dhe asaj q duhet t jet apo, shprehur me gjuhn e etistve, kundrshtis ndrmjet nevojs dhe liris, t qenit dhe nevojs. Pamundsin e prcaktimit dhe argumentimit teorik t etiks si etik, si sht thn, e dshmojn edhe tre mendimtar etik, qndrimet e t cilve jan t papajtueshme midis tyre, ndonse u prkasin periudhave t ndryshme kohore dhe drejtimeve t ndryshme t mendimit. Aristoteli, i cili e dallon etikn n raport me disiplinat tjera filozofike, msimi i t cilit i takon etiks s t mirave, etiks prmbajtjesore ose teleologjike, dhe, duke pasur parasysh parimin suprem prej t cilit niset, etika e tij mund t cilsohet si etik eudaimnistike. Kanti, mendimi etik i t cilit paraqet kthes radikale n raport me t gjitha mendimet etike para tij, sht themelues i formalizmit etik, apriorizmit e rigorizmit dhe kriticizmit e racionalizmit. Hartmani si edhe Scheleri marrin nga kritika radikale e etiks s t mirave dhe nga subjektivizmi e skepticizmit etik t Kantit. Etika ka lindur duke iu falnderuar Aristotelit. Ai e ndan filozofin n: teorike, praktike dhe poetike. Kjo ndarje, me disa korrigjime t caktuara, sht e qndrueshme edhe n mendimin bashkkohor. N kontekst t ksaj ndarjeje, Aristoteli e bn edhe ndarjen e shkencave. ' sht e vrteta, kjo ndarje dallon dukshm nga ajo q e kishte br msuesi i Aristotelit, Platoni. sht Platoni ai q e futi strukturn e diads s dijes njerzore: teorin dhe praktikn. N kundrshtim me kt ndarje, Aristoteli insiston n strukturs e triads s dijes njerzore. Sipas tij, kjo prfshin zonn teorike, zonn praktike dhe zonn e dijes, pra aktivitetet njerzore (etika, politika dhe ekonomia) dhe dijen poetike (arti). Elemente t ksaj ndarjeje datojm qysh prej Sokratit, i cili i prket periudhs antropologjike t mendimit grek dhe, sidomos prej Sokratit, themeluesit t idealizmit etik. Ndarja e fuqis dhe aftsive njohse e prcjell gjith historin e mendimit etik. Brenda saj hasen dy tendenca t theksuara: tendenca q i ndan n mnyr t rrept racionalen nga emocionalja, ku e dyta ka pozicion vars n raport me t parn dhe tendenca q prpiqet t'i vendos n t njjtin rrafsh racionalen dhe emocionalen. Ky veprim mi dyt vjen n

11 shprehje n msimet e disa eticistve t shekullit 18, i cili e merre formn e saj prfundimtare n teorin e mendimtarit gjerman t shekullit 20 Max Scheler, i cili, me pikpamjen e tij mbi hipostazimit dhe idealizimit t kuptimit t emocioneve, me moralitet e formon etikn emocionale. Te ky mendimtar emocionet jan aprori, ndrsa gjithka tjetr sht aposteriori. Teoria e tij meta-etike, si edhe msimet tjera meta-etike, ia shohin pr t madhe gjith tradits pr shkak se paraprakisht nuk ka prcaktuar se ka do t pyes me pyetjet n t cilat dshirohet t merret prgjigje. Kt e vren edhe Moore, duke ia nnshtruar kritiks s vet etike msimet t cilat i kan br t ashtuquajturat gabime naturalistike. Gjykimi kritik ndaj ktyre msimeve (hedonizmit, eudaimonizimit dhe utilitarizmit), t cilat kan definuar at q nuk mund t definohet-nocionin e t mirave, Moore (Mur) nxjerr n drit parimet etike. Ndonse lnd e etiks sht veprimi praktik moral, shtjet fundamentale t etiks jan prezantuar n mnyra t ndryshme. Gjat historis s mendimit etik jan dhn prgjigje kontradiktore e kontroverse dhe aq kundrshtuese reciprokisht sa nuk ka ekzistuar mundsia e dialogut frytdhns ndrmjet protagonistve t tyre. Secili prej tyre ka hedhur posht pararendsit e vet. Kjo tregon se fenomeni moral sht i ngatrruar dhe i paprcaktuar. Prgjigja n pyetjen se ku qndron esenca e moralitetit prbn nyjen gordiane t mendimit etik tradicional dhe bashkkohor, madje edhe t asaj pjese t mendimit bashkkohor n prgjithsi q nuk ka karakter disiplinar, por n mnyr shum intensive diskuton mbi shtje t rndsishme t zons s etiks, si jan pyetjet pr lirin, vullnetin, vetdijen morale dhe prgjegjsin morale, duke ofruar pikpamje me interes pr etikn e prgjegjsis historike dhe planetare, sipas s cils etika tradicionale nuk mund tu prgjigjet problemeve t grumbulluara t s sotmes. Lnds s etiks nprmjet mendimit historik i sht qasur n mnyr t dyfisht: n njrn an sht prpjekur q nprmjet deskripsionit t shpjegohet esenca e saj, gj q mendimit shkencor cilsor dhe prpjekjeve t disa mendimtarve q teorin mbi moralin ta shpallin etik shkencore, dhe n ann tjetr ajo q sht perceptuar ekskluzivisht n kuptimin normativ, ndonse ka pasur edhe mendime t cilat kan kontestuar funksionin etik normativ. Nj prej mendimtarve t till sht Shopenhaueri. N rastin e par bhet fjal pr at se etika trajtohet si shkenc, gjegjsisht e prcakton n mnyr precize lndn e hulumtimin konkret dhe metodologjin q u prgjigjet specifikave t lnds s saj. N rastin e etiks, si bn do shkenc, n kt rast etika ka pr detyr t prcaktoj dhe t niset prej nj fakti themelor ose nj sr faktesh, q do t thot se niset prej t dhns s caktuar dhe nprmjet metods s saj prshkruan, sqaron dhe sistemon e klasifikon sipas kritereve t caktuara, varsisht prej nivelit t abstraksionit dhe aplikativitetit t tyre. Konceptet e ndryshme etike (etika empirike, etika sociologjike, etika psikologjike, etika biologjistike), me gjith dallimet e tyre formale i lidh lnda-fakti moral q gjendet n t dhnn, pavarsisht se kjo e dhn nnkupton relacionet social-morale n jetn e prditshme apo bhet fjal pr mbretrin e vlerave dhe, m n fund se a bhet fjal pr vlersimin moral apo shprehje morale. Ndaj tendencs q mendimi etik shkencor t mbshtetet nuk sht imun as mendimi tradicional, madje as mendimi bashkkohor. Ka shembuj q tregojn tendencn e themelimit shkencor t morales. I till sht rasti i

12 msimit t Spinozs. Sipas ktij mendimi, arsyeja apo intelekti ka rol absolut me jetn dhe veprimin e njeriut. Arsyeja i tregon njeriut se ka duhet t bj pr tu br zot i jets s tij dhe e mson se ka sht e mir. Ai niset nga ajo se deri te gjykimi objektiv i vlerave t qndrueshme mund t arrihet vetm me ndihmn e forcs s arsyes njerzore. Edhe n mendimin bashkkohor mund t gjenden shembuj me t cilt kontestohet etika shkencore. I till sht rasti me msimin e Gjon Gjuji. Ai konsideron se i gjith korpusi i shtjeve morale duhet t verifikohet me dshmi materiale. Ajo q e dallon Gjujin nga mendimtart tjer sht kundrshtimi i tij energjik ndaj msimit mbi objektivin e prhershm. Kjo e largon nga pozicionet e rndsishme deri t t cilat kishte arritur Spinoza, pra deri t pozicionet q flasin mbi shembullin e natyrs njerzore si nocion shkencor. N msimin e tij pragmatik preferohet shtja e marrdhnieve midis mjeteve dhe objektivave (pasojave). N t nxirret dallimi ndrmjet mjeteve dhe objektivave i cili qndron n pasqyrimin e rrjedhs s aksionit t drejtimit t propozuar. Pra, objektiv sht akti i fundit pr t cilin mendohet, ndrsa mjete jan aktet q duhet t kryhen paraprakisht. Mjetet dhe objektivat, n esenc jan dy terme pr t njjtin realitet. Ato shnjojn dallimin midis gjykimin dhe dshmis. do etik shkencore niset nga fakti i kuptueshm vetvetiu se problemi etik mund t zgjidhet n mnyr teorike, gjegjsisht se prmbajtja e shtjeve etike zgjidhet n zonn teorike. Por, dika e till sht n kundrshtim me vet etikn pr shkak se ajo, si mendim disiplinar mbi moralin q nnkupton veprimin praktik t njeriut, sipas esencs s saj sht e orientuar q t tejkaloj horizontin thjesht teorik t shtrimit t shtjeve. Ajo ndrron cilindo fakt ekzistues dhe gjithmon e nxjerr nevojn e tejkalimit t gjithkaje ekzistuese. Asnj shkenc empirike nuk mund t zbuloj dhe t kuptoj natyrn e brendshme morale apo moralen dhe karakteristike kryesore t saj. Ai, n t vrtet karakterizohet pr nga kundrshtia e vet e brendshme, e cila e ngarkon etikn e Kantit nga e cila nuk ka mundur t dal kurr. Prkundr ksaj specifike,problemi i etiks ose morales shfaqet si mendim i nj ngjarjeje reale historike dhe si tejkalim i ngjarjes s till. Kto dy momente jan t lidhura reciprokisht midis tyre. Ato supozohen dhe konstituohen reciprokisht. Ky mendim shprehet n mendjehollsin e zbuluesit t ethosit, duke mos dal nga kornizat e mendimit disiplinor q e ka lnd t vet. Nga ky dyzim nuk ka mundur t lirohet asnj teori etike, asnj sistem etik, pavarsisht nga rrethanat dhe kohn n t ciln sht shfaqur. Ai sht fat i paevitueshm i tyre. Natyrisht qenia e lnds s etiks kuptohet n mnyra t ndryshme. Kt e dshmon mendimi i drejtimeve t ndryshme, prfaqsuesit e t cilave kontestojn mendimet paraprake. Pikpamjet tyre nuk mund ti shptojn kritiks, qoft pr shkak t qasjes s njanshme ose pr shkak t hulumtimeve dhe kuptimeve t prmbajtjes s morales jasht njeriut. Pyetja me t ciln merret etika qndron te njeriu sepse ai ia prcakton vetes, simbolet mnyrat dhe rrugt e sjelljes ndaj tjetrs dhe ndaj gjith asaj q e ka krijuar ai. Me fjal t tjera, lnda e saj sht vepr e gjykimit, veprimit dhe vlersimit njerzor 2. Vetm kuptimi i till arrin deri te qenia e saj, dhe e zbulon at me sukses. Nesh kjo kihet
2

Shih: Rasim Muminovi, Ethos i ljudsko bivstvovanje,Veselin Maslea,Sarajev l989, f.295

13 parasyh, ather sht leht t njihet se etika nuk mund t prcaktohet dhe argumentohet n mnyr teorike. Kritiku i idealizmit objektiv t Platonit, Aristotelit, shtjen e mundsive t vrtetimit dhe argumentimit teorik t etiks si etik e definon n kt mnyr: shkencore duhet t jet dika e dshmuar, gj q nuk mund t ndodh me objektin e artit dhe as me objektin e shkathtsis praktike, pr shkak se si njri ashtu edhe tjetri jan gjra q mund t jen edhe ndryshe. Po ashtu, pr njohjen e ktyre parimeve nuk ekziston as shkenca (sofia) sepse edhe msimi i qenies nnkupton pasjen e argumenteve pr dika3. Pr Aristotelin parimi suprem, pr qenien e tij, nuk ka karakter teorik. Kjo dallohet qart n pohimet e tij ku thot se mjetet me ndihmn e t cilave e njohim t vrtet dhe me ndihmn e t cilave nuk dim n lajthitje n aspektin e asaj q sht e domosdoshme dhe q sht e rastit, e kto mjete jan dija, praktika dhe shkenca, nuk mund t prcaktojn n mnyr prmbajtjesore parimin suprem etik. Kanti, prfaqsuesi i idealizmit etik subjektiv, tregon pamundsin e prcaktimit dhe argumentimit teorik t etikes si etike-parimit t saj suprem. Kjo pamundsi m s miri shprehet n pyetjen se si sht i mundur imperativi kategorik moral, i cili paraqet filozofin praktike t Kantit. Imperativi kategorik sht i mundur vetm me supozimin e ides s liris. Por, shtrohet pyetja si sht i mundur vet ky supozim. Kt nuk mund ta njoh asnj arsye njerzore apo, thn me fjalt e Kantit se arsyeja e shndosh mund t jet praktike pasi do arsye njerzore, m n fund, sht e pafuqishme, kurse do prpjekje dhe pun q t krkoj shpjegim pr t sht e humbur. sht e nevojshme t prgjigjemi n pyetjen: ka del prej ksaj? Prgjigja mund t gjendet n themelet e pikpamjes s Kantit mbi kufirin permanent t mbshtetjes teorike t imperativit kategorik si parim themelor etik. Supozimi i saj teorik dhe shkencor sht i paarritshm dhe i paargumentuar. Thn ndryshe, Kanti me ndihmn e ides s liris, e cila nuk sht parim konstituiv shkencor, por paraqet parimin e veprimit rregullativ, flet pr mjaftueshmrin e imperativit kategorik, vetm pr prdorim praktik. M n fund, Hartmani, duke trajtuar problemin e prcaktimin prmbajtjesor t nocionit e mira, e kjo, sipas tij, sht vlera m e lart etike. Prandaj ai konstaton: Ne ende nuk e dim ka sht mir...kjo duhet t hulumtohet...pr kt hulumtim duhet t gjendet rruga4. Ky qndrim tregon s Hartmani nuk ka mundur t prgjigjet n pyetje fundamentale t teoris etike dhe aksiologjike. Pr t pyetja ka sht mir mbetet problem i pazgjidhur teori. Me msimin e tij ai arrin t vrtetoj vetm mbretrin e vlerave, e cila gjendet jasht fushveprimit t do teorie. Msimet e prmendura pr pamundsit e njohurive dhe argumentimeve teorike t morales si morale dhe parimit t saj suprem, i shpallin t dshtuara t gjitha prpjekjet q etika si etike t mund t vrtetohet dhe t argumentohet teorikisht. Prandaj, mendimet e Aristotelit, Kantit dhe Hartmanit insistojn n karakterin jasht shkencor t etiks si etike.

3 4

Aristoteli, Nikomahova etika,BIGZ,Beograd l980, f.l49 Nicolai Hartmann,Ethik,Berlin l949, f.2l7

14 Qndrimet e mendimtarve t prmendur jan shembujt m t mir q tregojn se secila teori etike sht e mbrujtur me kundrshti dhe me kufizime, t cilat gjenden brenda saj, kur dshirohet q parimi i tyre suprem t jet i bazuar dhe i argumentuar. N t vrtet, asnj parim suprem ose parim i prgjithshm etik, i cili e prbn qenien e teoris ose sistemit t caktuar etik nuk sht ka karakter teorik n esencn e tij, prandaj nuk mund t prcaktohet dhe as t argumentohet teorikisht. Natyrisht, duhet t kihet parasysh edhe fakti se do etik, do teori etike ose drejtim etik, gjegjsisht msim etik duhet t pyes pr parimet e sa m t larta. Kjo pyetje nuk do t thot asgj tjetr, vese hulumtim dhe gjetje e parimit suprem ose parimit m t lart etik. Kjo pr shkak se esencn e cilsdo teori etike e prbn parimi n baz t t cilit e shqyrton moralen dhe e kupton esencn e saj primare. Thn m sakt; ajo q dshiron do etik, pr ka aspiron ose ka do t dshironte, implikohet n parimin e saj m t lart, themelor dhe suprem. Msimet dhe teorit, drejtimet ose sistemet etike prbhen prej shum parimeve supreme, t cilat nuk kan paraqitur baz pr njohje, vrtetim dhe argumentim teorik t morales si morale. Shembujt m t mir pr kt i ofrojn qndrimet e mendimtarve m t rndsishm t etiks, Aristoteli, Kanti dhe Hartmani. Sipas Aristotelit, objekt i etiks nuk sht njohuria teorike; ajo nuk merret vetm me njohjen e vlers, por edhe me preokupimin se si t jemi t mir. N kundrshtim me kt, nga vlera nuk do t kishte kurrfar prfitimi, prandaj sht e domosdoshme t shqyrtohet fusha e veprimeve njerzore dhe t merret me pyetjen se si duhet kryer, sepse prej tyre, para s gjithash, varet se far do t jen vetit tona dhe pamja jon. Prandaj, tipari qensor i msimit t Aristotelit qndron n faktin se etika nuk e ka objektiv njohurin teorike, por mnyrn e veprimit. Ajo i prcakton parimet e prgjithshme teorike q zbatohen n zonn praktike t jets dhe veprimit t njeriut. Nga ky msim, pa dyshim, del se njeriu sht i obliguar t jetoj dhe t veproj n harmoni me kto parime. Prcaktimi i till i objektit t etiks sht plotsisht i arsyeshm dhe ka rndsi t padiskutueshme. Kjo sht e dukshme, meq prpiqet te tregoj se asnj teori etike nuk sht n gjendje t prcaktoj q m par dhe t klasifikoj aksionet njerzore n korniza teorike t prcaktuara qart, n parime, rregulla dhe sisteme q do t ishin arsye e mjaftueshme pr veprimin njerzor. Kjo do ti kolaudonte vet natyrs njerzore, e cila ka karakter universal. Natyrisht, me prcaktimin e objektit sipas Aristotelit bhet e qart se objekti i etiks sht simbol shum kompleks dhe i ndrlikuar i ekzistimit dhe veprimit t njeriut. Pr pamundsin e teoris etike q veprimin njerzor ta prcaktoj dhe ta klasifikoj q m par n klishet e caktuara teorike e ka trhequr vrejtjen edhe Kanti. Ai ka theksuar ekzistimin e konfliktit midis mendimit teorik, spekulativ dhe praktik, gjegjsisht domosdoshmris dhe liris, t qenit dhe nevojs. Kt konflikt Kanti prpiqet ta zgjidh me ndihmn e nj dallimi qysh m filozofin teorike ose spekulative. Nisur nga filozofia e vjetr dhe msimet e saj mbi tri fuqit shpirtrore fundamentale, Kanti mendon se njeriu posedon tri fuqi mendore: njohjen (arsyeja teorike), dashjen (arsyeja praktike) dhe ndjesin (fuqia e gjykimit). Duke iu falnderuar ktyre tipareve, njeriu krijon raporte triade ndaj bots: njohjes, etiks dhe estetiks. S kndejmi, sht e qart se objektin e kritiks s Kantit e prbjn: njohuria (mendimi thjesht kritik), veprimi moral, (Kritika e arsyes praktike) dhe e bukura (Kritika e arsyes s gjykimit).

15 Duke i transferuar tri idet rregullative nga Kritika e arsyes s shndosh n zonn e Kritiks s arsyes praktike, ku forma e par e arsyes nuk sht n gjendje t dshmoj ekzistimin e Zotit, shpirti t pavdekshm ose liris, si problem qendror i arsyes teorike. Me Kritikn e arsyes praktike Kanti e precizon lndn e etiks, duke u prpjekur t dshmoj primatin e arsyes praktike mbi at teorike. Pafuqin e mendimit teorik Kanti e shpreh n parathnien e botimit t dyt t :Kritiks s mendimit t pastr, ku shprehet domosdoshmria e mohimit t dijes n favor t besimit. Kshtu, Liri, si edhe Zoti dhe shpirtrat e pavdekshm, bhen lnd e saj. Por, prpjekja e Kantit pr prcaktimin e etiks ta bj t dallueshm sht br n tekstin Themelimi i metafiziks s moralit, i cili paraqet lidhjen midis kritikave t prmendura, kurse sht shkruar tri vjet para Kritiks s arsyes praktike. N t trajtohet shtja e raporteve midis teoris, fuqis spekulative e praktike t vlersimit, me rast bie forca e mendjes s shndosh dhe e merr primatin arsyeja praktike. Problemin e marrdhnieve midis mendjes teorike dhe arsyes praktike prpiqet ta zgjidh Fichte, por nuk ka pasur sukses. Prfaqsuesit e msimeve ose teorive, drejtimeve ose sistemeve t ndryshme mbi etikn kan shum njanshmri dhe kundrthnie. Ata nuk jan t vetdijshm pr pamundsin q t mund t prcaktohet paraprakisht veprimi njerzor, sepse ky veprim buron nga dinamika e vet natyrs njerzore. Etika paraqet mendimin e disiplinuar mbi moralen, e cila nnkupton praktikn, objekt i s cils sht njeriut, veprimi moral dhe sjell;ja e njeriut ndaj vetvetes, ndaj njeriut tjetr dhe ndaj kolektivitetit. Ajo i qaset problemit t morale nga pozicioni i njeriut si objekt dhe subjekt i morales. Kshtu hiqen t gjitha dilemat rreth mundsive, gjegjsisht pamundsive, pr prcaktimin teorik dhe argumentimin e morales si morale. Pra, objekti i etiks nuk sht vetm njohuria shkencore, por edhe veprimi praktik. Kjo nnkupton nj risi dhe nj prparsi n raport me prpjekjet pr shpjegimin shkencor t etiks. Kjo risi ka t bj me faktin se etika nuk merret vetm me shpirtin e ethosit, por edhe me prezantimin e normave objektive te vlerave (Rasim Muminovi). Prve objektit t etiks, shtje tjetr e rndsishme sht edhe detyra e saj. Emrues i prbashkt i mendimtarve, kur bhet fjal pr detyrn e etiks, sht prcaktimi i asaj q ka rndsi dhe vler n jet. N kt pik pajtohen, p.sh. Aristoteli dhe Dilthey (Diltej), ndonse ky i fundit merret n mnyr t trthort me etikn. Duhet thn se mendimet etike karakterizohen pr prgjigje kontroverse dhe kundrshtuese reciprokisht n pyetjet: cili prej kritereve ka rndsi vendimtare pr vlersim, a sht dika morale apo jo dhe cila sht detyra primare e etiks. Ky problem nuk sht zgjidhur n mnyr t knaqshme. Prandaj, pr mendimin etik ka rndsi fundamentale q t prcaktoj n mnyr sa m precize detyrn e saj, gj q ka t bj sidomos me mendimin e sotm. Prej prgjigjeve q do t jap lidhur me detyrn e saj varet edhe aftsia e etiks q t merret me problemet e sotme t etiks. Sa i prket detyrs s etiks, ekzistojn dallime t mdha midis mendimtarve t ndryshm. Ato jan t pranishme edhe sot t disa eticist q e zhvillojn konceptin e prgjegjsis planetare dhe historike, kshtu q edhe protagonistt e ktyre mendimeve vendosen n plan t par mundsit dhe premisat e konstituimit t etiks universale komunikative n kushtet e

16 komunikimit universal t bashksis, t cilat i prjashtojn dallimet gjeografike, shoqrore-historike, ekonomike, politike, racore, fetare, etnike dhe kulturore. Ajo q paraqet emruesin e prbashkt t t gjitha prpjekjeve bashkkohore mund t shprehet n kt mnyr: prkundr tradits etike, detyr primare e s cils q ta gjurmoj dhe ta rekomandoj moralin far duhet t jet, protagonistt e msimeve bashkkohore t prmendura mendojn se ajo q ofron tradita nuk e ka m arsyeshmrin e vet; at e zvendsojn at duhet t t tyre me sht e detyrueshme t. Ktu qndron dallimi krucial ndrmjet drejtimeve t ndryshme t etiks tradicionale dhe asaj bashkkohore. Natyrisht, sht i njanshm do msim q niset nga nj fakt themelor ose nj trsie faktesh si e dhn e caktuar ose si t dhna t caktuara. Ktu bhet fjal pr prcaktimin shkencor t detyrs s etiks. Kjo na e kujton etikn e bazuar empirike shkencore. Mendimet e tilla jan shum disperzive. Me gjith shumsin e dallimeve, ekziston dika q i lidh ato. Kjo sht lnda e tyre. Sipas tyre, ajo qndron n hulumtimin e fakteve t rndsishme morale si e dhn, pavarsisht q kjo e dhn nnkupton: marrdhnien reale sociale ose morale t njeriut ndaj njeriut apo njeriut ndaj kolektivitetit dhe e kundrta, vlersimi moral ose manifestimi gjegjsisht vlersimi dhe cilsimi i disa veprimeve morale ose jomorale. Protagonistt e pikpamjeve t tilla konsiderojn se problemi i morales mund t zgjidhjet thjesht n mnyr teorike. Domosdoshmrisht, ata bien n nj paradoks total. Kjo vrehet n vendosjen e shenjave t identitetit midis fakteve shkencore dhe morale. Mirpo, ato jan identike. Fakti moral, njerzor, nuk mund t identifikohet vetm me cilindo fakt dhe as nuk mund t vendoset n fardo skeme t gatshme apo sistemi teorik, sepse natyra e tij sht specifike dhe e paparashikueshme. Pr kt arsye, qndrimi shkencor nuk mund t konsiderohet i drejt. Kundr tij sht e mundur t gjendet nj sr argumentesh. Te mendimtart e drejtimeve dhe sistemeve t ndryshme etike ekziston pajtueshmri e prgjithshme se etika nnkupton teorin e jets morale ose veprimit t njeriut. Kjo sht e theksuar sidomos n mendim etik gjerman, veanrisht te Kanti. Thamal i msimit t tij etik, si kam theksuar n fillim, sht imperativi kategorik si qndrim sintetiko-praktik apriori. Ky parim suprem i etiks si etik nuk sht teorik, por sht parim praktik. T thuhet se imperativi kategorik sht qndrim sintetik do t thot se pr dshiron qenies s arsyeshme lidhet krkesa q t veproj sipas maksimave ekzistuese, pra q vepron sipas nj zakoni objektiv. Ky parim suprem i msimit etik t Kantit sht aprioristik, pra vlen pavarsisht prej prvojs. Qndrueshmria e krkess etik sht e pavarur prej asaj se deri n far mase vrtet prmbushet; qndrueshmria e zakonit moral sht absolute. Kt diskurs mbi msimin e Kantit, n t cilin sht prcaktuar lnda e filozofis praktike, e kam br me qllim q t nxjerr n shesh dallimin fundamental midis msimit etik t tij dhe teorive etik t pararendsve t tij, si edhe dallimin ndrmjet, p.sh. Kantit dhe Shopenhauerit. Me qen se teoria etike e Kantit paraqet prmbysje n mendimin mbi moralen, ajo nuk e pranon at q pararendsit e saj e kan marr si baz pr kuptimin e moralitetit. Kjo sht e kuptueshme n baz t theksimit t formuls s Kantit pr zakonin moral, nprmjet t cils shprehet vetm nj parim q e ka parasysh edhe arsyen e njeriut t rndomt.

17 Historia e mendimit etik ka regjistruar edhe qndrime t diferencuara dhe t papajtueshme reciprokisht, jo aq pr at se ka sht objekt i etiks (?) dhe si t definohet (?), gjegjsisht jo aq pr at se ka sht detyr e saj (?) dhe si t prcaktohet (?), sa prgjigja n pyetjen se cilat jan idet e saj qendrore (?). Pothuaj nuk ka snj msim os drejtim etik q nuk ka shtruar pyetje t tjera prej atyre q i kan shtruar prfaqsuesit e pikpamjeve etik t paraardhsve. Natyrisht, ktu mund t prmenden disa pikpamje etike prfaqsuese mbi at q u tha m sipr. Platoni, p.sh. mendon se problemi qendror i etiks sht ideja e t mirs, pr Aristotelin kjo sht eudaimonia, stoikt konsiderojn se kjo sht ataraksia, eutimia, ndrsa Benthami mendon se kjo sht interesi. Te Kanti parim suprem i morales sht imperativi kategorik. Iluministt anglez e francez e shohin kt parim n t mirn e prgjithshme. Kjo vlen pr t gjith mendimtart anglez dhe francez: Hutscheson (Hasonin), Hume (Hjumin), Smith (Smithin), Helvetius (Helvetiusin) dhe Holbach (Holbahun). Pr dallim nga mendimtart e prmendur, Schleiermacher (Shlajermaher) e zhvillon nj teori t till etik q qenien e moralitetit e shteron n bashkimin e natyrs dhe dijes. Sipas tij, detyra etike qndron n njohurit e bashkimit t t pars dhe t t dyts. N kt mnyr, mendimi moral i tij shfaqet si plotsim i t gjitha pikpamjeve moralizuese, t cilat e shohin n nocionin e morales vetm nevojn e thjesht, pra at q nuk sht shfaqur ende, por at q gjendet n mendime. Shembulli m prfaqsues pr kt sht ajo duhet t e Kantit, pra nuk sht ende por duhet t ndodh, duke falnderuar imperativin kategorik, t cilat ia ka nnshtruar t gjitha. Ai e kshillon njeriun apo qenien e arsyeshme q t veproj si njeri, pr shkak t respektit ndaj zakonit moral. Ktu njihen dallime tepr t mdha midis mendimit etik t Schleiermarcherit dhe Kantit. Msimit etik t Kantit, karrshi atij t Schleiermacherit, i kundrvihen mendimtart tjer, p.sh. Herbarti dhe Schopenhaueri. Ngjashm me Schleiermacherin, detyrn e etiks e prcakton edhe Kraus (Krauz), i cili e vendos n qendr iden e Zotit, n kuptimin intelektualist, t elaboruar n mnyr t detajuar n veprim Sistemi i mrekullive, i cili sht botuar m 1910. Kjo vepr e lidh me punimet e Fichtes (Fihtes) dhe Schelling (Shelingut). Nga nj pozicion qensisht tjetr lndn e etiks e prcakton Hartmani. Ai e shqyrton kt n librin Etika (1926). Sipas tij, detyra e etiks ka t bj me kuptimin e esencs s vlerave, t cilat i prkasin qenies ideale. Mendimet e tij mbi kt tem ka vazhduar ti shpreh edhe n veprn e mvonshme Problemi i qenies shpirtrore (1933). Pr sa u tha m sipr mund t nxirret prfundimi se dallimet midis msimeve dhe teorive, drejtimeve ose sistemeve etik mbi detyrn e etiks jan dallime evidente. Ato jan shprehur jo vetm n etikn tradicionale, por edhe n etikn bashkkohore. Kjo kushtzohet nga nj sr faktorsh, para s gjithash nga ndryshimet e paparashikueshme n mnyrn e jets, gjykimit, veprimit dhe vlersimit t njeriut. N qoft se abstraktohen kto, nj sr pikpamjesh mund t grupzohen n tri grupe primare. Grupin e par e prbjn ato msime protagonistt e t cilave mendojn se etika ka pr detyr primare q t analizoj qndrimet dhe gjykimet e morales. Sipas tyre, ajo nuk interesohet pr format e kaluarn dhe t tashme t bindjeve morale. Prkrahsit e ksaj detyre mendojn se etika nuk ka nevoj t nxjerr gjykime morale. Esenca e grupit t dyt prmblidhet n mendimin se etika mund ti prgjigjet qllimit dhe prpjekjes s vet t vrtet vetm n

18 qoft se e shpjegon kuptimin e jets s njeriut dhe sjelljes e veprimit t drejt ose jo t drejt t tij. Sipas ktyre botkuptimeve, analiza teorike e shprehur n kuptimin e teorizimit dhe klasifikimit t vrazhdt t koncepteve nuk ka kurrfar qllimi vetvetiu. Ktu, hulumtimet empirike kalojn n teorin e t ashtuquajturs etik absolute. M n fund, grupin e tret e prbjn ato msime, prkrahsit e t cilave konsiderojn se etika sht shkenc sikur t gjitha shkencat tjera, se ajo, si e till, duhet t jet e bazuar, kryesisht, si shkenc empirike. Sipas mendimit t till, detyra e etiks sht studimi i moralit far sht dhe si sht formuar e zhvilluar gjat historis njerzore. Grupet e msimeve t prmendura mbi detyrn e etiks bhen objekt i kritiks s rrept t themeluesve t prgjegjsis etik historike e planetare. Ato mund ti nnshtrohen analizs kritike edhe nga pozicioni i themeluesve t morales ekologjike dhe epistemologjike. Gjithashtu, sht e mundur t tregohen t arriturat dhe kufijt, jo vetm t ktij korpusi t msimeve, t cilt mund t shnohen edhe me msime mikro-etike, por edhe t gjith tradits etike, duke prfshir edhe etikn e Kantit, pr shkak t pamundsis s tyre q tu prgjigjen nevojave dhe fryms s kohve t reja. Ktyre qarqeve etike mund tu bhen vrejtje t mdha. N t vrtet, nj prej gabimeve fundamentale t tyre qndron n ikjen nga e vrteta se fenomeni moral ka natyr shum komplekse, sikur edhe lnda dhe detyra e etiks. Ai ka jo vetm premisa ontologjike, gnoseologjike dhe antropologjike, por edhe premisa historike, sociale, psikologjike, ekonomike dhe politike. Kjo, pa dyshim, tregon se vetm ai mendim, cili mund t pasqyroj esencn e problemit q i respekton trsin sintetike t t gjitha komponentve t prmendura. Si i till, ai ndrion me sukses p.sh. problemin e marrdhnieve midis vlerave morale dhe vlerave t vrteta, normave morale dhe normave tjera, t cilat i krijojn zonat tjera t veanta t ekzistimit dhe veprimit t njeriut. Kjo e inicion iden mbi nevojn e qasjes interdisiplinare ndaj fenomenit moral. N ann tjetr, etika nuk mund ta ndrioj abstrakten, si e bn kt p.sh. Sartri, me msimin e tij mbi lirin gjegjsisht vullnetin e lir. Ai i vshtron lirin dhe vullnetin e lir pavarsisht prej premisave reale. Liria dhe vullneti i lir jan shtje fundamentale etike. Gjithashtu, qenia e morales nuk mund t reduktohet n ekzistuesen. Ajo nuk t nxirren prej ekzistuese, si bjn hulumtimet shkencore-empirike. Ato, thjesht, e prshkruajn moralin, sepse n t e shohin formn e shoqris ose formn e vetdijes shoqrore. Midis tri qasjeve etike t prmendura m sipr mbi lndn dhe detyrn ekzistojn dallime t mdha. Ato prmblidhen n faktin se disa prfaqsues t tyre e vshtrojn etikn si refleks filozofik mbi moralen, ndrsa t tjetr mendojn se ajo sht nj lloj i filozofis shkencore. N t vrtet, bhet fjal pr ato qndrime q jan trsisht inkompaktibile midis tyre. Gabimet e t tjerve dshmohen n mnyrn m bindse n shembullin e dallimeve midis tyre dhe mendimtarve etik m t rndsishm, Kantit dhe Hartmanit. Ky i dyti e konsideron kuptimin e vlers si kuptim qendror, n baz t t cilit e ngrit teorin e tij, duke e shpallur at si problem t pazgjidhur. Pamundsia e prcaktimit t vlerave buron nga kundrshtit e brendshme t vet teoris etike. Kt mendim e zhvillon Scheleri, i cili konfrontohet me zigorizmin formalist dhe apriorizmin mendor t Kantit.

19

Formalizmi etik dallon qensisht nga t gjitha pikpamjet paraprake mbi moralen. Dallimi, para s gjithash, ka t bj me pyetjen: ka sht problemi etik primar. Prgjigjen n kt pyetje e jep Kanti, nprmjet pyetjes: ka duhet t bj. Ky sht problemi krucial moral, i cili hyn n zonn e filozofis praktike, gjegjsisht etiks. Derisa objekt i mendjes s shndosh ka qen njohja, veprimi moral ka qen objekt i arsyes praktike. Derisa p.sh. n msimit metafizik t Platonit qndrojn n lidhje t ngusht idet si jan: Baras, Drejt dhe Bukur, te Kanti qndrojn E vrteta, E mira dhe E bukura. Thn m sakt, Platoni niset prej shtjeve etike dhe politike dhe shkon drejt shtjeve mbi qenien, dijen dhe t mirn, ndrsa Kanti niset nga arsyeja teorike dhe shkon drejt arsyes praktike, ku zbulon se ajo duhet t, t ciln e kupton n kuptimin moral. Nga kto shpjegime pa dyshim del se detyra e etiks sht kurrizi ku thyhen dallimet midis msimeve dhe teorive, drejtimeve dhe sistemit. Duke iu falnderuar detyrs krijohet nj hulli e pakalueshme jo vetm midis etiks dhe shkencs empiriko-sociale mbi moralin, por edhe midis pikpamjeve t ndryshme morale. Etika, n raport me kto shkenca, dshmon eprsin enorme me q fenomenin e moralit e vshtron dhe e kupton n trsin e tij, pr dalim nga shkencat q ia shtrojn vets detyr prshkrimin njdimensional. Pra, duke pasur parasysh lndn dhe detyrn, etika dshmon eprsi t patejkalueshme n raport me shkencat tjera praktike, si p.sh. pedagogjia, e drejta, politika etj., sepse lnda e tyre sht jasht tyre, derisa etika e ka lndn e saj n vetvete dhe si pjes t veten.5 Prcaktimi i lnds dhe detyrs s etiks, formuluar nprmjet pyetjes: ka dhe si duhet t veprohet, shpreh mendimin q hyn thell n qenien dhe esencn e saj. Pra, ajo insiston n detyrn etike n at form dhe prmbajtje, t cilat e ngrisin mbi mekanizmin e kohs, pra kohs s matur me akrepat e ors. Forca e saj qndron n anticipimin e asaj q sht ende e parealizuar, por sht e mundur objektivisht, ndonse e penguar subjektivisht. Ky mendim, fal ingeniozitetit t vet, shfaqet n mnyr plauzibile kur thekson se asnj aspekt i morales nuk mund t kuptohet sinqerisht, nse nuk respektohen mendimit antik, mendimi i Kantit dhe Blochovskit, n t ciln jan bazuar shpresa pr dinjitet dhe krenari njerzore. M n fund, etika sht edhe teori q i ndrion shtigjet e humanumit, duke u nisur prej asaj ka dhe si duhet t veprohet, pa e humbur dinjitetin e vet filozofik. Prandaj. Vazhdimisht duhet ti kthehemi mendimit antik, patosit t morales, por edhe filozofis praktike t Kantit. Nevoja konstante q ti kthehemi Kantit na e trheq vrejtjen se asnj problem q imponohet n teorit bashkkohore meta-etike dhe meta-aksiologjike nuk mund t zgjidhet si duhet pa ndihm e etiks s tij, n t ciln sht shprehur n kuptimin e plot t fjals qenia dhe kundrshtia e morales si morale. N t kundrtn, pikpamjet e ndryshme etike bashkkohore prfundojn n gracka dhe, si t tilla, mbeten nn nivelin e msimeve t Kantit ( n veprn Metafizika e mrekullive), t cilat paralajmrojn nevojn e shqyrtimit t marrdhnieve midis etiks dhe filozofis juridike. N mendimin e tij mbi kto marrdhnie gjenden elementet, n form rudimentare, historia e t cilave sht m e gjat se historia e msimeve t Kantit. Ato
5

Shih: Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje-Moralno etiko otrenjavanje, botim i Filozofski faklultet u Tuzli,Tuzla l997, f.4lo

20 barten deri t Platoni dhe ndarja e tij e punve n shtetin e ardhshm. Natyrisht, filozofia praktike e Kantit sht gjithmon bashkkohore, pavarsisht prej paralajmrimeve t kohs pr probleme t reja. N t mund t gjenden themelet pr vshtrimin e problematiks s morales edhe n kushtet e sotme t jets dhe veprimit. Madje edhe baza ekologjike dhe gnoseologjike e etiks nuk mund ta anashkaloj filozofin morale t Kantit, filozofin e jets, n t ciln njeriu sht imagjinuar si qllim dhe jo si mjet pr realizimin e qllimeve. I patejkalueshm sht edhe mendimi i Aristotelit mbi veprimin moral, i cili nuk ka mundur ti pranoj mendimet para tij. 2. Ndarja e etiks Nuk sht aspak e diskutueshme se morali sht objekt i filozofis praktike ose etiks. Ai sht alfa dhe omega e ktij mendimi disiplinar. Por, problematike mbetet shtja e ndarjes s etiks. Pr t eliminuar kt hamendsim sht e nevojshme t kihet parasysh se ekziston vetm nj etik. Sipas Aristotelit, ajo sht pjes prbrse e filozofis praktike, t cils i prkasin edhe ekonomia dhe politike. Pas Aristotelit, sinonim pr etikn ose teorin mbi moralin sht filozofia praktike. Duke pasur parasysh domethnien e filozofis praktike t Aristotelit dhe duke pasur parasysh domethnien etike pas Aristotelit, sht e teprt t shtrohet shtja e ndarjes etike. Por, duhet t dihet se ka nnkupton ndarja e etiks. N qoft se mendohet n Aristotelin, ather sht e paarsyeshme t bhet ndarja e saj. Por, n qoft se merret parasysh parimi suprem i moralitetit t ndonj mendimtari ose drejtimi t mendimit etik pr ndarje, ather etika mund t ndahet n disa drejtime ose teori. N baz t ktij kriteri, teorit, orientimet ose sistemet etike mund t ndahen n disa grupe. Grupin e par e prbjn msimet q mund t prfshijn etikn prmbajtjesore ose teleogjike: (shih: Lnda dhe detyra e etiks). Ato nisen nga prmbajtja ose qllimi i veprimit njerzor. do veprim mund t jet i mir ose i keq, varsisht prej faktit se a do t shpie apo nuk do t shpie n realizimin e qllimeve t njeriut. At e prbjn: hedonizmi, eudaimonizmi dhe utilitarizmi. Kjo etik emrtohet shpesh edhe etik e t mirave ose etik heteronome. T gjitha msimet deri te Kanti konsiderohen si etikat e prmendura. Grupin e dyt t pikpamjeve e prbn etika deontologjike ose etika e detyrs. Ajo sht themeluar nga Kanti. Pr dallim nga i pari, Kanti e gjen prejardhjen e parimeve morale ne arsyen praktike. Grupin e tret t pikpamjeve e prbn etika emocionale. Ajo shfaqet n mendimin bashkkohor, themelues i t cilit sht Max Scheler. Prve ndarjes e teorive etike sipas botkuptimeve t parimit suprem t moralitetit, ekziston edhe nj kriter, i cili ka t bj me qasjen dhe qllimin e kuptimit dhe shpjegimit t morales. Kshtu, etika mund t ndahet n dy deg: teorike ose absolute dhe praktike ose normative. Kjo ndarje nuk sht absolute, por relative. Etika teorike ose absolute ka pr qllim q ta kuptoj dhe ta shpjegoj moralin t till far shfaqet jo vetm n jetn personale t njeriut, por edhe n jetn praktike t tij, ndrsa etika praktike ose normative nuk ka pr qllim t shpjegoj botkuptimet ekzistuese morale, por t formuloj dhe

21 argumentoj parimet dhe rregullat n baz t t cilave duhet t udhhiqemi n sjelljen dhe veprimin ton t prditshm. Ndarjen e till e prfaqson Vuko Pavieviq6. Funksionin normativ t etiks e kundrshton ashpr pesimisti etik Schopenhauer. Atij i kundrvihet vendosmrisht Hartmani. Tiparin e pazvendsueshm t moralitetit e konteston sociologu francez E. Durkheim (Dyrkem). Ai mendon se etika ka detyre parsore q t hulumtoj normat morale si fakte objektive. Sipas tij, moralitetit si realitet prbhet nga nj trsi rregullash pas t cilave qndron ndonj autoritet social, i cili i imponon ato, e garanton zbatimin e tyre n vepr dhe e sanksionon at q nuk i respekton dhe nuk i zbaton.

Shih:Vuko Pavievi,Osnovi etike,BIGZ,Beograd l974, f.l6 e tutje.

22 PJESA E DYT KAPITULLI I PAR

MORALI, E DREJTA DHE RELIGJIONI a. Nocioni i moralit Nocionet ethos (gr. vendlindje) apo ethikos (gr. Moral) dhe moralis (lat. zakon) i kan prdorur t part helent dhe latint. Prej ather e deri m sot kto nocione i hasim jo vetm n teori, por edhe n jetn praktike. Me to, n rend t par, shrbehet etik, por edhe shkencat e ndryshme social-empirike (psikologjia, sociologjia, etnologjia, antropologjia etj.). Natyrisht, ka teoricien t profileve t ndryshme q nocionin moral e prdorin n kuptimin e tij vlersues neutral. Me ndihmn e tij, ata tregojn cilsit e njeriut si individ n nj periudh t caktuar kohore, gjegjsisht n nj epok historike. Edhe t dytt mendojn se morali nuk ka karakter neutral. Ky mendim nuk mund t pranohet, pr shkak se morali e ka masn e vet vlersuese. T dyja kto qndrime hasen t eticistt dhe shkenctart, sidomos te psikologt dhe sociologt. Pavarsisht prej gjykimeve t tilla, sht e domosdoshme t kihet n mendje se tema e moralit sot sht m aktuale dhe m domethnse se kurr. Me fjal t tjera, morali sht aq tradicional sa edhe problemi etik shkencor bashkkohor. Ai nuk mund ta humb aktualitetin dhe domethnien e vet, fardo q t jen ndryshimet sociale, politik, ekonomike dhe ndryshimet tjera n shoqri. Kjo vlen edhe pr mendimin mbi moralin. Ktu shpie gjith historia e mendimit etik, duke filluar q nga sofistt dhe Sokrati, te Platoni e mendimtart tjer analitik t kohs s re, e deri te mendimtart etik bashkkohor, por edhe te mendimtart q nuk e kan objekt moralin, por mendimet e tyre prekin thell n sfern e filozofis praktike, sikur edhe ata q, ndryshe prek imperativit kategorik t Kantit, e vendosin n qendr imperativin e ekzistimit, gj q shprehet sidomos n etikn historike dhe prgjegjsin solidare t Jonas-it, e cila e shtron shtjen provokuese se si t ruhet lloji njerzor, n kushte t veprimit planetar t shkencs e tekniks, arsyes profitabile e funksionale, me t gjitha pasojat pr t cilat as nuk jemi t vetdijshm (?) dhe etiks s bashksis universale komunikatave t Apel-it. Gjith kjo dshmon faktin e padiskutueshm se civilizimi bashkkohor dhe t gjitha vlerat e tij gjenden n krize t thell morale. Pr kt arsye, ajo sht br objekt shqyrtimi dhe dialogu midis shkenctarve t profileve t ndryshme. Natyrisht, kjo nuk do t thot se morali nuk ka qen edhe m par objekt i hulumtimeve shkencore. Kjo ka ndodhur qysh n mendimet e kohs s re, t cilat e kan prpunuar idealin shkencor. Me gjith vshtrimet solide shkencore, nuk mund t pranohet mendimi sipas t cilit pyetja ka sht morale mund t zgjidhet n baz t njohurive empirike apo, m mir t themi, n baz t prshkrimeve t asaj q njerzit e kan konsideruar me shekuj si morale. Gjithashtu, sht e drejt t hidhet posht mendimi i Shopenhauerit, sipas t cilit i vetmi kriter i moralitetit sht mshira. Morali n qenien e tij paraqet nj form specifike t praktiks njerzore, pra form e veprimit te njeriut apo e marrdhnies praktike t njeriut ndaj njerzve tjer dhe ndaj

23 vetvetes. Kjo pikpamje sht, prve tjerash, n pajtim me mendimin klasik gjerman q ka i ka dhn rndsi veprimit, por e ka vendosur at vetm n mendime dhe jo edhe me jetn praktike dhe konkrete, pr arsye, ky mendim ka hasur n kundrshti t pazgjidhshme. Pa i kushtuar rndsi praktiks specifike njerzore, pra marrdhnieve praktike t veprimit, nuk mund t ket pasqyr t plot mbi esencn e moralit. Rndsia e praktiks s till buron nga fakti se objekti dhe subjekti i moralit sht nj. Vetm n kt mnyr hiqen t gjitha dilemat rreth kuptimit t moralit. Kt e bn t dukshme veanrisht praktika morale, e cila sht alfa dhe omega e moralit. Historia e deritashme e zhvillimit t etiks ka treguar se teorit etike e kan anashkaluar praktikn morale. Pr kt arsye jan shfaqur pikpamje t njanshme ose siprfaqsore t vshtrimit t qenies reale t ktij simboli t ekzistencs njerzore. Prpjekjet e para t pasqyrimit t esencs s moralitetit jan shfaqur qysh n periudhn e mendimit antropologjik grek, te sofistt dhe Sokrati, ndonse qndrimet e tyre ishin t ngarkuara me njanshmri t ndryshme, p.sh me relativizmin subjektivist, te sofistt, dhe intelektualizmin e pastr, te Sokrati. Prkundr ktyre karakteristikave, mendimet e kohs s re kan marr prej tyre idet kuptimore mbi moralin. Ekzistojn dallime ndrmjet etiks dhe shkencave social-empirike lidhur me problemin e morales. Ajo shprehet n themelimin e saj. Shkenctari niset nga tezat se forma prkatse duhet t krijohet n baz t karakterit t marrdhnieve sociale. Pr eticistt kjo nuk sht relevante. Natyrisht, shtja n t ciln themelohet morali bhet piknisje e teorive t ndryshme etike. Kjo shihet n gjith historin e mendimit etik. Duke e pasur parasysh kt, mund t veohen s paku dy grupe t pikpamjeve: grupi i par insiston n bazueshmrin racionalistike t moralit, kurse grupi i dyt i mendimeve e sheh bazueshmrin e moralit n prvojn empirike. Grupin e par e prbjn pikpamjet e Platonit, stoikve, Spinozs, Lajbnicit, Kantit dhe Fihtes, midis t cilve ekzistojn dallime t mdha. Grupin e dyt e prbjn mendimet e kirenaistve, Aristotelit, Epikurit, Lukrecit dhe eticistve t kohs s re: Llokut, Hjumit, Benthamit, Millit, etj. N rastin e par, p.sh. n teorin e Platonit moralja e arrin ekzistencn e mbindjenjs, pra ides t s mirs, ndrsa te Stoikt koncepti i morales buron prej natyrs dhe jo prej prvojs s kaluar. Ata prpiqen t bashkojn natyrn dhe mendjen. Prve bazueshmris racionale t morales ekziston edhe bazueshmria empirike. Ajo arrin kulmin e saj te mendimi antik dhe etika e Aristotelit. Pr t sht morale masa, ambienti real , pra ajo gjendet midis dy skajshmrive, midis dy kundrshtive, pra midis tepr t vogls dhe tepr t madhes. Pra, do shkathtsi ka masn reale. Si e till, ajo paraqet linjn e fatit t jets, prvetsimin me sukses t dy skajshmrive. Ktu prfshihet qenia e bazs empirike t Aristotelit mbi moralin. Mendimi i tij sht ngritur mbi konceptet empirike antike ( kirenaistve, Epikurit dhe skepticistve). Kjo pasqyrohet te konstatimi i Aristotelit se moraliteti i plot, pra shkathtsia etike, manifestohet n form t mass dhe veprimit. Me kt qndrim Aristoteli trheq vrejtjen se mendimet paraprake prshkmbehen n njrn prej pyetjeve kardinale: A sht primare e shkathtsis qllimi apo vepra, meq ajo prbhet si nga e para ashtu edhe nga e dyta. Msimi empirik mbi moralin sht i pranishm jo vetm te mendimtart antik, por edhe te eticistt anglez t shekujve 17, 18 dhe 19. Ekzistojn dallime jo vetm te t part, por

24 ato jan t shprehura edhe te t dytt. Secili prej tyre ose i hedh dika paraardhsit, ose e plotson at. Disa prej ktyre mendimtarve, qoft t antiks apo t kohs s re, e kan fiksuar rndsin e pedagogjis si premis t rndsishme t moralitetit. Eticistt anglez, t cilt e kan prpunuar msimin empirik, burimin e moralit e shohin n prvoj. M energjikt n kt pikpamje jan Lloku dhe Hjumi. Qndrimin e tij mbi moralen Lloku e fillon me nj pyetje tepr t ashpr: A ekzistojn idet e lindura apo jo?. Prgjigja sht negative. Kshtu ai kundrshton ashpr teorin teologjike t moralit, sipas t cils morali apo ligji moral sht i lindur bashk me njeriun. Msimi i tij dhe i disa eticistve tjer anglez, n rend t par Hjumit, si edhe msimet e eticistve t mvonshm anglez, sidomos, Benthamit deh Millit, tregojn se ata jan kundrshtar t ashpr t etiks kishtare, etiko-teologjis. Idet e tilla jan t pranishme jan t pranishme edhe te msimi i Shaftesbarievit. Pikpamjet e tyre dallojn qensisht nga p.sh. msimet racionalistike t Platonit, t cilat problemin e t mirs dhe shkathtsis e shohin si dika t lindur n natyrn njerzore. Eticistt q problemin e morales e shohin me prvoj, apo q msimin e tyre e zhvillojn mbi bazat empirike t moralitetit, pajtohen se etikja nuk lind nga mendja por nga prvoja e njeriut. Ndryshe prej ksaj, Kanti e sheh burimin e moralitetit n mendje (arsye). Ai, n etikn e tij t nevojs, gjegjsisht n msimin mbi detyrimin dhe imperativin moral, niset nga njeriu si qenie morale. N t vrtet, sipas tij moraliteti paraqet prcaktimin e vetm t mundshm t njeriut. Ksaj pikpamjeje i kundrvihet ashpr teoria mbi moraliteti empirik deskriptiv. Me prcaktimin e morales si negativitet t pastr, msimi etik i tij nuk pajtohet me at q sht. Ai fillon dhe prfundon n mendje. Msimi i till e mendon moralitetin far do t duhej t ishte, por i mungon bartsi i tij real. Sipas Kantit, realiteti ekzistues nuk ofron at q at q duhet t. Ajo dhe subjekti i saj nuk ekzistojn ende, por ekzistojn vetm n mendje. Ktu qndron gjith problemi i moralitetit. At sht prpjekur ta zgjidh gjith mendimi i para Kantit, por sipas Kantit nuk ka arritur sukses. Pr t pasqyruar qoft pjesrisht kt mossukses sht e domosdoshme q shkurtimisht t paraqiten konturat e msimit t Kantit mbi moralitetin, i cili do t has n reaksione t shumta negative dhe kritike, n radh t par t Hegelit, i cili e zhvillon msimin mbi mbshtetjen pozitive t moralitetit. N t vrtet, Kanti i shpjegon racionalisht ose i hedh tri idet rregullative, idet mbi mendjen nga mendja e shndosh i ka bartur n zonn e mendjes praktike, duke dshmuar pafuqin e mendjes spekulative dhe teorike mbi kto ide (pavdekshmria e shpirtit, ekzistimi i Zotit dhe liria). Sipas ktij msimi, premis fundamentale e moralit sht liria, gjegjsisht parim suprem i moralitetit sht vullneti i lir. Ky parim sht postulat i domosdoshm i arsyes praktike q paraqet fazn prfundimtare t gjith sistemit mendor, me ndihmn e t cilit fitojn ekzistencn dhe realitetin e tyre objektiv postulat etj. Meqense n moralitet pasqyrohet qenia e qenies njerzore, Kanti e ndrton nj sistem t till ektik q mbshtet n krkesn se moraliteti e ka shkakun e vet aprioristik n mendje dhe prandaj duhet t respektohet zakoni moral. N baz t ksaj, themeluesi i etiks s nevojs, detyrs dhe zakonit, konsideron se do veprim i kryer ka vler morale n qoft se sht kryer pr shkak t detyrs dhe jo vetm n pajtim me detyrn. Pra, qenia mendore i nnshtrohet vetm ligjeve t cilat i vendos ajo vet. Ky mendim paraqet

25 boshtin, n t cilin prmblidhet i gjith sistemi etik i Kantit dhe rreth t cilit sillet dhe nuk largohet asnjher. N baz t parimit suprem t msimeve t tij, Kanti e kupton moralin jo n kuptimin se si ta bjm vetn t lumtur, por n kuptimin se si t bhemi t denj pr fat. Mendimi i tij paraqet nj risi t rndsishme, kthimin n zhvillimin e mendimit etik historik apo, m sakt, paralajmron definimin e msimit krejtsisht t ri mbi moralin. Ai do t jet antipod i t gjitha teorive, drejtimeve dhe sistemeve etike t deriathershme. Parimi suprem i Kantit mbi moralitetin sht vullneti apo autonomia e dshirs. Me kt parim, Kanti transcendon mendimin prcaktues dhe do mendim tjetr mbi lirin t stoikve dhe Spinozs. N kundrshtim me kto mendime, Kanti e kupton vullnetin si fakt aprioristik dhe si themel, burim dhe mundsi morale. N baz t ksaj, ky mendimtar zbulon lajthitjen e t gjitha msimeve etike paraprake. Ajo sht e shumllojshme (error multiplex), por edhe nj e vrtet (Veritas una): qenia mendore i nnshtrohet ligjit moral i cili sht i pacenueshm. Ky ligj vlen pr njeriun jo pr shkak t rezultateve dhe prfitimit, por pr shkak se sht thellsisht njerzor dhe ka lindur n ne, si dhe pr shkak se jep ndjenjn e madhsis s brendshme, krenaris e cila sht mbi gjithka q mund t ket vler. Pra, moralja, si veprim i cili sht i domosdoshm dhe i gjithvlershm, buron nga nevoja, interesi, prirjet dhe dshira dhe prmbajtjet tjera empirike. Prkundrazi, ajo sht emanacion i vendimeve t vullnetshme t cilat e kan qllim vet njeriun. Njeriu, si qnie mendore e morale, karakterizohet pr vetdijen mbi obligimin. At e posedon vetm ai vullnet q sht i prcaktuar me parimet mendore. Bhet fjal pr parimet aprioristike t veprimit. Ato nuk paraqesin asnj qllim konkret por, prkundrazi, prcaktojn kushtet n t cilat njeriu mund t jet qllim pr vetveten e tij. Pikpamja e till tregon kthimin radikal n raport me mendimin paraprak mbi moralin. N t morali varet nga aftsit pr prcaktimin e kushteve t veprimit n pajtim me ligjin moral. Kto kushte mundsojn q liria e do individi t mund t ekzistoj bashk me lirin e t gjith njerzve t tjer. Arsyeja praktike bazohet n arsyen mendore dhe kurrsesi n krkesn, lakmin dhe dshirn. Nuk sht vshtir t hetohet se specifika e msimit t Kantit ka t bj me at se esenca e moralit gjendet n autonomin e subjektit t veprimtaris praktike. Subjekti i ligjit moral nuk sht ndonj qenie e arsyeshme, por sht vet njeriu. N kt mnyr, kanti shtron nj prej pyetjeve m t rndsishme q sht br objekt i shqyrtimeve, dialogve dhe prgjigjeve t ndryshme, q e prbjn shtylln e teoris etiko-teologjike ose teologjike mbi moralin. Bhet fjal pr marrdhniet midis religjionit dhe moralit. Kanti e trajton kt shtje n veprn Religjioni n kufijt e mendjes s shndosh, e cila bazohet n arsyen kritike dhe praktike. N kt vepr Kanti prpiqet t shpjegoj qndrimet se moralit nuk i nevojite ndonj qenie tjetr q qndron mbi njeriun, n mnyr q tia msoj obligimet etike. Prkundr besimit t till, Kanti nuk ka mundur t lirohet nga etiko-teologjia, prkatsisht nga teoria kristiane mbi moralin. Pr kt arsye, mund t thuhet se imperativi kategorik i tij sht reduktuar n Zotin. Kjo shihet n mendimet e Kantit t vjetr, sipas t cilave n arsyen morale-praktike, ndodhet imperativi kategorik, i cili te t gjitha obligimet e njeriut pasqyrohet si msim i Zotit. Ky botkuptim, i shprehur n veprn Religjioni n kufijt e mendjes s shndosh, pa

26 dyshim tregon prkuljen e Kantit dhe marrdhnien e tij ambivalente ndaj Zotit dhe imperativit kategorik. Ndryshe nga eticistt, psikologt dhe sociologt ofrojn definicionin deskrepitiv t moralit. Ata e prshkruajn moralin t till far sht n baz t fakteve t grumbulluara, pa deprtuar n qenien e asaj q duhet t jet pr t ciln nuk dim se far do t jet. N kundrshtim me kt, etiks i intereson ai moral far duhet t jet. Shkenctart ia marrin etiks funskionin e saj normativ, gj q sht e palejueshme. Ktu shihet dallimi primar midis etiks dhe shkencave socialo-empirike mbi moralin. Etika tregon rrugt praktike t arritjes s humanumit dhe krenaris njerzore. Ekzistojn dallime jo vetm midis etiks dhe shkencave, por edhe brenda vet drejtimeve msimeve dhe sistemeve t ndryshme etike, varsisht nga kriteri kulmor prej t cilit nisen n kuptimin dhe shpjegimin e moralitetit. Varsisht prej ksaj duhet t prmend dallimet e patejkalueshme midis msimit metafizik t Platonit, i cili niset nga ideja e t mirs, etiks s Aristotelit, n t ciln vendi i vetm dhe qndror i jepet eudaimunis, fatit, si edhe qndrimeve utilaristike t Benthamit dhe Millit, n t cilat dominon llogaria morale, ose etika imperative e Kantit, n t ciln dominojn tri parime fundamentalenevoja , obligimi dhe ligji, ose msimet morale t Shlajermaferit, n t cilat moralja kuptohet si veprim reciprok i natyrs dhe mendjes dhe, m n fund, mshirs si parim suprem i msimeve t Shopenhauerit. N t gjitha kto teori bhet fjal pr kuptime dhe shpjegime diametralisht t kundrta t esencs s morales. Ato prpiqen t dshmojn se n parimin suprem nga i cili nisen, prfshihet zona e morales n trsi. Por, n qoft se vshtrimet mbi moralin prfundojn vetm n nj kriter ose n njrin prej ktyre kritereve, ather qenia e morales sht e prcaktuar shum ngusht. Kjo sht premis pr mundsin e kritiks s arsyeshme. Ndryshe prej ksaj, mundsia e vendosjes s morales dhe zbulimit t qenies s saj, qndron n vetdije, detyr dhe vullnet t veprimit moral t subjektit. Morali ka n vete norma, rregulla, ideale dhe vshtrime t caktuara, sipas t cilave njeriu e rregullon sjelljen e vet, i orienton veprimet e veta dhe i vlerson ose cilson sjelljet dhe veprimet e veta dhe t t tjerve. Raporti i njeriut ndaj vetvetes dhe ndaj t tjerve reflektohet ne mnyra t ndryshme dhe varet nga faktor t shum sociale, ekonomik, kulturor, politik, etj. Duke pasur parasysh kt, mund t thuhet se moralja duhet t ket gjithnj n vete at duhet t, e cila sht oponenc e asaj q sht. Thn ndryshe, morali i bazuar n idealet e humanizmit dhe dinjitetit njerzor i kundrvihet energjikisht gjith qensis ekzistuese jo mendore. N t pasqyrohet m s miri konflikti i prhershm ndrmjet idealit dhe realitetit. Pr kt trheq vrejtjen e gjith historia e sotme, si burim i ideve dhe akteve. Morali i perceptuar kshtu dallon bindshm nga morali me t cilin shprehet realiteti ekzistues i shoqris, pra moralit q prshtatet me vlerat dhe normat ekzistuese juridike. Morali q e shpreh krizn e shoqris dhe normat e saj juridike e humb kuptimin e vet autentik. Etika e kundrshton kt, sepse qenia e vrtet e moralit ekziston n oponencn e gjithkaje q sht kundr humanumit dhe dinjitetit njerzor. Nga ky aspekt mund t flitet mbi ekzistimin e formave t ndryshme t moralit, t cilat jan formuar gjat historis s shoqris njerzore. Duke pasur parasysh kt, mund t

27 flitet pr moralin n kohn e vjetr, pr moralin n kohn e re dhe pr moralin n shoqrin bashkkohore. Midis tyre ekzistojn dallime formale dhe prmbajtjesore. Duke abstrahuar dallimet ndrmjet formave t ndryshme historike t moralit, duhet t kemi n mendje se morali ekziston n lidhje t drejtprdrejt me religjionin. Kjo mund t vrehet leht me nj analiz t teorive t ndryshme etike, protagonistt e t cilve kan vn n lidhshmri kto dy simbole t ekzistencs s njeriut. Natyrisht, ka pasur edhe mendimtar q e kan kontestuar kt lidhje, duke u prpjekur t tregojn se morali ekziston plotsisht n mnyr t pavarur nga religjioni dhe se religjioni vetm sa e dmton dhe kurrsesi nuk e ndihmon moralin. Ky mendim sht i shprehur sidomos te disa eticist francez t iluminizmit dhe te disa mendimtar anglez. Para mendimit etik sht shtruar edhe nj problem shum i rndsishm. Ai ka t bj me burimin e moralit. Pr shkak t ktij problemi jan zhvilluar shum polemika dhe jan dhn prgjigje kontradiktore dhe kontroverse. Jan shprehur edhe koncepte t ndryshme, kundrshtuese reciprokisht, t cilat mund t ndahen n tri grupe t mdha. Grupin e par e prbjn konceptet teonome n variante t ndryshme, grupin e dyt e prfaqsojn msimet teleologjike, ndrs grupin e tret e prbjn mendimet q i shqyrtojn raportet midis veprimit t subjektit dhe autonimis s vullnetit t tij. Prfaqsuesit e msimeve t grupit t par nisen nga teza se morali buron nga religjioni. Thn ndryshe, po t mos ishte religjioni nuk do t kishte as moral. Ndryshe prej grupit t par, grupi i dyta dhe grupi i tret i shohin aftsit e qenies njerzore si burim t moralitetit. Msimet e tyre mund t klasifikohen sipas kritereve t ktyre aftsive. Njra pal nisen nga arsyeja, prandaj pikpamjet e tyre konsiderohen racionale, ndrsa pala tjetr niset nga emocionet, kshtu q msimet e tyre quhen emocionale. N mendimet e grupit t fundit shfaqet edhe nj variant i veant, i cili e v n qendr t veprimit personalitetin, prandaj msimet e tyre jan quajtur personalistike. Nj lloj i veant i mendimit e vshtron si burim t moralitetit n tiparet e vullnetit. Nj prej varianteve t tij sht msimi voluntaristik. Ktij varianti i prket mendimi i Shopenhauerit, sipas t cilit bota sht vullnet dhe shfaqje. Variantin e dyt t ktij mendimi e prfaqson teoria e Nies mbi vullnetin dhe forcn. Nga shumsia e mendimeve t ndryshme etike del botkuptimi racionalistik, i cili i vshtron n mnyr kritike mendimet q e nxjerrin moralin nga shembulli i realitetit empirik. Sipas ktij mendimi, morali dhe t gjitha tiparet e tij e kan prejardhjen n arsyen plotsisht apriori, e cila nuk mund t fitohet me abstrahimin prej cilave do njohuri empirike dhe pr fardo njohurish t rastit. Kjo pikpamje radikale i hedh posht t gjitha mendimet q si burimin e moralit, moralitetit, e shohin n ndjeshmri, interes, prirje, natyralistet, etj. Ky mendim e sheh apriori n mendje themel t moralit, moralitetit. At e konteston Kanti, pr t cilin ka pengesa midis ndjesive e mendjes, natyrales (jonjerzores e njerzores) e arsyes, ku kjo e fundit sht sinonim i moralitetit. Me gjith eprsin e tij n raport me t gjitha msimet paraprake, sepse problemin e ka mbshtetur n themele plotsisht t reja, ky mendim nuk ka arritur t tregoj me sukses rrugt e zbulimit y ideve t moralitetit, por sht ngatrruar me shum kundrshti.

28

Qysh ne fillimet e para t tij, mendimi etik sht ndeshur me pyetjen se a duhet t krkohen parimet e moralit n njohjen e natyrs njerzore. Pr kt arsye, jepet prgjigje kontradiktore. Ato mund t ndahen n disa grupe. Grupit t par i prkasin ato prgjigje sipas t cilave parimi moral qndron n natyrn e njeriut. Prgjigje t tilla kan dhn Rausseau (Ruso) dhe Schopenhauer (Shopenhaueri). Ky i fundit i ka hedhur posht energjikisht mendimet q parimin e moralitetit e krkojn n fat, knaqsi, interes, dobi ose n nevoj, obligim dhe kod moral. Ai, p.sh. thekson se ndjenja vetjake, interesi vetjak, i przier me veprim, i ka kto prfundime: veprimi lirohet nga tipari m i rndsishm i etiks - mshira. Grupin e dyt e prbjn ato prgjigje q e prfaqsojn etikn e t mirs apo etikn teleologjike, pra etikn e qllimit, objektivit. Prfaqsuesit e saj e krkojn qenien e morales n dije, fat, shkathtsi, knaqsi trupore, knaqsi shpirtrore, dobi, egoizm, interes, etj. Grupin e tret, i cili dallon dukshm nga dy fruper paraprake, e prfaqsojn msimet e Kantit dhe Fihtes. Kanti, t cilin e ndjek Fihte, mendon se parimet morale nuk mund t mbshteten n specifikat e natyrs njerzore, por ekzistojn pr vetveten apriori, prej t cilave nxirren rregulla praktike q vlejn pr natyrn njerzore. Kanti dshiron t dshmoj mundsin e ekzistimit t parimeve t domosdoshme universale, gjegjsisht parimeve absolute n fuqi. Kjo shfaqet n qndrimin e tij: vepro ashtu q maksima e veprimit tnd t jet ligj i prgjithshm. Burimi i ktyre parimeve, konsideron Kanti, duhet t krkohen n aprioren dhe formalen q ka t bj me mendjen, pavarsisht prej fardo prvoje. Me kt krkes prpiqet t transcendoj do etik prmbajtjesore. M n fund, prgjigjen n pyetjen esenciale t moralit e ofron etikoteologjia. Sipas saj, parimet e moralit qndrojn jo n natyrn e njeriut dhe jo n mendje, por n religjion. T gjitha prgjigjeve t prmendura mund tu drejtohen vrejtje t ashpra, para s gjithash pr shkak se esenca e moralit gjendet n trsi t pandashme t gjykimit, tiparave t vullnetit ose moralit me ndjenja, vlersimeve dhe vlersimeve morale. Nga pozicioni i pikpamjeves s till mund t ndodh prcaktimi i njnshm, tepr i ngusht dhe abstrakt i moralit, gjegjsisht moralitetit. Ky prcaktim e prcjell gjith mendimin etik historik. Ajo q i karakterizon msimet para Kantit shprehet n konstatimin se qenia morale sht e fsheht, prandaj kjo pyetje sht e grshetuar n drdllitjet teorike, t cils parimi ontologjik q dshiron ta formsoj dashjen etike ia bn t pamundur parashtrimin e shtjeve si sht shtjes e etiks. Kshtu ndodh me msimin e Spinozs, sipas t cilit problemi etik sht i mishruar n prcaktimet e cilsove, faktorve dhe prirjeve natyrore, gjegjsisht n at q shprehet n form t arritjeve ekzistuese, ndjesive ose ndjenjave. Kjo paraqet tiparin qensor t eticistve anglez, pik s pari t Shaftsberit, Hasonit, Hjumit e t tjerve. N t gjitha kto mendime dhe n t tjera qndron nj duhet t e cila kundrshton at qe sht duke paralajmruar nevojn e hulumtimit pr at q nuk sht. Pikpamjeve t tilla, si edhe atyre t tradits analitike, sipas t cils natyra nxitse e njeriut jo vetm q sht mas por edhe norma m e lart e veprimit moral q vjen n shprehje sidomos n

29 shkolln e kirenaiks, themeluesi i s cils Aristidi identifikon prirjet dhe ndjenjat, i kundrshton ashpr themeluesi i etiks autonome, Kanti, msimi i t cils nisi nga racionalja ose baza e arsyeshme e moralitetit. Sipas tij nevoja gjegjsisht liria paraqet burimin dhe themelin e moralitetit. N mendimin e tij moraliteti sht oponenc e do rasti konkret empirik. At e kritikon ashpr dhe e refuzon energjikisht Hegeli, te i cili bhet fjal pr themelimin pozitiv t moralitetit, n kacafytje kritike me do pozicion moral, duke theksuar se subjektiviteti moral duhet t hidhet ashtu q t bhet objektiv. Kjo kritik bazohet n distinkcionin midis moralit dhe moralitetit. Ky distinkcion korrespondon me dallimin midis zakonit dhe moralitetit. Ajo qndron mbi kornizn e moralit natyror te grekt dhe moralit t reflektuar m von. Qenia e kritiks s saj ndaj moralitetit dhe vetdijes prmblidhet n recepcionin kritik t qndrimit t Protagors mbi njeriun si mas pr t gjitha shtjet. Prve ksaj, dallimi ndrmjet etiks dhe shkencs qndron edhe ne faktin se shkenca sht e prirur t arsyetoj dhe t mbroj normat ekzistuese juridike dhe marrdhniet shoqrore, kshtu q bhet shrbtore e politikave t caktuara, ndrsa etika sht gjithmon inkompatibile me politikn. do shkenc e konsideron moralin si pron t ndrmarrjeve t veta hulumtuese dhe se ajo sht i vetmi faktor meritor dhe legjitim q t jap prgjigje n pyetjen ka sht morali. Kt t drejt e kan n mnyr t barabart psikologjia, sociologjia, shkenca juridike etj. S kndejmi buron larushia e kuptimit dhe konceptimit t moralit dhe esencs s tij. Natyrisht, do prpjekje pr krijimin e pasqyrs s plot mbi moralin nga ana e cilsdo shkenc shoqrore historike, madje edhe t respektoj, koncentroj dhe konfrontoj rezultatet e shkencave t tjera midis t cilave ekziston kongenialitet, prfundon pa sukses. Mossuksesi bhet m i shprehur n qoft se shkenca e caktuar nuk ka kurrfar lidhje me etikn ose praktikn filozofike. Nga ana tjetr, asnjra prej ktyre shkencave nuk mund ta luaj rolin e censorit suprem ndaj rezultateve t shkencave t ngjashme ose identike. Midis tyre duhet t ket marrdhnie kontinuitive komunikimi dhe informacioni. Vetm me kt parakusht dhe me mbshtetjen e filozofis ato mund t arrijn deri te morali ekzistues. Definicioni njdimensional i moralit, sikur ai sociologjik, nuk mund t jet definicion gjithprfshirs dhe universal. Arsyeja pr kt qndron n faktin se cilado shkenc jep definicionin e saj pr moralin e till qfar sht, ndrsa gjith ajo q sht i ekspozohet ndryshimeve historike. Pr dallim nga prshkrimi i njanshm i moralit, i cili sht karakteristik e do shkenctari, eticisti niset nga fakti se morali paraqet njrin prej simboleve t ekzistencs dhe veprimit t njeriut. Hartmani do t thoshte se morali sht nj prej regjioneve t qenies shpirtrore. Pr dallim nga shkenca, e cila kaher ka hequr dor nga intenca e saj primare kureshtja teorike t ciln e kundrshton Uajceker, etika, si mendim filozofik mbi moralin, qndron mbi do form t pozitivitetit. Morali sht fenomen historik. Gjat historis s vet ai ka ndryshuar . Ky transformim sht manifestuar aq sa kan qen t prshtatshme rrethanat sociale, ekonomike, politike, kulturore etj. Ndryshimi sht br si n aspektin kuptimor ashtu edhe n aspektin prmbajtjesor. Pra, ai sht kushtzuar n mnyr multidimensionale. Natyrisht, nuk ekziton moral i pastr far e ka rekomanduar etika e Kantit. I varet nga interesat e

30 prditshme t ideologjis si kompleks i paraqitjeve q shprehin dhe e arsyetojn shoqrin ekzistuese. Por, etika si etik, e cila bazohet n at duhet t, qndron n konflikt t prhershm me normat ekzistuese t sjelljes dhe veprimit. Shembulli m i mir pr kt sht msimi i Kantit pr nevojn. N t vrtet, imperativi Kategorik i Kantit vepro ashtu q maksima e veprimit tnd t mund t jet gjithmon parim i ligjshmris s prgjithshme nuk mund t realizohet n nj shoqri me plot kundrshti. Pra veprimi i puntorve dhe ndrmarrsit nuk mund t bhet parim i ligjshmris s prgjithshme. Ajo q sht maksim e veprimit t t parit nuk mund t jet maksime e veprimit t t dytit. Koncepti i Kantit mbi moralin mund t realizohet vetm n bashksin ideale planetare, e cila nuk do t njoh dallime shoqrore midis njerzve. Morali nuk mund t mendohet pa rregulla dhe dispozita t caktuara. Prve ktyre ekzistojn edhe normat juridike dhe politike. Ato e orientojn sjelljen e njeriut n jetn e prditshme t kolektivitetit t caktuar. Kto norma, rregulla dhe dispozita qndrojn n kundrshti kundrejt morales si morale. Kjo nxjerr n shesh nevojn e dallimit t detyrueshm t moralit si fakt dhe morales si morale. N t vrtet kjo e anashkalon moralin si fakt empirik, moralin i cili e pasqyron gjendjen faktike t nj kolektiviteti. Prejj ksaj del se midis morales si morale dhe moralit si fakt, gjegjsisht moralit si manifestim e nj forme t pranishme t sjelljes, ekziston nj humner e thell. Moralja si morale qndron mbi moralen si fakt. Kt diskrepanc e thekson dhe e ka ndrmend eticisti por jo edhe shkenctari dhe politikani. T parit i intereson jo ajo q ndodh, por ajo q duhet t ndodh, pra jo sjellja ekzistuese morale, por sjellja morale e mundur. N kt pik bhet e pamundur biseda midis eticistit e shkenctarit, eticistit e politikanit. Q prej fillimit, pra prej periudhs para Sokratit, mendimi njerzor sht prpjekur t zbuloj e t ndrioj pr aq sa ka qen e mundur qenien dhe prejardhjen e moralit. Pjesa e dyte e problemit edhe sot e gjith ditn nxit diskutime t gjata, dialog dhe vlersime kontradiktore. Pr kt qllim paraqiten qasje, piknisje dhe prfundime t ndryshme metodologjike. Ky problem e prcjell gjith zhvillimin mendor duke filluar prej tradits m t vjetr filozofike e deri te orientimet m bashkkohore, t cilat nuk merren ekskluzivisht me teorit etike por i kushtojn kujdes t veant problemit t fenomenit moral. Kto qajse metodologjike te pabarabarta dhe plotsisht t ndryshme nuk i kontribuojn mendimit etik. Shkenctart e shfrytzojn kt si mjet pr mbrojtjen e tezs s tyre mbi pamundsin e etiks q t prballet me krizn e moralit t shoqris bashkkohore, dhe t ofrojn zgjidhje sporadike t ksaj krize. Ky zhvillim ka treguar kuptimin dhe shpjegimin e ndryshm t qenies s moralit me rast sht marr nj kriter suprem si themel i morales, por as mendimet etike nuk jan imune ndaj vrejtjeve, meq n baz t parimit t saj suprem e shpjegojn qenien e moralitetit. Ajo nuk mund t kuptohet dhe t shpjegohet vetm n baz t njohuris, t mirs, shkathtsis, obligimit t pastr ose mshirs. Gjithashtu, ka pasur prpjekje q morali t vihet n lidhshmri ose me strukturn e bots ose me njohurin mbi t ose m religjionin m n fund. Kto t fundit i kan dhn prparsi religjionit n raport me moralin, prandaj ato jan hedhur posht dhe jan diskualifikuar plotsisht nga disa mendimtar. Morali, si fenomen i kushtzuar multidimensional dhe multifaktorik dhe si form shoqrore historike e ekzistencs s njeriut, gjat historis s mendimit etik ka br prpjekje q t kuptohet dhe t shpjegohet n baz t parimit t vetm suprem, i cili

31 qndron mbi t gjitha aspektet tjera shum t rndsishme q jan t ngjashme ose identike me t. Prandaj jan t pranishme prgjigjet kontradiktore n pyetjen fundamentale e cila e prcjell gjith historin e mendimit etik. Kjo pyetje sht: sipas cilit parim suprem apo cilit kriter mund t shpjegohet n trsi qenia e vrtet e morales. Natyrisht, ktu nuk sht arritur pajtueshmri. Dallimet n prgjigjet e pyetjes s shtruar jan aq t shprehura sa q sht absurde t mendohet dialogu midis teorive etike. Asnj msim etik nuk mund t pres sukses n qoft se problemi i morales shikohet vetm ne dije shkathtsi, fat, dobi, interes, obligim t pastr, duke i abstrahuar nga realiteti i prditshm. sht e sakt se kto jan momente t rndsishme t moraliteti por, n qoft se ato vshtrohen n mnyr t pavarur prej aspekteve tjera p.sh. nga vetdija, vullneti i lir dhe dashuria e njeriut nga njeriu, ather do t mungoj suksesi i kuptimi dhe shpjegimit t qenies s morales. Dallimet mbi problemin e morales jan evidente edhe ndrmjet mendimeve te disiplinave shkencore sociale, p.sh. antropologjis, sociologjis, psikologjis dhe shkencave tjera sociale empirike. Ato zbatojn kritere plotsisht t ndryshme pr hulumtimin dhe prshkrimin e moralit. Pr shembull sociologjia niset nga karakteri i marrdhnieve sociale ekonomike t kolektivitetit, ndrsa psikologjia insiston n ambientin shpirtror t artikulimit t moralit si fakt. Ajo q i karakterizon qensisht shkencat sociale empirike ka t bj me faktin se kriteret e tyre t ndryshme mund t reduktohen n nj, pra n moralin si fakt empirik. Gjithashtu, gabime bjn edhe mendimtart etik q mendojn se vetm me rekomandimin e rastit mund t ndrrojn moralin ekzistues, duke mos treguar ndryshimet reale, objektive e subjektive dhe premisat e tij. Ajo q mund t bj eticisti sht q t nxjerr vetm t drejtn morale t flas n favor t konstituivit t marrdhnieve t reja midis njerzve, vetm deri n at moment q autoritetet ekzistuese t mos vendosin ndales t fardo forme, pas vrejtjeve t tyre pr munges harmonie midis reales dhe ideales dhe pasojave t tyre pr vlern m t lart t ksaj bote njeriun dhe dinjitetin e tij. Izmat e ndryshme etike n rend t par formalizmi, n emr t idealeve q i jan bashkangjitur nuk jan n gjendje ose nuk dshirojn t kuptojn se premis qensore pr realizimin e parimit t moralit universal sht ndryshimi radikal i gjendjes ekzistuese. Pr kt arsye, ata nuk mund t mbshtesin tezat e veta dhe t mos prfundojn n kundrshti t shumta, prfundime e t cilave bhen dokrra. Pr t gjitha kto sht i prbashkt fakti q nuk e shohin se morali i do bashksie sht fenomen historik i cili jo vetm q mund t kuptohet kshtu, por edhe kuptimi i tij duhet t jet historik. Me kt rast duhet pasur parasysh konfliktin midis moralitetit dhe nacionalitetit t shoqris, midis forms universale t moralitetit dhe prmbajtjes partikulare t racionalitetit. N t vrtet, ekziston morali si ideal por, n ann tjetr, ekzistojn morale t ndryshme si fakte empirike t shoqris ose t shoqrive, gjegjsisht popujve. Konflikti midis universales dhe partikulares manifestohet sidomos sot kur bashksia prballet me kriz totale t moralit dhe vlerave morale, t shkaktuara nga rrethanat sociale, ekonomike, politike, fetare dhe nacionale. Prkundr gjith ksaj, sht absurde q t mohohet hulumtimi i universales pr shkak se ekziston partikularja ashtu si sht absurde q t pohohet se ekziston partikularja, prandaj nuk ka universale. Ksaj teze i sht kundrvn edhe Karl Marksi si kritik i ashpr i moralit t kohs s tij.

32 Koncepti i morales, karakteri i s cils verifikohet n jetn e prditshme, nuk sht trashgimi e mendimit t kohs s re as t kohs bashkkohore. Zanafilla e tij gjendet n mendimin e helenve dhe latinve. Prandaj, asnj shtje etike nuk mund t kuptohet dhe as t shpjegohet pa shqyrtimin e ktyre mendimeve, pavarsisht se do t merren apo nuk do t merren ato parasysh. N kto mendime gjenden barometrat fundamental pr kt form simbolike t ekzistimit dhe veprimit njerzor. Pr kt arsye, as mendimi etik bashkkohor nuk mund t shpjegoj asnj shtje morale n qoft s nuk bazohet n mendimin antik, ku ka lindur edhe etika, e cila paraqet filozofin praktike t jets. Ajo shpije te premisat e krijimit t realitetit n t cilin respektohet dinjiteti njerzor. Ky problem kardinal sot prjeton kolaps t plot, prandaj para tij shtrohet detyra epokale q t ndrioj shkaktart e krizs s humanumit. Pr t arritur kt etika duhet t bashkpunoj me mendimet tjera filozofike disiplinare, para s gjithash me gnoseologjin, ontologjin, estetikn etj., si dhe me shkencat sociale empirike, ngritja e t cilave ka ndodhur n fund t shekullit 19, prfundimet e t cilave sht e nevojshme t vshtrohen n mnyr kritike gjat analizs s morales. Prgjigjet n pyetjen se ku qndron qenia e moralit apo moralitetit, t dhna gjat gjith zhvillimit t mendimit etik, nuk mund t pranohen pa prjashtim dhe n trsi. Ato kan qen jo vetm t ndryshme midis tyre por e kan hedhur posht n mnyr radikale njra-tjetrn. Kjo vlen edhe pr mendimin bashkkohor pluralist. P.sh. pikpamjet e Sartrit dhe t Apelit jan t papajtueshme midis tyre sepse Sartri mbshtet etikn e situats dhe angazhimit ndrsa Apeli sht prkrahs i konstituivit t bashksis planetare universale dhe komunikatave e cila do ti konsideroj t huaja dallimet sociale, politike, ekonomike, kulturore etj. midis njerzve. Morali manifestohet si form e marrdhnieve praktike t njeriut ndaj njerzve tjer. Ky relacion nnkupton para s gjithash, marrdhnien vlersuese t njeriut, krkesat dhe dshirat e tij. Marrdhnia e tij mund t ket karakter negativ dhe karakter pozitiv. Sjellja dhe veprimi moral i njeriut shprehet nprmjet gjykimit dhe vetdijes, norms, vlersimit, t mirs, t drejts, t vrtets, t bukurs etj. t cilat prbjn s bashku oazn e humanumit dhe dinjitetit njerzor. Prapambetja e sjelljes s till shihet n mungesn e vetdijes, t mirs morale, drejtsis, vrtetsis, bukuris etj., pra n mbretrimin e gjith asaj q sht kundr njeriut dhe dinjitetit njerzor. Dallimin midis rritjes dhe ngecjes s moralitetit mund ta vrej vetm ai mendim q nuk pajtohet me qenien ekzistuese me at q sht. Ai gjithmon qndron prtej asaj q sht, duke theksuar qenien t vrtet t gjykimit, vlersimit, vetdijes, rregulls, detyrs, t mirs ose t keqes, gjegjsisht prgjegjsis. Kt probleme primare etike jan trajtuar n mnyr t pabarabart gjat historis s mendimit etik. N t vrtet disa eticist mendojn se pr prcaktimin e moralit jan primare vlersimet morale, ndrsa t dytt e vendosin theksin n vetdijen morale, t trett e theksojn obligimin (si sht rasti me Kantin), ndrsa eticistt e shekullit 20 e vendosin n plan t par prgjegjsin e politikanve, shkenctarve dhe teknikve pr veprim dhe pasojat e aplikimit t zbulimeve shkencore dhe teknike. Vetdija e bartsve t prgjegjsis s prmendur nuk do t thot se sht vetdije morale. T gjith, me veprat dhe zbulimet e tyre, i nnshtrohet prgjegjsis morale gjegjsisht imperativit moral, esenca e t cilit gjendet n msimin e Kantit, i cili dshiron t zgjoj vetdijen morale t kohs s tij me nevojn, obligimin dhe imperativin dhe tia trheq vrejtjen njeriut se sht e domosdoshme q ti prmbahet obligimit moral dhe ta respektoj at. sht vrteta ky mendim ka shum mangsi sikurse edhe mendimet paraprake t tij. Dallimi qndron n faktin se n disa

33 pikpamje etike t kohs para Katit nevoja morale sht kuptuar thjesht empirike, ndrsa Kanti e kupton at n mnyr thjesht inteligibile. Enigma e problemit t prmendur zgjidhet vetm me kusht q t potencohet n dominimin e njerzores, humanumit dhe dinjiteti njerzor. Duke pasur parasysh piknisjen e tij, msimi i Kantit mund t cilsohet si etik e liris, etik e nevojs dhe obligimit, gjegjsisht si etik imperative. Ajo e kundrshton rrept etikn e t mirave materiale ose shpirtrore, dobis dhe afekteve ndjesore. Gjithashtu ajo i hedh posht energjikisht t gjitha prpjekjet pr identifikimin e t arriturave njerzore dhe afekteve q burojn nga moralja. Nj sr argumentesh mund t prmenden kundr kuptimeve dhe interpretimeve t prmendura mbi moralin dhe parimet supreme. Esenca e moralitetit, si sht theksuar, nuk qndron p.sh. vetm n fatin apo dobin ose n cilindo parim tjetr, prej t cilit niset mendimi etik i tradits, ose n emocione, t cilave u kan dhn rndsi eticistt anglez (Hjumin e Smithin) e sidomos eticisti gjerman Sheler, i cili i cilson emocionet si fondament t morales. Njanshmrit, si ato t mendimit etik tradicional ashtu edhe ato t mendimit etik bashkkohor, mund t shihen leht vetm nse n vend t parimeve t tyre supreme nisemi nga humanumi dhe dinjiteti njerzor. Kjo sht e mundur duke pasur parasysh se parimi i vrtet, autentik e fundamental q e ka n vetvete, paraqet dhe nnkupton t gjitha parimet tjera. Duke u nisur nga ky parim, sht e mundur ti bhet kritik jo vetm mendimit etik tradicional, si bn Nee me nihilizmin e tij frontal, por edhe mendimet etike bashkkohore dhe mendimet bashkkohore n prgjithsi, t cilat nuk e kan etikn si sfer dominonte interesimi, ndonse iniciojn shtje t rndsishme etike, si sht problemi i liris dhe prgjegjsis. b. Komponentt subjektiv t moralitetit Morali, si simbol i ekzistencs, sjelljes dhe veprimit njerzor, bazohet n premisa objektive dhe subjektive. Ato u nnshtrohen ndryshimeve historike, sepse edhe vet natyre njerzore sht fenomen shum dinamik. Secila prej ktyre premisave i kontribuon n mnyr t veant rritjes apo uljes s moralitetit. N qoft se dominon harmonia midis tyre, ather do t ket rritje t moralitetit, gjegjsisht t moralit si norm dhe zbatimit t saj n jetn praktike. N fakt, deri m tash historia nuk ka regjistruar nj gj t till, ndonse mendimi etik e ka trhequr vrejtjen pr kt. Ktu duhet t kihet parasysh dallimi ndrmjet atyre mendimeve q insistojn n moralin si fakt dhe atyre q theksojn nj apo m shum komponent t moralit. Pikpamja e dyt sht manifestuar n mnyr t dyfisht: objektive dhe subjektive idealiste. Msimeve mbi moralitetin si fakt u mungon nj vshtrim i plot mbi kuptimin dhe domethnien e lnds s filozofis praktike, kurse msimet etike q e absolutizojn nj premis subjektive n dm t tjetr nuk jan liruar nga shum njanshmri. Nuk mjaftin, p.sh. vetm vetdija ose vetm emocionet q njeriut t mund t jet moral, i mir ose i keq. Mendimet q e absolutizojn komponentin subjektive dhe e ln pas dore ose e abstrahojn plotsisht komponentin objektive, un i quaj subjektiviste. Gjat historis s zhvillimit t mendimit etik ato shfaqen n variante t ndryshme, midis t cilave ekzistojn dallime t patejkalueshme. Mjafton t prmendet dallimi midis p.sh. msimit t Kantit, i cili e prfaqson racionalizmin kritik, dhe pesimizmit etik t Shopenhauerit ose dallimin

34 midis msimit emocionalit dhe msimit etik t Kantit. T gjitha pikpamjet e prmendura i prkasin atij qarku etik q potencon komponentin subjektive t moralitetit dhe e nnvlerson dimensionin objektiv t tij. Pr dallim nga msimet e prmendura q insistojn n komponentin subjektive, ekzistojn msime q e vshtrojn moralin si fakt. Ato nuk e shohin moralin si norm q e anashkalon gjendjen ekzistuese t gjrave. Kto pikpamje un i quaj etiko-pozitiviste. Msimi i Comte (Komtit) paraqet shembullin m t mir t kuptimit pozitivist t morales. Shtyll e mendimit t tij sht teza mbi domosdoshmrin e pajtimit t interesave dhe nevojave t individit me interesat dhe nevojat e bashksis. Prve Komtit, koncepti pozitivist i moralitetit n shekullin 19 dhe n fillim t shekullit 20 e kan zhvilluar edhe J. S. Milli, H. Spenseri e tj. Mendimet shkencore, t ngarkuara me njanshmri t ndryshme, qndrojn nn nivelin e filozofosh s moralitetit ose etiks. Kjo nuk do t thot se disa drejtime t tyre jan liruar nga vshtrimi i njanshm. Premisat subjektive t moralitetit kan rndsi t barabart n vshtrimin e esencs s vrtet t moralitetit. Gjat zhvillimit t mendimit etik, ato jan trajtuar n mnyr t pabarabart, madje disa prej tyre edhe jan mohuar plotsisht, si, p.sh. emocionet, t cilat e kan zn vendin e tyre t vrtet vetm m shfaqjen e eticistve anglez, n shekujt 18 e 19, dhe sidomos n msimet e eticistit gjerman Maks Sheler, i cila ka vepruar n shekullin 20. Ai i sht kundrvn n mnyr t rrept gjith mendimit etik tradicional, pr shkak t eliminimit t plot ose respektimit tepr t vogl t emocioneve n ndriimin e esencs s moralitetit. N t vrtet, Sheleri, sikur edhe t gjitha paraardhsit e tij, e ka reduktuar pluralitetin e subjektivitetit moral n singularitetin e tij, gj q sht plotsisht e papranueshme. Duhet t kihet ndrmend se mendimtart, gjat historis s mendimit etik, jan nisur nga nj fondament n baz t t cilit i kan ngritur msimet, teorit ose sistemet etike. Shembull pr kt e marr Kantin. Parimin e moralit, si shprehje m prmbledhse pr mnyrn e veprimit q e prcakton etika, ai e ka lidhur ngusht me fondamentin. Sipas tij, parimi moral duhet t jet thjesht apriori dhe thjesht parim formal estetik apriori, prandaj ai nuk mund t ket kurrfar prmbajtjeje materiale dhe nuk guxon t bazohet n realitetin empirik, pra n asgj objektive. Domethn, sipas Kantit, parimi moral nuk bn t mbshtetet as n botn e jashtme, as n vetdijen subjektive, as n fardo ndjenje, prirjeje, nxitjeje etj. Shopenhaueri u sht kundrvn t gjitha prpjekjeve pararendse pr fundamentalizimin e parimit moral. Por, edhe ai e ka vendosur fundamentin, ndonse t kundrt me at t msimeve etike paraprake, n baz t cilit e ka ngritur msimin e tij etik. Kt fondament ai e ka emrtuar me nocionin mshir. Sipas teoris s tij, nga mshira buron dhe mund t dshmohet gjith ajo q ka t bj me problemin etik, gjegjsisht moral. Ky koncepti i subjektivitetit moral e kundrshton ashpr, p.sh. pikpamjet e Spinozs dhe Kantit mbi moralitetin. Ndryshe prej ktyre fundameteve, t cilat e kan shoqruar historin e mendimeve etike, ekziston nj mendim q n ann tjetr t t mirs dhe t keqes (Nie), shtrohet krkesa pr paravlersimin e t gjitha vlerave, pra edhe t moralit. Ky mendim e ka fundament t nililizmit t tij etik dshirn pr fuqi. Kt teori e zhvillon Nie.

35

Ndr komponentet subjektive t moralitetit, si shprehje m e lart e zhvillimit t njeriut, i cili nuk sht i njjt me zhvillimin e njohurive t tij as shenj e nxitjes s ngritjes s moralitetit, ku shihet gabimi primar i msimeve t Sokratit q e identifikon moralitetin me dijen, jan edhe vetdija gjegjsisht aftsia pr veprim t vetdijshm, pr ndjesi, dshir, etj., apo pr tipare q jan t orientuara kah e mira, tiparet morale e t ngjashme. T gjitha kto komponente jan t rndsishme pr vlersimin e moralitetit. N baz t ktyre tipareve mund t vlersohet se a sht njeriu i moralshm apo i pamoralshm. Natyrisht, sht e palejueshme q vetdija t identifikohet me vetdijen morale, si sht e gabueshme q tiparet e vullnetit t identifikohen me tiparet morale. Kjo ka t bj edhe me shtjen e marrdhnieve midis liris n prgjithsi dhe liris n kuptimin etik. Ndrmjet t njrs dhe tjetrs ekzistojn dallime t mdha. Por, n teorit e ndryshme etike ndodh edhe t bhet identidikimi i liris s prgjithshme me lirin e prgjithshme me lirin n kuptimin etik. Te stoikt dhe Spinoza problemi i lirs n kuptimin etik sht reduktuar n lirin si nevoj. Pra, ktu bhet fjal pr aspektin gnoseologjik t liris. Shum eticist harrojn se moraliteti sht dialektik, pra edhe se subjektiviteti i moratitetit sht dialektik. Kjo, sikur edhe premisat e saj, varet nga nj sr premisash, t cilat jan t natyrs subjektive dhe objektive. T dy llojet e premisave u jan nnshtruar ndryshimeve historike: emocioneve, vetdijes n prgjithsi, liris s vullnetit ose vullnetit t lir, t cilat varen nga rrethanat sociale, ekonomike, politike e t tjera t kryerjes s veprimeve morale. Kur kjo merret parasysh, nuk sht vshtir t hetohen gabimet e mendimtarve q mendojn se vetdija n prgjithsi ose vetdija morale jan konstante, t pandryshueshme. N an tjetr, ekzistojn eticist, si Zhan Zhak Ruso, q thon se njeriu sht i mir sipas natyrs por at e prishin institucionet, me veprimin e t cilave njeriu bhet i keq. Shopenhaueri mendon se mshira qndron n natyrn e njeriut, prandaj e shpall Ruson si autoritetin m t madh t moralitetit t kohs moderne. Midis qndrimeve etik ekzistojn dallime t papajtueshme kur bhet fjal se cila komponent subjektive duhet t merret si fundament apo cils prej ktyre komponenteve duhet ti jepet rndsi absolute. Prgjigjet n kt pyetje mund t klasifikohen n tri grupe t mdha. Grupin e par e prbjn ato mendime q dijen dhe vetdijen i konsiderojn si komponente prcaktuese t moralitetit. Protagonistt e ktyre teorive mendojn se pr tu sjell dhe pr t vepruar n mnyr t moralshme njeriut duhet t msoj pr fshehtsit e bots, duhet ta njoh vetveten e marrdhniet e shoqris njerzore dhe duhet t jet i vetdijshm pr veprimet e veta dhe pr pasojat e tyre. Kjo pikpamje haset qysh te Sokrati. Ajo shfaqet edhe te stoikt, sipas t cilve njeriu i lir duhet t njoh natyrn, dhe te Spinoza i cili e prfaqson konceptin e stoikve pr lirin si domosdoshmri t njohur. Natyrisht, rndsin e vetdijes, sidomos t vetdijes morale, e cila sht prfshir nga nj kriz me prmasa planetare, e potencon edhe mendimi etik modern, prfaqsuesit e t cilit insistojn n prgjegjsin morale t njeriut pr veprimet e veta n interes t ekzistencs s qenies njerzore. Duke abstrahuar dallimet q vrehen n planin e prfundimeve t ktyre mendimeve, duhet t kemi parasysh se ky grupim i mendimeve e vshtron dijen si conditio sine gua non t moralitetit.

36

Grupin e dyt e prfaqsojn mendimet q e bazojn subjektivitetit moral n emocione, n ndjenja. Eticistt e vjetr si Sokrati, Platoni dhe Aristoteli, duke prfshir edhe nxnsit ose pasuesit e tyre, e kontestojn energjikisht rndsin e emocioneve. T vetmit mendimtar etik t kohs s re q merren me kt komponent subjektive jan eticistt anglez, por jo n at mas sa e shpreh kt Maks Sheleri, i cili sht themelues i etiks emocionale. Ai e cilson si t pandjenja etikn e Kantit, pr t cilin apriori sht mendja, arsyeja, ndrsa gjithka tjetr sht aposteriori. Grupin e tret e prbjn mendimet q qenien e moralitetit, gjegjsisht burimin e vetdijes morale, e gjejn n vullnetin e lir, gjegjsisht n obligimin si nj iniciator i saj i vetm, pra n arsyen e vullnetit. Kto mendime i zhvillojn Kanti, Fihte dhe trashgimtart e Kantit Rikert dhe Uindelbant. Pikpamjet tyre ndryhojn dukshm nga pikpamjet tjera q gjithashtu e shohin subjektivitetin moral n form t dijes apo njohuris. Shembulli m i mir sht dallimi ndrmjet Sokratit dhe Kantit. Te Sokrati nuk ka kundrshti ndrmjet ligjit juridik dhe ligjit moral apo ndrmjet legalitetit dhe moralitetit. Por, kshtu nuk ndodh me dualizmin e Kantit. Pr dallim nga mendimet e grupit t tret, mendimet e dy grupeve t para karakterizohen pr nj sr nngrupesh, t cilat lvizin shum nga mendimi baz. Kshtu, p.sh. parimi i mshirs, i cili sht baz e msimit t Shopenhauerit, dallon esencialisht nga teorema e stoikve mbi harmonin midis jets dhe natyrs, si edhe nocionit qendror t saj ataraksis, eutimis - qetsis shpirtrore. Duhet t kihet parasysh se disa prej ktyre pikpamjeve kan ndikuar dhe madje e kan orientuar rrjedhn e mvonshme t mendimit etik. Kjo ka t bj sidomos me mendimin e Kantit, i cili trthorazi e anashkalon kohn e matur me akrepat e ors. Teoria e Aristotelit e veprimit moral, sipas s cils njeriu sht i krijuar pr dy gjra, pr t menduar dhe pr t vepruar, jan edhe sot aktuale e t pakontestueshme, por edhe bashkkohore. Veprimi mund t jet i natyrs s dyfisht: veprimi i orientuar drejt moralit etik dhe veprimi i drejtuar kundr moralit etik. Thn m sakt, veprimi si baz e s mirs dhe veprimi si baz e s keqes. Vlersimi dhe afirmimi absolut i nj komponente subjektive, duke nnmuar ose duke anashkaluar rndsin e funksionit t komponentve tjera subjektive krijon mundsi pr nj vshtrim m t plot n njanshmrit e mendimeve t ndryshme etike. Pr kt arsye mund t thuhet se ekzistojn aq teori etike sa edhe prgjigje n pyetjen se cila komponent e moralitetit bartet te tjetra ose te t tjerat. N t vrtet, n to ofrohen zgjidhje t ndryshme sa i prket kategorizimit t dimensioneve ose komponentve t subjektiviteti moral. Natyrisht, pr personat indiferent moral kjo nuk sht e rndsishme, si ndodh me personalitetit e zhvilluar moral, i cili nprmjet aktivitetit t vet moralo-etik e realizon nevojn morale dhe mendimin e vet etik e shndrron n veprim moral. Me realizimin e nevojs pr dije dhe ndjenja realizohet edhe veprimi moralo etik. N kt vshtrim shquhen njanshmrit e t gjitha atyre msimeve sipas t cilave vetdija n prgjithsi, emocionet ose tiparet e vullnetit kan domethnie absolute pr moralet thn ndryshe, pasqyra e trsishme e komponentve subjektive t moralitetit nuk krijohet as

37 me msimet e stoikve, as me etikn imperative t Kantit dhe as me msimin e Shelerit mbi emocionet, madje me kt t fundit m s paku. Konceptet e prmendura, si edhe msimet e etiks emocionale t anglezve (Hasoni, Smithi, Hjumi, Stivensoni, Ayeri, etj.) nuk jan n gjendje t prballojn kritikn e mendimit q insiston n bashkimin e vetdijes, emocioneve dhe vullnetit, apo t nevojs, dijes, veprimit dhe vullnetit t lir moralo etik. Qndrimet e ktij mendimi mund t prballen n mnyr kritike jo vetm me etikn intelektualisitke t Sokratit, n t ciln dominon dija si shkathtsi, por edhe me formalizmin etik t Kantit t cilit i mungon ndjesia si edhe etikn emocionale t Shelerit dhe prpjekjen e tij q t barazoj zonn e arsyes dhe at emocionale t sjelljes s njeriut. Relacionet midis zons s arsyes dhe zons emocionale t mendimit dhe veprimit t njeriut paraqesin shtjet kruciale t cilat jan objekt mendimit etik. Ato edhe sot jan objekt i shqyrtimeve t ndryshme dhe i prgjigjeve kontroverse dhe kontradiktore. Vetdija sht nj prej komponentve t rndsishme subjektive t moralitetit. Pa vetdije nuk ka as njeri dhe as krijimtari njerzore. Ajo sht mas absolute e qenies njerzore dhe e gjith bots. N t gjitha periudhat e zhvillimit t teorive etike, vetdija ka zn vend ky n kuptimin dhe shpjegimin e moralitetit. sht e rndsishme dhe e arsyeshme pyetja se ka sht vetdija nga pozicioni i kuptimit t esencs s moralitetit. Kjo sht pyetja fundamentale pr do teori ose sistem etik. T gjitha msimet etike q nisen nga vetdija, si nj udhrrfyes i vetm i moralitetit, un i cilsoj idealistike. Ato manifestohen nprmjet dy varianteve: idealizmit objektiv dhe idealizmit subjektiv. Atyre u prkasin edhe dy teori aprioristike: teoria sipas s cils sht mendja apriori dhe teoria sipas s cils jan emocionet apriori. Ndryshe prej teorive t prmendura, n historin e mendimit etik jan t pranishme edhe ato pikpamje q e mohojn ose e minimizojn rolin e vetdijes n pasqyrimin e esencs s moralitetit. Sipas tyre, vetdija sht thjesht shprehje e moralitetit objektiv. N kuptimin me t thjesht prgjigja n pyetjen paraprake prmblidhet kshtu: vetdija paraqet mnyrn ose formn subjektive t veprimit t njeriut ndaj njerzve t tjera dhe ndaj veprimeve dhe sjelljeve t tyre, si reaksionet e t cilave mund t jet pozitive ose negative. Problemi i vendit t vetdijes n korpusin e komponentve subjektive t moraliteti ka qen objekt i shqyrtimeve kundrshtuese reciproke dhe i prgjigjeve kontroverse e kontradiktore. Kjo e ka prcjell gjith historin e zhvillimit t mendimit etik. Po ky problem e prcjell edhe mendimin e sotm etik. Ai e pasqyron pafuqin e etiks tradicionale q ti prgjigjet fryms dhe nevojave t kohve t reja. Megjith dallimet e mdha e t patejkalueshme midis disa drejtimeve ose sistemeve etike, ekziston dika q i bashkon t gjith eticistt pavarsisht se prej ka nisen dhe pavarsisht prej parimeve t ndryshme t kuptimit t qenies s moralitetit. Kjo shihet n pohimin se njerzit jan t pabarabart n aspektin biologjik dhe moral. Gjykimi mbi dallimet midis njerzve nuk sht trashgimi e mendimit etik t kohs s re apo bashkkohore. Ky mendim sht po a i vjets sa edhe vet etika. Ajo shfaqet te mendimtart e vjetr etik, Sokrati, Platoni dhe Aristoteli, kta t tre, si edhe eticistt e mvonshm, konsiderojn se t gjith njerzit nuk ajn n gjendje t arrijn perfeksionin njerzor. Subjektiviteti i moralitetit ose subjektiviteti moral shprehet dhe merr kuptim sidomos n msimin e Kantit. Ajo prbn gjith arkitektonikn etike. Kjo mund t vrehet leht n

38 aparatin e kategorizimit t ktij msimi, n t cilin dominojn pikpamjet e nevojs, obligimit dhe imperativit kategorik, t cilat jan sinonim i tipareve morale. Ato dshmojn m s miri subjektivizmin moral t Kantit. Duhet t kihet n mendje se n kto pikpamje bazohet religjioni, gjegjsisht etiko-teologjia, e cila sht e paimagjinueshme pa kto tipare. S kndejmi Shopenhaueri i jep vetes t drejt q t vshtroj n mnyr kritike burimin e etiks imperative t Kantit. Ky burim gjendet b etiko-teologji. Fal vetdijes njeriu sht qenia e vetme e aft q t parashikoj t gjitha efektet eventuale t veprimeve t veta dhe pasojat e tyre pr t dhe pr t tjert. Ai bhet qenie morale vetm me kusht q t eliminoj pasojat negative t veprimeve t veta pr njerzit tjer, pr bashksin apo pr shoqrin n prgjithsi. Me fjal t tjera, nse dshiron t jet qenie morale, njeriu duhet t jet q m par i vetdijshm pr ndikimin e veprimeve t veta. Vetdija mbi prgjegjsin pr veprn e kryer sht shtje e rndsishme. N kt teori insistojn mendimtart e etiks historike dhe planetare, eko-etiks. Kontribut t rndsishm ksaj tematike i kan dhn edhe mendimtart, pikpamjet e t cilve nuk mund t cilsohen pikpamje etike, por merren me problematikn e etiks, t cilt kan ardhur n prfundime t rndsishme. Kjo, para s gjithash, ka t bj me prfaqsuesit e ekzistencializmit, proveniencs teistike dhe ateistike. Gjithashtu nuk duhet t nnmohet as mendimi i skolastikve islam dhe kristian, Al-Ghazali dhe Toma Akvinski, por as t teoristve t shumt bashkkohor t teologjis. Pr rndsin e vetdijes n qenien dhe veprimin e njeriut trheqin vrejtjen edhe ata mendimtar q nuk i kan zhvilluar teorit etike, por e trajtojn problemin e tematiks s morales, p.sh. t liris dhe vullnetit t lir, i cili prbn fondamentin e mendimit teorik t Sartrit, gjegjsisht pikpamjet e vlersimit q i kan zhvilluar mendimtart e drejtimit fenomenologjik, gjegjsisht drejtimit ontologjik. Natyrisht, midis tyre ekzistojn dallime t mdha. Ato duken sidomos n aspektin e bazueshmris vlerave. Kjo mund t prcillet n relacionin midis dy mendimtarve, E. Husserl (Huserl) dhe M. Heideger (Hajdeger). Ky i dyti e kundrshton ashpr konceptin fenomenologjik, pr shkak t mungess s bazs ontologjike. Derisa Hajdegeri e ndrton konceptin e mbshtetjes ontologjike t subjektivitetit transcendental, sipas t cilit bhet fjal pr vlerat q lidhen me esencn e mnyrs metafizike t t qenit dhe t mendimit, Haserli merr jo vetm nga natyralizmi kritik, racionalizmi, sipas shembullit t etiks s Spinozs, por edhe nga psikologjismi empiristik i Llok-ut dhe nga psikologjizmi n prgjithsi. Rndsi t veant pr mendimin q bazn e morales e krkon n njohje ose dije, gjegjsisht pr etikn aksiologjike, ka psikologjiszmi kritik i Haserlit, e cila sht e pranishme t eticistt e shekujve 17, 18 e 19, t cilt i kan konsideruar ndjenjat si burim t moralit. Kjo komponent subjektive e moralitetit ka qen objekt kritike jo vetm pr Kantin e kritikve t tij, por edhe pr mendimtart q jan prpjekur ti vn n lidhshmri mendimet e Dekartit dhe Kantit, si ka br Haserli. N qoft se vetdija paraqet aftsin pr veprim t vetdijshm, ather ndrgjegjja paraqet diferencimin e t mirs nga e keqja. Si konstatojn mendimtart e drejtimit humanistik, ndrgjegjja sht manifestim i t mirs morale, gjegjsisht prirjet e personalitetit pr respektimin e normave morale. Ajo sht mas e vlersimit dhe

39 veprimit moral7. Mendimtart q nisen nga vetdija morale, gjegjsisht ndrgjegjja morale, n mendimet e tyre shprehin ekskluzivisht domosdoshmrin e funksionit normativ t etiks ose filozofis praktike. Gjat zhvillimit shekullor t mendimit etik, vetdija morale sht vlersuar n mnyra t ndryshme. Asaj i ka dhn vul t veant Kanti. Sipas tij, ajo nuk mund t vrtetohet pa postullatin e arsyes praktike, pra ekzistencs s Zotit, pavdeksis s shpirtit dhe vullnetit t lir. Ktu qndron esenca e etiks imperative t tij, e cila dallon dukshm nga t gjitha mendimet dhe drejtimet etike. Natyrisht, ndjenjat si komponent e rndsishme e subjektivitetit moral, mund t ken ndikim n ngritjen e veprimit moral, por edhe n vendnumrimin e tij. Ktu duhet t kihet parasysh se shum eticist nuk i kan marr parasysh se disa ndjenja burojn nga obligimi dhe detyrimi moral dhe kurrsesi nga frika prej pasojave q shkaktojn format e ndryshme t sanksioneve pr shkeljen e normave t caktuara juridike. Do t ishte gabim t mendohet se kto t fundit kan lidhshmri me ndjenjat. Zhvillimi i mendimit tregon se pr ndjenjat ka pasur qasje t ndryshme. Prve eticistve q i kan hedhur n trsi, n rend t par helent dhe latint, si edhe disa mendimtar t kohs s re, si Spinoza, ka pasur eticist q ndjenjat i kan konsideruar si shtyll t moralit. N baz t ndjenjave ata e kan ndrtuar konceptin e bazs psikologjike t moralitetit, i cili sht karakteristik e rndsishme e eticistve anglez. Kjo sht shprehur sidomos n msimin empirik t Hjumit mbi moralin. N t vrtet, ky msim paraqet formn m t shprehur t mbshtetjes s moralitetit. Disa mendimtar e konsiderojn kt si koncept t drejt. Ata e mbshtesin pohimin se mbshtetja psikologjike e moralitetit sht n lidhshmri t drejtprdrejt me sensualizmin, empirizmin, pragmatizmin, instrumentalizmin dhe izmat tjera t etiks. Mbshtetja psikologjike e moralitetit gjendet jo vetm te Hjumi dhe eticistt tjer anglez, midis t cilve ekzistojn edhe dallime t caktuara, por edhe te platonisti francez, kartezianizmi Malbransch (Malbransh), i cili flet mbi bazn metafizikopsikologjike t moratitetit. Edhe te Fihte jan t dukshme ndikimet e qndrimeve sipas t cilave faktort psikologjik paraqesin bazn e formimit moral. M n fund, msimet e kritikve t t gjitha msimeve etike, jan nisur nga parime t ndryshme supreme etike pr normimin dhe shpjegimin e morales, sidomos nga parimet e etiks imperative t Kantit dhe t pasuesit t tij, Fihtes. Teoria e Shopenhauerit insiston n bazn psikologjike t moralitetit. Por, midis ktyre eticistve ekzistojn dallime t patejkalueshme. Msimeve q insistojn energjikisht n bazn psikologjike t moralitetit mund tu bhen kritika t rrepta, sepse ato nuk e pranojn etikn si disiplin normative. Kjo kritik mund t vshtrohet nga koncepte t ndryshme, si p.sh. nga koncepti i bazueshmris fenomenologjike spo aksiologjike t morales. Shembulli m ilustrativ i hedhjes s funksionit normativ t etiks sht msimi i Shopenhauerit. Pkundr eticistve q e kan absolutizuar arsyen n dm t ndjenjave, ekzistojn edhe msime etike, protagonistt e t cilave jan prpjekur t barazojn rndsin e nocioneve me arsyen. Nj teori t till e zhvillon Maks Sheleri, msimi i t cilit paraqet kulmin e respektimit t rndsis s ndjenjave n arsyetimin dhe shpjegimin e kuptimit t
7

Shih:Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje-Moralno-etiko otrenjavanje, Botim i Filozofski Fakultet u Tuzli,Tuzla l997, f.3l0

40 moralitetit. Disa aspekte t prejardhjes s moralit (ordo moralis), si p.sh. dashuria, pr Shelerin e kan kuptimin e zgjimit t njohjes dhe dshirs. N kt mnyr, Sheleri u sht kundrvn ashpr t gjitha atyre msimeve q e kan kuptuar krejt gabimisht jetn emocionale. Pavarsisht prej dallimeve reciproke t patejkalueshme midis tipareve t prmendura dhe t tjera t mendimit etik, tipari themelor ka t bj me mungesn e seriozitetit t problemit. Ai ka qen objekt i shqyrtimit jo vetm i shum eticistve t orientimeve dhe drejtimeve t ndryshme, piknisjeve dhe rezultateve, por edhe i mendimtarve msimet e t cilve nuk i prkasin mendimit disiplinor mbi moralin. Gjith kjo dshmon se ndjenjat jan fenomen shum kompleks, i cili bn pjes n sjelljen dhe veprimin e prditshm t njeriut. Sa do t jet e rndsishme, ajo nuk mund t jet burimi i par dhe i fundit i moralitetit, si sht prpjekur ta paraqes Shopenhaueri n msimin e tij mbi mshirn apo Sheleri me fenomenologjin e tij t ndjenjave, ndonse n t prpiqet t tregoj ant m t mira t ndjesis shpirtrore. Konceptet e prmendura me sipr de mendimet tjera q nuk jan prmendur, sa pr shkak t hedhjes s tyre aq edhe pr shkak t vshtrimit t njanshm n rndsin e ndjenjave, nuk jan n gjendje t prballojn kritikn e mendimeve t cilat e shohin n kt komponent subjektive nga konstantat, vetdije edhe vullnet ndrgjegje. Ajo thekson lidhjen e domosdoshme t vetdijes, ndjenjave dhe vullnetin, duke i kundrshtuar teorit e ndryshme etike aksiologjike t orientimeve t ndryshme. Ktu edhe qndron rndsia e saj. Ajo sht e vetmja q ofron prgjigje t till me t ciln zgjidhet e gjith enigma e ktij segmenti t rndsishm t moraliteti duke u prballur me refleksin kritik t nj sr vshtrimesh t njanshme. N ann tjetr, ky mendim i l hapsir t rndsishme autonomis s vullnetit si kusht fundamental pr veprim moral, gjegjsisht mundsis primare q subjekti ta prcaktoj veten e vet sipas krkess s arsyes dhe nevojave t ndjesive8. Historia e zhvillimit t etiks tregon se ndjenjat jan br relativisht von objekt i mendimit etik. Ato jan trajtuar si komponent e rndsishme e moralitetit vetm n teorit etike t kohs s re, m sakt n teorin e Hasonit, e sidomos n teorin e Hjumit dhe ato t eticistve anglez t shekullit 18 e 19. midis tyre kan ekzistuar dallime t mdha. Msiimi i Hjumit dallohet dukshm nga msimet e ndonj eticisti tjetr anglez t shekullit 17, 18 dhe 19, e t mos flasim pr dallime midis tyre dhe teoris s ndjenjave t Shelerit. Sheleri e ndrton teorin e tij n baz t kritiks s formalizmit etik, karakteristik e t cilit pandjeshmria. Kritiku i ktij formalizmi, duke pranuar rndsin e funksionit t nj sr fenomenesh emocionale ndjenjash, si dashuria dhe urrejtja, bn diferencim esencial n zonn e ndjenjave, prirjes dhe vullnetit. N t vrtet, me etikn e orientuar fenomenologjike t tij, Sheleri prpiqet t bashkoj n nj zonn emocionale dhe at racionale. Pr kt arsye mund t thuhet me t drejt se vshtrimet e tij m t mueshme jan ato t zons s msimit mbi ndjenjat e simpatis. Ktu refuzohet ndarja e ndjenjave n ndjenja t knaqsis dhe t paknaqsis, gj q sht karakteristik themelore e eticistve anglez. Sheleri insiston t pasqyroj esencn e marrdhnieve ndijesore, me rast thekson dallimin ndrmjet ndjenjs s prbashkt, bashkndjenjs,
8

Kt pikpamje e zhvillon Dr. Rasim Muminovi n veprat:Ethos i ljudsko bivstvovanje dhe Uvod u filozofiju.

41 dashuris dh urrejtjes. Pr kt arsye msimi i tij sht rast unik n historin e zhvillimit t mendimit etik dhe kundrshtimin e t gjitha atyre mendimeve etike. Deri n shfaqjen e Maks Shelerit ato e kan prjashtuar ose nuk e kan respektuar sa duhet rndsin e emocioneve pr kuptimin e morales. Ndjenja jan edhe afektet dhe epshet, midis t cilave ekzistojn dallime evidente. Afektet paraqesin prjetimet emocionale q dallojn esencialisht nga prjetimet e njohjes dhe dshirs, si shqetsime t shkurta kohore por emocionale, ndrsa epshet paraqesin orientimin e thell dhe t gjat t ans emocionale t personalitetit, si thot Hegeli asgj e madhe e krijuar dhe pa to nuk mund t krijohet. Si t tilla ato paraqesin ann subjektive t veprimit t njeriut. Shum eticist kan pasur qndrim tepr negativ ndaj epsheve dhe afekteve. Ata i kan konsideruar si dika q ndikon negativisht n moralitet. Mendimi negativ mbi kto ndjenja ka arritur n kulm n msimin e racionalistve stoik. Sinoza sht i pari prej prfaqsuesve t filozofis morale t kohs s re q i ka analizuar epshet dh afektet. Ktyre problemeve ai i ka kushtuar kujdes t jashtzakonshm n veprn e tij Etika, ku ka shprehur racionalizimin e tij etik absolut, i cili dallon esencialisht nga racionalizmi kritik i Kantit. Ky dallim sht i dyfisht. S pari, Spinoza bazon shpresn n forcn e arsyes, pra e absolutizon intelektin dhe e l pas dore veprimin praktik t njeriut, ndrsa Kanti e kritikon arsyen, pr ka dshmojn tri kritikat e tij. S dyti, msimi i Spinozs bazohet n prmbajtjen e veprimit moral, ndrsa msimi i Kantit insiston n formalizimin e pastr. Nga pozicioni i vet i racionalizimit dhe determinizmit, Spinoza i problematizon afektet nga pozicioni i racionalizmit dhe determinizmit t vet. Ai i redukton ato n ide adekuate dhe joadekuate. Esenca e ktij msimi shprehet n pohimin se afektet primare lakmia, gzimi dhe hidhrimi burojn nga natyra njerzore, ndrsa t gjitha afektet sekondare shfaqen si kombinim ose si pasoja t afekteve primare. Mendimtari hebre, me racionalizmit e tij etik dhe determinizmin e rrept, pranon se njeriu, si pjes e natyrs i ekspozohet ndikimit t shkaktarve t jashtm, t cilt e mundin. Por, dalja nga kjo situat gjendet n njohurit e arsyes. Vetm ato jan t afta q ta lirojn njeriun nga veprimi i shkaqeve t jashtme dhe epshet e tij personale. Racionalizimi etik absolut i Spinozs shtron detyrn morale: me ndihms e njohurive t vrteta, njeriu duhet ti mbisundoj dhe ti mund epshet e tij. Sipas tij, ekzistojn dy loje afektesh: afektet q e shtojn fuqin e veprimit ton dhe afektet q e ulin at. sht e vrteta, Spinoza nuk bn ndonj dallim t qart midis epsheve dhe afekteve. Dallim t qart nuk kan br as stoikt, msimi i t cilve ka ndikuar dukshm n formimin e racionalizmit dhe determinizmit etik t Spinozs. Pr dallim nga Spinoza dhe Kanti, disa mendimtar etik, si gjermani Beneke i akne vshtruar ndjenjat si baz pr dallimin e morales nga jomoralja, duke ln pas dore rndsin e arsyes morale dhe aftsin e vlersimit moral. Bhet fjal p teorin e cila u kundrvihet ashpr t gjitha pikpamjeve spekulative t cilat e kan pranuar vetm arsyen si burim t morales. Thn m qart, n kundrshtim me t gjitha msimet, pra edhe ato spekulative t gjermanve, pr shkak t marrdhnieve t skajshme negative ndaj ndjenjave n raport me moralitetin,

42 Beneke sht prgjigjur kshtu n pyetjen se a duhet t konsiderohen vetm ndjenjat ose vetm arsyeja parim i veprimit moral edhe njra edhe tjetra. Marrdhnie pozitive ndaj ndjenjave shprehin eticistt anglez t shekullit 18 dhe 19. kjo vrehet qart sidomos n etikn empiristike t Hjumit. Tipari primar i teoris s tij mbi ndjenjat sht se ai e vshtron si baz t vlersimit moral sfern nxitse emocionale, pra ndjesin morale. N msimet e tij etike paraqiten tri pyetje esenciale: 1. A gjenden themelet e moralit n arsye apo n ndjenja; 2. A i njohin kto themele nprmjet induksionit apo ndrmjet ndjenje t drejtprdrejt; 3. A jan bazat e moralit t njjta pr do gjykim t shndosh mbi t vrtetn ose gnjeshtrn dhe a duhet t jen t njjta pr do qenie racionale inteligjente, ose si koncept i bukuris jan t bazuara n trsi n materien dhe strukturn e llojit njerzor. Prgjigjet n pyetjet e shtruara pasqyrojn qart karakterin empirik t teoris etike t Hjumit. Ato kan shkaktuar dilema t shumta n mendimin e athershm etik dhe u jan ekspozuar kritikave t ndryshme. Pavarsisht prej dilema ekzistuese, rndsia e msimit t Hjumit mbi ndjenjat qndron n faktin se ajo pr her t par sht shqyrtuar n mnyr t hollsishme dhe ka treguar se prejardhja e moralit gjendet n to, gjegjsisht se ndjenjat jan parimi i fundit i dallimit t do parimi etik. Kjo teori prpiqet t zbuloj burimin konkret t vlersimit dhe veprimit moral. Sipas tij, ky burim gjendet n simpati, ndikimi i t cils shprehet edhe n perceptimin ton pr t bukurn. Ndjenja e t bukurs, sipas Hjumit, varet shum nga parimi i ndjenjave. Ksaj shtjeje i ka kushtuar rndsi t madhe edhe Maks Sheleri, i cili e ka vshtruar at nga nj pozicion krejt tjetr, pozicioni i etiks s orientuar fenomenologjike, duke i dhn vend t rndsishm n prejardhjen e dashuris (bordo amoris). Natyrisht, nga pikvshtrimi t i cili kan arritur eticistt anglez, duhet t pranohet se ata jan t part prej eticistve t kohs s re q i akne vendosur n plan t par ndjenjat. Dilema dhe pikpamje kontradiktore t veanta n mendimin etik kan nxitur tiparet e vullnetit, pra ato tipare q jan t orientuara kah e mira ose tiparet morale. Kjo zon e subjektivitetit moral paraqet at sfer, pr shkak t s cils jan manifestuar msimet etike m kundrthnse. N t vrtet, thyerjet m t mdha n mendimin etik kan t bjn me pyetjen themelore, at t parakushteve t subjektivitetit moral. Prandaj ekzistojn shum arsye, prej t cilave duhet t veohen dy arsye primare: e para ka t bj me identifikimin e tipareve t vullnetit me tiparet morale. Kto t fundit jan identifikuar qoft me mendimin e arsyeshm, si sht rasti me Heraklitin, qoft me ndershmrin intelektuale e cila e karakterizon mendimin e Sokratit apo me eoparhin (veprimin e drejt) e Sokratit, apo me aftsin e vetprmbajtjes, e cila sht karakteristik e rndsishme e racionalizmit etik absolut t Spinozs. N t gjitha kto msime, tiparet e vullnetit, gjegjsisht tiparet morale nuk jan prcaktuar por, jan fituar n mnyra t ndryshme, qoft nprmjet msimit, me t cilin fitojn pr zbulimin e s vrtets, qoft nprmjet shprehive dhe ushtrimeve. Pikpamje t tilla i kundrshton ashpr Shopenhaueri i cili, si sht theksuar, e konsideron si prejardhje t t gjitha tipareve morale parakushtin etik psikologjik mshirn. Ai dhe mendimtar t tjer gjerman pajtohen me kritikn etike t s mirs t Kantit, por e kritikojn ashpr etikn e imperativit moral t Kantit. Arsyeja e dyt ka t bj me reduktimin e specifikave t

43 tipareve morale. Kjo vlen edhe pr amoralizmin etik t Nies, i cili i redukton tiparet morale n tipare biologjike vitale. Nj reduktim i till nuk ka asnj arsyetim, sepse t parat nuk varen nga t dytat, pra nuk varen nga ajo se a sht njeriu i fort fizikisht apo jo. Ndryshe prej veprimit t Nies, i cili nuk sht aspak m i gabueshm se mendimi i Shopenhauerit mbi botn si vullnet dhe shfaqje, tiparet morale i prfaqsojn ato tipare t cilat e zhvillojn vullnetin e orientuar drejt s mirs morale. Ato mund ti ket vetm nj personalitet i zhvilluar moralisht, i prgjegjshm pr veprimet e tjera ndaj vetvetes dhe t tjerve. Vetm me nj qasje t till ndaj ksaj pyetje etike primare sht e mundur nj kritik e drejt dhe e qndrueshme ndaj teorive t ndryshme etike, si ndaj atyre q i qasen problemit nga botkuptimi empirik, ashtu edhe ndaj atyre q e abstrahojn sfern empirike nxitse t njeriut, pra atyre t cilt nga veprimet e subjektit moral nuk krkon ta pranoj objektivitetin dhe as nuk krkon ta pranoj moralitetin. Kritika ndaj ksaj t fundit ka t bj me etikn e Kantit, themel i s cils sht vullneti i mir, obligimi dhe imperativi kategorik. Kto koncepte marrin kuptimin dhe rndsin e tyre t vrtet vetm n baz t nocionit t liris. Prandaj duhet t kihet parasysh se vullneti i lir dhe vullneti sipas ligjit moral, sipas Kantit jan t njjta. Kjo sht porosia themelore e shkrimit t shkurtr Bazueshmria e metafiziks morale dhe e veprs s mvonshme Kritika e arsyes praktike. Vlersimi kritik i t gjitha msimeve etike, si para Kantit ashtu edhe pas Kantit, si edhe i mendimit etik t vet Kantit, e heq do dilem mbi at faktin se n t jan t pranishme pikpamjet m t shndritshme mbi kuptimin dhe rndsin e atyre tipareve q e prbjn qenien morale njerzore, me kusht q nga filozofia praktike e Kantit t eliminohet abstraksioni i theksuar. Jasht ktij koncepti dhe pa kt koncept teoria bashkkohore nuk mund ti zgjidh me sukses problemin e tipareve morale dhe t shtjeve tjera etike. Prjashtim bn mendimin q n mnyr kritike sheshon pikat m t djeshme t mendimit etik tradicional dhe t mendimit etik bashkkohor, duke theksuara n mnyr energjike se mendimi etik tradicionale edhe sot sht i rndsishm dhe i patejkalueshm. Ky mendim niset nga autonomia e vullnetit, si kusht primar pr veprim moral, gjegjsisht nga mundsit q subjekti ta prcaktoj veten sipas krkesave t arsyes dhe nevojave t ndjenjave9, e cila prve imperativit kategorik dhe nevojs, prbn arkitektonikn kryesore t sistemit etik t Kantit. Kjo shpreh barasvlern dhe trsin e normave dhe praktiks, gj q nuk ndodh n mendimet tjera etike. S kndejmi, etika duhet t kuptohet si teori q nnkupton praktikn morale. Mendimi i till insiston jo vetm n formn, n t ciln bazohet sistemi etik i Kantit, por edhe n prmbajtjen e veprimit moral. T dyja jan t orientuara nga dinjiteti njerzor dhe vlera m e lart e ksaj bote, njeriu. Tiparet morale si morale nuk mund t vrtetohen dhe t dshmohen teorikisht, prandaj as nuk mund t definohen n kuptimin etik. Kt prpiqen ta bjn shkencat sociale empirike. Natyrisht, tiparet morale nuk arrihet vetm duke menduar, por duke vepruar praktikisht. Me fjal t tjera njeriu nuk vlersohet sipas asaj q flet, por sipas asaj q vepron. Mendimi i tij, p.sh. mbi vullnetin, nuk thot asgj vetvetiu, por mund t shprehet vetm me veprimin e tij i cili mund t jet shenj e rritjes s tipareve morale ose shenj e ngecjes s tyre. Pr kt arsye duhet t eliminohen lajthitjet e atyre q n kuptimin absolut i identifikojn tiparet e vullnetshme me tiparet morale. N jetn e prditshme ekzistojn shembuj t shumt pr kt. Mjafton t prmendet vullneti pr jet. Ai nuk sht i njjt me tiparet e mija
9

Shih n Rasim Muminovic, vepra e prmendur, f.180,

44 morale, p.sh. se jam i drejt dhe u bj mir njerzve. N ann tjetr, vullneti mund t shndrrohet n arbitraritet. Hegeli e ka trhequr vrejtjen pr kt, duk kritikuar ashpr dy pikpamje mbi moralin, t Kantit dhe t Fihtes. Sipas tij vullneti apo vullneti i lir jan njsoj si arbitrariteti. Mirpo ky identifikim nuk mund t pranohet nse beht fjal pr person t zhvilluar moralisht, i cili me vetdije i jep llogari vetes dhe t tjerve pr veprat e tij. Tiparet e tij t vullnetit nuk jan sikur tiparet e vullnetit e tij q i mungon vetdija, gjegjsisht prgjegjsia morale. Thn m qart, tiparet e vullnetit mund t jen tipare morale, por nuk sht e thn se duhet t jen t tilla. Tiparet morale gjithmon jan tipar t vullnetit. N kt kuptim gabojn kritikt kur e identifikojn me arbitraritet konceptin e Kantit mbi vullnetin. Ata gabojn sidomos pr shkak se pr Kantin vullneti udhhiqet nga e mira morale dhe jo nga e mira e prgjithshme apo fati. c. Autonomia e moralitetit shtja e marrdhnieve t moralit dhe simboleve tjera t ekzistencs njerzore e ka prcjell gjith historin e mendimit etik. sht vrtetuar se nuk ka pikpamje unike mbi kt problem dhe mendimtart jan nisur nga kriteret e ndryshme pr vlersimin e autonomis s moralitetit. N qoft se abstrahohen pikpamjet e tyre vijm te prfundimi se shtja e autonomis s moralitetit sht fenomen shum kompleks i cili mund t trajtohet nga aspekte t ndryshme, prandaj shfaqen pikpamje t papajtueshme. Kjo shtje nuk ka vetm karakter teorik, por edhe karakter praktik. N jetn e prditshme mund t dgjohet t thuhet se ndonj njeri, me deklaratat apo veprimet e tij sht autonom apo i pavarur nga rregullat e caktuara juridike apo normat tjera. N kt rast, ai ia shkruan vet vetes normat, parimet dhe kriteret pr veprimin e tij e t t tjerve. Vetm moraliteti autonom sht shenj e veprimit t lir t njeriut. N qoft se mungon e para mungon edhe e dyta. N qoft se duam t prcaktojm m qart marrdhniet midis autonomis s moralitetit dhe liris s veprimit, duhet t kemi parasysh se ato qndrojn n lidhshmri t pashkputshme midis tyre. Pa theksimin e ksaj lidhshmrie, do mendimi etik i mungojn qasjet e drejta mbi autenticitetin e qenies morale dhe autonomis s saj, pr t ciln angazhohen Protagora dhe Sokrati. shtja e autonomis s moralitetit e prcjell jo vetm gjith mendimin etik tradicional por edhe mendimin etik bashkkohor. Nuk ekziston asnj teori apo sistem etik q s paku nuk e ka shtruar shtjen e rolit dhe rndsis s autonomis s moralitetit. Kjo sht e natyrshme pasi sht e paimagjinueshme t flitet mbi moralen dhe t anashkalohet shtja e autonomis s saj, por nuk jan t rralla rastet kur mendimi etik sht ngatrruar rreth ktij problemi qendror dhe nuk ka arritur q ta zgjidh at. Arsyet pr kt para s gjithash duhet t krkohen n faktin se eticistt jan nisur nga parimet e ndryshme por t njanshme t cilat te disa mendimtar e kan pasur statusin e parimit suprem. Ndrsa te disa t tjer ato jan mohuar ose kan pasur rndsi dhe kuptim t trthort. Megjithse pikpamjet e Kantit e tejkalojn kohn e matur me akrepat e ors mbi kuptimin dhe autonomin e moralitetit, sht e palejueshme t thuhet se para Kantit nuk ka pasur mendime etike q nuk e kan nxjerr n shesh autonomin si premis t rndsishme te moralitetit. Mendjemprehtsia e tij sht antropoentrizmi i grekve, madje edhe atje ku nuk ka pasur paraqitje sistematike mbi problematikn etike. Kjo shihet q n sentencat e shtat t urtve. Kshtu, p.sh. pr problemin e morales jan t rndsishme:

45 mendimi i Talesit njihe vetveten, shprehja e Solonit n qoft se ke msuar t dgjosh do t dish t kshillosh ose shprehja e Hilonit nnshtroju ligjeve. Si te i pari ashtu edhe te i dyti, me gjith mungesn e sistematiks, gjenden mendime t rndsishme mbi problemin e morales. Sentencat e tyre jan t rndsishme jo vetm pr teorin klasike por edhe pr disa teori etike t kohs s re. Pr kt citoj mendimin e Talesit i cili n mnyr t pavrejtshme ka gjetur vend n etikn e racionalizmit absolut t Spinozs, gjegjsisht n determinanten e tij mbi lirin, n t ciln ka pasur ndikim vendimtar mendimi i stoikve. shtjen e autonomis s moralitetit e shtron edhe Demokriti. N msimin e tij kjo shtje bashkohet me shtjen e vetdijes morale gjegjsisht ndrgjegjen. N t vrtet ky mendimtar n shqyrtimet dhe polemikat e tij me mendimtart pararends prpiqet ta emancipoj moralitetin nga mitologjia, gj q i ka mrekulluar eticistt e kohs s re, p.sh. prfaqsuesit e teoris empirike. Ksaj teme i kan kushtuar rndsi aspak m t vogl edhe sofistt dhe Sokrati. M gjith kundrshtimin e Sokratit ndaj relativizmit t sofistve, t cilit ai i kundrvihet me racionalizmin etik, midis tyre ekziston njfar pajtueshmrie. Ajo ka t bj me respektimin dhe vlersimin e barabart t autonomis s moralitetit. N t vrtet relativizmi dhe subjektivizmi i sofistve dhe intelektualizmi i Sokratit insistojn energjikisht n autonomin e etiks. Ideja e filluar kaher e autonomis s moralitetit, e cila arrin kulmin e saj n filozofin praktike te Kantit, shtyll e t cilit sht imperativi kategorik, i cili shprehet n veprn Kritika e arsyes praktike. Duhet t kihet parasysh rndsia kompleksiteti dhe subtiliteti i autonomis s moralitetit, rreth secils sht ngatrruar edhe vet Hegeli i cili ka qen kritik i ashpr i mendimit etik abstrakt. sht e vrteta gjat historis s mendimit etik shfaqen msime, drejtime dhe sisteme t ndryshme etike, t cilat i qasen n mnyr t ndryshme ksaj shtjeje, e kuptojn dhe e shpjegojn at ndryshe prej njri tjetrit dhe ofrojn prgjigje kontradiktore dhe kontroverse. N to kjo shtje e rndsishme etike paraqitet pr aq sa e lejon kt parimi suprem prej t cilit niset ndonj mendimtar. Kshtu, Kanti e konsideron lirin si baz t moralitetit, ai i hedh posht parimet tjera n t cilat bazohen teorit dhe drejtimet etike t mendimtarve para tij. Duke e kuptuar autonomin si baz t moralitetit, nprmjet filozofis s tij praktike, Kanti jo vetm q e ka hapur nj faqe t re n historin e mendimin etik por ka dshmuar njanshmrin e mendimeve etike dhe dallimin e thell midis etiks s tij dhe etiks s t gjith pararendsve t tij. Teoria e Kantit mbi moralin sht r objekt i kritiks s ashpr t themeluesve t msimit etik pesimistik, Shopenhauerit dhe prfaqsuesit t etiks fenomenologjike, Shelerit. N pikpamjet e tij pr nevojn, imperativin kategorik dhe maksimn n t ciln bazohet rigorizmi etik i Kantit, Shopenhaueri e ka vshtruar lidhjen midis teoris s Kantit mbi moralin me etikn religjioze. Ndrkaq Sheleri e ka kontestuar etikn e Kantit sepse ai e ka absolutizuar arsyen dhe e ka eliminuar plotsisht rndsin e emocioneve.

46 Gjat gjith historis s mendimit etik sht shtruar pyetje shum t rndsishme: A i krijon njeriu vet normat e sjelljes dhe veprimit t tij apo ia imponon ato dikush tjetr Zoti, shtetit ose shoqria? Cilat jan motivet q e shtyjn njeriun t prvetsoj normat q ia imponon ndonj autoritet? Prgjigjet n kto pyetje jan kontradiktore dhe kontroverse midis tyre. Edhe n mendimin e sotm etik ka disharmoni t theksuara mbi kt dhe mbi probleme t tjera t ngjashme. Kjo vrehet sidomos n ato situata kur vjen deri te lidhja midis religjionit dhe politiks, m ka religjioni bhet burim i t keqes m t madhe. Nga aspekti i pyetjeve t prmendura, mendimet etike mund t klasifikohen n tri grupe t mdha: mendime ateistike, mendime teistike dhe mendime q paraqesin njfar kompromisi midis arsyes njerzore dhe Zotit. N grupin e par prfshihen msimet q nisen nga konstatimi se morali sht i pavarur nga religjioni. Sipas tyre, religjioni e nxjerr n shesh problemin e vrtet, pra edhe marrdhnien midis tij e moralit. Kt ide e hasim te Hobsi dhe Marksi. N msimet e tyre, ata e ushqejn shpresn mbi plotfuqin e shkencs dhe t tekniks. Por, kjo shpres sht zhdukur prkohsisht, sepse shkenca dhe teknike i kan krijuar njeriut aq shum probleme sa sht detyruar t krkoj zgjidhje dhe ngushllim te religjioni. Pr kt arsye, gjithnj e m shum dgjohet ideja se as nuk mund t bhet fjal pr autonomin e moralitetit, por se morali buron nga religjioni, kurse ajo q sht produkt i shkencs dhe tekniks sht jomorale, p.sh. droga dhe prostitucioni. Gjithnj e m t zshme jan mendimet sipas t cilave asnj etik nuk mundet pa religjion. Grupin e dyt e prbjn mendimet sipas t cilave morali buron nga religjioni. Grupit e par, prve msimeve t Hobsit dhe Marksit mbi autonomin e moralit i bashkohen edhe qndrimet e Hjumit dhe Llokut. Grupi i dyt i mendimeve e krkon bazueshmrin dhe emanacionin e saj n etikoteologjin kristiane dhe islame. T dyja kto etikoteologji i kan variantet e tyre. Njra prej varianteve t tyre sht msimi q shfaqet teologjin kristiane, i cili sht cilsuar si utilitarizm teologjik. Ai sht i pranishm te mendimet e disa prfaqsuesve t filozofis morale angleze. Grupin e tret e karakterizojn prpjekjet q t pajtoj mendimet q japin moralitetit autonomi t plot n raport me religjionin. Sipas ktyre mendimeve k\morali buron nga religjioni. Kto mendime prfshijn edhe pikpamjet q kan esencn prpjekjet q t vendosen n t njjtin rrafsh religjioni dhe morali. Me fjal t tjera, bhet fjal pr qndrime prfaqsuesit e t cilave insistojn n lidhjen midis religjionit dhe moralit. Ktij grupi, ndr t tjer i prkasin msimet e skolastikve islamik t proveniencs s Platonit, pas Platonit dhe Aristotelit: Al-Kindi, Al-farabi, Ibn-Sina dhe Ibn-Ruzhdi. Nga trajtimet e deritashme duke abstrahuar etikoteologjit kristiane dhe islame, mund t vrehet se mendimi tradicional karakterizohet pr nj sr pikpamjesh kundrthnse midis tyre mbi autonomin e moralitetit si edhe mbi shtjen esenciale t filozofis praktike. Pr t kuptuar m qart problemin e prmendur, i cilsoi heteronome msimet etike t gjith tradits, duke filluar q prej zanafills e deri te Kanti. Me gjith dallimet, t cilat burojn nga parimet supreme prej t cilave nisen mendimet etike, qenia e tyre e prbashkt qndron n faktin se t gjitha shtrojn pyetje pr shtje t dhn q m par dhe pr synimin kryesor i cili duhet t synohet. Kanti e ka hedhur kt duke e bazuar

47 msimin e tij etik n parime krejtsisht t reja, kshtu q ka br kthes radikale. Esenca e msimit t tij qndron n autonomin e moralitetit t liruar na fardo prmbajtjeje ose qllimi t veprimit. Me fjal t tjera Kanti e ka themeluar teorin e tij n autonomin e aktit moral. N baz t ksaj ai e definon etikn autonome, e cila pyet pr burimin e ligjit t kodit moral. Ky kod, si vlerson themeluesi i tij, gjendet n vet njeriun. Ai nuk pyet pr prmbajtjen e dshirs, si sht rasti me msimet e mendimtarve para Kantit, por interesohet pr formn e tij e cila sht e pavarur nga do prmbajtje e vullnetit. Nga sa u tha m sipr, theksoj se msimi i Kantit mbi moralin bazohet n formalizm, i cili prbhet nga bindja se kodi moral mund t obligoj vullnetin njerzor duke ia sugjeruar atij formn e ligjshme t veprimit Vepro sipas maksims e cila sht n gjendje q n t njjtn koh ta bj vetveten lig t prgjithshm 10, apo n mnyr edhe m precize, Vepro ashtu q maksima jote t shrbej njkohsisht si ligj I prgjithshm pr t gjitha qeniet e arsyeshme 11. Kto dhe mendimet e ngjashme me to, si pjes prbrse t msimi\t etik t Kantit, dshmojn se formalizmi dhe rigorizmi jan karakteristikat kryesore t tij. Kjo paralajmrohet n shkrimin e shkurtr Bazueshmria e moralit metafizik, ndrsa elaborohet n mnyr m t detajuar n veprn Kritik arsyes praktike. Pikrisht n kt libr radikalizohen tiparet kryesore t etiks s kantit n t ciln vjen plotsisht n shprehje koncepti i liris si autonomi e prkryer e vullnetit t arsyes. Kjo na e prkujton teorin teologjike mbi moralin. Ky koncept ka shkaktuar dilema t ndryshme, diskutime, dialog dhe pikpamje t papajtueshme. Madje ka pasur edhe prpjekje q ky mendim t vihet n lidhje t drejtprdrejt me teorin teologjike t moralit, gj q, nga shum mendimtar sht vlersuar si absurd. Protagonist t pikpamjeve t tilla jan ata eticist t cilt i interpretojn pikpamjet e Kantit jasht kuptimeve reale t tyre. Ata jan t mendimit se te Kanti nuk mund t bhet fjal mbi autonomin e moralitetit sepse etika e tij bazohet n konceptet teologjike mbi moralin. Tezat e tilla mund t vihen n pikpyetje. Kt e dshmon Kritika e arsyes praktike e Kantit sipas s cils nocioni mbi Zotin nuk sht nocion i arsyes spekulative, por sht nocion q i prket moralit. N ann tjetr ksaj mund ti bhet vrejtje pr shkak se kjo pikpamje, e nxjerr nga nj kontest m i gjer i msimit etik t Kantit, nuk mund t shpreh trsin e tij, meq postullatet e tij t arsyes s thjesht praktike jan pikrisht Zoti, pavdeksia e shpirtit dhe liria, n baz t t cilave kritikt nxjerrin prfundimin se mendimi etik i Kantit buron drejtprdrejt nga teoria teologjike mbi moralin. Nga sa u tha m sipr, mund t nxirret prfundimi se msimi e Kantit mbi autonomin e moralitetit nuk sht i natyrs eminente teologjike. Prkundrazi, ai dshironte godas frymn morale kristiane e cila atij i ka munguar. Ktu vrehen qart qllimet e librit t tij Religjioni n kufijt e arsyes s thjesht. N qoft se kjo kihet parasysh, ather tezn pr lidhje t drejtprdrejt midis etiks s Kantit dhe teoris teologjike mbi moralin duhet ta pranojn me rezerv. N ann tjetr, sht mjaft problematike t nxirren prfundime sipas s cilave koncepti i Kantit pr moralin shpreh pikpamjet e prbashkta t eticistve t mdhenj t shekullit 17 e 18, Spinozs, Lajbnicit dhe Hjumit.

10 11

Imanuel Kant,Zasnivanje metafizike morala,BIGZ,Beograd l98l,fq.85 Imanuel Kant,Zasnivanje metafizike morala,BIGZ,Beograd l98l,fq.87

48 Pr t kuptuar dallimin midis pikpamjeve t mendimtarve para Kantit dhe etiks s Kantit sht e nevojshme t theksohet se msimi i Kantit mbi autonomin e moralitetit qndron n kundrshtimin e heteronomis s moralit. E para prbn themelin e natyrs njerzore. Sipas Kantit, autonomia e moralitetit nuk sht asgj tjetr vese autonomi e vullnetit. Ajo nnkupton at cilsi t vullnetit me ndihmn e t cilit ajo bhet ligj pr vetveten dhe sht e pavarur nga fardo objekti t dshirs. Kjo tregon mjaftueshm se shtja e autonomis s moralitetit n filozofin praktike t Kantit mund t kuptohet drejt vetm me kusht q t kihet n mendje dallimi midis vullnetit, i cili sht pa kurrfar objekti apo prmbajtjeje dhe objektit t prmbajtjes dhe dshirs, q e prjashton mundsin e trajtimit t marrdhnieve midis objektit t dshirs dhe morales apo vullnetit t arsyes s thjesht. Ky dallim paraqet specifikn kryesore t msimit etik t Kantit dhe distancimit t tij nga t gjitha msimet tjera etike. Pr dallim nga t gjitha msimet etike pararendse, Kanti e ka konsideron autonomin e etiks si vetligjvns, si vetvendosje. N baz t ksaj qndron edhe prcaktimi i njeriut si qenie morale q e mban primatin n bot. Me nj prcaktim t till njeriu veohet nga nj pasqyrim i fiksuar, i pandryshuar, prjetsisht metafizik, gjegjsisht nga dominimi mijvjear i rendit t gjrave, n t cilin njeriu sht vetm nj pjes e vogl e mekanizmit t madh e universal t bots. Pr dallim nga autonomia e moralitetit, n t cilin bazohet gjith arkitektonika e mendimit t Kantit, heteronimia sht burim i parimeve jo t rregullta t moralitetit. Ato kan dominuar n msimet e mendimtarve para Kantit. Pr kto msime sht karakteristike kjo: n qoft se dshira e krkon gjithkund e n gjithka ligjin e vet dhe jo n kornizat e maksimave t tyre pr ligjshmrin vetjake, ather shfaqet heteronomia. Kritiku i etiks t s mirs ose etiks prmbajtjesore konsideron se dshira heteronome paraqet burimin e t gjitha parimeve t rreme t moralitetit. Sipas tij, dshira nuk e prcakton ligjin e vet. Dika e till sht e mundur vetm tek imperativi hipotetik, i cili thot: un duhet t bj dika pr shkak se dshiroj ta bj kt.12 Esenca e tij qndron n faktin se me ndihmn e tij realizohet prmbajtja e disa veprimeve. Por, etika autonome e Kantit nuk e pranon imperativin heteronom. N vend t tij, ajo e vendos imperativin kategorik: un duhet t veproj ashtu ose kshtu, edhe kur nuk do t doja dika tjetr. Imperativi kategorik sht nj. Pr shum dilema rreth autonomis s moralitetit sht fajtor autori i saj, Kanti, pr shkak se ai nuk e ndan pikpamjen pr autonomin morale nga autonomia e dashjes s morales. Me fjal t tjera, sipas Kantit, kto dy autonomi nuk mund t dallohen, kshtu q kuptimi i fjalve e mira dhe e keqja mund t reduktohet n norma t ligjit. Kjo teori bhet objekt i kritikave t ndryshme, protagonistt e s cils u takojn orientimeve t ndryshme etike. Njri prej kundrshtarve me energjik sht Maks Sheleri, i cili i kushton rndsi shum t madhe shtjes s autonomis, n etikn personalistike t tij. N kt teori sht zhvilluar nocionin diadik i autonomis: 1. Autonomia e pikpamjes personale t dashjes (dshirs) personale n t mirn dhe t keqen ose autonomia e pikpamjes morale dhe 2. Autonomia e dashjes personale gjegjsisht autonomia e dashjes morale t dhn si e keqe apo si e mir. Kjo teori pr autonomin dallon dukshm nga teoria e Kantit. Prve ktij
12

Imanuel Kant,Zasnivanje metafizike morala, botimi i prmendur, f.91

49 dallimi esenciale, ekziston sht nj dallim pothuaj aspak m pak i rndsishm. Ai, para s gjithash, qndron n faktin se Kanti insiston n autonomin si tipat i vullnetit q ti jet ligj vetvetes. N kt kuptim mund t flitet pr Kantin si mendimtar i liris absolute. N t vrtet, derisa n msimin e Kantit mbi autonomin e moralitetit prjashtohet parimi i solidaritetit moral t t gjith personave, gj q paraqet bazat e prgjegjsis solidare dhe planetare, ndrsa te Sheleri autonomia shfaqet si nj premis e relevancs s personalit moral dhe akteve t tij, n qoft se ato mund ti prshkruhen t njjtit person. Nj mendimtar tjetr q e kritikon rrept mendimin e Kantit mbi autonomis e moralitetit sht Hartmani. Nga pozicioni i ontologjizmit aksiologjik ai e nxjerr metafizikn e etiks dhe liris. Sipas tij, problemi qendror n kto marrdhnie qndron n faktin se njeriu ballafaqohet me situata t ndryshme, t cilat nuk mund ti evitoj assesi. Pr t qenia e liris shprehet n marrdhnie t dyfisht: ajo sht njkohsisht liri kundrejt betejs dhe liris, kundrejt ligjsis s nevojs. Me kt pikpamje mbi lirin Hartmani e argumenton antinomin e mendimit t Kantit. Nga pikpamja e ontologjizmit aksiologjik, Hartmani zbulon pafuqin e zgjidhjes s problemit t antinomis s nevojs t Kantit. N kontekst t ksaj pafuqie, ai nxjerr prfundimin e zgjidhja e antinomis s Kantit, n rastin m t mir, knaq vetm njrn an t problemit. Ana tjetr, pra antinomia e nevojs, mbetet plotsisht e pazgjidhur. Mjeti ndihms pr zgjidhjen e ktij problemi, sipas Hartmanit, mund t gjendet vetm n njrn prej shpjegimeve t prmendura ontologjike t qenies njerzore, t shpirtit t personit n njrn an dhe ligjit t vlerave n ann tjetr. N msimet e eticistve t orientuar n fenomenologji, Shelerit dhe Hartmanit, jan kritikuar jo vetm mendimet e Kantit mbi moralin, por edhe etika e vjetr, t cils i ka munguar aspekti i vlers. N t vrtet, n vend t vlers, n etikn e vjetr ka dominuar ideja e s drejts, guximit, shkathtsis dhe t mirs n prgjithsi. N kt teori, karakteri i njmendt i vlers shfaqet vetm n prmbajtje, por ai nuk sht i theksuar, prkundr mnyrs tjetr t qenies s parimeve ontologjike (p.sh. trsis, forms, materies, etj.). Prandaj, kta eticist fenomenologjik kritikojn njsor ashpr etikn e t mirs dhe etikn e Kantit, i cili nuk e pranon etikn prmbajtjesore, si bjn edhe Sheleri e Hartmani. Msimi i Kantit mbi moralitetin ka hasur n reagime t ndryshme, duke filluar prej atyre q e hedhin n trsi, si ndodh t Sheleri dhe Hartmani, e deri te ato q krkojn riformulimin e impetarivit katorik t tij, pr t theksuar rndsin e prgjegjsis morale t individit dhe t gjith shoqris njerzore, si sht rasti i Hans Jonas-it dhe eticistve tjer bashkkohor. Ndryshe prej eticistve t vjetr, Kanti, sipas mendimit t Hartmanit, e lartson ligjin udibrs kundrejt parimeve t prmendura (p.sh. katerogive), gj q e bn me ndihmn e nocionit t nevojs. Por, Kanti e ka zvendsuar nevojn me mendjen (arsyen), kshtu q has n vshtirsi t reja. N t vrtet, mendja ose arsyeja si mendje praktike, sht po ajo mendje t cils i takon vendimi i lir pr ose kundr ligjit udibrs. Pra, n njrn an, ajo duhet t konsiderohet si vetjak, por, n ann tjetr, duhet t ket hapsir t lir kundrejt ktij ligji13. N qoft se nuk do t ekzistonte kjo hapsir, ather mendja do t ishte e pagabueshme n do veprim. Pagabueshmria e mendjes nuk do t ishte
13

Hartmann, Prilog zasnivanju ontologije, Izvori i tokovi, Zagreb, l976, f.43

50 vlera e saj udibrse. N baz t ksaj, Hartmani nxjerr prfundimin se koncepti i Kantit pr autonomin e moralitetit sht plotsisht i paqndrueshm. Kjo paqndrueshmri, prve tjerash, niset nga fakti se msimi i Kantit i pranon dy autonomi (ligje): t nevojs dhe t vendimit, t cilat i qndrojn karrshi ligjit, duke nxjerr n drit parimin e mendjes praktike (arsyes). Me kt veprim, Kanti rrshqet te aporis. Ajo sht e pranishme n t gjith fushat e vlersimit: vlerave t s mirs, vlerave vitale,vlerave estetike, etj. Aporia nuk sht e prfshir kurrsesi, madje as ather kur kjo fush shpallet autonome, pr shkak se kuptimi i autonomis varet plotsisht nga kuptimi i mnyrs s t qenit t tyre. N baz t kritiks s msimit t Kantit mbi autonomin e moralitetit, Hartmani e ka zhvilluar nj teori sipas s cils vlerat ekzistojn n mnyr t pavarur nga fakti se sa jan t realizuara n jet. Vetm n kt mnyr sht e mundur q vlerat udibrse t ken karakterin e nevojs. Ato i imponohen njeriut si krkesa. Pr kt arsye, Hartmani insiston n kuptimin dhe rndsin e metafiziks s vlers. Ky relacion ka rndsi vendimtare. Rndsia e tij shihet n faktin se nga zgjidhjen e tij varet vendimi q ka t bj me nj shtje shum t diskutueshme n teori. Kjo shtje e diskutueshme thot: A kan vlerat kuptim e rndsi absolute apo relative? Pr kt ekzistojn prgjigje shum kontradiktore, duke filluar nga ato q vlerave u japin rndsi dhe kuptim absolut e deri t ato q i kontestojn ato, gjegjsisht ato q thon se vlerat jan vetm relative. Sheleri dhe Hartmani e zhvillojn iden e vlers absolute.

l. E drejta, drejtsia dhe obligimi a. E drejta dhe drejtsia E drejta sht nj prej shtjeve fundamentale dhe shtje e prhershme e njerzimit. Pr t diskutohet edhe sot e ksaj dite. Ajo ka qen objekt i shqyrtimeve qysh prej fillimeve t para t mendimit njerzor. Me shtjen e t drejts, esencn dhe kuptimin e saj jan interesuar mendimtart m t njohur dhe m t ngritur. E drejta, bashk me shtjet tjera primare etik, ka nxitur konfrontimin e mendimtarve t periudhave dhe drejtimeve t ndryshme. Ata kan ofruar prgjigje kontroverse dhe kontradiktore. Kan dominuar dhe dominojn edhe sot e ksaj dite kontestet lidhur me at se ka sht e drejt dhe ka sht e padrejt. Nse abstrahohen shum dilema dhe prgjigje kontradiktore t marra gjat zhvillimit shekullor t mendimit etik mund t thuhet se njeriu pavarsisht se sht teist apo ateist, synon t drejtn. Pr t jan angazhuar Shn Augustimi, Toma Akuinski dhe Al-Ghazali, sikur edhe mendimtart ateist, p.sh. Karl Marksi. N t vrtet njerzit e synojn t drejtn dhe thirren n t. Askush nuk merr guximin ta mohoj. N emr t saj dhe pr t jan shkaktuar edhe viktima t shumta. Pr shkak t idealit dhe parimeve njerzore ka pasur edhe prpjekje dhe mnyra t shumta pr interpretimin e ides dhe praktiks s t drejts. Prfaqsuesit e teorive t ndryshme t s drejts, natyrore ose racionale, gjat definimit t s drejts e kan marr parasysh nacionalitetit, barazin, proporcionalitetit, efikasitetin dhe harmonin me natyrn e gjrave.

51

sht e arsyeshme t besohet se e drejta sht vler universale. Mirpo, ajo sht shtje shum subtile dhe e komplikuar q i ka vn n lajthitje shum mendimtar, si t tradits ashtu edhe t bashkkohsis. Natyrisht, mendimi etik dhe mendimi n prgjithsi ofrojn koncepte t ndryshme mbi esencn dhe rndsin e s drejts. N baz t tyre mund t gjykojm mbi shoqrin dhe ndrtimin e saj, n kuptimin pozitiv dhe negativ. Ajo na mundson q ta kuptojm dhe ta shpjegojm qenien e veprimit njerzor ose moral. Zhvillimi i mendimit etik tregon se e drejta sht nj prej shtjeve fundamentale etike. Ky koncept n teorin e tradits ka shkaktuar dilema t mdha midis mendimtarve t drejtimeve ose sistemeve t ndryshme etike, si kam thn, ata kan ofruar koncepte kontradiktore midis tyre. Kundrshtit nuk jan hequr as n mendimin e sotm, prgjigjet e t cilit jan dukshm t ndryshm prej koncepteve t mendimit tradicional. Kjo sht pasoj e rrethanave specifike n t cilat gjendet mendimi i sotm etik. Kjo mund t shihet n shembullin e marrdhnieve midis mendimit helen dhe teoris s t drejts t eticistit amerikan Xhon Rolls. Sipas teoris s Rollsit e drejta duhet t jet alternativ jetsore e utilitarizmit, doktrins e cila ka dominuar pr nj koh t gjat n filozofin tradicionale euro-perndimore. Ndryshe prej saj, pr urtsin helene, e drejta sht shprehje e rendit dhe harmonis, baz n shtetet m t mira, baz natyrore dhe shoqrore e ligjit, n t ciln sht rregulluar edhe harmonia n kosmos. Sipas Rollsit, n shoqrit demokratike e drejta sht vlera e par, ashtu si sht e vrteta n sisteme t ndryshme mendimi. do teori, sado q t jet elegante, duhet t hidhet ose t revidohet nse sht jo e vrtet, njsoj si ajn liget dhe institucionet, pavarsisht se sa jan ato efikase, t cilat duihet t reformohen ose t shuhen. T drejtat e siguruar n drejtsin e shteteve t s drejts, sipas Rollsit, nuk jan shtje e hamendjeve politike ose produkt i interesave shoqrore. T gjitha vendimet politike dhe ligjdhnse duhet t merren brenda kufizimeve q dalin nga parimi i s drejts. Teoria e Rollsit sht e pranueshme vetm pr aq sa ajo thekson se t gjitha shoqrive u mungon zbatimi i parimit t s drejts. Rollsi niset nga dy parime q atij i duken racionale pr t shpjeguar esencn e s drejts dhe mendimin e tij pr t. Sipas parimit t par do njeri q merr pjes n ndonj institucion apo praktik ka lidhje me funksionimin e tij dhe ka t drejt t barabart pr lirin n kuptimin m t gjer dhe lirin njllojt pr t gjith. Sipas parimit t dyt, t gjitha vlerat shoqrore (liria dhe mundsia, t hyrat e pasuria dhe bazat shoqrore t vetrespektit) duhet t jen t shprndara n mnyr t barabart, prve nse ndarja e pabarabart e cilsdo vler apo e t gjitha ktyre vlerave sht n interes t secilit14. Konsiderohet e drejt liria e barabart pr t gjith ata q marrin pjes n nj institucion apo n ndonj praktik. Pabarazit konsiderohen arbitrare dhe t padrejta, prve nse njeriu do t ishte n gjendje ti arsyetoj ato duke dshmuar se jan me interes pr t gjith dhe se askush nuk sht apriori i prjashtuar nga funksioni elementar. Rollsi propozon rregulla t s drejts s liris s barabart pr t gjith. Parakusht dhe kusht i domosdoshm pr kt sht q t ket pun me persona t arsyeshm, t aft q t gjykojn se cilat jan interesat e tyre, t parashikojn pasojat e mundshme q burojn nga miratimi i rregullave t ktij lloji, tu prshtaten rregullave t miratuara dhe t jen t
14

Xhon Rolls, Teorija pravde, Beograd-Podgorica, l998, f.72

52 gatshm pr situata t ndryshme q do t shkaktonte shkelja e ktyre rregullave. Pr ti prmirsuar institucionet dhe ligjet e veta, duke i br ato t drejta, antart e shoqris mund t diskutojn lirisht dhe ti paraqesin krkesat e tyre legjitime. Secili mund t paraqes lirisht argumentet pr qndrimet e veta racionale. Ata q jan t aft t mendojn n mnyr kritike gjithmon e kan mendimin e vet mbi shoqrin, mbi vlerat e saj pse mbi mungesn e tyre, problemet dhe mundsit pr zgjidhjen racionale t tyre. Do t ishte ideale nse mendimi kritik do t kishte mundsi q vshtrimin mbi shoqrin dhe institucionet e ligjet e saj t jet i respektuar gjet zgjidhjes s t gjitha shtjeve q e preokupojn shoqrin. Natyrisht, ksaj i kundrvihet politika e pseudo-intelektualve, t cilat i ruajn pozicionet, kolltukt, rrogat e mira dhe beneficionet tjera. N interes t funksionimin te drejt t institucioneve dhe ligjeve, n baz t t cilave veprojn, i cili sht n interes t t gjith antarve t shoqris, sht e nevojshme t dgjohet mendimi kritik, i cili duhet t jet gjithmon i gatshm t diskutoj lirisht mbi institucionet dhe ligjet dhe t parashtroj krkesat e veta legjitime, me qllim t prmirsimit t institucioneve dhe ligjeve. Por, kjo mundsi nuk sht krijuar ende plotsisht. Pr realizimin e saj sht e nevojshme t krijohen nj sr rrethanash. Kjo sht e pamundur t realizohet vetm me nj struktur t re t vlerave, e cila sht e panjohur pr praktikn e deritashme shoqrore. N nj struktur t till, sekush mund t paraqes lirisht argumentet pr mbrojtjen e qndrimeve t veta racionale. Ather do t bhej fjal pr shoqrin n t ciln jan zhvilluar dhe realizuar plotsisht format e ndryshme t liris, si jan liria e lvizjes, liria e mendimit dhe liria e shprehjes. N qoft se zbatohet me prpikri norma ligjore pr t gjith njerzit, pa marr parasysh prkatsin e tyre nacionale, fetare dhe politike, gjendjen materiale, nivelin e arsimit apo pozitn n shoqri, ather do t mund t flitej pr nj shoqri t drejt, ideal i s cils ka qen objekti i mendimit etik. Teorin e s drejts t ciln e zhvillon Xhon Rollsi e kan prmendur pr disa arsye. E para, q t paraqes piknisjen e tij pr interpretimin procedural t pikpamjes s Kantit pr autonomin dhe imperativin kategorik15. Teroia e Rollsit nuk e pranon imperativin kategorik t Kantit, por imperativin hipotetik, i cili na drejton t ndrmarrim hapa t caktuar si mjet pr t arritur ndonj qllim. E dyta, pikpamja e Rollsit se barazia e njerzve si qenie morale q ngrihet mbi bazat teologjike nuk mund t prballoj vrejtjet, sepse shumkuptimsia dhe paprcaktueshmria e kritereve morale t njerzimit, avancimi i barazis n baz t shprehjes s lir t mendimit racional mbi t bartet n at q duhet t jet, prandaj nprmjet ndryshimeve t moralit t drejt parandalohet vendosja e barazis s njerzve si qenie morale. Vetm n baz t kritereve t Kantit mbi obligimin moral mund t mbshtetet barazia e njerzve si qenie morale. Ky kriter nuk ua prcakton njerzve objektivin, kurse moraliteti i tyre prcaktohet n form t vullnetit dhe sjelljes, moraliteti i s cils prcaktohet me universalizimin e parimeve t sjelljes dhe pranimin q ky kriter t jet arsye prcaktuese e vullnetit ose e motivit t veprimit. Formaliteti i kriterit moral deontologjik dhe mundsia e zbatimit t tij universal paraqet bazn e barazis nj njerzve si qenie morale. Rollsi nuk e pranon kriterin deontologjik t Kantit mbi moralitetin. Kjo rrjedh prej pikpamjes s Rollsit pr racionalitetin, e cila ka kryesish karakter instrumentalistik. N t vrtet, Rollsi, n studimin e tij Teoria e s
15

Xhon Rolls, vepra e prmendur, f.240

53 drejts e redukton racionalitetin n aftsin e njeriut q t zgjedh mjetet adekuate pr arritjen e qllimeve t caktuara. Pr vlersimin teologjik t teorive etike, Rollsi sht prcaktuar pr utilitarizm t rregullave me karakter ideal. Nga kjo pikpamje ai trajton zgjedhjen e parimeve t s drejts q kushtzohet nga synimi q t arrihet deri te objektivat e mundshme, ku arsye prcaktuese e vullnetit, si do t thoshte Kanti, nuk sht forma por prmbajtja e asaj q dshirohet dhe e asaj q synohet. Meq insiston n prmbajtjen e asaj q dshirohet, teoria e s drejts e Rollsit paraqet nj form t modifikuar t etiks prmbajtjesore tradicionale. Duhet t kihet parasysh se e drejta nuk sht vetm shtje e mendimit filozofik disiplinor mbi moralin apo e etiks. Ajo sht dhe pjes prbrse e veprimit dhe sjelljes s prditshme praktike t njeriut ndaj njeriut. Pr kt sjell shembullin n vijim. N jetn e prditshme dgjohen deklarata t tilla: Filan profesori sht i drejt dhe parimor ose Filan gjyqtari sht i drejt dhe parimor. Kto deklarata paraqesin baz t mjaftueshme q t prgjigjemi n pyetjen ka sht e drejta. Thn n mnyrn m t sakt dhe m t shkurtr, e drejta nnkupton nj lloj barazie. E drejta mbshtetet gjithmon n parime t caktuara q sigurojn ndarjen e t drejtave dhe obligimeve themelore. Tipar kryesor i saj sht paanshmria. Nga paanshmria nuk mund t lirohet asnj profesion. Kshtu, p.sh. profesori sht i obliguar q t vlersoj n mnyr t paanshme dijen e studentit ose studimit, ndrsa zyrtart tjer jan t obliguar q n mnyr t paanshme dhe me prpikri ti zbatojn ligjet. Kjo paanshmri dhe prpikri e zbatimit t ligjeve mund t quhet e drejt formale q krkon q t gjith dhe gjithnj ta zbatojn ligjin n mnyr t barabart. Ajo qndron n vet konceptin e ligjit ose t institucionit. Thn n mnyr m precize, e drejta formale nnkupton lojalitetin ndaj norms ligjore. Pra, vrehet se pr Rollsin ekzistojn dy parime n t cilat mbshtetet e drejta. Esenca e parimit t par qndron n faktin se personi duhet t ket t drejt t barabart t shkalls m t gjer t lirive themelore t t barabartve, e cila qndron n lidhshmri me shkalln e liris themelore t t tjerve, ndrsa esenca e parimit t dyt qndron n faktin se pabarazit shoqrore dhe ekonomike duhet t rregullohen ashtu q t jen me interes pr secilin dhe q jan t lidhura me pozitat q jan t hapura pr t gjith. Midis ktyre dy parimeve mbretron paradoksi. Pikpamja e Rollsit pr parimet e s drejts pashmangshm shpie n nj lajthitje t madhe. N fakt, nuk sht e qart ka thon shprehjet me interes pr t gjith dhe t hapura pr t gjith. Ata q i caktojn kshtu parimet e s drejts dukt qart s nuk jan t vetdijshmm pr gabimet e shprehjeve t tyre. Formulimi i tyre i ktyre parimeve nnkupton q struktura e shoqris mund t vshtrohet sikur ajo i ka dy pjes t ndryshme, kshtu q parimi i par vlen pr njrn pjes, kurse parimi i dyt vlen pr pjesn tjetr t shoqris, duk br dallime ndrmjet formave t sistemit shoqror t cilat e prcaktojn dhe e sigurojn barazin e lirive themelore dhe formn q e prcaktojn dhe e zbatojn pabarazit sociale dhe ekonomike. E drejta sht objekt shqyrtimi madje edhe i atyre mendimtarve pikpamjet e t cilve nuk kan t bjn me ethosin, moralin, q do t thot se atyre u mungon shqyrtimi sistematik i tems s morales. Me fjal t tjera idet mbi t drejtn jan t pranishme qysh

54 n mendimin e periudhs para Sokratit, te Herakliti themeluesin e par t dialektiks, i cili thekson se nga pikpamja e Zotit t gjitha gjrat jan t bukura, t mira dhe t drejta, por njerzit kan krijuar rrethana q disa prej tyre t jet t drejt ndrsa disa t tjer t padrejt, apo disa t jen t mir e disa t tjer t jen t kqij. E drejta sht nj prej virtyteve kardinale t mendimit helen dhe romak. Natyrisht, sikur edhe te mendimet e mvonshme, ajo plotsohet me prgjigje t shumta kontroverse e kontradiktore mbi t drejtn dhe drejtsin. Nj pikpamje etike konfrontohet me pikpamjen pararendse dhe e hedh posht at. Dshmia m e mir pr kt sht msimi i Aristotelit. Ky mendimtar q konsiderohet m i madhi dhe m i rndsishmi n mendimin e s drejts, nuk sht pajtuar me mendimet e pararendsve, kshtu q, pas nj analize t detajuar i ka hedhur posht. Ai e ka hedhur posht sidomos msimin metafizik dhe idealizmit etik t Platonit. sht e palejueshme q e drejta t identifikohet me fatin. Gabime t tilla bjn disa teoricist bashkkohor. Vet Aristoteli, n disa vende t Etiks s Nikomahut ka kontribuar q interpretuesit e tij dhe ata q merren me shtjen e t drejts t mendojn se ai e ka identifikuar t drejtn me fatin. N favor t ksaj teze t gabueshme shkon mendimi i Aristotelit q thot se e drejt sht ajo q e realizon dhe e mban fatin n prgjithsi dhe ajo q e realizon dhe e mban n bashksi. sht e vrteta, Aristoteli e bn dallimin midis t drejts si virtyt i prgjithshm dhe t drejts si virtyt specifik. Ai i merr parasysh dy pikpamje pr t drejtn: ligjshmrin dhe barazin. Me ligjshmri Aristoteli nnkupton prshtatjen n kuptimin pozitiv, sepse ai q shkel ligjin sht i padrejt, ndrsa ai q e respekton sht i drejt. Gjith ka sht e prcaktuar me ligj sht e ligjshme, ndrsa do dispozit ligjore sht e drejt. E drejta sht e barasvlershme me drejtsin. I padrejt sht ai q i shkel ligjet dhe sht i njanshm, ndrsa i drejt sht ai q i respekton ligjet dhe sht i paanshm gjat kryerjes s ndonj veprimi. S kndejmi, e drejt sht ajo q sht e ligjshme dhe e drejt, ndrsa e padrejt q sht e kundrligjshme dhe e padrejt. Ligjshmria dhe barazi, sipas Aristotelit, nuk jan identike. Ligjshmria sht koncept m i gjer, ndrsa barazia sht koncept m i ngusht. Gjith ka hst e ligjshme nuk sht e pabarabart, derisa gjith ka sht e pabarabart sht e paligjshme. T drejtn e krijon, e afirmon ose e anashkalon njeriu. Pra, ajo sht shprehje e zhvillimit moral t habitusit. E drejta sht e mir, kurse e padrejta sht e keqe. Meq e drejta sht e mir, njeriu duhet t punoj sipas parimit t s drejts. Fal ktij parimi njeriu bhet i drejt. Ky njeri i respekton normat primare etike n marrdhniet me njerzit tjer. Nprmjet t s drejts dhe drejtsis shpjegohet natyra e njeriut, shkalla e zhvillimit moral t tij ose prapambetja morale n raport me shkalln e prgjegjsis s tij pr veprime. Nuk jan t rralla rastet q, n teori dhe n praktik, e drejta t kuptohet dhe t praktikohet si nj far reciprociteti. N t vrtet, n jetn praktike njerzit jan t obliguar tu bjn mir t tjerve pr shkak se dshirojn q t tjert tu bjn mir atyre. Q t fitoj dashamirsi njeriu duhet t jet dashamir. Kjo tez nuk sht fryt i shoqris antike dhe i msimeve antike, por shfaqet bashk me shoqrin bahskkohore moderne dhe me pikpamjet etike moderne.

55 Mendimi i eticistve klasik, Sokratit, Platonit dhe Aristotelit, tregon se ata e interpretojn n mnyra t ndryshme problemin e s drejts. I pari me kt problem merret Sokrati, ndrsa e zhvillojn m tutje Platoni, Aristoteli, stoikt dhe mendimtart kristian dhe islam, n rend t par Toma Akuinski dhe aristotelistt dhe neoplatonistt islam. Pr dallim nga Platoni dhe mendimtart e krishter dhe islam, Aristoteli merret me t drejtn si shtje etike empirike. Ai nuk ka mundur t besoj n transparencn e Zotit dhe pr kt arsye ka hasur n kritik t ashpr t mendimtarve q msimet e tyre i bazojn n transparencn e drejtsis e Zotit. Dyshimin e vet n transparencn e Zotit, Aristoteli e shpreh n veprn Etika e Nikomahut, t ciln e hedhin posht, Toma Akuinski n veprn Summa theologica dhe Al-Ghazali n veprat Qllimi i filozofit dhe destruksioni i filozofit. Prej t gjith mendimtarve etik, Aristoteli sht marr me problemin e s drejts s mnyrn me sistematike. Ai i ka dhn kuptim specifik t drejts. Sipas tij, drejtsia sht prmbajtje nga arritja e ndonj eprsie t njeriut pr veten e tij duke ua cenuar t gjitha ato q u takojn t tjerve, duke marr pasuri dhe shprblime t t tjerve, duke marr pozicione n shoqri q u takojn t tjerve, dukem mos ua dhn at q ua kemi borxh t tjerve, duke mos realizuar premtimet q ua kemi dhn t tjerve, duke mos ua dhn respektin q u takon t tjerve16. sht e qart se teoria e Aristotelit pr t drejtn nnkupton se njerzit konsiderohen t drejt aq sa kan dshir q t veprojn dhe t silln n mnyr t drejt. Thn ndryshe, e drejta sht vlersim i asaj q sipas s drejts i takon personit dhe asaj q mbetet borxh personit. T s drejts i kan kushtuar rndsi t veant edhe mendimtart anglez t shekujve 17 e 18. E drejta sht tem e rndsishme jo vetm e etiks, por edhe e mendimit social n prgjithsi. Ky mendim, sikur edhe mendimi antik ofrojm pikpamje t ndryshme pr at se ka sht e drejta dhe si manifestohet ajo. Kjo tregon se shtja e t drejts sht tem e prhershme e njerzimit dhe se mendimi teorik pr t drejtn ofron pikpamje kontradiktore dhe t kundrshtueshme reciprokisht. Nuk sht vshtir t vrehet se ekzistojn dallime t mdha jo vetm midis mendimeve t klasikve dhe mendimeve t mendimtarve t shekullit XVII, p.sh. midis Aristoteli dhe Hobsi ose Benthami, ose midis disa mendimtarve etik t shekullit XVII e XVIII. Ky dallim sht i vrejtshm edhe te disa prfaqsues anglez dhe francez t etiks edonistike utilitaristike. N teorin erike angleze dallimet konceptuale mbi t drejtn mund t vrehen m s miri midis Hjumit dhe Smithit. Hjumi e ka krkuar t drejtn n ndjenja. Sipas tij, ajo sht manifestim q buron nga marrdhniet e natyrshme, t cilat megjithat jan t kushtzuara. Smithi ka zbuluar mangsi n teorin e Hjumit. Sipas tij marrdhniet me natyrn ndikojn n mnyr t drejtprdrejt n manifestimin e ndjenjave t cilat kan ndikim shum m t drejtprdrejt n gjykimin e drejt dhe t arsyeshm. Disa mendimtar t tjer, si Hobsi ose Holbahu mendojn se pr t evituar gjendjen e lufts t gjith kundr t gjithve, njerzit prcaktohen pr bashksi e cila siguron drejtsi pr t gjith nprmjet ligjeve. Dallimet midis mendimtarve antik dhe atyre t kohs s re qndrojn n faktin se t part konsiderojn se drejtsia sht nj prej virtyteve morale themelore.
16

Shih: Arisotel, Nikomahova etika, BIGZ, Beograd, 1980, f.142

56

Aristoteli thot se drejtsia sht virtyti m i lart i shoqris njerzore. Sipas tij, drejtsia sht e njjt me ligjshmrin dhe varet nga t gjitha tiparet morale, sepse ligji kujdeset pr trimrin, maturin dhe besnikrin. E drejta ka t bj m marrdhniet e njeriut ndaj njerzve t tjer. E drejta sht e prkryer, virtyt i plot dhe jo pjes e virtytit. Ktu bhet fjal pr kuptimin e gjer t drejtsis. Prve kuptimit t gjer, Aristoteli e trajton edhe kuptimin e ngusht ose kuptimin e veant t drejtsis. Tani drejtsia manifestohet n dy forma: proporcionale ose e prpjestueshme dhe e barazuar ose e rrafshuar. Forma e par e drejtsis sht e lidhur me ndarjen e pasuris, nderit dhe t mirave t tjera, t cilat u takojn t gjith qytetarve. Ati nuk duhet t ndahen n mnyr t barabart, por sipas merits, ngjashm me ndarjen e pasuris shoqrore sipas hierarkis dhe pozicionit t njeriut n shoqri. N drejtsin e rrafshuar ose t barazuar nuk merret parasysh cilsia e njerzve. Ajo ka t bj me rrafshimin e asaj q sht mjet i kmbimit dhe t pagess. Drejtsia n formn e rrafshuar paraqet mesin midis t madhit dhe t voglit, midis fitimit dhe humbjes. N kt rast sht m pak e rndsishme se a e dmton njeriu i mir t keqin apo i keqi t mirin apo se a ka mashtruar njeriu i ndershm apo njeriu i pandershm. N kt rast, ligji kujdeset vetm n dallimin mbi dmin e shkaktuar, ndrsa njerzit konsiderohen t barabart. E rndsishm sht vetm q t prcaktohet se njri prjeton padrejtsi kurse tjetri e shkakton at, se njri ka shkaktuar dm dhe tjetri sht dmtuar. Gjykatsi e ka pr detyr t krkoj t drejtn dhe t ndaj drejtsin17 Aristoteli e bn krahasimin e drejtsis, n baz t dallimit t forms proporcionale dhe forms s rrafshuar. Sipas tij, i drejt mund t quhet njeriu q vepron n mnyr t drejt pr shkak t bindjeve, kur ndan dika midis vetes s tij ose dikujt tjetr me nj person tjetr. Ai nuk ndaj pr vet m shum se pr tjetrin, kur bhet fjal pr t mira, as nuk ndan m pak pr vete se pr tjetrin, kur bhet fjal pr dm18. Sipas Aristotelit, n njrn an, drejtsia sht e lidhur me barazin dhe manifestohet vetm n marrdhniet e njerzve t lir njsoj. Ajo nuk mund t ket kuptim n marrdhnie t njerzve me liri t pabarabarta, si, p.sh. n marrdhniet pronar skllav, bab bir, etj. N ann tjetr, barazia e qytetarve t lir buron nga tiparet morale dhe gjendja materiale e personave q vendosin marrdhnie, prandaj ajo gjithnj i bn lak drejtsis. N kt kuptim, drejtsia sht barazi e t pabarabartve ose pabarazi e t barabartve. Kjo teori e Aristotelit mbi drejtsin e hedh posht teorin e Pitagors sipas s cils drejtsia prmblidhet n respektimin e t njjtve. Drejtsia ka rndsi fundamentale edhe te prfaqsuesit tjer t mendimit klasik, si, p.sh. te Epikuri. Por, ajo q nnkuptohet n nocionin e drejtsis n jetn e prditshme nuk ka asnj lidhje me pikpamjen e disa mendimtarve antik, si, p.sh t Platonit. N veprn e tij Shteti, Platoni me nocionin drejtsi e nnkupton barazin n formn q ajo mendohet n jetn e prditshme t njeriut si individ. Me fjal t tjera, pr Platonin drejtsia sht nj fuqi pr aq sa sht e form dhe stabile trsia, n kt rast shteti. Edhe t Aristoteli hasen ide t ngjashme. N veprn e tij Etika e Nikomahut, Aristoteli
Aristoteli e bn dallimin midis drejtsis proporcionale dhe t rrafshuar n veprn Etika e Nikomahut, f. 119-120 18 M gjersisht: Aristoteli, Etika e Nikomahut, botimi i prmendur, f. 126
17

57 paralajmoron teorin tij t veprimit politik, ku shprehen problemet fundamentale t etiks. Derisa n kt vepr trajtohet individi dhe veprimi i tij etik, i cili karakterizohet me forc morale. N veprn Politika Aristoteli flet pr marrdhnien e trsis me individin, n t ciln m shum kujdes i kushtohet trsis q siguron rendin dhe qetsin, n njrn an dhe t drejts t prfaqsuesve t shoqris si institucion moral, n ann tjetr. Pr mendimtart si Sokrati, Platoni, Arsitoteli, Seneka, Taciti dhe Plutarku nuk ekziston dallim midis bujaris, t drejts dhe t kndshmes. Por, n teorit e tyre, sidomos t Sokratit, Platonit dhe Aristotelit, jepen prgjigje t ndryshme mbi t drejtn dhe drejtsin. Sokrati sht nj prej eticistve t par q nuk bn dallim midis t drejts dhe ligjores. Natyrisht, ky mendim i tij nuk sht vrtetuar deri m sot. Pyetja e tij se cila sht mnyra e vrtet e jets paraqet bazn primare n t ciln Platoni e ndrton teorin e tij mbi polisin (qytetin, shtetin) ose mbi qiellin. Pikpamjet e Platonit mbi drejtsin kan psuar transformime. Kjo shihet n shembullin e dallimeve midis periudhs kalimtare dhe periudhs s pjekuris. N t ashtuquajturn periudh kalimtare, Platoni e prmend t drejtn vetm n mnyr sporadike, ndrsa n fazn e tret ose n fazn e pjekuris s tij, ai i jep vend qendror shtjes s t drejts. N kt faz Platoni i qaset t drejts si nj shtje primare etike nga aspekti i kuptimit de rndsis s moralitetit totalitar, t cilin e konsideron si parakusht qensor pr ruajtjen e harmonis dhe stabilitetit t trsis, pra t shtetit. Pr themeluesin e idealizmit etik objektiv komponentat qensore t drejtsis sigurohen vetm me kusht t ekzistencs s harmonis. Thn m qart, nuk ka drejtsi nse nuk ka stabilitet t trsis. Ktu qndron esenca e msimit t Platonit t fazn e pjekuris, i cili e konsideron t drejtn si emr prmbledhs pr veprimin e drejt etik. Sipas tij, i drejt nuk sht vetm ai q di t vendos dhe t ruaj harmonin e vrtet midis nevojave ndjesore, afekteve dhe mendimeve, por edhe ai q n bashksi vendoset n vendin prkats me dhuntit e tij. Duke vn n dyshim jo vetm teorin intelektualistike t Sokratit mbi t drejtn, por edhe teorin e Platonit q i jep t drejts karakter metafizik, Aristoteli mbron qndrimin se nuk ka diskrepanc p.sh. midis t drejts natyrore dhe t drejts politike. Kjo sht pjes prbrse e teoris s tij t veprimit politik, sipas s cils njeriu sht zoon politikon. Kjo teori, s bashku me teorin e veprimit moral, paraqet pjesn prbrse t filozofis s tij praktike. Ndryshe prej pikpamjes metafizike dhe intelektualistike, Aristoteli ofron msim empirik mbi drejtsin. Duke e shqyrtuar kt problem, Aristoteli e denoncon intelektualizmin e Sokratit dhe metafizikn e Platonit. Pikpamjet e tij mbi drejtsin si virtyt jan br objekt i analizs s disa mendimtarve t kohs s re, t cilr problemin e morales e krkojn n prvojn empirike, si ka vepruar edhe Aristoteli. Nocioni e drejt, i perceptuar si parim i rendit dhe harmonis, nuk ka t bj me njo motiv t vetm dhe personal dhe as nuk prcakton ndonj qndrim t caktuar, por vetm e shpreh krkesn q t ndodh ajo q duhet t ndodh. Por, n teorin e Aristotelit pr t drejtn dhe etikn e tij n trsi mund t shihen elemente t arsyetimit t vlersimit t s drejts pozitive. Me fjal t tjera, teoria etike e Aristotelit e arsyeton realitetin pozitiv dhe t drejtn pozitive.

58 E drejta, si form etike ose deontologjike, e ka emanacionin e vet n sistemin etik t Platonit. N kt sistem ajo ka kuptimin e virtytit t prgjithshm, i cili, si i till, paraqet parimin me t cilin rregullohet jeta midis individit dhe trsis, pra jeta n shtet. Forca e mendimit tradicional antik ndihet edhe n sistemet metafizike t shekullit 17. pa hyr m thell n esencn e ktyre sistemeve, mjafton q t prkujtohet shqyrtimi i t drejts nga Lajbnici, n t ciln e drejta prfshihet n trsin e t prkryeres etike. Sipas tij, e drejta paraqet rregullin e arsyes q kkron prej nesh ta harmonizojm mir me t gjitha nevojat dhe meritat e secilit individ. Duke mos u ndalur t pikpamjet e ndryshme mbi esencn dhe rndsin e nocionit e drejta, mund t thuhet se natyra e ktij nocioni sht shum komplekse. Kjo del nga qndrimet e ndryshme dhe kontradiktore t shprehura gjat zhvillimit t mendimit etik, para t cilit sht shtruar pyetja primare se a sht jeta q sht n pajtim m natyrn e njeriut dhe me nevojat e tij drejtsi apo moral. Arsyeshmria e pyetjes s till buron nga fakti se t qenit dhe norma kan ekzistuar gjithmon n mnyr t pavarur nga njra tjetra dhe midis tyre ka ekzistuar nj gremin e thell. Prpjekje pr tejkalimin e ksaj gremine jan vetm n teorit e prkrahsve t imperativit kategorik, t cilt jan marr me kuptimin abstrakt t njeriut. Raportet midis arsyeshmris dhe drejtsis mund t shkaktojn dilema t shumta, t cilat mund t jen aq t mdha sa kto dy nocione t dallojn plotsisht midis tyre. Kjo u ka ndodhur disa eticistve helen dhe romak. Kt dilem e ka hequr Aristoteli, me teorin e tij mbi virtytet etike. Ai dshmon se drejtsia, si njra prej t gjitha virtyteve, i prfshin njkohsisht drejtsin edhe arsyeshmrin, sepse kuptimi i ktij nocioni sht e orientuar drejtprdrejt n tjetrin, n at q e shfrytzon at. E shpjeguar kshtu, drejtsia nuk sht pjes e virtyteve, por sht virtyt m vete. Drejtsia do t ishte vetm virtyt q manifestohet n marrdhnie me tjetrin ose me t tjert. S kndejmi, dallimi midis virtytit dhe drejtsis nuk ekziston, sepse n fakt jan identike. Kjo vlen edhe pr marrdhniet midis rregullsis dhe drejtsis. N t vrtet, midis ktyre t dyjave nuk ka kundrshti. E rregullta sht njkohsisht edhe e drejt. e para sht e njjt me t dytn dhe m e mir sesa disa lloje t s dyt. P.sh. e rregullta sht m e mir se e drejta ligjore e cila nuk prfshin dika, pr shkak t formulimit t saj t prgjithsuar. Raporti i rregullsis dhe drejtsis nxjerr dilema para Aristotelit. Prse rregullsia duhet t jet m e mir se drejtsia, por nuk sht dika q i sht kundrvn drejtsis. N vllimin e pest t librit t tij Etika e Nikomahut, Aristoteli paralajmron zgjidhjen e ktij problemi. Ai thot se e drejta dhe e rregullta nuk jan vlera t ndryshme, por t ndryshme jan vetm rrugt e tyre q shpijn te e njjta vler. E drejta sht e vrtet dhe e bukur. Ajo shnon nj vler absolute, pra nj vler q nuk mund t deduktohet as prej fardo vlere tjetr. Kjo sht ajo q e prbn esencn e pikpamjes s Aristotelit pr t drejtn. E drejta mund t kuptohet si form manifestative e t mirs morale. N t vrtet ajo edhe sht e till nse vshtrohet si virtyt. Por, ajo mund t kuptohet edhe nga nj aspekt tjetr.

59 E drejt mund t quhet zbatimi i ndonj ligji, por e drejt mund t quhet edhe vet ligji. T dy shembujt theksohen n librat e Aristotelit Etika e Nikomahut dhe Politika. Gabojn ata q n teorin e Aristotelit mbi t drejtn dhe drejtsin, e sidomos mbi nocioni mesotes (mes) e shohin tautologjin apo prsritjen e nj mendimi me nj mendim t njjt apo me mendime t ndryshme dhe arsyeshmrin e moralitetit pozitiv dhe t s drejts pozitive. Teza e tyre se mendimi i Aristotelit sht formul e zbrazt nuk ka kurrfar mbulese. Si kam thn m sipr, Aristoteli dallon dy lloje te veanta t s drejts dhe barazis: distributiven dhe korrektiven ose t drejtn komutative. E drejta distributive gjen shprehje me rastin ndarjes s mirnjohjes, parave ose t mirave tjera t cilat kan t drejt ti gzojn pjestart e shtetit. Parimi i tij sht barazia proporcionale, e cila mund t shprehet me formul matematikore. Nse e drejta a i ndahet personit A ndrsa e drejta b personit B, krkesa e t drejts distributive prmbushet nse proporcioni i vlers s a ndaj vlers s b sht proporcion i barabart i vlers s A ndaj vlers s B. Nse personat A dhe B jan t barabart, t drejtat q u jepen duhet t jen gjithashtu t barabarta. E drejta korrektive apo komutative sht ajo form e s drejts q e ndan gjykatsi me rastin e zgjidhjes s kontesteve t ndryshme dhe nxjerrjes s aktvendimeve me t cilat sanksionon shkelsit e ligjit. Ai q i drejtohet gjykatsit mendon se po i drejtohet drejtsis. Gjykatsi dshiron t jet personifikim i drejtsis. E drejta korrektive ose komutative vjen n shprehje n punt ose marrdhniet vullnetare apo t kundrvullnetshme. N kt kuptim ka prparsi nj karakter krejt tjetr nga ai i distribuimit t barazis dhe drejtsis. Esenca e t drejts distributive gjat ndarjes s t mirave t prgjithshme ka t bj me procedurn e ndarjes sipas proporcionit gjeometrik. Kur bhet fjal pr marrdhnie afariste, t vullnetshme ose t pavullnetshme, ather zbatohet proporcioni aritmetik. Marrdhniet vullnetare bazohen n vendimin e marr sipas vullnetit t lir. Ktu bjn pjes blerja dhe shitja, huazimi me interes, deponimi dhe pjesmarrja. N marrdhniet e pavullnetshme bjn pjes shkeljet e ndryshme: vjedhja, mashtrimi, plakitja, dshmia e rrejshme si dhe dhuna fizike, vrasja, lndimi, etj. Fshehtsia e t drejts dhe veprimit t drejt qndron n formuln e Mesotesit, pra n mesin e dy ekstremeve. Veprimi i drejt paraqet mesin ndrmjet kryerjes s padrejtsis dhe pasojs s padrejtsis. E para do t thot t kesh me shum, ndrsa e dyta do t thot t kesh me pak se ajo q ke t drejt. Drejtsia sht ruajtja e mesit, por jo n t njjtn mnyr si t virtytet tjera. Thn n mnyr m t sakt, sipas Aristotelit, sjellja e drejt gjendet n mes kryerjes s padrejtsis dhe pasojs s padrejtsis. ka paraqet e drejta n kt rast? Prgjigja sht e thjesht. E drejta sht e kundrta e s padrejts. Por, n pyetjen ka sht e padrejt sipas formuls s mesit nuk sht dhn prgjigje. Mesotesi apo mesi i shndrruar n drejtsi ka qen objekt sulmesh t rrepta t kritikve t teoris s Aristotelit. Msimin e tij mbi t drejtn si mes midis kryerjes dhe pasojs t s padrejts sht cilsuar nga kritikt e Aristotelit si shprehje figurative se e drejta nuk sht e padrejta dhe as e padrejta q sht br nuk sht e padrejt q psohet, sepse t dyja jan t padrejta t njjta. Por, ata harrojn s as vet Aristoteli nuk ka qen shum i knaqur me teorin e tij pr t drejtn. Kjo shihet edhe n librin e shtat t Etiks s Nikomahut, n t ciln ai e trajton virtytin e miqsis dhe paralajmron synimin q nprmjet ides t

60 qetsis substanciale ta kompensoj iden e s drejts, e cila nuk sht e zbrazt si e shohin disa interpreto dhe kritik t teoris t s drejts t Aristotelit. Ky libr e konsideron miqsin si nj lidhje q bashkon shtetet, kurse ligjvnsit e tyre m shum kujdesen pr shtetin sesa pr drejtsin. Aty ku mbretron miqsia nuk sht e nevojshme ndrhyrja e s drejts, ndrsa njerzit q jan t drejt ndaj njri - tjetrit jan edhe miq. Kjo tregon se Aristoteli nuk e konteston se ligjvnsi e synon para s gjithash qetsin dhe jo drejtsin, sepse atje ku mbretron qetsia nuk sht e nevojshme drejtsia. Me fjal t tjera, drejtsia nuk sht e mjaftueshme. Ktu shtrohet nj pyetje plotsisht e arsyeshme: A sht kjo e drejta e njjt pr t ciln Aristoteli ka folur me knaqsi n fillim t hulumtimeve t tij mbi natyrn e ktij virtyti, t cilin e ka shpallur si virtytin m t lart dhe m t plot? Aristoteli thot se drejtsia sht nevoj e shtetit, sepse e drejta prbn rendin e bashksis shoqrore, kurse ajo ka t bj me prcaktimin se ka sht e drejt19. Duhet t kihet parasysh se Aristoteli nuk e identifikon t drejtn natyrore me t drejtn. Teoria e Aristotelit mbi t drejtn dhe rregullsin insiston n dallimin midis t drejts natyrore (physikon diksion) dhe t drejts ligjore (nomikon diksion), t cilat jan dy lloje te se drejts politike. E drejta politike gjendet midis njerzve q jetojn me vetdije n nj shtet. E drejta ekziston atje ku ekziston ligji i njohur reciprokisht. Ligji ekziston aty ky ekziston mundsia e padrejtsis. Kjo prbn dallimin midis asaj q sht e drejt dhe asaj q sht e padrejt. Aristoteli bn nj dallim t art edhe ndrmjet te drejts natyrore dhe t drejts pozitive. Ai e konsideron t drejt natyrore normn q gjithkund e ka t njjtn rndsi dhe nuk varet nga ajo se kjo e drejt sht e miratuar apo jo. Ndryshe prej ksaj, e drejta pozitive sht e drejt e cila fillimisht ka qen e diskutueshme, por tani nuk sht e till, pasi sht institucionalizuar me ligj. Por, kjo norm e paraqet drejtsin. Aristoteli nuk thot se normn e s drejts pozitive duhet ta konsideroj t vlefshme nse ajo nuk sht n prputhje me t drejtn natyrore. Gjithashtu ai nuk ka treguar se cilat krkesa duhet ti plotsoj norma e s drejts pozitive q t jet n harmoni me t drejtn natyrore. Aristoteli megjithse e pranon ekzistimin e s drejts natyrore, nuk e konsideron kt si nocion ky n Etikn e Nikomahut. N kt vepr ai ia kushton asaj vetm disa rreshta. Prve ksaj, teoria e tij mbi t drejtn natyrore sht vshtir t harmonizohet me qndrimin se virtyti moral sht prodhim i shprehis. Sipas Aristotelit, tiparet morale nuk lindin n ne, as kundr natyrs, por sipas natyrs e kemi vetm aftsin q ta arrijm kt virtyt dhe ta perfeksionojm at n shprehi. Shtrohet pyetja: Ku qndron dallimi midis t drejts dhe rregullsis? I vetmi dallim ka t bj me faktin se e drejta e vshtron do rast t veant nga aspekti i norms s prgjithshme, ndrsa rregullsia n secilin rast e krkon ligji e vet. Natyrisht, parimi i s drejts, n kuptimin e barazis para ligjit, nuk sht i njjt me idealin e aksionit. Prkundrazi, midis tyre ka kundrshti. Duhet t vrehet se ideali i s drejts qon kah sistemi normativ i moralit. Sipas Aristotelit, e drejta sht virtyti m i lart prej t gjitha t tjerave dhe ai sht i prkryer dhe i plot, sht virtyt. Ktu qndron gjith esenca e teoris s Aristotelit. Kush nuk e ka kt n mendje nuk mund lirohet nga paanshmrit
19

Shih: Aristotel, Politika, BIGZ, Beograd, 1975, f.6

61 dhe njanshmrit n interpretimin e teoris s Aristotelit mbi t drejtn dhe mbi teorin e tij etik n prgjithsi. Pr t prcaktuar n mnyr t qart raportin midis drejtsis dhe rregullsis, sht e nevojshme t dihet se cila sht qenia reale e rregullsis. Vetm me nj prcaktim preciz sht e mundur t nxirret kjo esenc. N baz t rregullsis e korrigjojm ligjin aty ku ai sht jo i plot pr shkak t prgjithsime t tij. N kt kuptim, nocioni rregullsi sht shtje shum e rndsishme etike, sepse me ndihmn e tij sht e mundur t konkretizohet m shum e drejta ligjore, e cila shpesh mund t jet jo e plot, pr shkak t prgjithsimeve. Sipas Aristotelit, rregullsia sht njfar forme e drejtsis, prandaj ajo nuk paraqet ndonj qndrim tjetr moral nga ai i drejtsis. sht e vrteta, njeriu nuk do t pranoj se drejta sht thjesht identike me t drejtn ligjore. Libri i tij i pest i Etiks s Nikomahut i sht kushtuar shtjes s drejtsis. Por, ai nuk ka pr qllim q drejtsin ta vshtroj si virtyt n prgjithsi, por drejtsin e trajton si virtyt specifik, t ndryshm prej virtyteve tjera. Ai mund t prcaktohet si i till, duke pasur parasysh barazin, si racionalitet n aksion. Bhet fjal pr drejtsin n kuptimin e gjer dhe drejtsin n kuptimin e ngusht. Thn m sakt, Aristoteli insiston n dallimin midis t drejts si virtyt n prgjithsi dhe t drejts si virtyt specifik. N rastin e par bhet fjal pr veprimin e drejt q i prmbahet ligjit dhe pr sjelljen e barabart ndaj t gjithve, ndrsa n rastin e dyt bhet fjal pr, p.sh. gjykatsit, i cili nga dhembshuria e liron t akuzuarin pr vepr penale. E drejta sht sinonim pr ligjoren dhe pr nj veprim q shpreh dhe e manifeston fatin n prgjithsi (Aristoteli), ndrsa drejtsia ka t bj me sjellje t caktuara dhe me rregulla t caktuara nga institucione t caktuara. Barazia ose drejtsia ka t bj me ligjshmrin e cila sht pjes e trsis. N kuptimin e ligjshmris drejtsia nuk sht pjes e virtytit por sht virtyt i plot. Me teorin tij mbi rregullsin, Aristoteli ka shkuar prtej msimit metafizik t Platonit. Ai e ka kuptuar esencn e rregullsis n mnyra t ndryshme, varsisht prej fazave n t cilat ka kaluar. Mjafton t prmendet Gorgi, dialogu i fazs s dyt n t ciln ai ngritet kundr sofistve dhe subjektivizmit t tyre, si edhe Shteti, veprn e cila i takon fazs s tret, n t ciln ai lason msimet e tij mbi idet, n baz t cilave Aristoteli krijon msimet e tij pr njohurin, metafizikn, psikologjin, etikn, politikn dhe estetikn. Derisa n librin e par, nn ndikim e msuesit t tij , Platonit, e zhvillon teorin individualistike, n librin e dytt e zhvillon teorin e drejtsis kolektive, n t ciln padrejtsia sht prcaktuar si akt kundr trsis apo shtetit dhe kundr stabilitetit dhe harmonis s tij, drejtsive dhe ligjeve t t cilit duhet tu nnshtrohen individt. Kjo prbn fijen primare t Ligjitstudimit t tijt fazs s katrt mbi msimin etik t Platonit, n t ciln trajtohen shtja e t bukurs dhe e t mirs, knaqsis e dhimbjes, t drejts dhe t padrejts. Shkurt, pr Aristotelin n fazn e pjekuris drejtsia nuk sht asgj tjetr vese uniteti dhe harmonia e trsis, pra shteti. sht rregullsi q njerzit ti kryejn veprimet n pajtim me prirjet dhe mundsit e tyre. Trajtimet mbi pikpamjet e ndryshme t drejtsis dhe rregullsis do t ishin t mangta n qoft se do t anashkalohej etiko teologjia, pra teoria skolastike kristiane dhe islame mbi moralin. Skoalstikt islam me prientim platonian, aristotelian dhe neoplatonian jan prpjekur t barazojn etikn dhe religjionin. Kto prpjekje i ka hedhur posht

62 energjikisht teologu ortodoks Al-Ghazzali. Kjo dshmon pr mospajtimet etike brenda mendimit islam, brenda t cilit shfaqen dy variante. Njrin variant e prfaqsojn ato msime prfaqsuesit e t cilave e ndjekin traditn e Platonit dhe Aristotelit. Ata i pajtojn religjionin dhe etikn. Variantin e dyt e prbjn mendimet q ngritn kundr mendimeve platoniane, aristoteliane dhe neoplatoniane, duke i dhn primat religjionit mbi etikn. Kt mendim e zhvillon Al-Ghazzali. Friedrich Nie i kritikon ashpr t gjitha teorit mbi drejtsin dhe rregullsin si ato q i lidhin kto nocione me religjionin, ashtu edhe ato q e vshtrojn kt problem pavarsisht nga prcaktimi fetar i njeriut. N qendr t amoralizmit t tij etik, gjegjsisht nihilizmit, qndron konstatimi se rregullsia sht vetm Vazhdim pr ngritjen e hakmarrjes. Kjo vlen pr tufn njerzore, si e quan Nie civilizimin perndimor, ekzistenca i saj bazohet n dekadence, frik, nnshtrim dhe respektim. Sipas nies gjith kjo i buron nga metafizika e religjionit dhe moralit, prandaj ajo duhet t rivlersohet. b. Obligimi Nocioni obligim i shoqron teorit etike, ndrsa n kuptimin praktik paraqet themelet e jets s njeriut. N baz t ksaj, mund t thuhet se obligimi nuk sht vetm shtje teorike, por edhe shtje praktike. Obligimi prbn alfn dhe omegn e jets dhe simbolin e ekzistencs s saj. Duhet t kihet parasysh se ekzistojn lloje t ndryshme t obligimeve, t cilat karakterizohen pr specifikat e tyre t veanta. P.sh. ekzistojn obligime morale, religjioze, prindrore, partiake, politik, gazetareske, etj. N mendimin etik dominojn dallime rreth llojeve t obligimeve dhe lidhur me rndsin dhe primatin e ndonjrit prej tyre. Prandaj, juristi do t mendoj se respektimi i normave ligjore sht baz e sjelljes morale t njeriut, ndrsa politikani do t mendoj krejt ndryshe. Sipas politikanit, obligimi sht themel pr zbatimin e vendimit politik t institucioneve politike, gjegjsisht se obligimi sht parakusht themelor pr detyrimet tjera. N realitet, ka varet nga faktort ekonomik e politik dhe nga shkalla e zhvillimit t vetdijes, gjegjsisht ndrgjegjes dhe tradits demokratike, u nnshtrohen, para s gjithash, obligimeve politike, juridike dhe ekonomike. Nuk sht vshtir t vrehet se gjith historia ik prej dominimit t politiks mbi moralen, prkundr kundrshtimit energjik t mendimtarve t etiks. Kjo tregon t vrtetn se obligimet morale jan n kolizion me obligimet politike dhe juridike. Gjithashtu, nuk jan t rralla rastet e ekzistimit t kundrshtive midis zonave t fundit t obligimeve. Ato, si edhe shum obligime t tjera (arsimore, medicinave, kriminalistike, et.), t cilat jan varse t obligimit profesional, nuk mund t paramendohen pa baz morale. Mjeku sht moralisht dhe profesionalisht obliguar ti pranoj t smurt dhe tua jap terapin e nevojshme, sikundr q kriminalisti sht i obliguar moralisht, juridikisht e profesionalisht q t mbroj shtetin dhe qytetart e tij, gjegjsisht t zbuloj kryesit e veprimeve kriminale. Para se, s paku, t skicohen mendimet dhe shpjegimet e ndryshme mbi obligimin, bashk me dobsit e tyre, sht e nevojshme t thuhet se n qoft se dikush vepron nga obligimi dhe e di se kshtu duhet t jet, ather shtrohet pyetja kardinale se a sht veprimi i arsyeshm. Prgjigjet n kt pyetje jan diametralisht kundrthnse midis tyre. Platoni, Batleri dhe shum filozof t tjer moral kan br prpjekje t mdha q

63 t dshmojn se sht n interesin e njeriut q t bj at q sht e rregullt. Por, prpjekjet e tyre jan orientuar gabimisht. sht gabim te mendohet se veprimi i rregullt sht gjithmon n interes t vetvetes, hj q mund t vrtetohet n kt shembull: sht obligim ti lirohet vendi personit t vjetr e t pafuqishm, por kjo nuk ka t bj me interes ose dobi. Disa mendimtar t shekullit 20 prpiqen me ngulm t mbshtesin rregullsin e nj veprimi, esenca e t cilit sht mirsia, por veprimi mund t ket edhe konsekuenca. Ata, pajtohen se e mira nuk mund t definohet. Xhorxh Eduard Mur, i cili i prin ktij mendimi, mendon se nj veprim mund t fitoj mirsin esenciale vetm nprmjet motivit prej t cilit sht kryer, qoft kur motiv sht ndjenj e obligimit apo manifestim i ndonj virtyti, p.sh. zemrgjersis ose trimris. Muri mbron nj tez krejtsisht paradoksale. Sipas tij, veprimi nuk mund te jet i drejt me faktin se ai sht kryer. N qoft se ndjenja e obligimit sht e arsyeshme, ather edhe veprimi duhet t jet i arsyeshm, pavarsisht prej motivit, i cili sht n pajtim me dshirat m t mira. Disa eticist bashkkohor thon se, e para, obligimi moral sht obligim q gjithnj t kryhet ndonj veprim q nuk diktohet nga ndonj dshir dhe, e dyta, se neve nuk na detyrojn dshirat tona. Nocioni obligim sht i vjetr sa edhe vet etika. Ai sht br pjes prbrse edhe e mendimit t periudhs s kozmologjis. Mendimtart e athershm ia parashtrojn njeriut detyrn q ta njoh veten e vet. Natyrisht, obligimi sht br nj prej problemeve fundamentale t etiks, qysh n periudhn e antropologjis e t mendimit grek e deri t Kanti dhe trashgimtari i tij, Fihte. Qysh prej Protagors, nocioni obligim sht kuptuar dhe shpjeguar ose n kuptimin metafizik ose n kuptimin empirik. Nuk ka asnj drejtim ose sistem etik q nuk sht marr me problemin e obligimit. Ekziston nj msim q bazohet n parimin e obligimit, t cilin un e cilsoj si msim deontologjik. Kt teori e zhvillon Kanti. Ekzisrton nj dallim i madh midis mendimeve etik q i paraprijn Kantit dhe msimit deontologjik t Kantit. Dallimi ka t bj me faktin se deri n shfaqjen e formalizmit etik t Kantit, sht menduar mbi obligime t ndryshme dhe t veanta, t cilat nuk kan pasur prmbajtje t caktuar. Derisa Sokrati ka menduar se obligim i tij sht q pjesmarrsit e dialogut t msojn se sa e njohin problemin e caktuar, stoikt kan menduar se njeriu sht i obliguar t njoh natyrn dhe t vendos marrdhnie harmonike midis vetes s tij e harmonis, por edhe t jet indiferent moralisht ndaj ndryshimeve n botn e jashtme, pr aq sa sht ajo morale. Ngjashm me stoikt, Spinoza e zhvillon konceptin pr obligimet e njeriut mbi njohjen e natyrs dhe ligjeve t saj, sepse fal ktyre jurive do t bhen m t lir, e kjo do t thot edhe m t moralshm. Prkundr pikpamjeve t pararendsve t tij, Kanti ka br kthes radikale n mendimin etik, pasi nuk i trajton obligimet e ndryshme me prmbajtje t ndryshme, por flet pr obligimin n prgjithsi. Msimi i tij mbi obligimin niset nga nacionaliteti ose parimet e arsyes, q e ka statusin e parimit apriori. Kanti i hedh posht t gjitha mendimet metafizike dhe empirike mbi obligimin, t cilat, si kam thn, i cilsoj etika prmbajtjesore ose heteronome. Pr t gjitha kto mendime sht karakteristike

64 prcaktimi prmbajtjesor i disa veprimeve morale, t cilat kryhen nga obligimi q del mga prmbajtja e tyre. Jasht parimeve t arsyes njeriu kryen obligime empirike apo heteronome dhe n baz t tyre njeriu edhe sht i prcaktuar n mnyr heteronome. Ndryshe prej ktyre mendimeve, Kanti e kupton njeriun si qenie morale t arsyeshme, e cila duhe tt veproj qensisht ndryshe prej si vepron. N msimet e Kantit bhet fjal pr at transin empirik. Themeluesi i imperativit etik e zbaton parimin racional apo empirik. Pr t obligimet morale nuk kan kurrfar prmbajtjeje, sepse njeriu nuk i kryen obligimet e tij pr shkak t ndonj prmbajtjeje (interesi, nxitjeje, epshi, etj.), por nga respekti pr obligimet e pastra, njsoj sikur te vetdija morale. Sipas Kantit, disa veprime mund t ndahen nga pozicioni i obligimit si nevoj objektive. Sipas ktij kriteri ato ndahen n obligime morale ose etike dhe n obligime empirike ose heteronome. T parat nuk kan t bjn me at q ndodh, por me at q duhet t ndodh, ndrsa t dytat kan t bjn me at q ndodh apo me at q ekziston. N rastin e par bhet fjal pr obligime te pastra, pa premisa empirike, ndrsa n rastin e dyt bhet fjal pr obligime empirike apo pr obligime ng jeta e prditshme empirike. Teorin e llojit t par t obligimeve e krijon Kanti, gjegjsisht Fihte, ndrsa teorin e llohit t dyt e ndtojn prfaqsuesit e etiks empirike antike, t cilt e arrijn emanacionin e tyre t vrtet n kohn e re. Por, teorit para Kantit dhe teoria e Kantit nuk jan n gjendje t prballojn vrejtjet e shumta. Oblgimi i njeriut nuk buron nga detyrimi i prindrva ndaj fmijve dhe i fmijve ndaj prindrve ose nga detyrimi q n luftn pr drejtsi t respektohet dinjiteti njerzor. Gjithashtu, prmbajtja e obligimit nuk mund t zbulohet nga kndvshtrimi i obligimet t pastr, koncept ky q bazohet n kuptimin abstrakt t njeriut. At mendim q e konsideron obligimin si kriter suprem pr kuptimin dhe shpjegimin e prmbajtjes s moralitetit un e quaj mendim deontologjik (deon ka duhet t jet, logos - shkenc). Si i till, ky mendim prfshin nj pjes t etiks q merret me moralin dhe me t gjitha veprimet morale e ligjore, nga obligimi i pastr. Pa obligim nuk mund t mendohet qenia njerzore dhe jeta e tij. Pr kta arsye, mendimtart etik, secili prej tyre n mnyrn e vet, m shum apo m pak, merret me trajtimin e problemit t obligimit dhe me shtje t tjera, si p.sh. me marrdhniet midis morales dhe religjiozes nga aspekti i obligimit. N kt kuptim, ekzsiton nj dallim i madh midis moralistve, p.sh. midis moiralistve anglez t shekujve 17, 18 e 19. Disa prej tyre e ndrtojn konceptin teologjik mbi interesin moral utilitarizmin teologjik, si bn Batleri. Ka teza se obligimi sht tipari i fundit i moralitetit, derisa Zoti sht tipari i par, si mendon Paleyevi. Natyrisht, midis mendimit etik dhe teologjik ekzistojn dallime t mdha. Kjo shihet n dallimin e pikpamjeve t Al-Ghazzalit kundrejt mendimtarve t orientimit platonian e aristotelian. Sipas pikpamjes teologjike, njeriu sht i obliguar tu nnshtrohet urdhrave t Zotit, prandaj nuk mund t barazohen obligimet religjioze dhe morale, sepse kto t dytat u nnshtrohen t parave.

65 Teoria materialiste i vshtron marrdhniet midis religjiozes dhe morales ndryshe prej teorive teologjike. Kjo teori dallon esencialisht nga teorit idealistike dhe variantet e saj objektive e subjektive. Mendimi materialist karakterizohet gjithashtu pr variantet e tij. Sikur edhe te mendimi idealistik, variantet e mendimit materialis jan kundrshtuese midis tyre. Njra prej tyr sht i ashtuquajturi materializm vullgar, t cilin e prfaqsojn materialistt francez dhe gjermani Fojerbah. Variantin e dyt, i cili sht quajtur materializm historik, e ka zhvilluar Karm Marksi.N t dyja rastet bhet fjal pr vshtrim ateistik t marrdhnieve t Zotit dhe moralit. Sipas ktyre mendimtarve, Zoti sht fryt i fantazis njerzore, friks njerzore nga t panjohurat e natyrs dhe ligjet e saj, kurse obligimi i njeriut ngad Zotit nuk sht asgj tjetr vese obligim i njeriut ndaj njeriut. Mendimet e tilla kan br kthes, jo vetm n raport me religjionin, por edhe n raport me msimet etik, madje edhe me ato q nuk u prkasin teorive etik, por merren me problemin e etiks, si sht rasti me mendimin e Hegelit. Prfundimet q kan nxjerre Fojerbahi dhe Marksi tregojn se n t gjitha teorit pararendse ka ekzistuar nj lidhje midis regjilionuit dhe etiks. Fojerbahu mendon se mendimi i Hegelit sht mendimi i fundit teologjik. Duhet t kihet n mendje se teorit m t rndsishme mvi qenien, n kuptimin e obligimit, jan ato t mendimyarve gjerman klasis, sidomos filozofia morale e Kantit dhe Fihtes. Para Kantit, obligimi ka qen objekt i shqyrtimeve dhe mospajtimeve t ashpra midis eticistve t shumt. Ata i jan qasur n mnyra t ndryshme obligimit. Prej t gjitha mendimeve antike, obligimit i ka vn vul sidomos Platoni dhe stoikt. Sipas Platonit, do qytetar sht i obliguar q, sipas prirjeve t tij, t kontribuoj pr harmonin dhe stabilitetin e shtetit, ndrsa mendimi i stoikve dallon at q buron nga obligimi nga ajo q buron nga afinitetet pr dika. Ky mendim i dallon obligimet m t larta dhe obligimet m t ulta. N esenc, karakteristika kryesore e t dy mendimeve qndron n trajtimin e obligimit si nj prej normave supreme pr rregullimin e jets njerzore. N kt kuptim, Kanti e ngrit msimin mbi obligimin mbi t gjitha mendimet paraprake. Teoria e tij mbi obligimin ka qen n shnjestr t shum kritikve, p.sh. t Herbartit dhe Shopenhauerit. I pari mendon se obligimi nuk mund t jet koncept fundamental i etiks, sepse sht koncept q nuk i prket parimeve themelore t flozofis praktike. I dyti, prve ligjit dhe nevojs, sheh nj lidhje t drejtprdrejt midis mendimit etik t Kantit dhe teologjis s moralit, pr ka kam folur n kapitujt paraprak. Ky konstatim nuk sht larg t vrtets, n qoft se kujtohen shkrimet e Kantit Kritika e arsyes praktike dhe Religjioni n kufijt e arsyes s thjesht. Pr dallim nga t gjitha mendimet para Kantit, vet Kanti e konsideron si postullat t arsyes praktike, karshi ekzistencs s Zotit dhe pavdeksis s shpirtit. Sipas Kantit, obligimi sht manifestim i respektit ndaj ligjit moral, pra nga veprimi i njeriut sipas postullateve t arsyes praktike, ndrsa sipas teologve obligimi buron nga nnshtrimi i njeriut ndaj ligjit t Zotit. Shopenhaueri e kritikon ashpr mendimin e Kantit mbi obligimin. Pikpamjet e tij mbi lidhjen midis religjionit dhe etiks nuk jan t vetmuara. Ato i mbshtesin edhe mendimtart isalam, t cilat jan inspiruar nga mendimtart antik.

66 Pa marr parasysh se sht pranuar apo sht hedhur, qndrimi kritik i Shopenhauerit ndaj konceptit t konceptit t Kantit mbi obligimin dhe ndaj etiks s tij n prgjithsi, sht e padiskutueshme se Kanti dshiron t moralizoj krishterimin apo ti jap shpirt moral. Kjo shihet n veprn e tij Religjioni n kufij t arsyes s thjesht. Kshtu, Kani i vendos i n lidhje shum t drejtprdrejt religjionin dhe etikn. Msimet e Kantit tregojn se obligimi z vend qendror n teorit etik dhe teologjike. Kjo sht arsye e mjaftueshme pr t arritur n prfundim se obligimi, prve nevojs, sht indikatori m i mir i lidhjes midis religjionit dhe etiks. Kjo lidhje sht e pranishme n gjith historin e zhvillimit t moralit dhe t religjionit. N t vrtet, religjioni thot: je i obliguar dhe duhet t bsh kshtu ose ashtu apo kt apo at. Nocioni obligim ka histori m t gjat se sa etika deontologjike e Kantit. Shqyrtimet e tij gjenden qysh m msimet e helenve dhe latinve. Pr kt sht e mjaftueshme t prmendet msimi i Demokritit. Sipas tij, kryerja e obligimit apo harmonizimit t sjelljes s njeriut me t njohurn racionale sht nj prej kushteve kryesore pr eutemi ose kthjelltsi shpirtrore. Mendimi i Sokratit se obligimi sht detyrim q do njeri ta thot t vrtetn. Metafizika e Platonit niset nga fakti se arsyeja (pushtetart), vullneti (rojtart) dhe lakmia (prodhuesit) e kan pr obligim q t sigurojn stabilitetin dhe harmonin e trsis. Stoikt, t cilt e ngrisin t Urtin mbi epsheve, afekteve, etj., kan thn se njeriu sht i obliguar q t jetoj dhe ta rregulloj jetn sipas arsyes. Sipas Spinozs, njeriu e kryen detyrn n qoft se arrin ta njoh natyrn dhe ligjet e saj. Pra t gjitha kto dhe mendimet tjera paraqesin pikpamje t ndryshme mbi kt problem. Ndryshe prej mendimeve heteronome etik, Kanti mendon se obligimi nuk buron nga qllimi i veprimit, por nga respekti ndaj ligjit moral. Por, do t ishte e gabueshme t mendohet se Kanti sht mendimtari i par q e prmend nocionin obligim. Ky nocion sht i pranishm shum para Kantit. N msimin e tij gjenden pikpamjet m t mueshme mbi esencn e obligimit moral. Ato dallojn esencialisht nga msimet etike paraprake, n t cilat obligimi kuptohet si detyrim pr realizimin e ndonj qllimi. Te Sokrati ky qllim sht arritja e s vrtets, ndrsa te Platoni sht interesi, prfitimi ose vetprmbajtja e njeriut. Kt qndrim e shprehin ehd eeticistt e kohs s re t orientimeve t ndryshme. hst e nevojshme t bhet dallimi midis kuptimit t obligimit si norm morale dhe kuptimit t obligimit pozitiv q sht i pranishm n jetn e prditshm t do njeriu. Ekzistojn pikpamje t ndryshme t njeriut mbi kt raport. Pr kt mjafton ti kujtojm dallimet n mes Sokratit dhe Kantit. Idea e Kantit pr obligimin thot se ai sht iniciatori apo motivi i vetm. Ky motiv ka t bj me prirjet, ndjenjat, instinktet dhe interesat m shum se me vullnetin e arsyes q qndron n nevojn e veprimit pr shkak t respektit t ligjit moral. Kanti e shpreh kt n kt mnyr: Obligimi sht nevoj e veprimit pr shkak t respektit ndaj ligjit moral. Sipas tij, obligimi nuk sht veprim q ka vler morale, por maksim pr t ciln jemi prcaktuar. Kshtu Kanti distancohet nga t gjitha msimet etike pararendse. Duke e vshtruar obligimin, si ligj etik dhe si nevoj, Kanti i prjashton t gjitha obligimet ligjore, gjegjsisht pozitive, pasi e abstrahon gjith

67 prmbajtjen empirike. Ai e bn kt pr shkak se e konsideron empirizmin si faktor me ndikim negativ pr pastrtin udibrse, prandaj etika e tij imperative e prjashton do primesh t ndonj interesi apo dobie, n kuptimin e iniciatorit t veprimit moral. Nevoja dhe obligimi jan t afrta dhe pothuaj identike. Shqyrtimet e morales n form imperative, pra msimet mbi obligimin dhe kuptimin e vlerave morale t veprimeve njerzore, si obligime t jryersa ose t pakryera, s bashku me nevojn, e kan burimin n teologjin e moralit. Shopenhaueri mrekullohet me dallimin intelegibil dhe empirik t bots nga Kanti, t cilin e konsideron si meritn m t madhe t tij. Kanti e ka ndar obligimin nga e mira e prgjithshme, gj q nuk ka ndodhur me etikn e et mirave apo etikn heteronome. Ktu Kanti dallon dukshm nga sofistt, Sokrati, Spinoza, Hobsi dhe mendimtar t tjer q kan pikpamje t ndryshme mbi obligimin si norm ligjore dhe si tipar etik. N teori dhe n praktik prdoret edhe sintagma obligime pozitive. N kt rast bhet fjal pr obligimet q paraqesin bazn n t ciln mbshteten format objektive t obligimit n jetn shoqrore, si jan doket, zakonet, martesa, shoqria dhe shteti. Me obligime pozitive rregullohen marrdhniet midis burrit dhe gruar, qytetarit ndaj shoqris qytetare, qytetarve ndaj shteti dhe shtetit ndaj qytetarve, etj. Kjo sht e huaj pr mendimin etik t Kantit. Ajo e kupton obligimin n mnyr krejtsisht abstrakte q buron nga brendsia e qenies njerzore, sipas s cils duhet t veprojm vetm n pajtim m normat ose parimet morale. Pr dallim nga Kanti, Hegeli insiston n kuptimin pozitiv t obligimit. Ai i hedh posht qndrimet e ndryshme moralizuese e sidomos ato t Kantit dhe Fihtes, duke theksuar ngjashmrit midis objektivs, t arsyeshmes dhe qensores, t cilat n shtet arrihet nprmjet normave kushtetuese dhe ligjore. Megjithse nuk e ka zhvilluar teorin etike, Hegeli trajton tema etike dhe obligimin e vshtron n rrafshin real historik, si nuk ka ndodhur n msimet e Kantit e t Fihtes. Nisur nga kjo, Hegeli i qaset shqyrtimit t obligimit n kontest t mbshtetjes s tij pozitive n moralitet. Gjat shqyrtimit t obligimit shtrohen dy pyetje t paevitueshme t cilat jan relevante jo vetm pr teorin morale, por edh pr praktikn morale. Njra prej ktyre pyetjeve thot: A thua njeriu nuk sht i moralshm edhe ather kur udhhiqet nga ndjenjat spontane pr t kryer nj vepr t mir? Pyetja e dyt mund t formulohet kshtu: A ka t drejt Kanti kur e mohon vlern morale t bazuar n ndjenja, si p.sh. dashurin, simpatin, etj.? Natyrisht, ndjenja e urrejtjes s njeriut ndaj njeriut e prjashton vlern morale. Kanti i abstrahon t gjitha kto ndjenja. Ato, prve ndjenjs s respektit ndaj ligjit moral racionalizmi etik, formalizmi, apriorizmi dhe imperativizmi i Kantit i shpall ato forma t ndryshme t egoizmit. Pr dallim nga teorit tjera mbi obligimin, Kanti e sheh n kt nocion nnshtrimin ndaj ligjit moral. Sipas tij obligim sht domosdoshmria e veprimit praktik t pakushtzuar q vlen pr t gjitha qeniet e arsyeshme. Kjo pikpamje nnkupton qenien e prkryer morale t njeriut, e cila arrihet vetm nse njeriu e kryen detyrn e vet, jo pr shkak t prirjeve po pr shkak t obligimit. Nga kjo del se ligji moral nuk sht vetm trsi rregullash, por edhe iniciator i veprimeve. Ky parim i veprimeve sht i liruar plotsisht nga fardo prmbajtjeje dhe ndikimi empirik nxits. Fal ksaj arrihet dika q dallon

68 esencialsiht nga llogaridhnia morale, pr t ciln flasin utilitaristt anglez Bentham dhe Mill. Ajo q realizohet paraqet thjesht nj interes pa ndjenja t arsyes praktike. Duke e falnderuar obligimin si nocion q duhet t prmbaj ligjin e veprimit ton, i cili mund t shprehet edhe me imperativin kategorik, por jo edhe me imperativin hipotetik, Kanti ka qndrim shum kritik ndaj t gjitha teorive mbi arsyet e dikaje q ndodh. Atij i intereson ligji pr at se ka duhet t ndodh, madje edhe nse nuk ndodh. Pr kt arsye, Kanti thekson dallimin midis parimit t mirsis (fatit) dhe parimit t udibrjes. Kjo nuk nnkupton anashkalimin e mirsis, por vetm trheq vrejtjen q njeriu t mos mbshtet n t kur bhet fjal pr obligimin. Kjo vlen edhe pr t mirn m t lart, e cila n etikn e Kantit sht cilsuar si qllimi m i lart i vullnetit t caktuar moral. Thn ndryshe, sipas Kantit, e mira m e lart sht objekt i arsyes s thjesht praktike. Pr t shpjeguar prmbajtjen e nocionit obligim, i cili prve ligjit dhe nevojs, paraqet shtylln e etiks s Kantit, ai mendon se pr kt duhet t imagjinohet imperativi kategorik si parim objektiv ose praktik, i cili vlen pr t gjitha qeniet e arsyeshme. N kt parim objektiv subjekti duhet t veproj. Kjo duhet t gjithmon i kundrvihet asaj q sht, gjegjsisht asaj q duhet t ndodh. Kjo vlee edhe pr t ardhmen. Meqense obligimi moral bazohet n imperativin si parim objektv, sht e natyrshme q t mos mbshtetet n parimet empirike, t cilat nuk mund t prfaqsojn fondamentin e mbhtetjes s ligjit moral. Prandaj, n etikn e Kantit i nnshtrohet ligjit, pra edhe vet obligimi. Pr kt arsye nuk sht udi q me nocionin obligim nnkuptohet njfar nnshtrimi ndaj ligjit moral, por edhe njfar dinjiteti i karakterit t njeriut q i prmbush obligimet e veta. N teorin etike t Kantit, obligimi e ka kuptimin e dikaje m t lart dhe m t madhrishme. Respektimi dhe kryerja e obligimeve morale sht obligim moral ose imperativ kategorik i cili perceptohet si krkes apriore apo si urdhres e arsyes son. Parimi i veprimit ton duhet t jet i till q t mund t pranohet ehd enga personat tjer. Pra q t bhet rregull e prgjithshme njerzore dhe t vlej pr t gjitha qeniet njerzore. Pr dallim nga msimet tjera, ai i Kantit niset nga obligimi i pastr, i cili sht liruar nga veprimi real dhe prmbajtja e tij, si edhe nga nj sr obligimesh t veanta. Midis obligimit t pastr dhe vetdijes morale nuk ka asgj t prbashkt. Kanti merret me obligimin e pastr, i cili sht veprimtari mendore. N vend t detyrave q subjekti ia jep vetvetes, subjekti i Kantit vetm e imagjinon veprimin e nevojshm si detyr morale. N vend q t kryej obligime reale q dalin nga realiteti jetsor, obligimi bhet vetm njohuri e pastr ose vetdije mbi veprimin. Obligimi i pastr shfaqet vetm si mendim mbi at se si do t duhet t veprohej, por pa prmbajtej t caktuar konkrete dhe pa obligime t veanta. Me q sht i pastr, obligimi nuk qndron n marrdhnie pozitive me nj sr obligimesh t veanta. Kjo paraqet vshtirsit m t mdha n teorin e Kantit, n t ciln vetdija mbi obligimin sht prshkruar si qenie e vetdijes morale. Teoria e tij has n vshtirsi t shumta nga t cilat nuk mund t dal. Sikur e gjith etika e Kantit, teoria e tij mbi obligimin ka hasur n kritika t shumta ndr t cilat duhet t veohen ato t hegelit, Shopenhauerit dhe Shelerit.

69 shtja e obligimit prbn nj rpej shtjeve t rndsishme t mendimeve etike bashkkohore, sidomos atyre q mund t cilsohen si mendime jo t njkohshme dhe joprezentuese ose, m qart, mendimeve t ruajtjes nga etika e pgjegjsis pr gjenerat e ardhshme. Natyrisht, aja q e ka ofruar mendimin etik tradicional nuk mund tu prgjigjet fryms dhe nevojave t kohs son. Ndryshe prej mendimit t tradits, etiks s prgjegjsis historike dhe planetare, problemi i obligimit vshtrohet n nj drit t veant. Ajo i qaset ksaj shtjeje ekskluzivisht nga aspekti i nevojs pr ruajtjen e gjith asaj q e ka krijuar njeriu. Obligimi prfshin edhe prgjegjsin e shkenctarve dhe novatorve pr pasojat q mund t shkaktojn inovacionet e tyre, sikur edhe prgjegjsin e politikanve pr pasojat e veprimeve t tyre pr gjeneratat e ardhshme. Themeluesit dhe prfaqsuesit e prgjegjsis etike historike dhe kolektive, n vend t asaj duhet t e vendosin theksin te sht e domosdoshme t. Ktu prve tjerash, qndron dallimi esencial midis mendimit etik tradicional dhe mendimit etik bashkkohot mbi obligimin.

2. Marrdhniet e moralit, t drejts dhe religjionit a. Morali dhe e drejta Marrdhniet midis t drejts dhe moralit zn vend t veant n mendimin etik. Ato e prcjellin mendimin etik qysh prej fillimeve t tij dhe deri n ditt e sotme. Kjo shtje z vend t rndsishm edhe n filozofin e orientimeve dhe preokupimeve t ndryshme. Natyrisht, n etik jan t pranishme pikpamje t lloj-llojshme dhe kontroverse. Mirpo, prkundr pikpamjeve t shklqyeshme t disa eticistve t periudhave t ndryshme kohore, t cilt jan themelues t drejtimeve dhe orientimeve t ndryshme, sot gjithnj e m shum shfaqet nevoja pr themelimin nj teorie t veant pr t drejtn, pr t ashtuquajturn etik e t drejts. Kjo tregon se shtja e t drejts nuk sht vetm shtje e filozofis t s drejts dhe e shkencs juridike, por pr t interesohet edhe etika, si dshmojn edhe msimet e mendimtarve helen. Qysh prej tyre e deri n shekullin 18, shtja e marrdhnieve midis t drejts natyrore dhe t drejts s arritur sht br nj prej shtjeve m t rndsishme, t cilat trajtohen n kontest midis marrdhnieve midis etiks dhe politiks. E drejta natyrore po pavarsohet dhe po bhet disiplin m vete. Pavarsimi i saj ndodh vetm ather kur ndodh ndarja e saj nga morali dhe politika. Fillet e ksaj ndarje gjenden te Hobsi. Ai ndan n mnyr radikale religjionin nga morali dhe trheq nj vij t trash midis racionalizmit dhe egoizmit. Kjo ndarja bhet fenomen i do mendimi q e trajton n mnyr t veant vetdijen njerzore. Karakteristik themelore e ndarjes t s drejts nga politika se ajo bn dallimin midis t drejts s shkruar dhe t drejts natyrore. E drejta natyrore nuk mund t nxirret n mnyr logjike nga faktet. Kjo teori sht e pranishme te Hjumi. Para se t paraqes esencn e ndarjes s prmendur, duke abstrahuar dallimet midis mendimeve t eticistve tradicional dhe atyre bashkkohor, sht e nevojshme t kihen parasysh dy momente. E para, morali dhe e drejta varen nga karakteri i marrdhnieve

70 shoqrore, marrdhnieve ekonomike, etj., marrdhnieve t njeriut n shoqri apo, m mir t thuhet t marrdhnieve t njeriut me interesat e prditshme ideologjike. E dyta, sht e domosdoshme t bhet dallimi midis t drejts natyrore dhe t drejts s normuar. E drejat ligjore ose norma nnkupton t drejtn e shkruar q rregullon ose prcakton sjelljen e njeriut n raport me t tjert. Pr dallim prej saj, normn morale njeriu ia prcakton vet vetes dhe e zbaton me sjelljen dhe veprimin e tij praktik. N kt kuptim, norma morale sht e pajtueshme me normn e shkruar. Pr kt arsye flitet pr norma pozitive dhe negative. Normat pozitive jan norma faktike, ndrsa normat negative bie ndesh me normat faktike. T parat i prcakton shteti, ndrsa krijues i t dytave sht individi. Por, njeriu shpesh thirret n normat e para, ndonse shpesh nuk i respekton ato, me vetdije apo pa vetdije. Normat juridike i rregullojn marrdhniet midis antarve t kolektivitetit, gjegjsisht marrdhniet midis individit dhe kolektivitetit dhe anasjelltas. Me kto norma mbrohen interesat e caktuara t cilat prkufizohen si interesa t prgjithshme shoqrore. Ndrkaq normat morale dhe veprimet morale e nnkuptojn dinjitetin e njerzimit. Natyrisht, midis prfaqsuesve t teorive mbi t drejtat e prcaktuara ekzistojn dallime t patejkalueshme, t cilat u takojn dy grupacioneve t mdha. T dy paln insistojn n normativitet, por nga pozicione krejtsisht t ndryshme. Njra insiston n normativietitn e s drejts, kurse tjetra n normativitetin e morales. Ky sht kriteri n baz t t cilit bhet dallimi prmbajtjesor midis teorive q bazohen n rndsin absolute t ligjit natyror, t cilin e identifikojn si ligj normativ. Njri variant i teoris t s drejts s normuar e vshtron problemi e s drejts dhe morales nprmjet prizmit t norms juridike, e cila krkon, ndalon ose lejon sjellje t caktuara t njeriut. Tjetra bazohet n normn morale nprmjet s cils prcaktohet dhe krkohet q njeriu t sillet sipas krkesave t ligjit moral. Variantin e dyt e zhvillo Kanti, i cili e konsideron ligjin moral t domosdoshm objektivisht, ndrsa parimi kryesor sht natyra subjektive. Ky mendim ka shkaktuar reaksione t ashpra pr shkak t kundrshtive t tij. sht e palejueshme q norma juridike t vendosen nn normn morale, ashtu si sht e palejueshme q e drejta t identifikohet me minimumin etik, si kan thn kirenistt. Kjo mund t dshmohet n jetn e prditshme. sht e pamundur q nprmjet norms juridike njerzit t detyrohen q n komunikimin e tyre t jen t sinqert dhe t thon t vrtetn. Kshtu dshmohet se ekzistojn dallime t thella midis norms juridike dhe norms morale. Derisa t parat shprehin at q sht, pra gjendjen ekzistuese, sipas s cils individi duhet ta harmonizoj sjelljen dhe veprimin e vet, e dyta tregon at q duhet t jet. Kt kundrshti e nxjerrin n shesh teorit e ndryshme etike, por prin mendimi etik i Kantit, i cili thekson dallimin e thell midis moralitetit dhe legalitetit. Teoria e tij e kundrshton vendosshmrisht teorin e t drejts natyrore, por edhe teorin e t drejtave n prgjithsi. Kjo vrehet qart ne qnrdimine tij, kur thot q morali krkon moralitet, kurse e drejta krkon legalitet. Dallimin q e bn Kanti midis moratitetit dhe legalitetet Hegeli e ka shndrruar n themel t filozofis juridike. Derisa n t drejtn formave nuk bhet fjal pr ndonj interes t veant, por pr nj norm t veant t vullnetit, n t drejtn morale shtrohet shtja e vetprmbajtjes dhe nxitsit t vullnetit. Ndryshe prej pikpamjes mbi legalitetin, t cilin Hegeli e formulon n form t kshills: bhu njeri dhe respektoji edhe t tjetr si njerz, pikpamja moralizuese niset me prcaktimi i brendshm, nga tiparet subjektive

71 dhe vullneti subjektiv, prandaj vlera e njeriut prcaktohet n baz t veprimit t tij t brendshm. Hegeli e cilson strukturn e normave juridike ose shtetrore si mbretri t liris serioze. Duke u distancuar nga pozicioni abrastrakt i Kantit, Hegeli ka n mendje kuptimin e dallimit q e bn Kanti midis morales dhe legales. Por, n ligjratat e tij mbi filozofin, Hegeli vren se e drejta, e prditshmja, qeveria, kushtetuta, et., duhet t prcaktohen n mnyr t prgjithshme, n mnyr q t jen t arsyeshme, n pajtim me vullnetin e lir. Nga ky pozicion, del se Kanti nuk ka mundur t anashkaloj dualizmin e moralitetit t brendshm dhe realitetit t jashtm, sepse e para i kundrvihet t dyts. Te Kanti, moralitetoi nuk mund t nxirret nga realiteti dhe mbetet n kornizn e nevojave. Prfundimet e Hegeli mbi marrdhniet modos t drejts dhe moralitetit tregojn se nevoja ka shkaktuar ndarjen e filozofis praktike nga konteksti i filozofis juridike, ndrsa dallimi q e kishte br Kanti midis moralitetit dhe legalitetit ka mbetur jasht filozofis. Hegeli e pranon teorin e Kantit q e ka prjashtuar t drejtn natyrore, e cila z vend t rndsishm te mendimtart para Kantit. N t vrtet. shtja e t drejts natyrore ka qen nj prej shtjeve t rndsishme t interesimit t mendimtarve klasik (Sokratit, Platonit dhe Aristotelit). Ktij problemi i kan kushtuar rndsi t veant edhe stoikt dhe Toma Akuinski. Midis ktyre mendimtarve ekzistojn dallime t mdha lidhur me kt shtjes. Mendimet e stoikve kan qen plotsisht t kundrta me mendimet e klasiksve. Por, m n fund, qndrimet e t gjith ktyre mendimtarve dallojn qensisht nga mendimet e mendimtarve t shekullit 17. Duhet t kihet parasysh se msimet mbi t drejtn jan t vjetra pothuaj po aq sa edhe filozofia politike. Ato, bashk me teorit mbi moralin, shnjojn filozofin praktike. Me problemin e t drejts dhe me shtje t veprimin moral dhe politik jan marr pothuaj t gjith mendimtart e prmendur. Por, me interes t veant jan msimet dhe klasikve (Sokratit, Platonit dhe Aristotelit), t cilat dallojn shum nga mendimi i pararendsve t Kantit. N kto pikpamje shtjes morale dhe politik vshtrohen nga pozicioni i prkryerjes s qenies njerzore, t ciln nuk mund ta arrij do njeri. Natyra nuk ua ka dhuruar t gjith njerzve t gjitha mundsit q t bhen t prkryer. Esenca e ktyre pikpamjeve mund t prmblidhet n konstatimin se njerzit nuk jan t barabart n kuptimin m t rndsishm, n kuptimin e aftsive pr t arritur t prkryern, prandaj t drejtat q jan t barabarta pr t gjith nuk jan asgj tjetr vese t drejta m t drejta. Pra, njerzit nuk jan t barabart n kuptimin biologjik dhe moral. Disa jan superior ndaj t tjerve, prandaj, sipas natyrs s gjerave, i sundojn t tjert. Kjo pikpamje hidhet posht nga stoikt, sidomos nga Ciceroni, i cili thekson se t gjith njerzit jan t ngjashm me njeri-tjetrin. Qndrim edhe m kritik ndaj teoris klasike mbi t drejtn dhe moralin kan mbshtetsit e teoris q i vshtron njerzit barabar t lir. N kto pikpamje insistohet n t drejtn natyrore, e cila konsiderohet si mbrojtse e liris dhe barazis natyrore. Dallimet esenciale midis moralit dhe t drejts s normuar qndrojn n faktin se morali ka objekt sjelljen individuale t njeriut me tiparet e tij etike, sepse Sokrati dhe njnzit e tij: Epikuri, Platoni, stoikt dhe Aristoteli, si edhe ky i fundit dhe nxnsit e tij: Hobsi, Hjumi, Lloku, Spinoza, Kanti, Fihte e t tjer u drejtohen individit. Pr kt arsye,

72 msimet e tyre mund t cilsohen si teori individualistike apo si teori mikroetike. Kto msime nuk mund ti prgjigjen fryms dhe nevojave t kohs s sotme, t cilat po bhen gjithnj e m shum objekt i mikroetiks. N ann tjetr, objekt i s drejts sht jeta e prbashkt e individve dhe marrdhnieve reciproke midis tyre. Kjo z vend t rndsishm n teorin e prgjegjsis planetare dhe historik dhe i msimit ekoetik. Objekti i sjelljes s njeriut si individ shprehet edhe n etikn imperaive t Kantit, gjegjsisht n msimin e tij mbi imperativin kategorik, ndrsa objekti i t drejts s kets s prbashkt t individit si pjestar i shoqris qytetare merre kuptimin e plot n msimet e Hegelit mbi themelimin pozitiv t moralitetit. Kto msime t Kantit jan shoqruar me kundrshti t rrepta t msimeve mbi t drejtn natyrore. Kjo shihet te teoria e s drejts e Hegelit, e cila sht br mendim mbi identitetin e arsyes dhe reales dhe anasjelltas. Prve dallimeve t prmendura, ekzistojn edhe nj karakteristik qensore e dallimit midis moralit dhe t drejts. Ajo qndron n faktin se morali ka karakter t brendshm, ndrsa e drejta ka karakter t jashtm. Cila sht esenca e karakterit t jashtm t s drejts, e cila mund t shprehet n mnyra heteronome dhe mund t ket rndsi heteronome? Prgjigja n kt pyetje mund t shprehet n konstatimin e mposhtm: e drejta u qaset s jashtmi atyre q jan vars dhe manifestohet si ndonj vullnet i huaj, i cili sht i obligueshm pr t gjith varsit, me qllim q t sigurohet dhe t ruhet stabiliteti i trsis. Kundrvnia e karakterit t jashtmt s drejts ndaj karakterit t brendshm t morales detyrimisht shpie deri t dallime n mnyrn e trajtimit t obligimit. E drejta e imponon obligimin ligjor dhe detyrimit n baz t normave t sanksionuara me dispozita juridike, ndrsa obligimi moral nuk ka kurrfar obligimi ndaj normave juridike, por sht thjesht obligim moral. Dallimi midis t drejtave t shkruara dhe t drejtave morale qndron n faktin se njeriu sht i obliguar tia respektoj normat e shkruara pasi pr mosrespektimin e tyre ai duhet t prgjigjet, ndrsa normat morale duhet t respektohen, ndonse mosrespektimi i tyre nuk nnkupton prgjegjsin. E drejta e shkruar e ka karakterin e detyrimit t jashtm, ndrsa moralja e ka karakterin e obligimit t brendshm. Ligji i morales nuk imponon kurrfar detyrimesh t jashtme, por ato ia prcakton vetvetes personaliteti i zhvilluar moral. Thn me fjalrt re Kantit, qenia e arsyeshme morale ngritet mbi gjithka q sht empirike, pra edhe mbi normativitetin e faktitetit. Por, prve dallimeve t mdha, ekzistojn edhe disa lidhje t caktuara reciproke, t cilat nuk mund t shprehen n kuptimin e teorive sipas t cilave e drejta sht minimum etik gjegjsisht maksimum etik. Kjo sht e natyrshme, pasi e drejta juridike e forcn fizike pr imponimin e rregullave juridike, ndrsa morali nuk e ka kt forc. N ann tjetr, duhet t kihet parasysh se e drejta dhe morali i kan krkesat e tyre. Prandaj, mund t ndrtohet nj tez, ndonse paradoksale, e cila thot se e drejta dhe moralja pajtohen n disa pika q kan t bjn me krkesat e tyre. Por, derisa nga normat juridike mund t nxirret ajo q duhet, normat morale nuk bazohen n ndonj detyrim. Megjithat, disa filozof bashkkohor e konsiderojn lidhjen midis t drejts dhe morales si zon normative. Kjo lidhshmri ka t bj me faktin se morali sht qllim i t drejts, ndrsa vet qllimi i s drejts sht baz e kuptimit detyrues. Sipas filozofve

73 bashkkohor, pr norma juridike, t drejtn n fuqi dhe t drejtn e obligueshme mund t bhet fjal vetm ather kur vetdija e individit bazohet n imperativin e drejtsis, i cili, natyrisht, sht obligues. Kt tez eticistt mund t vn n pikpyetje me shum argumente. Filozoft e t drejts vshtir se mund t prballen me sukses me imperativin etik t Kantit. Prkundr tezs s prmendur, ekziston nj tez tjetr me t ciln mund t dshmohet m mir lidhja midis moralit dhe t drejts. Autort e ksaj teze kan nj emrues t prbashkt, e ky sht ligji normativ. Ai sht nj trsi normash, rregullash, ndalesash dhe urdhresash apo nj trsi rregullash, t shkruara e t pashkruara. N baz t tyre rregullohet, ndalohet ose krkohet t jet sjellja ose veprimi yn. Kjo tez ka natyr tjetr prej interpretimeve paraprake. Ajo sht e pranishme me msimet e ndryshme etike, t cilat mundsojn klasifikimin n disa grupe. Grupin e par e prbjn pikpamjet t cilat mund t emrtohen me emrtimin e prbashkt natyralizmi etik, elementet e t cilit hasen n veprat e poetit Pindar e sidomos te sofistt, Antifoni dhe Hipi. Me gjith dallimet midis tyre, element i prbashkt i ktij grupi sht mendimi sipas t cilit normat e sjelljes s njeriut dalin nga ligji natyror. Karakteristika themelore i mendimit t ktij grupacioni qndron n identifikimin e ligjit natyror m ligjin normativ, pa marr parasysh se a bhet fjal pr rregulla apo pr kshilla morale. Grupin e dyt e prbjn dy variante: njra q bazohet n kshillat morale dhe tjetra q e vshtron shtjen e morales dhe t drejts nga pozicioni i rregullave juridike, me t cilat prshkruhet sjellja dhe veprimi i njeriut. Varianti i dyt i ktij grupi, i cili mund t cilsohet si pozitivizm. Prfaqsues tipik i ktij mendimi sht Komti, me pozitivizmin e tij klasik. Ekzistojn variante t ndryshme t pozitivizmit etik, tipar i prbashkt i t cilit sht se marrdhnia e rregullativs ligjore dhe norms morale mund t prshkruhen n baz t fakteve. Duke eliminuar dallimet midis msimeve pozitiviste, duket t vrehet se esenca e pozitivizmit etik qndron n fatin se ai niset nga teza se ekzistojn norma morale, t cilat mund t prshkruhen si t gjitha faktet tjera. Kshtu kontestohet normativiteti moral. Pr dallim nga morali, normat juridike e prcaktojn sjelljen e njeriut. Ato duhet t jen n harmoni me ligjet q jan n fuqi. N qoft se njeriu nuk e respekton normn juridike, sht e pashmangshme q tiu nnshtrohet sanksioneve. Fal tyre bhet njsimi i arsyes dhe objektives dhe anasjelltas. Kt teori e zhvillon Hegeli, n filozofin e tij t s drejts. Ai v n dyshim aftsit e individit q t vlersoj esencn e trsis s normave, pra shtetin. N t vrtet, esenca e shtjeve qndron ndryshe. Individi duhet t vlersoj n baz t rregullave t cilat jan prcaktuar nga shteti, i cili sht ndrmjets midis njeriut dhe liris s tij. Liria e individit mund t kufizohet nga ndrmjetsimi i shtetit, n qoft se liria e individit e cenon ose e kufizon t drejtn e shtetit. b. Morali dhe religjioni Morali dhe religjioni, bashk me t drejtn, jan simbolet e ekzistencs s njerzimit. Ato jan probleme t prhershme t mendimit, qoft ai teologjik apo apo ateistik, idealist apo materialistik. Raporti midis tyre sot sht objekt i shqyrtimeve dhe dialogut midis mendimtarve t etiks dhe t teologjis, t cilt kan pikpamje plotsisht

74 kundrthnse. Ky raport bhet gjithnj e m aktual pr shkak t krizs s moralit dhe problemeve n sistemin e vlerave, t cilat jan t dukshme n t gjitha segmentet dhe n t gjitha nivelet e shoqris. Kjo u jep rast mendimtarve teologjik q t dalin me tezn mbi nevojn q njerzit ti kthehen fes si njrs prej parakushteve pr tejkalomin e krizs morale. Historia e mendimit etik ofron prgjigje plurale dhe t lloj-lloshme n pyetjen lidhur me raportin midis moralit dhe religjionit. Kjo vlen edhe pr etikoteologjin, sidomos pr skolastikn islame dhe at kristiane. N kuadrin e skolastiks jan formur shum shkolla, t cilat i qasen n mnyr specifike kuptimit t marrdhnieve midis religjionit dhe moralit. Natyrisht, mendimi skolastik ka ndikuar dukshm jo vgetm n mendimin e Aristotelit, por edhe n mendimin e pararendsve t tij, n rend t par Sokratit, Platonit dhe neoplatonistve. Pr ndikimet e mendimtarve t mdhenj grek te skolastikt tregojn msimet e Toma Akuinskit dhe ato t aristotelistve islamik. Mirpo, e prbashkt pr t gjitha kto shkolla sht burimi i moralit, t cilin e shohin te religjioni. Sipas tyre, nuk ka moral pa religjion, pa t cilin as nuk mund t kuptohet morali. Kjo tez sht sidomos e pranishme te Toma Akuinski dhe Al-Ghazzali, i cili konsiderohet si mendimtar kulminant i skolastiks islame. Esenca e t gjitha msimeve teologjike qndron n faktin se ato konsiderojn se religjioni ka kuptim pozitiv dhe funksion pozitiv te morali. Kjo pikpamje bie ndesh me disa msime etike themeluesit dhe prfaqsuesit e t cilave shohin dallime t pakaprcyeshme midis morales dhe religjiozes, etiks dhe religjionit. Ato thon se religjioni ka funksion negativ pr moralin. N kt kontekst mund t prmenden eticistt anglez (Hobsi, Bejkoni dhe Hjumi) dhe mendimtar me orientim fenomenologjik, Hartmani. Ndonse pikpamjet e tyre etike dallojn dukshm n aspektin empirik e fenomenologjik, duke marr parasysh parimin nga i cili nisen, ata e kan t prbashkt qndrimin negativ ndaj religjionit. Pr kta eticist anglez, religjioni ka ndikim negativ n moralin. Sipas tyre, religjioni e prish njeriun. Raporti rigoristik ndaj religjionit manifestohet edhe t Hartmani. Ai mendon se religjioni sht i orientuar kah njanshmria dhe transcendenca, ndrsa etika niset nga dyanshmria dhe prfundon te ajo. Religjioni niset prej Zotit, ndrsa etika niset nga njeriut dhe drejtohet gjithnj njeriut. SDipas Hartmanit, vlerat morale n religjion nuk kan status t vlerave t pavarura, ndrsa n etik vlerat jan autonome, sepse prapa tyre nuk qndron asnj autoritet, asnj zotrues i bors dhe asnj zotrues i njohurive dhe t vrtets absolute. Pra, autoritet gjendet n vet etikn. N baz t ksaj, Hartmani nxjerr prfundimin se religjioni, me ligjratat e tij, e dmtin fenomenin e moralitetit dhe themelet e tij lirin. Qndrim kritik ndaj vlerave etike t religjionit kultivon edhe dr Branko Boshnjak, n veprn Filozofia dhe krishterimi. Ai, sikur edhe Hartmani dhe Fojerbahu, insiston n inkompatibilitetin e morales dhe religjiozes, ertiks dhe religjionit. N msimin e Fojerbahut religjioni shpjegohet si shtje e imagjinuar. Sipas tij, Zotin e ka krijuar vet njeriu. Njeriu e ka krijuar Zotin pr t kompensuar pafuqin e tij karrshi t panjohurave t natyrs.

75 Qndrimet e Humit, Fojerbahit dhe Hartmanit nuk jan t vetmet qndrime q insistojn n pavarsin e plot t moralit nga religjioni apo n pavarsin absolute t etiks. N t vrtet, ekzistojn mendime etike q i referohen subjektit autonom moral dhe theksojn antinomin e religjionit n raport me pyetjen themelore etike lirin. Ekzistojn shum mendime, si tradicionale ashtu edhe bashkkohore, t cilat e theksojn paqndrueshmrin re tezs mbi religjionin si burim t moralit. Por, tradita njeh edhe mendime t kundrta. N to shfaqen mendimtar q insistojn n lidhjen midis etiks dhe religjionit, por edhe mendimtar q angazhohen pr antonimin e etiks apo pavarsin e saj nga religjioni. Pa marr parasysh shumsin e prgjigjeve kundrthnse midis tyre q jan dhn n mendimin e tradits, duket ti kthehemi teoris s krijuesve t etiks, sidomos Aristotelit, i cili ka supremacin jo vetm n teorin teologjike, por edhe n hulumtimet shkencoresociale dhe pr prshkrimin e morales. Pikpamjet e mendimtarve etik mbi raportin midis moralit dhe religjionit dallojn dukshm nga pikpamjet e mendimtarve teologjik. Por, kjo nuk do t thot se t gjith eticistt jan ngritur kundr religjionit. N t vrtet, shumica prej tyre e ka pranuar ekzistencn e Zotit, ndonse jan ngatrruar n shtjen e krijimit t bots. Pa marr parasysh dallimet n qndrimet e tyre rreth raportit t etiks dhe religjionit, t cilat jan sheshuar n msimet e Al-Farabit dhe Ibn Sininit, n njrn an, dhe n mendimin e AlGhazzalit, n an tjetr, sht i padiskutueshm fakti se religjioni sht pjes prbrse e kndvshtrimit t njeriut ndaj bots. Megjithat, religjioni dallon nga etika. Kjo vrehet n faktin se religjioni mbshtetet n bindjet e veta. Esenca e tij nuk sht n mendim, por n bindje. Shpresa n tipin e ri t njeriu dhe sjelljen e veprimin e tij, e cila sht ngritur mbi egoizmin, utilitarizmin, dobin, etj., paraqet karakteristik qensore t disa mendimeve etik, sidomos t atyre q e mbshtesin indiferencn formale n raport me ndryshimet n votn e jashtme, si edhe msimet morale sipas t cilave shkenctart, teknikt dhe politikant u nnshtrohen prgjegjsis historike e planetare pr veprimin e njerzimit. Nga sa u tha m sipr, tregon dallimin jo vetm midis moralit dhe teologjikes, por edhe dallimin midis mendimit etik dhe mendimit shkencor. Gjithashtu mendimi religjioz ose teologjik dallon esencialisht nga mendimi etik. Dallimi midis ktyre dy teorive qndron n faktin se objekt i mendimit teorik nuk sht dika q do t mund t besohej. Prkundrazi, objekti i saj shrehet n rekomandimet se si duhet t sillet dhe t veproj njeriu. Veprimi i tij duhet t jet baz pr vendosjen e rendit human n bot. Ndryshe prej ksaj, objekti i mendimit religjioz qndron n besimin dhe shpresn pr nj bot m t mir dhe pr jetn tjetr. Natyrisht, mendimin religjioz dhe etik e kundrshton mendimi shkencor. Ai prqendrohet n dije, sepse ajo sht objekt i saj. Problemi i raportit midis dijes dhe besimit ka qen objekt i racionalizmit kritik t Kantit.

76 Sokrati ka br gabim kur e ka identifikuar dijen me moralitetin. Njeriu mund t ket dije t mdha, por kjo nuk do t thot se sht njeri i moralshm, gj q mund t dshmohet me shum shembuj t jets s prditshme. Me fjal t tjera, pr moralitetin nuk ka rndsi primare dija. sht e vrteta, ekzistojn teori t cilat i vendosin n lirshmri dijen dhe moralin. Kshtu ndodh me intelektualizmin etik t Sokratit, me racionalizmin etik t Platonit dhe me disa teori metafizike t shek. XVII, si p.sh. me racionalizmin etik t Spinozs. Moralin dhe religjionin sht e pashmangshme ti vshtrojm n kuptimin prmbajtjesor dhe funksional. Duke pasur parasysh kt problem, ekzistojn dallime midis shkenctarve dhe eticisve. T parve u intereson lidhja funksionale, ndrsa t dytt shprehin interesim pr dimensionin prbajtsor t ktij simboli t ekzistencs njerzore. Disa prej mendimeve bashkkohore, si p.sh. t shkolls neokantiste t Kasirerit, prpiqen q moralin, religjionin dhe format e tjera t ekzistencs s njeriut (mitin, artin, shkencn, arsyen etj.) ti vshtrojn n kuptimin funksional t tyre. Kjo qasje ka hasur n kritika. Ky raport mund t kuptohet drejt nse insistohet n prmbajtje e jo n funksion. M n fund, karakteristik qensore e t gjitha teorive dhe drejtimeve etike sht pikrisht kjo. Nj prej shtjeve m kontradiktore ka t bj me prejardhjen e moralit. Kto kontradikta jan t pranishme edhe sot e kdaj dite. Kjo qshtje ka histori tepr t gjat dhe dominon n drejtimet dhe sistemet e ndryshme t mendimit etik dhen objektin e shkencave empirike-sociale, qndrimi i t cilave sht dshmuar m i dobt sesa ai i teorive etike. Pr dallim nga pikpamjet shkencore, mendimi etik ofron nj pamje m t plot t ktij raporti. Por, te eticistt nuk ka nj mendim t harmonizuar. N ann tjetr nuk jan t rralla rastet kur mendimtart etik i kundrvihen mendimin teologjik, i cili sht prpjekur q t vendos dominimin e religjionit mbi mendimit etik. Disa prej tyre jan prpjekur ta shpjegojn religjionin dhe moralin nga pikpamja e funksionit t tyre instrumental. Pikpamjet e tilla, si dhe ato q e shpjegojn religjionin si fenomen, jan shfaqur pr shkak t friks nga vdekja. Ato nuk prekin n esencn e problemit. Gjithashtu t papranueshme jan edhe mendimet sipas t cilave religjioni sht form e shtrembruar e vetdijes shoqrore apo shprehje e rrejshme e realitetit objektiv. Religjioni, sikurse edhe etika, sht pjes prbrse e vshtrimit mbi botn, e cila sht pjes e pashkputshme e jets njerzore. Nga pozicioni i religjionit njeriu sht qenie e besimit dhe shpress, ndrkaq pr nga aspekti etik njeriu sht qenie e mendimit dhe e veprimit t orientuar kah humaniteti. M n fund, filozofia praktike e kupton njeriun si qenie racionale dhe qenie e veprimit praktik. Kjo sht karakteristika kryesore e msimit etik t Aristotelit dhe t Kantit. Dallimi midis msimeve t tyre dhe disa msimeve t tjera, p.sh. t Shkolls Neokantiste dhe

77 msimeve instrumentalistike dhe funksionalistike, qndron n faktin se neokantistt, si Kasireri dhe mendimtart e orientimit instrumentalistik dhe finksionalistik shtjes s raportit midis moralit dhe religjionit i qasen nga aspekti i instrumentalizmit dhe funksionaliteit t tyre, duke e anashkaluar qenien e tyre. Raporti midis moralit dhe religjionit z nj vend t rndsishm n teorin etike t Kantit. Kt e dshmojn dy kritikat e para t Kantit dhe vepra Religjioni n kufi t arsyes s shndosh. sht e vrteta, teoria e Kantit e on botn drejt antinomis, fal Zotit, pavdeksis s shpirtit dhe liris. Pavarsisht prej dallimeve t pakaprcyeshme mbi raportin e religjionit dhe moralit dhe burimin e moralit, midis nj sr teorish, drejtimesh dhe sistemesh, sht fakt i pamohueshm se liria sht baz e moralitetit. Pikpamje t rndsishme pr kto i shfaq edhe Hegeli me formn e tij dialektike t paraqitjes. Kjo shihet n fjalimin tij si rektor i Universitetit t Berlinit (1930), ku niset nga liria e besimit, si liri e njeriut. N kt drit shqyrtohet shtja e krishterimit dhe liris. Sipas tij, ka ekzistuar vetm funksioni historik i ndrmjetsimit midis liris s grekve dhe pr disa njerz dhe liris gjermane pr t gjith njerzit. Hegeli nuk ka lejuar q liria religjioze dhe liria politike t shkrihen n nj. Mendimi i tij n raport me religjionin dhe moralin, gjegjsisht religjionin dhe lirit dallon dukshm nga mendimet e t tjerve pr shkak se ai e kundrshton rreptsisht etikoteolgjin, por jo edhe krishterimin, liria e t cilit ka marr formn e vet t plot juridike dhe politike me lindjen e shoqris moderne. Por Hegeli, n teorit e tij, si thekson Lukai, ka dashur t shkatrroj religjionin e krishter. Prandaj, prpjekjet e mvonshme t Hegelit konsiderohen si transformim radikal i tij. Kjo mund t vrehet n librin e tij Enciklopedia e njohurive filozofike, ku zhvillohet mendimi panteist q prmblidhet n vlersimin se religjioni nuk e njeh absoluten, por vetm e krijon iden pr t. Pra, thn ndryshe, ai paraqet argumentim t jashtm. Thn ndryshe, kristianizmi u ka ardhur njerzve prej s jashtmi. Sipas Hegelit, n religjion bhet bashkimi i natyrores dhe shpirtrores. Ky sht mendim i njohur panteistik, i cili sht shfaqur bashk me Hegelin. Ideja panteistike, si nj prej karakteristikave themelore t mendimit t Fihtes, sht pjes prbrse e msimit metafizik t Spinozs. Esencn e tij e paraqet teorema Deus sive natura (Zoti ose natyra). Sipas disa interpretve dhe kritikve, p.sh Shopenhaverit, kjo teori sht kundrshtare e hapur e moralit dhe religjionit ose, thn m ndryshe, nj form e rafinuar e ateizmit. Te disa prfaqsues t idealizmit etik gjerman ekziston prpjekja e universumit dhe e raportit t njeriut ndaj tij konsiderohet t ket t njjtin objekt me religjionin, metafizikn dhe moralin. Religjioni nuk nnkupton shpjegimin teorik t bots, si bn metafizika, e as nuk vendos norma dhe qllimet e veprimit, sikurse bn etika. Pr dallim prej mendimtarve t tjer etik, Shlajermateri konsideron se metafizika dhe

78 morali i nnshtrohen religjionit. Jo vetm ky mendimtar, por edhe shum eticist t tjer dhe filozof nuk kan arritur t evitojn sfidn q paraqet raporti midis moralit dhe religjionit. Kjo shtje paraqet alfn dhe omegn e trajtimeve t panumrta mijvjeare, dhe t prgjigjeve kundthnse e t papajtueshme midis tyre. Gjith mendimin historik, etik, filozofik, teologjik dhe shkencor e prcjell ky problem. Ai sht i pazgjidhur, si sht e pazgjidhur edhe vet qenia e qenies njerzore. Pra, e nde nuk ka nj prgjigje q do t vlente prgjithmon, si nuk ka as nj qndrim t harmonizuar mbi kt problem kompleks. Prandaj, nuk sht e uditshme q jan themeluar drejtime dhe sisteme t ndryshme, pikpamjet e t cilave qndrojn edhe sot. Duke abstrahuar nj sr pikpamjesh t ndryshme, donjra prej t cilave ka argumente t palkundshme pr mbrojtjen e tezave t veta, sht e domosdoshme t theksohet se relacioni midis moralit dhe religjionit mund t shihet m s miri me shembullin e mesazhit filozofik dhe teologjik, i cili sht objekt i shqyrtimeve t shumanshme, sidomos n skolastikn islame dhe kristiane. Duke ln pas dore pikpmajet e atyre mendimtarve q prejardhjen e moralit e kan krkuar te religjioni, mesazhi filozik mund t formulohet kshtu: arsyeja nuk ka nevoj pr kurrfar mbulese dhe as pr kurrfar msimi nga jasht. Zoti nuk sht asgj tjetr vese njeri q e ngushton arsyen e tij. Prkundr ksaj, kuptimi i mesazhit religjioz mund t shprehet kshtu: gjithka q ne krijojm sht e gjykuar t zhduket, sepse zhduket edhe vet njeriu, si qenie kulmore. Sipas ksaj teorie, njeriu pa religjion nuk mund t jet i vetdijshm pr vullnetin, vetknaqsit dhe dobsit e tij ontologjike dhe morale. Trajtimi dhe kuptimi i marrdhnieve midis moralit dhe religjionit vetvetiu prfshijn detyrimisht jo vetm etikn, por edhe religjionin, mendimin etik e teologjik midis t cilave ekziston nj lidhshmri. Por, mendimi kritik i liruar nga paragjykimet dhe kurthat e ndryshme, on n nevojn e domosdoshme pr dallim e ktyre dy simboleve t ekzistencs s njerzimit. Nj prej dallimeve t tilla sht edhe ai q ka t bj me moralin si fenomen, q varet nga hiret e kohs. Thn m sakt, morali si fakti empirik, gjat ndryshimeve ekonomike, politike dhe kulturore t shoqris, detyrimisht pson transformim, si n kuptimin prbajtjesor, ashtu edhe n kuptimin formal. Kjo mund t shihet n shembullin moralit t ish shoqrive socialiste, si cili n kuptimin prbajtejesor dhe formal nuk ka qen i njjti pas transformimeve radikale, ekonomike dhe sociale. Ndryshe nga morali, religjioni u prballon hireve t kohs dhe ndryshimeve ekonomike, sociale dhe politike t shoqris. N qoft se kjo merret parasysh, leht mund t argumentohet teza sipas s cils prejardhja e moralit nuk sht n religjion, por n vet natyrn njerzore, sepse kjo e fundit i nnshtrohet vazhdimisht procesit

79 dinamik. N kundrshtim m kt tez, teologt dhe jo nj numr i vogl i eticistve mendojn se morali e ka prejardhjen e tij nga religjioni. Ata e mohojn lidhjen antrolopogjike midis moralit dhe religjionit. Para atyre q e mohojn kt lidhje, shtrohet nj pyetje esenciale: a mund t sillen jobesimtart n mnyr m t moralshme sesa besimtart. Prvoja e deritashme historike jep prgjigje pozitive. T jesh besimtar, n momente t caktuara historike, pr shkak t interesit personal apo prfitimit personal n dm t tjetrit, nuk do t thot t jesh i moralshm. T jesh i moralshm do t thot t respektosh dinjitetin e tjetrit. Kjo ka t bj edhe me religjionin. Si njra ashtu edhe tjetra, nuk karakterizohen pr mendim, por veprim. Vlersimi se a sht dikush i moralshm apo religjioz nuk mund t bhet n baz t pikpamjeve t tij dhe t prshkrimit t mendimit t tij, por n baz t veprimit praktik t tij. Mendimi, kuptimi, shpjegimi dhe prshkrimi i asaj se sht morale dhe religjioze, gjegjsisht ka sht veprim moral dhe veprim religjioz, dhe ka e prbn gjenezn e tyre, u takojn etiks, teologjis, filozofis, historis dhe gjenetiks. Secila prej ktyre, n mnyr specifike, japin prgjigjet e veta. Midis tyre ekzistojn dallime t pakaprcyeshme dhe at jo vetm mbi raportin midis etiks dhe teologjis, por edhe prmbajtjen e vet etiks. Gjegjsisht drejtimeve dhe sistemeve t saj t s njjts periudh kohore. Mjfato9n te prmendim ktu dallimet midis mendimeve etike t shekujve XVII, XVIII dhe XIX. Disa prej tyre e krkojn prejardhjen e moralit n religjion, ndrsa disa t tjer e krkojn at n njeriun. Nj prej mbrojtsve m t fuqishm t tezs se prejardhja dhe kuptimi i moralit duhet t krkohet te njeriu sht prfaqsuesi i idealizmit etik gjerman Emanuel Kant. Me prcaktimin e njeriut si qenie morale, Kanti dshiron tia imponoj formuln e tij mbi moralin gjith njerzimit. Mendimi i Kantit ka t bj me moralin q nuk ka lindur, por q duhet t lind. Kjo teori i hedh posht t gjitha teorit etike pararendse, sepse qenia e moralit krkohet n prmbajtjen, qllimin ose veprimin e njeriut. Prkundr tyre, Kanti insiston n aspektin formal t moralitetit, duke e hedhur posht prmbajtjen ose qllimin. Ktu qndron esenca e pikpamjes s tij etike mbi moralin. Ai nuk e anashkalon as shtjen e raportit midis moralit dhe religjionit. Kjo duket ne tezat e tij se besimi ne Zotin sht i nevojshm pr arsye morale e praktike. kjo ide e shprehur n librin e tij Kritika e arsyes s thjesht prcillet edhe n librin Kritika e arsyes praktike. Kritikt e Kantit e imponojn pyetjen se ai (Kanti), si barts i kthesave radikale n mendimin etik, a sht kundrshtar i religjionit apo e v at n lidhshmri me moralin. Kjo pyetje e rndsishme sht br objekt trajtimi i shum mendimtarve etik, te t cilt jan shfaqur dilema t mdha. Duke ln mnjan interpretimet kundrthnse, pikpamja specifike e Kantit mbi raportin midis morales dhe religjiozes, qndron n rrzimin e t gjitha teorive zyrtare teologjike, q kan dominuar pr shekuj me radh, apo t teorive t Toma Akuinskit. N t vrtet Kanti duke u ngritur kundr teologjis dhe dogmatiks zyrtare, prpiqet q tia bashkngjes

80 arsyen, duke menduar se n kt mnyr do t ndikoj n prmirsimin e sjelljes s njerzve apo, thn m qart, duke u prpjekur ta moralizoj religjionin. Pr kt arsye ai ka thn se ne kmi vetm koncept moral mbi Zotin, i cili na sht dhn nprmjet mendjes s shndosh praktike. Ndryshe prej prpjekjeve t Kantit pr moralizmin e religjionit, disa eticist anglez e konsiderojn religjionin si t dmshm pr moralin. Pikpamjet e t parit dhe t dytit nuk mund t pranohen n mnyr t njanshme. N t vrtet pr religjionin si religjion nuk sht i nevojshm kurrfar moralizimi. Gjithashtu, religjioni parimisht nuk e dmton moralin. Prkundrazi, libri i shenjt i cilitdo religjion i kshillon njerzit pr sjellje dhe veprime njerzore. Librat e shenjt nuk thon vrite njeriun, por respektoje njeriun. N kt pik nuk ka dallime midis etiks dhe religjionit. Me gjith dallimet e thella q ekzistojn midis teorive t ndryshme etike, pikpamjet e tyre mbi raportin midis religjionit dhe moralit, ojn n prfundimin se kto jan fenomene shum t rndsishme t ekzistencs njerzore dhe t veprimit t njeriut. Pr kompleksitetin e marrdhnieve midis religjionit dhe moralit tregojn edhe shqyrtimet q vazhdojn t bhen nga mendimtart bashkkohor. Pikpamjet e tyre nxjerrin n shesh nevojn e zbulimit t esencs s problemit, i cili sht krijuar n rrethana t tjera, dukshm m t komplikuara n raport me rrethanat n t cilat sht shfaqur mendimi etik tradicional. Nuk sht vshtir t konstatohet se as n mendimin bashkkohor nuk mund t gjendet nj qndrim i harmonizuar mbi shkaqet e krizs morale, si smundjet planetare dhe mbi ndikimin e religjionit n t. Me kt problem merren jo vetm etika dhe teologjia, por edhe shkencat e ndryshme sociale e empirike. Prfaqsuesit e ktyre shkencave i shpallin rezultatet e hulumtimeve t tyre, si t vetmet rezultate t sakta dhe t qndrueshme. Ata ofrojn argumente t palkundshme, me ndihmn e t cilave i mohojn t gjitha mendimet e ndryshme prej mendimeve t tyre. Por, ky pohim, sikur edhe pikpamjet e disa mendimeve etike, si p.sh. pikpamja panteistike e Spinozs nuk mund t pranohen. E para, pr shkak se shkencat sociale empirike merren me moralin vetm si me nj fakt ekzistues, ndrsa e dyta, shkencat i qasen moralit ekskluzivisht nga aspekti shkencor intelektualistik. T dyja kto karakterizohen nga fakti se nuk shprehin interes pr at q duhet t jet. Natyrisht edhe sot sht vshtir t gjenden prgjigje t prafrta t hulumtimeve shkencore rreth problemit t raportit midis moralit dhe religjionit. Kjo vshtirsi u paraqet probleme t mdha si teologve ashtu edhe eticistve dhe shkenctarve t sfers shpirtrore e historike. Besimi dhe arsyeja morale, religjioni dhe filozofia praktike, merren me t njjtin problem problemin e s vrtets dhe veprimit praktik. Rrugt dhe mjetet e trajtimit t ktij problemi dallojn plotsisht. Natyrisht, ka pasur prpjekje q kto t harmonizohen, por nuk sht arritur kurrfar suksesi. N skolastikn islame kt

81 sht prpjekur ta bj Ibn Ruzhd, ndrsa n skolastikn kristiane, Abelardi, i cili i qetson nominalizmin dhe realizmin n debatin rreth universales. Religjioni, m shum sesa morali, duhet t kuptohet si prcaktim afatgjat i natyrs njerzore. Ai karakterizohet pr funksionin e vet koherent dhe integrativ. N t vrtet, ky funksion mund t ket pasoja shum negative pr njeriun dhe pr gjith shoqrin njerzore. Mendimin mbi religjionin si prcaktim afatgjat t qenies njerzore e kundrshton Kanti me filozofin e tij praktike. N qoft se qllim i filozofis praktike sht q t kshilloj njeriun t veproj n harmoni me ligjin moral dhe veprimi njerzor manifestohet si veprim nga respekti pr kt ligj, ather sipas teologve, qllimi i religjionit sht krijimi i jets s prtejme, m t pasur dhe m t lumtur. Kt koncept e kundrshtojn jo vetm prfaqsuesit e mendimit materialistik, por edhe prfaqsuesit e idealizmit etik. Pr Stoikt Zoti sht material. I Urti sht Zoti dhe Mbreti i jets. N ann tjetr, meq mendimi teorik dhe spekulativ nuk kan arritur ta mohojn as ta argumentojn ekzistimin e Zotit, shpirtit t pavdekshm dhe liris. Kanti, sipas t cilit do religjion ka piknisje faktin se Zotin e trajton si ligjvns t t gjitha obligimeve tona q duhet ti respektojm, konsideron se njeriu pushon vetm s besuari.

82 KAPITULLI I DYT SHTJE THEMELORE T ETIKS

l. Vetdija dhe ndrgjegjja a. Vetdija morale - ndrgjegjja M par sht theksuar (shih Parakushtet subjektive t moralitetit) se vetdija n prgjithsi ose aftsia pr vendim t vetdijshm dhe vetdija moral paraqesin komponentt kryesor t subjektivitetit moral. Prandaj sht e nevojshme t theksohet se vetdija paraqet bazn e jets njerzore. Pa t jeta sht e paimagjinueshme. Midis vetdijes dhe aftsis pr veprim t vetdijshm ekziston nj lidhshmri, ndonse ajo nuk mund t identifikohet. N t vrtet, njeriu mund ta ket vetdijen, por kjo nuk do t thot se ka edhe ndrgjegje. Nuk ka deklarat m t moralshme dhe m madhshtore se sa kur njeriu thot Do t veproj n pajtim me ndrgjegjen time. Dinjiteti i njeriut matet me ndrgjegjen e tij. Ai mund t bj veprime t mira dhe t kqija dhe t jet i vetdijshm pr t dyja. Kryesin e veprs s keqe mund ta brej ndrgjegjja, por kjo nuk vlen pr t gjith. Shembulli m i mir sht agresioni n Bosnj e Hercegovin, projektuesit dhe kryesit e t cilit nuk do ti brej ndrgjegjja pr krimet e kryera. Prve lidhjes, ekziston edhe nj dallim midis vetdijes dhe ndrgjegjes. Ky dallim sht i pashmangshm. Ai nuk ka t bj vetm me pikpamjet teorike, por edhe me jetn praktike. N rastin e par, pra n kuptimin teorik, historia e mendimit etik dhe mendimit filozofik n prgjithsi, ka pasur qasje t ndryshme dhe pikpamje kundrthnse. Ky problem trajtohet edhe nga eticistt bashkkohor, p.sh. mbshtetsit e prgjegjsis etike historike dhe planetare dhe ekoetiks ose prkrahsit e racionalizmit etik. Pr dy grupet e para t eticistve sht karakteristike se e vendosin n plan t par imperativin e ekzistimit t njeriut dhe t biosfers. Grupit t tret i takojn mendimtart q shtjen e vetdijes morale (ndrgjegjes) e vendosin n kontekst t veprimit racional t njeriut n kohn e shkencs dhe teknologjis. Themeluesit e prgjegjsis etik historike dhe planetare nuk e pranojn kt pikpamje pr zgjidhjen e shtjeve morale t s sotmes. Esenca e vetdijes morale ndrgjegjes nuk sht shtje thjesht teorike, por ka t bj me veprimit moral, n kuptimin e diferencimit t s mirs nga e keqja. Ajo paraqet kriterin suprem pr vlersimin e gjykimit dhe t morales dhe veprimin praktik. Kanti i ka identifikuar vetdijen dhe ndrgjegjen, ndrsa Fihte ka br nj rrafshim midis vetdijes e ndrdijes dhe ndrgjegjes. Kt e ka kontestuar fuqishm Hegeli. N vend t vetdijes abstrakte t Kantit dhe Fihtes, Hegeli thekson se individum sht ajo q ekziston, sepse njeriu n prgjithsi nuk ekziston, por vetm eksiton njeriu i caktuar. Sipas Hegelit, pranimi i njeriut konkret n bashksi nuk sht pranim i t folurit t tij moral, por ajo buron nga prcaktimi i njeriut.

83 Problemi i vetdijes morale ndrgjegjes dhe vetdijes n prgjithsi sht imponuar jo vetm n mendimin etik, por edhe n mendimet tjera disiplinare, n rash t par t antropologjis filozofike, gnoseologjis, filozofis s religjionit dhe filozofis s artit. Asaj i kushtojn rndsi edhe prfaqsuesit e shkencave sociale-empirike. Por, ekzistojn dallime t pakaprcyeshme midis pikpamjeve t tyre. Dallimet qndrojn n faktin se etika e kupton dhe e shpjegon vetdijen morale, ndrsa shkenca e prshkruan at. E para nuk i shfrytzon hipotezat, si bn e dyta. Duhet t kihet parasysh se vetdija morale ndrgjegjja sht fenomen kompleks. Ajo i ka ndar n eticistt, pr shkak t subtilitetit dhe kompleksitetit t saj. Aktualiteti i saj sot vjen plotsisht n shprehje, pr shkak t kriz morale dhe vlerave morale, e cila e ka arritur kulmin. Prandaj sot nuk sht i nevojshm mendimi, por veprimi. N kuptimin e vetdijes subjektive mbi t mirn dhe t keqen dhe mbi vlerat morale t puns she sjelljes vetjake ka rol dominant n motivimin moral20. M hert kam theksuar se vetdija morale ndrgjegjja sht nj prej shtjeve fundamentale t etiks. Ajo ngitet mbi prshkrimet shkencore t vetdijes morale, pasi nuk jep hipoteza dhe parashikime, por insiston q vetdija morale t vrtetohet nprmjet veprimeve morale. shtja e vetdijes morale u ka interesuar teorive, drejtimeve dhe sistemeve t ndryshme etike. N msimet e tyre jan dhn shum prgjigje kundrthnse. Mjafton t prmendin tri msime plotsisht kontradiktore: msimin e eticistve anglez (Batler dhe Smith), t Kantit dhe Shelerit. Batleri e ka identifikuar ndrgjegjen me synimin pr t br mir, ndrsa Smithi e ka gjetur qenien e ndrgjegjes n ndjenjat tona pr t tjert dhe reagimin ton ndaj miratimit ose refuzimit. Pr dallim prej tyre, Kanti e ka ndar ndrgjegjen nga t gjitha prmbajtjet, duke e identifikuar at me ndjenjn e obligimit si obligim. Sheleri, me msimin e tij mbi emocionalen a priori, konsideron se vetdija morale sht shprehje e gjykimit nprmjet ndjenjave dhe jo nprmjet arsyes. Si u tha m sipr, etika e Kantit vshtron njfar ngjashmrie midis vetdijes dhe ndrgjegjes, ndrsa msimi i Fihtes identifikon vetdijen, ndrdijen dhe vetdijen morale. Kjo teori prpiqet t ta liroj vetdijen morale nga parimet etike prmbajtjesore, por edhe ta hedh posht mendimin e Kantit, sipas t cilit vetdija sht nevoj q i nnshtrohet parimeve universale t obligimit si detyrim pr veprim nga respekti ndaj ligjit moral. Identifikimi i vetdijes, ndrdijes dhe ndrgjegjes q e bn Fihte mund t shihet m s miri n qndrimin e tij se vetdija morale e prbn vetdijen e cila ka t bj me vetveten dhe se do vetdije e prcaktuar n ndrdije. Sipas tij, jasht ndrdijes nuk ka mbshtetje pr vetdijen. Vetdija q ka t bj me vetveten nuk sht vetdije e arsyes, por sht vetdije morale, para s gjithash. Fihte ka pranuar se pararendsi i tij, Kanti, ka konstatuar se do vetdije sht e kushtzuar nga ndrdija. Prkundr prpjekjeve t tij q t ngrihet mbi Kantin, Fihte nuk ka arritur t lirohet prej prangave t pararendsit t tij. Kanti, si bn edhe Fihte, e redukton vetdijen morale n shqyrtim t mundsive t veprimit pa veprimin vetjak. Kjo sht treguesi m i mir i qndrimit abstrakt mbi
20

Shih: Rasim Muminovi, Ethos i ljudsko bivstvovanje, Veselin Maslea, Sarajevo l989, f.226

84 vetdijen morale, ndrdijen dhe ndrgjegjen. Ky qndrim sht br objekt i kritiks s ashpr t Hegelit. Nuk mund t pranohen mendimet q e identifikojn vetdijen pr prgjithsi me vetdijen morale, gjegjsisht ndrgjegjen. Kjo e mjegullon prmbajtjen e vrtet t ksaj shtjeve fundamentale etike. Identifikimi nuk sht i arsyeshm logjikisht, sepse aftsia pr veprimin e ndrgjegjshm dhe njohuria mbi vetveten dhe vlerat vetjake sht nj, ndrsa vetdija morale, me ndihmn e s cils diferencohen e mira dhe e keqja, sht dika krejt tjetr. Mund t thuhet se shtja e vetdijes morale paraqet nyjn gordiane pr t gjitha msimet etik, pa marr parasysh se kan pasur ato apo ji baz religjioze dhe pa marr parasysh se a bhet fjal pr etikn prmbajtjesore dhe pr vlersimet e saj se a sht dika mir apo keq, e rregullt apo e parregullt, e drejt apo e padrejt, e vrtet moralisht apo gnjeshtr, etj. ose mbi etikn informative-praktik t llojit t Kantit. N pyetjen se ku qndron esenca e vetdijes kan dhn prgjigje t shumta. Kto dalin nga mendime t ndryshme, prfaqsuesit e t cilave i jan qasur n mnyr t njanshme ktij problemi, duke e reduktuar prmbajtjen e saj n njohuri ose n dika tjetr. Atyre u kundrvihet mendimi q vetdijen morale e vshtron si obligim t respektit ndaj ligjit moral. shtja e vetdijes morale ndrgjegjes sht br objekt i kritiks s ashpr t Hegelit. N t vrtet, Hegeli e ndan nocionin e vetdijes nga shtjet etik. Ai mendon jasht kornizs s mendimit etik, sepse e trajton vetdijen si problem ontologjik. Prfundimi i teoris s tij tregon se vetdija vepron ashtu q e shndrron prmbajtjen individuale n nj form adekuat t kolektivit shoqris. Nga pikpamja e mbshtetjes pozitive t moralitetit, Hegeli e konteston vetdijen e pastr morale si realitet. Ajo nuk sht verifikuara historikisht, sepse gjithmon sillet n rreth. Ky pranim i takon vetm vetdijes s problem ontologjik. sht gabim t mendohet se te Hegeli bhet fjal pr ndonj rekonstruksion ose plotsim t pikpamjeve etike. Prkundrazi, bhet fjal pr mohim radikal t do qndrimi moralizues. Ndryshe prej mendimit t Kantit Fihtes mbi vetdijen morale, fenomenologjia e ndrgjegjes s Hegelit qndron para nj prove historike t potencs bivalente t subjektivitetit, para testit t dualizmit, kundrvnies ndaj liris dhe arbitraritetit, liris dhe detyrimit, t qenit dhe nevojs. N t vrtet, n msimet e Kantit Fihtes vetdija e pastr morale sht indiferente ndaj objektivitetit, ndrsa te Hegeli vetdija, si problem ontologjik, i ekspozohet objektivitetit, shoqris njerzore dhe shtetit, gjegjsisht ligjeve dhe normave ligjore. Ajo e njeh objektivitetin pr t qen vet e njohur. Pr kt arsye, Hegeli e analizon n mnyr kritike dhe e hedh posht vendosmrisht qndrimin etik t Kantit Fihtes, sipas t cilit vetdija dhe ndrgjegjja paraqiten si determinonte t arsyes praktike, gjegjsisht imperativit praktik. Pra, Hegeli e hedh posht qndrimin mbi subjektivitetin e brendshm t cilin prfaqsuesit e etiks s prgjegjsis historike planetare dhe t eko-etiks e transformojn n qndrim t imperativit t ekzistencs. N vend t maksims s Kantit ti duhet t, prfaqsuesit e ksaj teorie e vendosin maksimn njeriut duhet t.

85 Ndryshme prej teoris s Kantit mbi vetdijen e pastr morale, e cila paraqet bazn e nevojs, Hegeli e sheh n vetdijen e detajuar bazn e ndrgjegjes. N hipostazn e liris, arsyes praktike ose vetdijes s pastr t Kantit, Hegeli e ka par pafuqin pr kryerjen e detyrs morale. Si nuk e zgjedh problemin e vetdijes morale teoria e Kantit Fihtes, sepse bartsi i saj e abstrahon objektivitetin, ashtu edhe kritika e Hegelit sht larg prgjigjes s drejt, me q dialektisti i paarritshm e ka identifikuar si ekzistuese dhe t menduar. Ky identifikim sht theksuar m von te Hegeli. Mendimet etik q e identifikojn vetdijen n prgjithsi dhe vetdijen morale ndrgjegjen nuk e qllojn esencn e problemit. Gabimi i tyre qndron n faktin se njeriu mund t ket vetdije mbi veten e tij ose mbi dika tjetr, por jo edhe vetdije morale ndrgjegje, nprmjet t cils prgjigjet para vetes s tij dhe para t tjerve. N t vrtet, njeriut mund t jet i vetdijshm pr t brat e tij t kqija, por nuk do t thot se e bren ndrgjegjja pr kt. Pr kt arsye mund t prmendet si shembull njeriu q n vetmbrojtje e kryen nj vrasje dhe pr kt nuk e bren ndrgjegjja. Barts i vetdijes s prgjithshme mund t jet do njeri, por kjo nuk vlen edhe pr vetdijen morale. Kt t dytn mund ta ket vetm nj person i zhvilluar moralisht dhe i prgjegjshm. Dallimi i vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale ka rndsi primare jo vetm pr teorin etike, por edhe pr njeriun si t till. Pra, kjo nuk sht vetm shtje e teoris mbi moralin, por edhe alfa dhe omega e jets praktike. Kjo mund t dshmohet n shembullin vijues. Shum shkenctar, teknik dhe politikan jan t vetdijshm pr pasojat e aplikimit t zbulimeve t tyre dhe t veprimeve t tyre politike, por nuk do t thot se ata do ti brej ndrgjegjja pr kt. Ata nuk do t thot se do ti brej ndrgjegjja pr vdekjen e njerzve, pr shkatrrimin e mirave materiale dhe vlerave shpirtrore. Ndryshe prej tyre, personalitetet e zhvilluara moralisht e dallojn t mirn nga e keqja, t drejtn nga e padrejta, t vrtetn nga gnjeshtra, t bukurn nga e shmtuara, etj. Vetm nj personalitet i till mund t jet i vetdijshm pr veprimet e veta dhe t jet i prgjegjshm moralisht pr at q bn. Personaliteti i zhvilluar moralisht paraqet qenien e fisnikruar me dije, e cila sht e aft t bje veprime udibrse. Ky mendim i Aristotelit po bhet gjithnj e m aktual n teorit e ndryshme etike bashkkohore. Nj personalitet i till dallon dukshm nda individi. I pari bhet shembull q i dyti t veproj moralisht dhe t ndjehet i prgjegjshm pr veprimet dhe sjelljet e tij. Ktu vjen plotsisht n shprehje imperativi kategorik i Kantit. Mirpo, do individ nuk do t thot se duhet t jet personalitet i zhvilluar moralisht. M hert kam thn se vetdija dhe ndrgjegjja i prkasin zons s komponentve t moralitetit. Ato jan alfa dhe omega e teorive dhe drejtimeve t ndryshme etike, n t cilat shprehet m fuqishm apo m dobt anashkalimi i esencs s problemit. Prandaj, nuk sht e uditshme t thuhet se shtja e vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale bjn pjes m shtjet m t errta dhe m abstrakte t mendimit etik. Zgjidhjet q ofrojn mendimet etike, pa dyshim, dshmoj dallimet e pakaprcyeshme t teorive dhe drejtimeve t ndryshme. Ato e artikulojn prjashtimin e tyre reciprok. Ekziston dallim i patejkalueshm midis pikpamjeve t Spinozs dhe Kantit. Ky dallim del drejtprdrejt nga piknisjet e tyre. Thn ndryshe, ajo prej nga niset mendimi etik natyralistik i Spinozs dallon esencialisht nga etika e Kantit. Dallim i pakaprcyeshm ekziston edhe

86 midis tyre dhe etiks s prgjegjsis historike e planetare mbi moralen n kohn e shkencs e teknologjis. Protagonistt e ktyre t dytave mendojn se mendimi etik tradicional sht i pamjaftueshm pr kuptimin e subtilitetit t vetdijes dhe ndrgjegjes s njeriut t sotshm. Natyrisht, midis tyre ekzistojn papajtueshmri t caktuara lidhur me marrdhniet midis vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale - ndrgjegjes. Me ndihmn e vetdijes normale zbatohen ne jet normat morale. Por, vetdija morale dhe normat morale nuk mund t krkohen n faktet ekzistuese. sht gabim t konsiderohet se normat morale mund t nxirren nga faktet ekzistuese, si sht gabim q vetdija morale t vshtrohet si vetdije ne prgjithsi. Me nj veprim t till harrohet se normat morale t personave bien ndesh me gjendjen ekzistuese dhe vetdija n prgjithsi nuk sht njsoj sikurse vetdija morale. N t vrtet, njeriu i vetdijshm ndjehet prgjegjs pr veprat e tij, ndrsa njeriut t pavetdijshm i mungon prgjegjsia. N mendimin etik t tradits njihen dy tendenca: n t parn vetdija morale trajtohet n kuadrin e vetdijes n prgjithsi, kurse n t dytn insistohet ne theksimin m t madh t rolit t vetdijes morale. Teoria racionalistike e stoikve dhe Spinozs paraqet nj shembull ku dominon vetdija n prgjithsi, gjegjsisht problemi i vetdijes morale futet n trsin e problemit n prgjithsi. Pr dallim prej tyre, Kanti e identifikon vetdijen n prgjithsi si ndrgjegje. Ky identifikim del nga karakteri i msimit etik t tij. Pavarsisht, se racionalizmi etik tradicional sht objekt i kritiks s mendimit etik bashkkohor, hallk e tij sht vetdija morale. Ajo sht shprehje e shqetsimit kritik t shpirtit mbi krizn morale dhe vlerave morale planetare. Ka shum shembuj q e dshmojn kt. Pr fat t keq deri tash nuk ka shenja pr tejkalimin e saj. Pr kt arsye, sht shum e arsyeshme vrejtja e protagonistve t teorive etike bashkkohore sipas t cilve problemi i vetdijes morale sht alfa dhe omega pr mendimin konstruktiv dhe t drejt dhe pr veprim moral e politik. Ata e rehabilitojn msimin e Aristotelit n t cilin jan shprehur idet mbi etikn dhe politikn si edhe kuptimin e veprimit politik, duke i prsritur shtjet fundamentale t etiks s Kantit (imperativin kategorik, veprimin moral dhe karakterin universal t maksims s veprimit t njeriut si qenie morale). Prpjekje t tilla kan br edhe prfaqsuesit e prgjegjsis etike dhe planetare. N t vrtet para tyre, rekonstruksionin e mendimit t Kantit e kan br neokantistt, sidomos Vindelbandi. Ai e ka prdorur nocionin vetdijet normative si sinonim pr vetdijen n prgjithsi. Nga pikpamja e sotme, rndsi vendimtare ka kuptimi i drejt i prmbajtjes dhe rndsis s vetdijes morale ndrgjegjes. Sipas ksaj pikpamjeje mund t njihen objektivat dhe kufijt e do teorie etike. Kuptimi i drejt i ksaj shtjeje ofron pikpamje t tilla etike q nisen nga vlersimi i njllojshm i vetdijes dhe ndrgjegjes, me kusht q e para t veproj pr mirqenien dhe fatin e njeriut. Vetdija mund t jet e orientuar n drejtim t krijimit t mirqenies s njeriut dhe t vlerave dhe idealeve t tij. Ajo mund t jet e orientuar edhe kundr ktij objektivi kur njeriu, me veprimin e tij atavistik, i shkakton fatkeqsi nj njeriu tjetr, q do t thot e lndon dinjitetin e tij. Derisa vetdija n prgjithsi sht baz e jets, vetdija morale sht reaksion i njeriut ndaj sjelljeve t tij. Ajo sht zri i unit q na thrret t bhemi far jemi potencialisht, pra t bhemi

87 mbrojts jo vetm t integritetit tone pr edhe mbrojts t integritetit t t tjerve. sht e vrteta, zri i ndrgjegjes sot sht aq i dobt sa as nuk dgjohet dhe as nuk veprohet sipas tij. Po t fliste gjithmon me z t qart dhe t lart vetdija ather nuk do t ndodhte ajo far po ndodh sot. Nj prej shpjegimeve t mosfunksionimit relativ t vetdijes son sht refuzimi yn q t dgjojm dhe q t msojm si t dgjojm. Pr t dgjuar zrin e ndrgjegjes son duhet t jemi t aft ta dgjojm vetveten por shumica e njerzve sot has n vshtirsi t mdha pikrisht kur duhet ta dgjoj veten. Ne e dgjojm gjithknd por jo edhe vetveten. N ann tjerr, n qoft se kemi t bjm me at form t vetdijes q e orienton njeriun drejt krijimtaris, humanes dhe dinjitetit njerzor, ather vetdija jon e prjeton emanaconin e plot n praktik. Forma m reale dhe m autentike e ksaj praktik sht moraliteti t cilin Kanti e konsideron si kusht q qenia e arsyeshme mund t jet qllim pr vetvete. Ky sht fondamenti i etiks s Kantit, e cila e dallon at prej t gjitha teorive etike tradicionale. Vetdija merr aktualitetin e vet t veant n etikn e prgjegjsis historike e planetare. Kjo shtje sht objekt i teorive, drejtimeve dhe sistemeve t ndryshme etike pothuaj nuk ka msim etik q do ta anashkalonte problemin e vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale si edhe marrdhniet midis tyre. Se far rndsie ka vetdija morale tregon shembulli i fitores s Sokratit ndaj realitetit politik t kohs s tij. Jemi dshmitar se vetdija morale nuk ka qen kurr m aktuale dhe m e nevojshme sesa sot. Ajo prek te njeriu dhe veprimet e tij, me t cilat e v n pikpyetje ekzistencn e njeriut dhe t natyrs s shndetshme. Eticistt e prgjithsis historike dhe planetare me t drejt theksojn se sht e domosdoshme t krijohet klim n t ciln veprimi shkencor, teknik dhe politik i njeriut do t respektoj jetn e njeriut dhe dinjitetin e tij. Msimet e tyre jan shembulli m i mir se vetdija n prgjithsi dhe vetdija morale jan objekt i shqyrtimeve t teorive tradicionale dhe bashkkohore. Kto dy shtje e prbjn bazn mbi t ciln ngrihet kritika bashkkohore ndaj teoris etike tradicionale. Si kam theksuar mendimi historik njeh tendenca q e absolutizojn rolin dhe rndsin e vetdijes n prgjithsi n favor t ndrgjegjes, gj q sht shprehur sidomos n msimin racionalistik t stoikve dhe Spinozs. Ndryshe prej ksaj ekzistojn edhe pikpamje etike q i japin prparsi vetdijen morale ndaj vetdijes n prgjithsi. Duke abstrahuar kto dy pikpamje, sht e nevojshme t merret parasysh se vetdija n prgjithsi dhe vetdija morale jan probleme shum komplekse. sht e teprt t thuhet se njeriu mundet dhe duhet t ket vetdije dhe vetdije morale. Vetdija sht vazhdimisht objekt i interpretimeve kontroverse. Ajo i ka lajthitur jo vetm shum prfaqsues t msimeve, teorive dhe drejtimeve etike, por edhe shum mendimtar q prmenden ktu her pas here. Kjo sht e pranishme te mendimtart q e shpallin vetdijen si dhurat t zotit, si bjn Protagora, Shaftesberi dhe prfaqsuesit e t ashtuquajturs teori naturalistike, t cilt e konsiderojn vetdijen si element t lindur t natyrs njerzore. Kto pikpamje kan hasur n kritika t rrepta t Kantit, Murit dhe prfaqsuesve t etiks fenomenologjike, Shelerit dhe Hartmanit. Kshtu Muri, nprmjet analizs s kujdesshme sinjalizon caqet dhe kufijt e hedonizmit, eudaimonizmit dhe utilitarizmit. Edhe Kantit i jan br kritika pr shkak t ftohtsis dhe mungess s

88 prmbajtjes n trajtimet e tij mbi moralin. Pr kt e kan trhequr vrejtjen Sheleri dhe Hartmani por edhe Muri. Ky i fundit mendon se Kanti nuk ka qen i vetdijshm se nga teoria e tij morale del se ligji moral varet nga liria n nj kuptim shum m t rndsishm sesa ai sipas t cilit liria varet nga ligji moral. Por, kjo kritik nuk e godet esencn e konceptit t Kantit mbi vetdijen n prgjithsi. M par do t mund t thuhej se kjo kritik sht e dshtuar pr shkak se liria sht themel dhe shprehje e moralitetit, thn m mir, liria shprehet n vetdije. Ndryshe mund t thuhet se nse njeriu nuk ka autonomi, pra liri, ai sht i penguar q t veproj n mnyr morale dhe sipas ndrgjegjes. Diskutimet thjesht teorike dhe abstrakte mbi vetdijen dhe vetdijen morale nuk ojn vetvetiu te vetdija morale as te veprimi moral q nnkupton prgjegjsin. Njeriu nuk ka nevoj apriori pr shqyrtim teorik q t bhet i vetdijshm moralisht pr veprimet e tij ndaj njerzve t tjer. Prandaj, zri i ndrgjegjes ngrihet kundr gjith asaj q e cenon dinjitetin njerzor, vlerat njerzore dhe krijimtarin njerzore. Vetm mendimi q insiston n artikulimin e plot t njerzis e shpreh rndsin e zrit t ndrgjegjes dhe t kuptimit t saj n jetn e njeriut. Prandaj jan t gabuara mendimet q i identifikojn vetdijen morale dhe vetdijen autoritare. Nn presionin e saj t fundit njeriu ndrton mekanizmat e ikjes dhe lirimit, si do t thoshte Erih From. Disa mendimtar t shekullit 20 kan br prpjekje q ndrgjegjen ta kuptojn si shprehje t aftsis pr ekzistenc njerzore. Kjo vjen n shprehje n mendimet e prfaqsuesve t mendimit negativo-ekzistencialistik dhe pozitivo-ekzistencialistik, t cilt i v para dilemave t mdha nocioni i vetdijes. Mjafton t prkujtohet shkrimi i N. Abanjanit Mundsia dhe liria. Nga dilemat nuk sht liruar as Hegeli, i cili ka gjetur te vetdija paqen e realitetit dhe arsyes. Ai nuk e pranon vetdijen e pastr morale, sepse ajo nuk sht e verifikuara historikisht. Teorit mbi vetdijen morale ndrgjegjen ofrojn pikpamje t ndryshme. Mjafton t prmendet Platoni, n msimin e tij vetdija mbi iden e t mirs sht edhe vetdije morale, mandej Spinozn, i cili e vshtron dijen mbi vetmbrojtjen e njeriut njsoj si vetdijen morale, Maks Shelerin, sipas t cilit ndrgjegjja qndron n renditjen e ligjshme t qllimeve t drejtprdrejta21. Teoria e Shelerit qndron plotsisht n kundrshtim me etikn e Kantit. Midis saj dhe mendimit t Fihtes mbi vetdijen dhe vetdijen morale ekzistojn dallime. Fihte thekson rolin e refleksionit t vetdijes mbi vetveten. S kndejmi ka dal edhe nocioni vet-vetdijsim. Thn ndryshe, vetdija morale n esencn e saj sht vet-vetdije. Ajo ka t bj me vetveten dhe i kthehet vetvetes. do vetdije sht e drejtuar nga vetvetdija apo gjith ka gjendet n vetdije sht e themeluar n kushtet e vetvetdijes se dhn a t t prodhuar, ndrsa jasht vetvetdijes nuk ekziston ndonj themel i saj22. Prandaj, vetdija e cila sht vetmbrojtje, sipas Fihtes, sht vetdije morale. Kjo reflekton n vetveten m shum se do refleks shkencor, pra edhe filozofik. Ndryshme nuk do t ishte vetdije morale, e cila e bn vetveten objekt t vlersimeve morale.
21 22

Max Scheler,Formalismus in der Ethik und die materiale artethik, Berlin l954, f.111 Fihte,Uenje o nauci,BIGZ,Beograd l976,str.149

89

Duke i nisur nga liria si fillim, gjegjsisht si themel i moralitetit, Fihte e shpall vetdijen si parim absolut, prej t cilit buron do gj. Derisa Kanti me vetdije nnkupton vetdijen njerzore si prmbledhje t vlersimit praktik t bots, Fihte zbulon te vetdija forcn absolute t njeriut. Pr Fihten vetdija sht absolute. Uni, si barts i vetdijes, sht ajo q vepron dhe sht produkt i veprimit. Mendimin e Dekartit mendoj, pra jam, ai e shndrron n veproj, pra jam. Nga mendimi primar i Fihtes del: Un jam shprehje e veprimit. Duke falnderuar ksaj, Fihte vendos shenjn e barazimit midis vetdijes morale, ndrdijes dhe ndrgjegjes. Jo vetm Kanti dhe Fihte, por edhe i gjith mendimi klasik gjerman, i ka dhn mendimit t ardhshm pikpamje t shklqyeshme problematiks s vetdijes morale, kur bhet fjal mbi kritikn e moralitetit abstrakte. A ka pikpamje m t mueshme se sa refleksi kritik i Hegelit mbi vetdijen morale? N shembullin e vetdijes s pastr morale ai e vshtron thellsin dhe kundrshtin e brendshme t pozicionit moral t Kantit-Fihtes. Dualizmin e Kantit mbi qenien dhe nevojn, lirin dhe domosdoshmris Hegeli e percepton duke thn se vetdija krkon t jet e pranuar nga vet realiteti dhe ta pranoj realitetin. Do t ishte gabim t mendohet se problemi i vetdijes morale ka qen objekt vetm i mendimit klasik gjerman. Kjo tem sht trajtuar nga grekt e vjetr, n rend t par nga Sokrati, t cilt kan insistuar n autonomin e vetdijes moral. Hegeli thot se te grekt ka pasur zakone, si jan virtyti moral, obligimi, etj. Sokrati sht prpjekur ti msoj ato. Njeri i moralshm nuk sht ai q vetm do dhe bn, por edhe ai q sht i vetdijshm pr veprimin e vet. Prkundr vendlindjes dhe zakoneve, Sokrati e ka konsideruar subjekt at q vendos. Derisa Sokrati as vet nuk i ka prmbushur obligimet e tij si qytetar, atdhe i tij i vrtet nuk kan qen shteti dhe religjioni ekzistues, por vetdija mendore23. Ky mendim i Hegelit, i cili i jep dimension historik fenomenit normal, tregon qart se raportin e Hegelit ndaj mendimit moral e ka karakterizuar mbisundimi i subjektivitetit t pastr t moralitetit. S kndejmi rrjedhe se duke analizuar n mnyr kritike msimet morale t Kantit dhe Fihtes, ku sht prmbledhur e gjith qenia e moralitetit, Hegeli n brendin e subjektit moral, si barts i disa veprimeve mendore e praktike, i gjen kufijt e morales. Ai vjen n prfundim se ndrgjegjja sht negativitet absolut i gjithkaje t caktuar. Sipas shembullit t vetdijes morale, Hegeli e vlerson mendimin e grekve t vjetr, sidomos raportin e Sokratit ndaj tradits helene. Analiza e mendimit dhe kuptimit t diamonionit, atij zrit t brendshm q Sokrati e cilson si frymzim hyjnor, i cili ia trheq vrejtjen q t mos bj dika q do t ishte e padrejt, e padobishme ose e keqe, shpie n prfundim se daimonioni z vendin e par n prcaktimin e vetdijes n raport m konceptin modern mbi vetdijen. S kndejmi Hegeli e mbron qndrimin mbi vetdijen e pastr morale. Kjo shihet n librin e tij Historia e filozofis. Sokrati me msimin e tij paralajmron aftsin e vendimit dhe prcaktimit t pavarur pr veprim. Me
23

Hegel, Filozofija povijesti, Kultura, Zagreb l95l, f. 298

90 kt pikpamje ai dallon dukshm nga mendimtart e periudhs s parasokratit. Te ata ka dominuar pavetdija e vendimmarrjes (Hegeli). Sipas Hegelit, daimonioni i Sokratit sht forme kalimtare nga e jashtmja drejt t brendshmes. Me q vetdija sht shfaqje e individualitet t prgjithshm t shpirtit, i cili sht i sigurt n vetn e vete dhe, njkohsisht, sht e vrtet e prgjithshme, daimoniaoni i Sokratit bart n vete nj joperfenksion t veant, i cili e bn at kalimtar n raport me nocionin real t vetdijes. Sipas kritikve t teoris etik t Sokratit, daimonioni nuk sht vetdije, por sht pavetdije apo bestytni e cila nuk sht m e jashtme, sepse sht bartur n brendi, si forma specifike e subjektivitetit t zgjuar. Megjithat, daimonioni ka dika prej elementeve t konceptit modern t vetdijes. Ktu bhet fjal pr dshirn pr vendimmarrje. Fal dshirs pr vendimmarrje dhe prcaktim t veprimit, Sokrati del nga bashksia e zakonshme, n t ciln individi nuk ka pasur vetdije as dshir pr vendime individuale mbi shtjet themelore jetsore. Prandaj, Hegeli thot demoni i tij qndron n mes, midis profecive t jashtme dhe shpirtit t pastr t brendis24. Ky qndrim n mes tregon instiktin e shndrruar n nj vetdija te veant. Bhet fjal pr zvendsimin e institucionit t profecis me vetvetdijen vetjake t njeriut. Gjykimin e tij pr Sokratin Hegeli e prfundon me kt konstatim: Sokrati n vetdije e ka brendin si t ndar. Sokrati na ka msuar se njeriu nuk duhet t qndroj pran autoritetit t prditshm, por vet vets tia siguroj bindjen dhe t veproj sipas bindjes s tij25. Por, kjo bindje, gjegjsisht subjektivitet i brendshm, sht ajo q e pengon teorin e Hegelit mbi bazn e moralitetit pozitiv, i cili, n shtetin modern, arrihet nprmjet normave juridike t tij. Nga pozicioni i bazs pozitive t moralitetit Hegeli i drejton kritik t ashpr pikpamjes s Kantit-Fihtes t vetdijes morale t pastr me t ciln nuk mund t arrihet te kurrfar objektivieti t zakonshm, sepse absolutizimi i bindjeve subjektive dhe individuale e bn t prkulshm gjithka q mund t konsiderohet si e prgjithshme. Me tezn vepron vetm njeriu i arsyeshm, Hegeli e shpreh raportin e dyfisht ndaj vetdijes: Dykuptimsia n aspektin e vetdijes qndron n faktin se ajo imagjinohet n kuptimin e atij identiteti t dijes, dshirs subjektive dhe t mirs reale, prandaj ajo kshtu vrtetohet dhe pranohet si dika e shenjt, kurse vetm si refleks subjektiv i vetvetdijes n vetvete, ajo megjithat krkon t drejtn e cila i takon vet identitetit t saj vetm pr shkak t prmbajtjes s saj t arsyeshme q vlen vetvetiu26. Ktu bhet fjal pr nj dialektik t vrtet t vetdijes. Ajo i pranon t dy dimensionet: vetdijen mbi veprimin e mir dhe vetdijen mbi veprimin e keq. Me fjal t tjera, ndrgjegjja shfaqet dhe vepron, kshtu q sht larg m e vlefshme se sa vetdija e pastr e Kantit, por veprimi i saj mund t shpie n oroditjen e ligjit, sepse lajthitja e saj individuale, subjektive ose arbitrare, konsiderohet si m e vrteta dhe e vetmja e mundur. Hegeli niset nga shpjegimi dhe paraqitja dialektike e shtjes s vetdijes dhe problemeve tjera etik, pr arsye prpiqet ta shpjegoj n mnyr kritike dhe ta hedh
24 25

Hegel, Filozofija povijesti, pjesa II, Kultura, Zagreb l95l, f. 298 Hegeli, po aty 26 G..F.Hegel, Osnovne crte filozofije prava, Veselin Maslea-Svjetlost, Sarajevo l989, f.239

91 vendosmrisht abstraksionin dhe kundrthnien e vetdijes s pastr morale, e cila, sipas Kantit, sht e paskajshme, n kuptimin hapsinor dhe kohor. Duke e kundrshtuar mendimin e Kantit, Hegeli e shtron pyetjen: a sht zbatuar ndaj vetdijes s individit t caktuar ideja e vetdijes sipas kuptimit t mendimit etik t Kantit apo t kujtdo tjetr? Prgjigja sht negative, sepse msimi i Kantit mbi vetdijen e pastr morale nuk e ka njeriun reale e konkret, por vetm n mnyr mendore i bn apel njeriut q t sillet sipas arsyes. Bhet fjal pr qenie njerzore abstrakte e t imagjinuar, vetdija e pastr morale e t cilit sillet n rreth deri n pafundsi. Por, koncepti i Hegelit mbi vetdijen e nnkupton individin i cili bie n konflikt me ekzistencn e tij reale dhe me individ t tjer. Kritika e tij n adres t msimit moral t Kantit ka pr qllim t tregoj se dshira e madhe morale (obligimi i pastr) sht e mir, pr shkak se sht jovepruese, nuk prodhon asgj t mir. Sipas ksaj teorie, n esencn e veprimeve morale nuk qndrojn motivet morale as jomorale, por qndron vullneti i natyrshm, si dika q sht jasht zons s vlersimit moral. Mbi kt baz Hegeli e kundrshton ashpr mendimin e Jakobievit mbi njohurin e drejtprdrejt. N msimet e tij mbi ndrgjegjen, Hegeli insiston n dallime t mdha midis veprimit dhe atij q e kryen, gjegjsisht midis korrigjimit t ndrgjegjes dhe ndrgjegjes si t till. Nga kjo pikpamje ai e kritikon ashpr tezn e Sokratit se dija e arsyeton do veprim t kryer, madje edhe veprimin e keq. Prfaqsuesit e etiks s prgjegjsis historike planetare theksojn energjikisht se shqyrtimi i t ashtuquajturs etik e arsyes mbi vetdijen morale dhe ndrgjegjen nuk mund t knaq frymn dhe problemet e s sotmes. Prandaj, ajo e konkretizon qart shtjen e ndrgjegjes dhe prgjegjsis historike t shkenctarve, teknikve dhe politikanve, gjegjsisht t do njeriut. Protagonistt e saj e vshtrojn vetdijen morale si margaritar t njerzis s njeriut. Ata krkojn q njeriu t ndrtoj vetdije morale dhe marrdhnie humane midis njeriut dhe njeriut, por edhe midis njeriut dhe natyrs. Me kt rast ata ia bjn nj analiz t detajuar kritike gjith historis s mendimit mbi moralen. Qndrueshmria e mendimeve mvi vetdijen morale mund t vlersohet vetm nse zri i arsyes ia trheq vrejtjen njeriut pr veprat e tij. Ajo nnkupton jo vetm masn dhe dinjitetin e ndjenjave t njeriut, por edhe orientimin e tyre atje ku sht i pamundur ose ku jan t vogla mundsit pr shprehjen e tyre. N kt insiston mendimi q e krkon nj fije shprese pr vetdije morale dhe pr prgjegjsin e t gjith njerzve n tok, nnn e jets dhe veprimit (Xhon Hobs). Ktij mendimi as q i shkon ndrmend t plotsoj vshtrimin msimeve etike paraprake, por prpiqet t dshmoj se qllimet e tyre jan t kushtzuara nga rrethana krejtsisht t tjera (ekonomike, sociale, politike, kulturore, shkencore dhe religjioze) dhe paralajmron domosdoshmrin q t mendohet jasht kornizs s mendimit etik tradicional. Morali, si trsi e dshirave dhe nevojave, sht mas subjektive e sjelljes dhe veprimit moral. Prandaj mund t thuhet se do njeriu q i mungon vetdija morale nuk e bren ndrgjegjja pr veprimet e tij. Ekziston nj lidhshmri e pashkputshme midis vetdijes morale dhe liris. Kjo e dyta sht themel i t pars. Sipas teoris s Kantit, mbi vetdijen

92 e pastr morale, liria sht postulat i arsyes praktike, si kategori morale q apelon te njeriu q t veproj n mnyr morale. Natyrisht, teoria e Kantit mbi vetdijen e pastrt morale dhe kritika e Hegelit ndaj ksaj teorie kan parashenja t ndryshme. Te Kanti ekziston subjektivizmi etik, ndrsa te Hegeli idealizimi objektiv, i cili manifeston vetm vetdijen historike si problem fenomenologjik dhe ontologjik, por edhe shtje t tjera, si: interesi, e mira, e keqja, liria dhe vullneti i lir. Hegeli interesohet pr problemin e vetdijes morale si problem i mendimit moral vetm pr aq sa i nevojitet t vshtroj n mnyr kritike teorin etike t Kantit, duke e vshtruar problemin e morales si fenomen historik. ka paraqet vetdija n prgjithsi, ndrdija dhe vetdija morale-ndrgjegjja? Vetdija n prgjithsi sht dije, apo njohuri mbi veten dhe dije mbi t tjert, gjegjsisht, dije ose njohje pr fardo qoft; ndrdija paraqet vetdijen mbi vlerat vetjake; ndrsa ndrgjegjja sht kriteri suprem i vlersimit dhe veprimit moral27, pra formn m t dukshme t njerzis. S kndejmi del se t kesh vetdije nuk do t thot t kesh edhe vetdije morale, si edhe t kesh ndrgjegje sht e domosdoshme t kesh vetdije morale. N t vrtet, karakteristik kryesore e vetdijes morale sht prgjegjsia e subjektit ndaj vetvetes dhe njerzve t tjer. Ajo i sugjeron q t sillet dhe t veproj n mnyr njerzore-t moralshme. Prandaj, vetdija morale bazohet n vetdijen e individit mbi prgjegjsin vetjake pr veprimet e veta dhe pr marrdhniet e tij nda tjetrit, apo t tjerve dhe ndaj shoqris n prgjithsi. Me vetdijen morale manifestohet ajo form e raportit t njeriut me njerzit tjer, t ciln ne e quajm respekt ndaj tjetrit. Shembull pr kt sht kshilla respekto tjetrin, si krkon t t respektojn t tjert. Njeriu n jet mund t doj gjra t ndryshme, si mund t respektoj edhe njeriun tjetr. Kt shtje Kanti e shpjegon n kontekst t teoris s tij etike. Burimin e ktij raporti ai e krkon n vullnetin e pastr, esenca e t cilit qndron n respektimin e Kodit moral, i cili thot se kjo maksim mund t vlej si rregull pr t gjith njerzit. Bhet fjal pr maksimn universale, pr karakterin planetar t saj, gjegjsisht pr obligimin e njeriut q t veproj sipas ligjit moral, i cili sht imperativ kategorik. Vetm me nj veprim t till vendoset ajo marrdhnie me njerz t tjer n t ciln njeriu nuk sht vetm mjet pr njeriun tjetr, por edhe qllim i tij. Dallimi midis vetdijes n prgjithsi, ndrdijes dhe vetdijes morale-ndrgjegjes, prbn esencn e mendimit teorik q merr n konsiderat pikpamje t shklqyeshme t mendimit tradicional, por edhe t mendimit etik bashkkohor. Ai niset nga kuptimi m i thell i jets njerzore, pra nga e vrteta morale e cila ndriohet vetm duke falnderuar prgjegjsin morale t njeriut pr veprimet e tij. Kjo prgjegjsi ka t bj me do njeri, pavarsisht nga shkalla e zhvillimit t tij intelektual dhe karakteri i veprimit t tij. Vetdija sht nj trsi parimesh, normash, kriteresh dhe qndrimesh, n baz t t cilave njeriu mund t vlersoj aktet e tij t kryera ose aktet e ardhshme, si t mira ose t kqija, si t mira moralisht apo t kqija moralisht. Vetm personaliteti me vetdije

Shih: Rasim Muminovi, Ethos i ljudsko bivstvovanje-Moralno etiko otrenjavanje, bot.i Filozofski fakultet u Tuzli,Tuzla l997, f.309

27

93 morale bn diferencimin e t mirs morale prej t keqes morale. Natyrisht, ky diferencim nuk sht shtje e teoris, por edhe praktiks. Vetdija morale ka t bj me gjithka q e rrezikon dinjitetin e njeriut. Ajo qndron n lidhje t pashkputshme me obligimin moral dhe me prgjegjsin morale. Kjo mund t verifikohet n praktikn e prditshme. Mbi lidhjen e pashkputshme midis ktyre dy kategorive qysh moti Demokriti ka thn: Mos u frikso nga frika, por nga obligimet, nga gabimet. Ky mendim sht i rndsishm, sepse Demokriti n trajtimet e tij dhe n dialogt me pararendsit e tij e ka inicuar shtjen e vetdijes morale. N teorin e tij vetdija morale paraqet instancn kulmore. Me kt shtje Demokriti paralajmron edhe nj problem tjetr t rndsishm-fenomenin e pendimit, t cilit etika emocionale e Shelerit i kushton rndsi t veant. a. a. Koncepti mbi vetdijen morale-ndrgjegjen E gjith historia e mendimit etik dshmon pr ekzistimin e trajtimeve dhe polemikave t shumta, qasjeve dhe prgjigjeve kontradiktore mbi vetdijen morale. Kjo shtje shtrohet n nj form m serioze qysh prej Sokratit dhe nxnsit e kritikut t tij, Platonit. N msimet e ktij t fundit vetdija mbi iden e s mirs sht njkohsisht vetdije morale q sht e aft ta njoh ekzistencn e bashksis, por edhe t knaq psiken e individit28. Teori, drejtime dhe sisteme t ndryshme merren me shqyrtimin e marrdhnieve midis vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale. Pikpamjet e tyre dallojn dukshm ndrmjet veti. Cili do prfaqsues i msimit etik para Kantit mendon krejt ndryshe prej Kantit. Disa e identifikojn vetdijen morale me dijen ose njohurin, gj q sht e patolerueshme. Gabime bjn edhe ata eticist q vetdijen morale e konsiderojn si dije ose njohuri, n qoft se at e reduktojn vetm n vetdijen e prgjithshme. Vetdija e pastr morale, sipas Kantit e anashkalon dhe e abstrahon gjith at q sht, prandaj edhe prmbajtjen empirike t jets s njeriut. S kndejmi, teoria e Kantit, meq niset nga njeriu i menduar sht nj kritik radikale pr t gjitha pikpamjet pararendse. Gjith prfaqsuesit, duke prfshir edhe Kantin, i shpallin pikpamjet e tyre, si t vetme pikpamje t drejta, Ndryshe vepron Hegeli. Ai nuk dshiron ta ndrtoj teorin mbi vetdijen morale ose mbi ciln do shtje etike, e sidomos jo mbi vetdijen e pastr morale. Sipas tij nuk ka vetdije t pastr morale, sepse ajo abstrahon gjith ka sht. Kjo sht nj prej dimensioneve t subjektivitetit moral, ndaj t cilit Hegeli ka qndrim negativ. Hegeli e trajton vetdijen si shtje ontologjike, e cila e pranon realitetin dhe krkon q t pranohet nga realiteti. Mirpo, etika e pastr morale e Kantit nuk e njeh realitetin dhe nuk krkon nga realiteti q ta pranoj vetdijen e pastr morale. Madje edhe ather kur merret me trajtimin e vetdijes morale, te Hegeli shprehet pozitiviteti i moralitetit, pra moralit t bazuar n normat pozitive, n Kushtetut dhe n ligje. Mendimtart bashkkohor e shtrojn shtjen e vetdijes morale n baza krejt tjera. Sipas tyre dallohen nga mendimi etik tradicional, duke prfshir edhe pozicionin e
M gjersisht mbi dualizimin etik t Platonit dhe vendin e vetdijes morale shih: Rasim Muminovi, vepra e prmendur f.ll0
28

94 Kantit-Fihtes. Vetm i urti stoik sht i aft t bj diferencimin moral ose atraksin, njeriu i Spinozs mund t mbijetoj vetm n qoft se i njeh ligjsit e natyrs, ndrsa njeriu i menduar i Kantit nuk ka nevoj ti jap llogari vets as t tjerve, sepse vepron sipas arsyes praktike, gjegjsisht Kodit moral. Prfaqsuesit e etiks s prgjegjsis historike dhe planetare dallojn dukshm jo vetm nga prfaqsuesit e msimit tradicional, por edhe t shum prfaqsuesve t mendimit bashkkohor, si sht Sartri me etikn e tij t angazhimit dhe situats. Themeluesit e ksaj teorie e shtrojn problemin e vetdijes morale nga pozicione krejt t ndryshme. Prgjigjet q ofrojn nuk jan thjesht teorizime, por kan t bjn edhe me zbatimin n vepr t asaj q trajtohet. Pikpamjet e tyre mbi vetdijen morale dhe prgjegjsin morale jan diametralisht t kundrta me konstatimet e t gjith pararendsve, si edhe t disa mendimtarve etik bashkkohor. N t vrtet, ata konsiderojn se msimi etik tradicional mbi vetdijen morale dhe disa variante t mendimit bashkkohor q problemin e vetdijes morale e vshtrojn pavarsisht nga realiteti dhe ndodhit, ofrojn zgjidhje q e kan vendin n muze. Thn ndryshe, etika e pranis ose mikroetika, meqense merret vetm me individin, nuk mund ti prgjigjet fryms dhe nevojave t kohs son, q prfshihet n zonn makroetike apo etikn e prgjegjsis planetare dhe historike. Pr prfaqsuesit e saj, rndsi primare nuk ka vetm vetdija e zhvilluar morale e njeriut ndaj njeriut, por edhe bashkndjenja e zhvilluar morale e njeriut ndaj natyrs. Gjith kjo shumsi pikpamjesh reciprokisht kundrshtuese mbi problemin e vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale mund t ndahet n disa rrath, pa pretendime q ky problem t shterohet n trsi. Dallimet jan evidente, jo vetm midis disa rrathve, por edhe brenda vet rrathve dhe varianteve t tij q largohen nga amza e vet. Rrethi i par mendor shfaqet te grekt, me shfaqjen e intelektualizmit dhe individualizmit t Sokratit, idealizimin etik t platonit dhe realizimin etik t Aristotelit. Rrethit t dyt i prkasin teorit empirike t eticistve angalez dhe francez t shekujve 17 e 18, me nj sr variantesh kundrshtuese midis tyre. Rrethi i tret konceptual sht idealistik. Historia e tij, si edhe historia e rrethit t par, fillon me mendimin e grekve t vjetr dhe zgjat deri te teorit bashkkohore meta-etike dhe meta-aksiologjike. Anaksagora e ka kundrshtuar mendimin e ktij rrethime teoremn e tij se arsyeja e udhheq botn. Kjo teorem gjen shprehje t plot te idealizimi objektiv i Platonit. N grupin e katrt bjn pjes mendimet antike dhe t kohs s re, por edhe mendimet bashkkohore q n kuptimin e marrdhnieve midis vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale nisen nga ratia (arsyeja, mendja, mendimi). Ky qark sht racionalistik. Gjat historis s zhvillimit t mendimit etik ai sht manifestuar n variante t ndryshme.nj prej tyre, prve mendimit stoik dhe Spinozs, sht edhe racionalizmi kritik i Kantit, i cili sht br objekt kritikash t ashpra t Hegelit, Shopenhauerit, Shelerit dhe mendimtarve tjer gjerman. Qarkut apo rrethit t pest konceptual i prket etika emocionale e Shelerit, i cili i konsideron emocionet apriore ne raport me arsyen, ka e dallon mendimin e tij nga mendimet q n arsye e shohin bazn e moralitetit. Megjithse n interpretimin e moralitetit nisen nga ndjenjat, ekzistojn dallime t mdha midis emocionalistve anglez(Hason, Smith dhe Hjum) dhe eticistit gjerman Shaler.

95 Derisa t part konsiderojn se ndjenjat jan bartse reale t vetdijes morale, Sheleri mendon se emocionet jan prcaktuese t sjelljeve morale, veprimeve morale dhe gjithkaje morale. Qarkut t gjasht konceptual i prkasin mendimtart etik q mund t ndahen n dy grupe. Grupin e par e prbjn ata q prpiqen ta rehabilitojn filozofin praktike t Aristotelit, kurse grupin e dyt e prfaqsojn ata q dshirojn ta transformojn imperativin moral t Kantit n imperativ t ekzistencs. Ktij qarku i prkasin edhe msimet mbi mundsit e konstituimit t veprimet etike racionale e komunikative n kushte t zhvillimit shkencor e teknologjik, gjegjsisht t konstituimit t etiks normative universale, e cila do t vlej pr bashksin planetare, pavarsisht nga largsit gjeografike dhe dallimet sociale, politike, ekonomike, kulturore, fetare dhe nacionale. Konceptete e prmendura etike karakterizohen pr pikpamje t ndryshme mbi kuptimin e vetdijes morale dhe vetdijes n prgjithsi. Disa prej tyre i prkasin t ashtuquajturs etik e t tashmes ose etik e t njkohshmes. Disa eticist e quajn etik e pandjeshmris, ftohtsis (Sheleri), ndrsa, disa t tjer e quajn etik t ndjeshmris ose ngrohtsis, kurse t trett e cilsojn si etik t ardhmris ose perspektivs. Marr individualisht ose n trsi, ato nuk jan n gjendje t prballojn kritikat q insistojn n tezn se vetdija, ndjenja dhe vullneti jan pjes konstituive t ndrgjegjjes29. Nga pozicionet e kritiks s till prcaktohen kufijt dhe objektivat e t gjitha msimeve, t cilat jan marr me trajtimin e komponents subjektive t moralitteit. Kjo kritik insiton se vetdija sht shprehje e liris dhe moralitetit, ndrsa liria dhe moraliteti jan baz e vetdijes. Nga kjo del se esenca e liris assesi nuk mund t kuptohet n trsi, pa zbulimin e esencs s liris n kuptimin etik. Prandaj sht plotsisht e kuptueshme q shtja e liris t jet model shkaktare e shfaqjes s nj sr pikpamjesh kontradiktore. Liria etike, edhe sot e ksaj dite, sht objekt i trajtimeve dhe diskutimeve t shumta t mendimtarve t drejtimeve t ndryshme. Obligimi moral dhe aktiviteti i personalitetit t zhvilluar moralisht paraqesin fondamentin e vetdijes morale, por jo n kuptimin abstrakt, i cili kundrshtohet ashpr nga Hegeli. Ai e hedh posht teorin mbi vetdijen e pastr morale dhe problemin e ndrgjegjjes e ballafaqon me realitetin dhe ligjet objektive t tij. Hegeli e vendos vetdijen morale n terren konkret dhe historik q do t thot se e pranon realitetin. Vlersimi i disa mendimtarve tradicional dhe bashkkohor mund t formulohet n kt mnyr: problemi i esencs s vetdijes morale mund t zgjidhet vetm nprmjet mendimit dhe vendimmarrjes. Kjo sht karakteristik kryesore e konceptit etik t Sartrit t angazhimit dhe situats. Sipas ktij koncepti njeriu prjeton vetdije morale. Ky mendim sht i paqndrueshm. Kundr tij sht shfaqur teza se esenca e vetdijes morale qndron n veprimin moral, i cili e dallon t mirn morale nga e keqja morale. Si sht e patolerueshme t bhet indetifikimi i vetdijes n prgjithsi me vetdijen morale, sht e gabueshme q t mos merret parasysh diferencimi aksiologjik midis vetdijes n prgjithsi dhe vetdijes morale. Zbulimi i ktij dallimi do t thot deprtim
29

Prof. dr. Rasim Muminovi. Vepra e cituar, f.309

96 n thellsi t qenies s problematiks etiko-aksiologjike. Natyrisht, pikpamjet etikoaksiologjike dshmojn eprsin e tyre n raport me rezultatet shkencore empirike. N kt kontekst mjafton t theksohet dallimi midis pikpamjeve sociologjike dhe pikpamjes s Hartmanit. Dallimi midis vetdijes aksiologjike dhe vetdijes s prgjithshme zbulohet vetm nga ai mendim q e konsideron njeriun si vlern m t lart. Sipas tij, prball vetdijes s prgjithshme, t padiferencuar, qndron forma aksiologjike e vetdijes, e cila tregon se dika duhet t bhet. Kjo form e vetdijes sht implikuar n nevojn q transcendon pyetjen e sa do t na kuptojn t tjert pr at q bjm me bindje t plot, a do ta fitojm besimin e tyre, do t kaloj n mnyr t vrejtur ose do t hidhemi30. Me insistimin e vet n dallimin e prmendur dhe n dallimet tjera kruciale t problemeve etike dhe aksiologjike, kjo pikpamje prballet me sukses me pikpamjet e teorive t ndryshme etike dhe aksiologjike, t cilat nuk jan n gjendje ti prgjigjen fryms s kohs son dhe rolit t intelektualve. Kjo pikpamje mbshtetet n zrin e arsyes, sepse edhe vet sht konsituuar n kt z, dhe krkon energjikisht q arsyeja t sillet jo vetm n mnyr t arsyeshme, por edhe t moralshme. Thn ndryshe, kjo pikpamje krkon t respektohet dinjiteti i njeriut dhe tipart e tij morale. Sipas tij, vetdija sht vetdije subjektive, nprmjet s cils diferencohet e mira morale nga e keqja morale. Ktu shprehet vlera dhe forca e madhe e ksaj teorie n raport me hiret e kohs. Ajo i kundrvihet do forme t vetdijes autoritare, sikur edhe ideologjizimit t moralit dhe vetdijes morale, si ka ndodhur n shum shoqri. Prkundr ideologjizimit t till, kjo pikpamje hulumton at fije t shpress pr zrin e arsyes ndrgjegjen. Ajo nxjerr n shesh lajthitjet e t gjith mendimtarve q konsiderojn se shkenca ka funksion neutral dhe tregon rrugt pr artikulimin e zrit t arsyes pr transedencs s relacionit midis meje dhe t tjerve. 2. Emocionet Emocionet, s bashku me vetdijen, ndrgjegjen dhe dshirn, prbjn premisat subjektive t moralitetit. Ato, s bashku me komponentt tjer subjektiv, i kontribuojn ndriimit t esencs s morales. Prandaj, sht e papranueshme q emocionet t konsiderohen kriter absolut i moralitetit. Por, ka mendime t ndara lidhur me at se sa kan vend ato n zonn e morales. Ekzistojn dy grupe t eticistve, t cilt shprehin qndrimet e tyre lidhur me emocionet. Njrin grup e prbjn mendimtart q e hedhin plotsisht rndsin e emocioneve n kuptimin dhe shpjegimin e moralitetit. Ktij grupi i prkasin msimet e mendimtarve antik, pastaj Spinoza, Lajbnici, Kanti dhe Fihte. Grupin e dyt e prbjn mendimtart q i konsiderojn emocionet si baz t moralitetit. Ktu bjn pjes eticistt anglez, Shaftesberi, Hasoni, Hjumi dhe Smithi. Por, emocioneve i japin status absolut edhe eticistt gjerman t orientimit fenomenologjik, Sheleri dhe Hartmani. N dekadat e par t shekullit t kaluar ka ndodhur nj kthes radikale n qasjen ndaj rndsis s emocioneve, kur ato konsideroheshin si themel i moralitetit. Kt kthes e paralajmroi Sheleri, m veprn e tij Formalizmi n etikn dhe vlersimin e etiks
30

Rasim Muminovi, vepra e cituar, f.3l8

97 materiale. Ai themeloi nj drejtim t ri n mendimin etik ose etikn emocionale, n t ciln emocionet bhen parim suprem i moralitetit. Me etikn e tij emocionale, Sheleri i kundrvihet ashpr do msimi racionalistik e sidomos formalizmit etik t Kantit, n t cilin statusin e parimit aprior e ka arsyeja. Sipas mendimit t Shelerit, emocionet prbjn themelin e personalitetit. Pr kt arsye teorin e tij i cilsoj si teori personalistike. Ajo e v n qendr t vmendjes personalitetin ose personin. Natyrisht, teoria e tij ka dhn pikpamjet m t qarta mbi rndsin e emocioneve pr sjelljen dhe veprimin moral t njeriut. Pr kt dallohet prej t gjitha mendimeve paraprake, n t cilat emocionet ose jan kontestuar plotsisht ose kan pasur status jo shum t rndsishm n sjelljet dhe veprimet morale t njeriut. Gjithashtu, ajo ka theksuar qart se shtja e emocioneve sht shum komplekse. Duke shprehur qndrime kritike ndaj mendimit etik tradicional dhe qasjes s tij ndaj emocioneve, Sheleri i ka ndar orientimet e tij n dy grupe. Grupin e par e prbjn mendimet q i hedhin posht emocionet. Ktij grupi i prkasin msimet antike dhe teorit metafizike t shekullit 17, midis t cilave edhe formalizimi etik i Kantit. Grupin e dyt e prbjn mendimet e eticistve anglez. Kto grupe dallohen midis tyre. Grupi i par thjesht i hedh posht emocionet n raport me arsyen, kusre grupi i dyt thekson rndsin e emocioneve n sjelljen ose veprimin moral. Sheleri ka qndrim negativ ndaj ktyre grupeve t mendimit etik. Ai prpiqet t tregoj se emocionet e kan statusin e parimit apriori dhe jo arsyeja. Kt pikpamje e prqafon plotsisht edhe nxnsi i tij Hartmani. T gjitha teorit etike para Kantit, me prjashtim t teoris angleze, bashk me etikn rigoristike dhe formalistike t Kantit e kan shprehur animozitetin ose qasjen e njanshme ndaj emocioneve. Ktu edhe qndron esenca e dobsive t t gjitha ktyre mendimeve etike. Refuzimin e emocioneve dhe kuptimit si dhe interpretimit t njanshm t tyre n raport me premisat subjektive t moralitetit e hedh posht Sheleri, duke nxjerr n shesh gabimet e mendimit modern. Duke pasur parasysh qndrimin e tij ndaj emocioneve, ai ka kalura npr dy faza. Faza e par zgjat deri n fillim t shekullit 19. Prfaqsues t saj jan Dekarti, Spinoza, Lajbnici dhe racionalistt tjer. N teorit e tyre emocionet jan konsideruar si nivel m i ult i mendimit. Ata nuk i pranojn emocionet n kuadrin e mendimit etik. Faza e dyt e teorive t gabueshme mbi emocionet shfaqet pas Kantit. Bhet fjal pr at periudh t zhvillimit t mendimit etik, n t ciln eticistt i konsiderojn emocionet si sfer t rndsishme t jets. Sikur edhe pararendsit e tyre, ata e kontestojn mundsin q emocionet t ngrihen n shkall t inteligjencs dhe t intelektualitetit. Natyrisht, Sheleri i hedh posht t gjitha pikpamjet e prfaqsuesve t ktyre dy fazave. N to dominon njanshmria racionalistike. Prkundr ktyre, Sheleri mendon se emocionet me ndihmn e analizs fenomenologjike mund t ngrihen n t njjtn shkall me racionalen. Kjo analiz paraqet fundamentin e themelimit t etiks, prandaj msimi i saj mbi moralitetin paraqet etikn e orientuar fenomenologjike. Ajo niset nga aprioriteti i jets emocionale. N t vrtet, sipas Shelerit, prjetimet emocionale sipas shkalls t ndikimit t tyre nuk dallohen nga prjetimet racionale.

98 Shum konteste dhe mendime kontradiktore e kontroverse mbi rndsin e arsyes dhe emocioneve e prbjn karakteristikn e mendimit evropian. N ann tjetr, me shekuj ka dominuar iluzioni se vetm mendimi perndimor merret me kt komponent subjektive t moralitetit dhe se pikpamjet e tij, megjithse dalluese midis tyre, jan t vetmet pikpamje t qndrueshme. Kjo tez del drejtprdrejt nga paragjykimet se e gjith ajo q gjendet jasht saj nuk ka ndonj vler dhe nuk meriton ndonj rndsi. Natyrisht, nj form e till e mendimit shovinist dhe imperialist nuk ka asnj baz. Pr shkak t tyre sht dashur t kaloj nj koh e konsiderueshme q edhe vet mendimi perndimor t bindet se edhe jasht mendimit perndimor ka pasur mendimtar q e kan trajtuar shtjen e emocioneve. Kt e vrteton edhe mendimi islam i periudhs pas Al-Ghazzalit. Me emocione sht marr mendimtari Iben Arabi, pikpamjet e t cilit dallojn dukshm nga pikpamjet e mendimtarve islam, Al-Kindit, Al-Farabit dhe Iben Sinit, t cilt, duke qen n ndikimin e fryms helene, e kan hedhur rndsin e emocioneve n gjykimin dhe vlersimin e moralitetit. Pavarsisht prej paqndrueshmris s shovinizimit dhe imperalizimit mendor t perndimit, sht e sigurt se mendimtart aksidental kan dhn mendime t shklqyeshme mbi vendin dhe rndsin e emocioneve n sjelljen dhe veprimin e njerzve. Lajbnici, si themelues i iluminizmit gjerman, i ka kundrshtuar ashpr teorit q u kan dhn emocioneve rndsi n kuptimin dhe interpretimin e moralitetit. Sipas tij, njeriu nuk lind me dije por me instikte. Ato, me ndihmn e nxitjeve dhe knaqsive t drejtprdrejta, na shpien n drejtime t caktuara, n t cilat shfaqet moraliteti i vrtet. Lajbnici, si prfaqsues i msimit metafizik t shekullit 17, shum qart manifeston qndrimin e tij tepr negativ ndaj ndjenjave ose formave konkrete t ndjenjave, si sht mshira, e cila prbn strukturn e nj teorie t mvonshme etike teoris s Shopenhauerit. N kt teori mshira vshtrohet si cilsi e lindur e qenies njerzore. Pr themeluesin e ksaj teorie nuk sht vetm mshira virtyt i lindur i njeriut, por ka edhe virtyte t tjera. Kshtu ai i kundrvihet do msimi racionalistik, pra edhe atij t Lajbnicit. Sipas Lajbnicit ndjesit njerzore, nxitja pr shoqrim dhe pr krenari jan instikte morale primitive. Qndrimi i tij kritik ndaj emocioneve, i cili ka lindur n mendimin helen, vazhdon pr nj periudh mjaft t gjat. Sipas ktij qndrimi emocionet i nnshtrohen arsyes. Kjo shihet psh. te Aristoteli. Sipas tij, komponenti racional sht gjithmon n kundrshtim me komponentin emocional, prandaj midis tyre mbretron parimi i kundrshtis. Por, Aristoteli ofron zgjidhje dhe kundrshti. Ajo zgjidhje sht mbisundimi i vullnetit t veprimit. Teorit racionalistike e vshtrojn si burim t moralitetit arsyen ose mendjen. Ky qndrim sht m i theksuar te racionalistt antik, p.sh. Epikuri, Platoni dhe stoikt, pastaj te prfaqsuesit e sistemeve metafizike t shekullit 17, Spinozs dhe Lajbnicit dhe, m n fund te prfaqsuesit e mendimit etik idealist t gjermanve apo idealizimit subjektiv, Kanti dhe Fihte. shtja e emocioneve sht shum komplekse. Ato jan br objekt i interesimeve t disiplinave shkencore empirike, sociologjis s moralit dhe psikologjis s sjelljeve. Ktu duhet t theksohen msimet e filozofit dhe psikologut francez Zhan Pjazhe. Ai i kushton rndsi t jashtzakonshme shtjes s sjelljes psikologjike t personalitetit, e cila paraqet nj prej shtjeve themelore t teoris personalistike t Shelerit. Gjithashtu, problemi i emocioneve dhe prshkrimi i tyre bhet objekt i shum sociologve. Rezultatet e

99 rndsishme japin hulumtimet e Maks Veberit dhe sociologve t tjer. Por, n esenc t t gjitha hulumtimeve sociologjike dhe hulumtimeve tjera shkencore qndron njanshmria e vshtrimit t problemit. Ajo tregon dallimin fundamental midis eticistve dhe shkenctarve. Ky dallim ka t bj me kureshtjen e shkenctarve q t msojn se sa dhe si mund t ndikojn emocionet n sjelljen dhe veprimet e njeriut. Njohurit mbi kto shkenctart i fitojn n baz t fakteve. Me kt rast, ata shfrytzojn mjete dhe metoda t ndryshme n baz t grumbullimit t kujdesshm t materialit ata japin zgjidhje t caktuara, t cilat i konsiderojn si zgjidhje t vetme t qndrueshme. Hulumtimi i till sht prshkrimi sistematik. Ndryshe prej shkenctarve, eticistt e shpjegojn dhe e kuptojn ndikimin e emocioneve n gjykimin dhe veprimin moral t njeriut. Kjo do t thot se ata e pranojn ose e refuzojn qndrimin se emocionet jan burim dhe themel i moralitetit si moralitet. Thn ndryshe, eticisti insiston n at duhet t, e cila sht oponenc e gjendjes ekzistuese t gjrave. Shkenctari ka pr qllim t ket njohuri mbi ndonj fenomen, ndrsa eticisti ka pr qllim t prshkruaj sjelljen dhe veprimin e njeriut. do hulumtim shkencor i emocioneve e anashkalon trsin e s vrtets apo, m mir t thuhet, mundsin e vshtrimit t faktit se qenia e moralitetit si moarlitet qndron n kundrshti me ekzistuesen. Ky sht fati i paevitueshm i do shkenctari, sado q ai t prpiqet t kryej detyrn teorike. Ai nuk prcakton se sa ndikojn emocionet te veprimet e njeriut, por mbledh fakte pr t ardhur deri te njohurit n baz t t cilave i prshkruan emocionet. Natyrisht, kjo nuk ndodh me eticistt. Teorit etike e tejkalojn ciln do shkenc, s paku pr dy arsye: e para sepse ato emocionet i kuptojn dhe i shpjegojn dhe nuk i prshkruajn, kurse e dyta sepse eticistt nuk i definojn emocionet, ndrsa shkenctart japin definicione. Megjithkt, prparsia e teorive etike nuk nnkupton se ato nuk kan mangsi dhe se ato nuk jan imune ndaj kritikave. Ndaj ksaj nuk sht imune as teoria e Kantit, sipas t cilit shtja e emocioneve nuk meriton kurrfar rndsie, sepse sht plotsisht irelevante pr moralen. Ndryshe prej shum pikpamjeve etike, disa prej t cilave e kan hedhur ose e kan marr shum pak parasysh rolin e emocionit, ka mendime q bazohen n pohimet se njeriu, fal intelektit, vullnetit dhe emocioneve, arrin pavarsin veprimin e tij31. Nga kjo pikpamje sht e drejt kritika e t gjitha mendimeve q nuk i marrin parasysh kto q u than m sipr. Ato i zhvlersojn barabar mendimet pozitiviste dhe mendimet subjektive mbi problemin e emocionales. Pr kto pikpamje emocionet nuk jan as premisa apriore dhe as aposteriore. sht e sakt se emocionet mund t ndikojn fuqishm n sjelljen dhe veprimin e njeriut. N teorin etike t Shelerit ato konsiderohen si i vetmi kriter n baz t t cilit mund t vlersohet dhe t vet-vlersohet sjellja e njeriut, veprimi dhe vlersimi i disa sjelljeve dhe veprimeve t tij. Ato mund t jen gjithashtu indikator valid pr njohjen e personalitetit t njeriut. Sheleri e ndrion kt problem nprmjet etiks s personalitetit, n t ciln bn dallim midis individit dhe personalitetit. Por, teoris s tij etike n prgjithsi mund ti bhen vrejtje. Ajo energjikisht krkon q emocionet t barazohen me arsyen ose mendjen, madje edhe t fitojn statusin aprioiri. Prej njanshmrive t tilla
31

Shih: Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje,Veselin Maslea,Sarajevo l989, f.234

100 ose t ngjashme nuk sht liruar as etika empirike angleze. E prbashkta midis eticistve anglez dhe Shelerit sht se esencn e moralit e shohin n emocione, me rast i jepet rndsi m e vogl komponentve tjera t moralitetit. Pr kt arsye, q t dy kto pikpamje bjn gabime kardinale. Gabime kan br edhe prfaqsuesit e etiks racionalistike dhe, sidomos Kanti me teorin e tij formalistike dhe rigoristike. Duhet pasur parasysh se pjesa m e madhe e filozofis morale bazohet n primatin e arsyes ndaj ndjenjave dhe afekteve. Prfaqsuesit e saj nisen nga ajo se do qnie e arsyeshme sht e obliguar q ti orientoj veprimet e veta sipas arsyes. N qoft se ndonj parim tjetr e vn n pikpyetje orientimin e sjelljes s arsyeshme, arsyeja dueht ti kundrvihet ashpr deri n momentin q ta sundoj plotsisht ose deri n momentin q ta prvetsoj. Protagonistt e ktij mendimi eprsin e arsyes ndaj ndjenjave dhe afekteve e shohin si shum t leht. Sipas tyre epshet dhe afektet, pra emocionet, jan jostabile dhe variabile. Kto pikpamje i hedh posht energjikisht Hjumi. Sipas tij, emocionet jan t ngarkuara me lajthitje notore, gj q dshmohet n mnyr t dyfisht. E para, vet arsyeja kurr nuk mund t jet dshir pr ndonj veprim t vullnetshm. E dyta, arsyeja kurr nuk mund tu kundrvihet ndjenjave dhe dshirs. Pra, Hjumi i hedh posht energjikisht lajthitjet e t gjitha teorive metafizike, sipas t cilave ndjenjat (shpresa, frika, malli, gzimi, zhgnjimi, besimi, dashuria, simpatia, etj) jan t pakuptueshme. Ai mendon se sht e pamundur q arsyeja dhe ndjenjat t ballafaqohen me njratjetrn, ose ta kontestojn ndikimin e njra-tjetrs n drejtimin e dshirs dhe veprimeve. Si sht theksuar, pikpamjet m t rndsishme pr emocionet i ka dhn Maks Sheler. sht e vrteta, atyre mund tu bhet kritik me arsye pr s paku dy arsye: e para, sepse bhet fjal pr pikpamje metaetike t morales dhe, e dyta, sepse sht e papranueshme q emocionet t absolutizohen n dm t parakushteve t subjektivitetit moral. Sheleri mendon se njohurit morale e kan bazn e tyre n at q sht emocionale. Kjo paraqet bazn prej s cils Sheleri i drejton kritik t ashpr Kantit, themeluesit t formalizmit etik dhe apriorizmit t arsyes. Sipas Kantit statusin e premiss apriori e ka vetm ajo q del prej arsyes dhe mendjes, ndrsa emocionet e kan statusin e premiss aposteriore. Ndrkaq, Sherleri e ngrit teorin e prioritetet t jets emocionale, duke pohuar se emocionaliteti, n parim, ekziston pavarsisht prej organizimit psiko-fizik t mendimit. Sipas teoris s tij, dashuria, urrejtja, simpatia, antipatia dhe emocionet tjera e kan po at vend q Kanti ua ka dhn formave t pastra t njohurive. Sheleri reagon n mnyr kritike lidhur me vendin e arsyes dhe krkon nga etika q emocionalen ta ngrish n nivel t racionales. Kshtu, ai bn nj hap m tutje n raport me gjith mendimin etik tradicional, sepse i vendos bazat pr nj etik t re, sipas s cils emocionaliteti paraqet parimin suprem t moralitetit. Si mund t thuhet pr Kantin se ka br kthes q n vend t prmbajtjes e vn formn e moralitetit, ashtu mund t thuhet se Sheleri ka br kthes duke i vendosur emocionet, t cilat ishin anashkaluar gabimisht ose ishin interpretuar pamjaftueshm gjat historis s mendimit etik. Por, msimi i tij etik mund t lavdrohet dhe t kritikohet njkohsisht. Mund t lavdrohet pr shkak se i merr parasysh emocionet, ndrsa mund t kritikohet

101 pr shkak se i konsideron ato burim dhe themel t moralitetit, gjegjsisht parim suprem t moralitetit. Se far rndsia u jep emocioneve kritiku i formalizmit etik dhe apriorizmit t arsyes shihet n kt qndrim t tij: N fund t fundit, apriorizmi n dashuri dhe urrejtje sht themeli i fundit t do apriorizmi tjetr dhe, vetvetiu, edhe themel i do njohjeve apriori t t qenit, si edhe prmbajtjes apriori t dshirs. N t dhe jo n primatin e cilson arsye teorike apo praktike, gjenden sferat e teoris dhe praktiks s themeleve t veta t fundit32. N qoft se prcillet zhvillimi i mendimit etik, q prej fillimeve t tij e deri t Sheleri, leht mund t konstatohet se emocionet jan hedhur ose jan shpjeguar tepr pak dhe n mnyr t njanshme. sht e vrteta, ka pasur mendimtar q e kan trajtuar shtjen e jets afektive, n t ciln hyjn emocionet afektet dhe epshet. N t vrtet, interes pr emocionet kan shprehur edhe disa prfaqsues t sistemeve t mdha metafizike t shekullit 17 dhe empiristt anglez t shekujve 17 e 18. T part i kan hedhur plotsisht emocionet, ndrsa t dytt i kan dhn ktij komponenti vend t rndsishm n prmbajtjen e moralitetit, ndonse jo n at mas sa e ka br kt etika emocionale e Shelerit. shtjen e emocioneve, megjithse n mnyr siprfaqsore dhe n kontekst t karakterit t tij e trajton edhe Fische, duke falnderuar ndikimit t ndikimit t racionalizmit absolut te Spinozs, i cili ka ndikuar te Hegeli me tezn e tij mbi lirin, si domosdoshmri e njohur. Msimi i Spinozs ka pasur ndikim t dukshm edhe t mendimtart e tjer gjerman (Fojerbahu, Shlajermaheri dhe Hartmani). Por, teoria racionalistike ka qen objekt i kritiks s ashpr t racionalizmit t Shopenhauerit. Midis mendimtarve t msimeve t ndryshme, p.sh. Dekarti, Spinozs, Lajbnicit, Shaftezberit, Hasonit, Hjumit, Kantit, Fihtes dhe t tjerve kan ekzistuar dallime t mdha, si pr nga piknisja ashtu edhe nga rezultatet. Prarendsi i Hjumit nuk ka pasur besim t arsyeja, prandaj ka gjurmuar pr ndjenjat. Ndryshe prej tij, Kanti ka menduar se nj njeri nuk mund ta gjykoj tjetrin sipas ndjenjave t tij. Prandaj, ai e var shpresn te sistemi i tij etik mbi arsyen. Ktu qndron dallimi kardinal midis etiks s tij dhe etiks teologjike ose msimit empirik t Aristotelit, sipas t cilit do njeri nuk mund t jet mendimtar, por secili mund t shpreh mendimin e tij lidhur me ndjenjat dhe rrethanat. Me q mbi emocionet flitet n nj kapitull t veant, t cilin ia kushtoj etiks emocionale t Shelerit, ktu do t flas vetm pr esencn e disa qndrimeve midis t cilave ekzistojn dallime t pakaprcyeshme. Me kt rast do t l m nj an radhitjen historike. Do t filloj me Spinozn, pasi ai sikurse edhe Lajbnici mendon se emocionet nuk kan kurrfar ndikimi n moralen. Ktu nuk ka dallime midis racionalistve, Platonit, stoikve, Spinozs, Lajbnicit, Kantit, Fihtes, Shelingut. Ajo q e dallon Kantin, para s gjithash nga Spinoza sht fakti se ai fare nuk merret me problemin e emocioneve, ndrsa Spinoza i kushton rndsi afekteve dhe epsheve njerzore, ndonse prfundimet e tij jan produkt i racionalizmit t tij etik absolut. N t vrtet, Spinoza mendon se afektet nuk u nnshtrohen vlersimit dhe arsyetimin moral. Obligim i njeriut sht q ti kuptoj ato n mnyr q t ngrihet mbi to. Pra, mund t thuhet se ky mendimtar sht kundrshtar i
32

Max Scheler, Formalismus in der Ethik und die materiale Verethik, Bern l954, f.26l

102 rrept i teorive q emocionet i shpallin si parim t rndsishm dhe kriter themelor pr kuptimin e esencs s moralitetit. Spinoza ka lansuar tezn se arsyeja sht fuqia e vetme liruese e njeriut nga veprimi i emocioneve t veta dhe nga ndikimi i faktorve t jashtm. Nse njeriu sht i arsyeshm do t mund t kontrolloj ndjenjat e veta. Spinoza vendosmrisht thekson pafuqin e njeriut n raport me afektet, pr arsye se njerzit nuk udhhiqen nga arsyeja. Mbi emocionet mund t ngrihet vetm filozofi ose i urti. Kjo nuk sht pikpamje autentike e Spinozs, sepse ka qen e pranishme qysh te stoikt. Mendimi i Kantit dallon prej mendimeve paraprake pr shkak se e vendos n plan t par njohurin, e cila dominon n msimin e stoikve dhe Spinozs. I gjith problemi qndron n faktin se njeriu, me ndihmn e njohurive t veta mund t kontrolloj afektet dhe ndjenjat e veta. Kt mund ta bj vetm me kusht t imagjinimit t paqart, pra q ndjesit ti zvendsoj me ide t qarta t arsyes. Se far roli ka njohuria n raport me t mirn dhe t keqen shihet te mendimi i Spinozs, sipas t cilit dija nuk sht asgj tjetr vese afekt i gzimit dhe pikllimit me kusht q njeriu t jet i vetdijshm. Duke mohuar emocionet dhe duke i dhn karakter absolut arsyes, Spinoza konstaton se mundsia e kontrollit t afekteve gjendet n aftsit e arsyes. Nse njeriu e kupton kt mund t kontrolloj afektet. Por, sht e vrteta ktu shfaqet nj problem i madh. Pr racionalistin e rrept forca njerzore sht e kufizuar karshi forcs s faktorve t jashtm. Prandaj, njeriu nuk ka forc absolute q ti rregulloj ato sipas nevojave t veta. N kt rast njeriu e ka t vetmen mundsi t prballoj gjith far i ndodh, pavarsisht se a sht ajo kundr interesit t tij apo jo. Gjithka q ndodh sht e prcaktuar jasht liris, vullnetit dhe dshirs s njeriut. Mendimi racionalistik i Spinozs i konsideron afektet relevante. Qenia e afekteve nuk mund t shpjegohet vetm me prmbajtjen njerzore, sepse sht e prcaktuar edhe nga faktort e jashtm natyror, t cilt nuk i nnshtrohet vullnetit t lir t njeriut. Pr kt arsye, mendimi i Spinozs nuk hst vetm racionalistik dhe deterministik, por edhe natyralistik. Mendimi i Kantit dallon dukshm, ndonse t dyja mendimet e prjashtojn rndsin e emocioneve. Spinoza dallon dukshm nga Dekarti, i cili i jep rol dominant vullnetit t lir absolut. Sipas mendimit t tij, vullneti mund ti drejtoj emocionet, madje edhe ti kontrolloj ato nse sht e nevojshme. Ndryshe prej tij, Spinoza mendon se nj afekt mund t kontrollohet ose t kufizohet apo edhe t eliminohet vetm m nj afekt m t fort dhe t kundrt. Spinoza nuk ka mundur t lirohet nga Dekarti. Mendimet e t dyve jan ndrtuar mbi mendimin metafizik pr botn, me rast nuk i kan ln pas dore as disa shtje, si p.sh. afektet ose epshet t cilat mund t ndikojn n moralin. N kuptim krejt tjetr shtjes s emocioneve dhe vendit e rndsis s tyre me kuptimin dhe shpjegimin e moralitetit i qasen prfaqsuesit e mendimit etik anglez. Ata e shohin bazn e morales te psikologjia. Ata e kan konsideruar si baz t morales arsyen, mendjen gjegjsisht mendimin. Por, duhet t kihet parasysh se edhe midis eticistve anglez ekzistojn dallime. Por, nse abstrahohen ato, mund t thuhet se ata kan dhn kontributin m t madh pr ndriimin e prmbajtjes s emocioneve dhe rndsis s tyre

103 me veprimin moral t njeriut. Baz e mendimit t tyre, sidomos Smithit, sht ideja se pr emocionet e njeriut nuk mund t flitet n mnyr t izoluar prej njeriut. Deri te shfaqja e etiks emocionale t Shelerit, kontributin m t madh n pasqyrimin e problematiks emocionale e kan dhn Shftesburi, Hasoni, Hjumu dhe Smithi. P.sh. Msimi i Hjumit, i cili bazohet n qndrimin se rrnjt e vlersimit moral qndrojn n sfern nxitse emocionale ose n ndjenjat morale (moral sense). Ai mendon se me ndihmn e hulumtimit t afekteve, ndjenjave dhe vendimeve t vullnetshme mund t kuptohet jeta morale e njeriut, ndrsa ndjenjat dhe simpatia nuk jan vetn arsye pr gjykime morale, por edhe motive t veprimeve. S kndejmi del se arsyeja sht e vetmja baz dhe burim i moralit. Thn ndryshe, Hjumi konsideron se moraliteti prcaktohet nga ndjenjat. Ai sht prpjekur t plotsoj msimin e pararendsve t tyre, Shafteberit dhe Hasonit, mbi bazn e moralitetit. N baz t msimeve t Hjumit qndron simpatia. Sipas tij, ajo sht themel i qenies njerzore dhe parim i veprimit t njeriut. Duke falnderuar simpatin, njerzit komunikojn reciprokisht. Kto pikpamje t Hjumit i zhvillon m tutje Smithi, N veprn e tijTeoria e ndjenjave morale ai zhvillon teorin e tij mbi ndjenjat, me t ciln bn korrektimin dhe plotsimin e pararendsve t tyre, Hasonit dhe Hjumit. Njeriu i Smithit dalon bindshm nga ai i Platoni, stoikve ose Spinozs. Ky dallim, para s gjithash, ka t bj me faktin se ai bashkon sjelljen m t prkryer me veten e tij dhe me ndjenjat e tij personale, sensibilitetin e jashtzakonshm, ndjenjat e lindura dhe bashknjenjn pr t tjetr33 Pr Smithin, sikur edhe pr Hjumin, simpatia themelohet n natyrn e njeriut. Sipas tij, njeriut i sht dhuruar aftsia e simpatis. Fal ksaj, ai i ndjen ndjenjat e njerzve t tjer. N qoft se kjo kihet parasysh, ather nuk sht vshtir t vrehet se nuk ekzistojn dallime midis msimeve t Hjumit dhe Smithit. Si sht thn, Smithi bn korrigjimin e pikpamjeve t Hjumit. Smithi, sikur edhe pararendsi i tij, e lanson msimin sistematik mbi simpatin, t ciln e konsideron si baz shpirtrore t jets s tij morale. Ideja e Smithit mbi simpatin e bashkndjenjs morale mund t pranohet pjesrisht, ndonse nuk mund t prmbaj kritik serioze, pr shkak t reduktimit t morales n fenomenin e simpatis. Ky reduktim sht karakteristik e eticistve anglez. Ky veprim nuk sht i pranueshm, si nuk sht i pranueshm as qndrimi i eticistve q e absolutizojn arsyen ose mendjen. Megjithat, gabim sht edhe abstrahimi i rndsis s simpatis dhe vendit t saj n veprimin moral midis njerzve. Se sa jan morale ndjenja e njeriut pr njeriut dhe ballafaqimi i njeriut me natyrn t rndsishme pr mendimin etik mund t tregoj edhe shembulli i disa mendimeve bashkkohore, t cilat qndrojn mbi themelet e moralit ekologjik. Ato krkojn jo vetm qasje t re ndaj njeriut ndaj njeriut, por edhe nj qasje shum m humane t njeriut ndaj natyrs, sepse bhen dshmitar t pasojave negative t zbatimit t disa shkencave dhe teknikave pr gjinin njerzore dhe biosfern e tij. Por kt arsye insistojn n fidefinimin e imperativit kategorik t Kantit.
33

Sajmon Blekburn,Oksfordski filozofski rjenik, Novi Sad l999, f.398

104

Simpatia, si nj prej afekteve t jets emocionale, sht shembull i ekzistencs s dallimeve t mdha, jo vetm midis mendimtarve modern dhe Shelerit mbi aporioren emocionale, por edhe dallimet midis vet prfaqsuesve t mendimit para Kantit. Emocionales i prket nj vend i rndsishm n kuptimin e esencs s morales. Kt e tregojn nj sr shembujsh nga jeta e prditshme. N t vrtet, duhet t kohet parasysh se moralja nuk lejon q afektet t shprthejn n mnyr t pakontrolluar mbi moralin, i cili e mat forcn e prgjegjsis s njerzis dhe liris34. Shprthimit t till i sht kundrvn imperativi moral i Kantit, gjegjsisht pikpamja e tij ndaj njeriut si qenie morale e arsyeshm q e eliminon fardo elementi prmbajtjesor moral. Sipas ktij mendimi, moralja si morale duhet t lirohet nga do lloj i prmbajtjes. Sipas ktij mendimi, moralja si morale duhet t jet e liruar nga do prmbajtje. Kjo vlen jo vetm pr at njeri q sht i arsyeshm moralisht, por edhe pr t gjith njerzit t cilve u mungon arsyeja e moralit. Prandaj, kjo teori prpiqet q t gjith njerzit ti bj t arsyeshm moralisht, nprmjet kshillave morale apo imperativit moral. S kndejmi del se mendimi etik sht prballur n mnyra t ndryshme, por gabimisht, ndaj vendit t emocionales. Ajo ofron prgjigje kundrthnse dhe prjashtuese reciprokisht. Natyrisht, shum prej tyre u mungon vshtrimi i dimensionit ontologjik, gnoseologjik dhe aksiologjik dhe funksioni i emocioneve n jetn e njeriut. Ajo paraqet komponent t rndsishme subjektive t moralitetit. Duke iu falnderuar eticistve anglez, emocionet fitojn vendin q u takon n vshtrimin dhe kuptimin e prmbajtjes s moralitetit. Me pikpamjet e tyre ata kan krijuar parakushte optimale q n mendimin bashkkohor t mbshtetet drejtimi i veant, etika emocionale. Duke iu falnderuar atyre dhe Shelerit, ana shpirtrore e njeriut sht br objekt i mendimit bashkkohor, i cili nuk merret n mnyr t drejtprdrejt me temn e morales, por me shtjen e prmbajtjes s qenies njerzore. I till sht rasti i M. Pontitt. Nga sa u tha del se duhet t kihet n mendje se sht e palejueshme q emocionet t ndahen nga komponentat tjera subjektive t moralitetit dhe as t nnmohet marrdhnia ndaj tyre, si sht e palejueshme edhe t absolutizohet rndsia e tyre n kuptimin e sjelljes dhe veprimit t njeriut. Gjithashtu, emocionet nuk jan vetm trajtime thjesht teorike, por jan pjes prbrse e jets praktike t njeriut.

34

Shih: Rasim Muminovi, Ethos i ljudsko bivstvovanje, Veselin Maslea, Sarajevo l989, f.235

105 3. Vullneti i lir dhe liria a. Vullneti i lir Vullneti i lir dshiron vullnet t lir(Hegeli). Vullneti i lir orientohet drejt kodit moral, t cilin e konsituon dhe e zbulon vetdija morale, me vshtrimin e mundsive t veprimit praktik, me qllim t ndryshimeve humane(Rasim Muminoviq). Ktu prmenda dy mendime plotsisht kundrthnse pr s paku dy arsye. E para, dua t theksoj se vullneti i lir, ashtu si e ka konceptuar Kanti, sipas kritikut t tij Hegelit, sht e barabart me arbitraritetin, i cili sipas teoris s Kantit duhet t flaket. N t vrtet, vullneti i lir duhet t pranohet nga realiteti ekzistues, q sht n kundrshtim me mendimin e Kantit, sepse ai realitet sht subjekt abstrakt. Themeluesi i teoris s formalizmit etik apelon pr sjellje morale. Ndryshe prej Kantit, Hegeli e konsideron vullnetin e lir si trsi t teoris dhe praktiks. Arsyeja e dyt sht e motivuar nga mendimi tjetr, karakteristik themelore e s cils sht veprimi praktik, i cili e anashkalon qenien ekzistuese, n qoft se ajo pozicionohet kundr njerzis s njeriut. Fal ksaj, qndrimi i qyt qndron n mnyr t papajtueshme karshi izmave tjer etik q e mohojn vullnetin e lir ose e vlersojn n mnyr joreale. Ato e hedhin qndrimin determinues, s pari, pr shkak se nuk e pranon vullnetin e lir dhe, s dyti, sepse n perceptimin e vullnetit t lir niset nga ajo se ajo mund t orientohet n mnyra t ndryshme, n t njjtat kushte. Mendimet e msiprme plotsisht kontradiktore tregojn se shtja e vullnetit t lir dhe liris sht nj prej shtjeve m komplekse, m abstrakte dhe me kontroverse, jo vetm t mendimit tradicional, por edhe mendimit bashkkohor, i cili, sipas vokacionit t tij nuk sht msim etik disiplinar, por i kushton rndsi shtjeve etike. Asnj shtje mbi njeriun dhe veprimin e tij nuk ka nxitur m shum diskutime, debate dhe prgjigje kontradiktore, sa problemi i vullnetit t lir dhe liris. Kjo haset pothuaj n t gjitha msimet etike, pa marr parasysh qe e kan pranuar nocionin vullnet i lir ose kan shprehur animozitet kundr tij. Nj prej problemeve dominuese pr mendimin etik dhe prgjigja n pyetjen se a mund t dshiroj njeriu at q do. Kjo pyetje u sht imponuar Aristotelit, Zenonit, Dekartit, Spoinozs, Lajbnicit, prfaqsuesve te etiks empirike angleze, Kantit dhe Fihtes, si edhe Shelingut, Hegelit dhe mendimtarve bashkkohor. Problemi i vullnetit t lir ose liris s vullnetit nuk sht vetm shtje thjesht teorike, por edhe shtje praktike. Ajo ka t bj me raportin e njeriut ndaj njeriut tjetr. Thn m qart, vullneti i lir sht manifestim i vullnetit t njeriut ndaj njeriut tjetr. Kjo mund t shprehet n kuptim t dyfisht: e para, n kuptimin e veprimit moral t njeriut, n kuptimin e respektimit t dinjitetit t njeriut; dhe, e dyta, n kuptim t kundrt, apo n nnmimin ose mohimin e dinjitetit t njeriut. Sipas Kantit, veprimi i lir i njeriut ka t bj me at q do t bhet rregull pr t gjith njerzit si qenie t arsyeshme morale. Por,

106 pikpamjet e Kantit konfrontohen me pikpamjet e pararendsve t tij. Gjithashtu, shtja e liris bhet nj prej shtjeve qendrore t mendimit bashkkohor. Prfaqsuesit e ktij mendimi japin prgjigje t ndryshme. Trajtimi i problemit t vullnetit t lir dhe liris morale sht i paimagjinueshm pa Kantin. Ai sht mendimtari i par q vullnetin e lir e mendon n kuptim t pastr moral. Natyrisht, mendimi i tij mbi vullnetin e lir dhe lirin sht abstrakt. Ai e shtyn pr nj koh t ardhshme realizimin e vullnetit t lir. Msimi i tij mbi vullnetin e lir gjegjsisht mbi kodin moral si dika objektivisht e domosdoshme ka shum kundrshti t pazgjidhura. Pyetje e rndsishme etike sht: a e nnkupton liria domosdoshmrin? N teori dominojn dy prgjigje. Disa mendojn se liria nnkupton domosdoshmrin, ndrsa t tjert e mohojn kt. Prgjigjen mbi lirin si domosdoshmri t njohur e kan thn stikat, Spinoza dhe Hegeli, ndrsa n mendimin bashkkohor Hartmani. Sartri dhe Abagnamo mendojn se liria sht munges e t domosdoshmes. T part e zhvillojn teorin negative ekzistencialiste, ndrsa t dytt teorin pozitive ekzistencialiste. Konsiderohet se vullneti i lir sht br objekt i shqyrtimeve dhe diskutimeve vetm me shfaqjen e etiks autonome t Kantit. Ky prfundim sht plotsisht i gabueshm, sepse kjo shtje trajtohet n msimet etik shum para shfaqjes s mendimit moral t Kantit. Me kt shtje sht marr Aristoteli, sipas t cilit dashja sht orientuar ndaj nj qllimi ose caku. Pr kt mendimtar, do veprim duhet t jet i destinuar, pra t kryhet sipas vullnetit t lir. Msimi etik i Aristotelit, sikur edhe msimet e eticistve t mvonshm, nuk i japin t drejt kshills s Shopenhauerit q m shum ti kushtohet rndsi jets njerzore. Aristoteli sht shembulli m i mir se mendimi helen e romak paraqet pikn e nisjes s hulumtimit pr prgjigje n shtje fundamentale t mendimit dhe veprimit praktik t njeriut. Ai mendon se do veprim duhet t jet i destinuar, pra t kryhet sipas vullnetit t lir35. N mendimi e tij vullneti i lir ka t bj me kryerjen e veprimeve t rregullta, euparhis, me t ciln arrihet qllimi prfundimtar. Vullneti nuk mund t synoj tjetr prve realizimit t ktij qllimi. Fal tij realizohet e mira. Kt qndrim e mbron Toma Akvinski, i cili i jepe baz religjioze mendimit t Aristotelit. Por, midis ktyre msimeve ekziston nj dallim i madh. Ai ka t bj me faktin se msimi i Aristotelit nuk sht themeluar n Zotin, si ka ndodhur te Akvikski. Zoti i Aristotelit nuk sht krijues, por sht shkaku i fundit. Akvinski insiston n lidhjen midis metafiziks dhe etiks, ndrsa Aristoteli insiston n prvojn e do individi n jetn e tij private dhe ne prvojn e ligjdhnsit. Ekziston dallim i madhe midis etiks s qllimi dhe sistemit etik t Kantit. Sipas Kantit, nuk sht e mundur t vrtetohet teorikisht ekzistenca e Zotit, pavdeksis s shpirtit dhe liris. Me q kjo sht e pamundur, Kanti tregon se njeriut i ka ngelur vetm t besoj,
35

Shih: Aristotel, Nikomahova etika, BIGZ, Beograd l980, f.61-62

107 edhe at pr arsye praktike. N Kritikn e arsyes praktike, Kanti e trajton prmbajtjen e skandalit t etiks teologjike ose etiks prmbajtjesore, gjegjsisht etiks s t mirs, e cila bhet objekt i kritiks s tij t ashpr. Msimi i tij mbi vullnetin e lir sht br objekt edhe i kritiks radikale t Hegelit, sipas se cils Kanti i ka barazuar vullnetin e lir dhe arbitraritetin. Vullneti i lir ose liria e vullnetit mund t tek kuptim t dyfisht: ekzistencial dhe etik. Shembull pr kuptimin ekzistencial sht pikpamja e Sartrit, ndrsa shembull pr kuptim etik sht etika autonome e Kantit. Duke pasur parasysh kt, teorin e Kantit un e quaj teori mbi lirin morale. Sipas saj, liria sht baz e moralitetit. Ajo i ka dhn shpjegimet m t qarta mbi vullnetin e lir. Prandaj, mund t themi se kuptimi etik i vullnetit t lir shprehet n pohimin se nuk ka moralitet atje ku nuk ka liri pr veprim t lir. Msimi i Kantit pr vullnetin e lir i nnshtrohet imperativit kategorik dhe moral, i cili ngrihet mbi zonn empirike nxitse t njeriut, mbi format individuale e sociale t jets gjegjsisht mbi jetn reale. Ky vullnet i lir i nnshtrohet nj forme specifike t detyrimit, e cila e dallon dukshm teorin e Kantit nga teorit e mvonshme t Sartrit. Kjo shqyrtohet si shtje e liris personale ose individuale. Kjo nuk ndodh me prfaqsuesit e mendimit bashkkohor. Mangsit e msimit t Kantit i theksojn edhe mendimtart m bashkkohor, si sht Hartmani, sipas t cilit liria q i nnshtrohet nevojs (Solleni), pavarsisht se bhet fjal pr nevoj q del nga kodi moral ose nevojn si vler ideale, sht dhe mbetet liri e prgjithshme ose, si e quan Hartmani, liri kategoriale. Pr kt kritik t rrept t msimit t Kantit lirit nuk jan liri t dashjes s individit. Msimi mbi vullnetin e lir paraqet prcaktuesin primar t idealizmit etik subjektiv t Kantit. Ai paraqet nj risi t rndsishme n raport me mendimin etik t eticistve para Kantit. N t vrtet, derisa n msimin metafizik t Platonit liria individuale sht shkrir n trsin, pra n shtetin, pr Kantin vullneti i lir sht ligjvns moral, i obligueshm pr t gjith njerzit si qenie morale. Thn ndryshe, vullneti i lir paraqet bazn e veprimit moral, gjegjsisht mundsin q subjekti i veprimit moral tu nnshtrohet krkesave t arsyes morale. Kjo sht ajo q e prbn qenien primare t mendimit t Kantit. Vullneti i lir ose liria e vullnetit i zbulon t gjitha fshehtsit dhe kundrshtit. Fal saj, imperativi moral duhet t ket karakter kategorik, pra t pakushtzuar. Rndsi vendimtare pr problemin fundamental t njerzis ose morales, pra vullnetit t lir, kan shtjet q e prcjellin mendimin etik, t cilave u kushtojn rndsi shum mendimtar bashkkohor. Ato mund t prmblidhen n tri pyetje. E para, ka do t thot vullneti i lir n kuptimin moral t fjals? E dyta, a mund t jet i lir vullneti? E treta, a ka rrezik q vullneti i lir t shndrrohet n arbitraritet? Para se ti vshtrojm dallimet midis mendimeve etike q dalin nga pyetjet e msiprme, sht e nevojshme t shtrohet edhe nj pyetje tjetr, esenciale pr prmbajtjen e vullnetit t lir: ka domethn vullnet i lir? Prgjigjja n kt pyetje sht e thjesht: vullneti i lir sht brthama m e thell e qenies njerzore, gjegjsisht e prmbajtjes s tij. I

108 kuptuar kshtu, vullneti i lir nuk nnkupton pengimin e liris s vullneteve tjera, n qoft se vullneti i lir i tjetrit i kontribuon dinjitetit njerzor. Pr vullnetin e lir nuk sht e nevojshme kurrfar prsiatjeje dhe teoritizimi. Ai pasqyron forcn dhe aftsin pr veprim praktik me t cilin ndrrohet gjegjsisht humanizohet gjendja ekzistuese e gjerave n dobi t njeriut si njeri, dinjitetit dhe humanumit t tij, pra realizimi i vlerave m t larta t ksaj bote. N qoft se vullneti i lir i mohon kto premisa t njerzis, ather ai e mohon veten e vet. Vullneti nuk sht i lir n qoft se njeriu e mohon dinjitetin e njeriut tjetr, popullit tjetr ose e v n pikpyetje n fardo mnyre. N kt rast, vullneti i lir shfaqet si arbitraritet. Natyrisht, pr aftsin e veprimit praktik t gjith asaj q mundson krijimin e bots m humane dhe m t moralshme jan t nevojshme predispozitat subjektive dhe objektive. N qoft se nuk ekzistojn t para ose t dytat, ather mungojn aftsit pr ndryshimin e gjendjen ekzistuese t gjrave dhe pr krijimin e marrdhnieve m humane midis njerzve. Etika e Kantit, por edhe e Startrit, i kushton rndsi t jashtzakonshme vullnetit t lir, e abstrahojn zonn e premisave objektive. Hegeli nuk ka mundur t pajtohet me Kantin e Fihten pr shkak se teoria e tyre ka lvizur n nj qark t mbyllur dhe t pafundm. Prandaj, ai insiston n procesualitetin historik edhe ashtu q vullnetin e arsyes e v n prov, jo vetm si dashje por edhe si vullnet t arsyes. Vullneti i lir n kuptimin etik paraqet vullnetin moral, ndrsa vullneti moral paraqet veprimin moral t personalitetit t zhvilluar moralisht. Por, ekziston mundsia q vullneti i lir t shndrrohet n arbitraritetin si negacion i vetvetes. Kjo shfaqet kur arbitrariteti e mohon ose e nnmon personalitetin e njeriut ose substancn shpirtrore t tij. Kt nuk e ka parashikuar mendimi i Kantit, sikundr nuk e e ka parashikuar as kritika e Hegelit ndaj mendimit etik t Kantit. sht e palejueshme q vullneti i lir t identifikohet n kuptimin e veprimit moral me lirin si akt t njohjes. Dallimi absolut qndron n faktin se vullneti i lir ose vullneti moral paraqet bazn e jets morale, por paraqet njkohsisht edhe prgjegjsin morale t subjektit t vet ndaj vetvetes dhe t tjerve. Ajo q e bn prmbajtjesor vullnetin e lir, por e dallon sencialisht nga liria si akt i njohuris, qndron n faktin se ai prbn themelin e jets morale. N kt rast, vullneti i lir paraqet prgjegjsin morale t subjektit t vet. Kjo e prbn bazn e shum mosmarrveshjeve, diskutimeve dhe dilemave, jo vetm n mendimet e mhershme, por edhe me mendimin e sotm etik. N qoft se nuk merret parasysh fakti se pa prgjegjsi morale t subjektit moral nuk ka vullnet t lir, ather fshihen mundsit pr zbulimin e qenies s vrtet t tij, kuptimit dhe rndsis s tij. Kritika e Hegelit ndaj subjektivitetit abstrakt t Kantit sht edhe kritik ndaj msimit t Kantit mbi vullnetin e lir. Sipas Hegelit, vullneti i lir shndrrohet n arbitraritet. Arbitrariteti dallon dukshm nga vullneti i lir. I pari nnkupton lirin e subjektit q t bj fardo q dshiron, pra pa kurrfar prgjegjsie. Ai nuk e respekton dinjitetin njerzor, prandaj kjo nuk sht vullnet i lir n kuptimin etik, por mohim i tij. Pr kt

109 arsye themi se arbitrariteti nuk sht vullnet i lir. Vullneti i lir ose vullneti moral nuk nnkupton fardo veprimi. Vullneti i lir sht i lir vetm nse veprimi i subjektit t tij paraqet bazn e njerzis dhe moralitetit. N pyetjen se as mund t bj njeriu far dshiron, Hegeli jep nj prgjigje q tregon se vetprcaktimit abstrakt i kundrvihet prmbajtja. Prandaj, sipas tij, arbitrariteti sht mashtrim. Ktu shihet m s miri dallimi midis vullnetit t lir dhe arbitraritetit. Sipas ksaj vullneti sht i lir vetm nse sht i orientuar nga arsyeja, gjegjsisht qllimi i prgjithshm ose objektiv. Kritika e Hegelit ndaj qndrimeve t ndryshme moralizuese, t cilat parimi suprem i moralitetit i sheh n epshe, nxitje, knaqsi, etj., insiston n kufizimin e epsheve, nxitjeve, lakmis, etj., t cilat i prkasin individid oartikular. N kt mnyr, Hegeli i kundrvihet ashpr mendimeve q nisen nga pohimi se kufizimi i partikularitetit do t thot njkohsisht edhe kufizim i vullnetit t lir. Liria e bn njsimin e vullnetit t arsyes dhe realitetit dhe anasjelltas. Sipas Hegelit, mendimi sht substanca e vullnetit. Pa mendim nuk ka vullnet. Pra, njeriu ka vullnet vetm n qoft se mendon. Pr dallim prej ksaj, teoria e Kantit mbi vullnetin e lir ka para vetes subjektin e imagjinuar abstrakt me vetdije t pastr morale. Ajo sht antinomike dhe lviz n qarkun e mbyllur, prej t cilit nuk mund t dal asnjher. Fihte nuk ka arritur t lirohet nga kjo pikpamje, megjithse ka br prpjekje t mdha. Hegeli i kundrvihet vullnetit t lir n kuptimin etik, por jo edhe vullnetit t lir si substanc, e cila sht e paskajshme. Por, midis mendimit t tij dhe msimit t Kantit Fihtes dhe t prfaqsuesve tjer t idealizmit gjerman, prkundr dallimeve t mdha, ekziston njfar ngjashmrie, e cila duket n prcaktimin e vullnetit si vullnet i arsyes ose inteligjencs s lir, dhe jo si dashje e rastit. Natyrisht, ideja e till ekziston edhe n msimet e prfaqsuesve t sistemeve t mdha etik t shekullit 17, Dekartit, Spinozs dhe Labnicit, t cilt insistojn n njsimin e vullnetit dhe arsyes. Hegeli ka qndrim pozitiv ndaj ktyre msimeve. Njsimi i vullnetit dhe arsyes vjen plotsisht n shprehje te Fihte, Hegeli dhe idealistt tjer gjerman, n msimet e t cilve donimon mendimi se liria dhe moraliteti jan t mundura vetm me bashkimin e arsyes dhe vullnetit. shtja e marrdhnieve midis vullnetit dhe arsyes paraqet dallimin themelor midis teorive empirike dhe racionalistike. N teorit empirike, shembull i t cilave sht pikpamja e Llokut, sht e pranishme ideja mbi vullnetin si dashje. Sipas Llokut dhe prfaqsuesve tjer t etiks empirike anglez, vullneti sht forc e dashjes. Ata e cilsojn t pakuptimt pyetjen se a sht i lir apo jo vullneti i njeriut, si e konsiderojn t pakuptimt edhe pyetjen se a sht e shpejt ndrra e njeriut. Nga kto pyetje t pakuptimta ata nxjerrin prfundimin se liria mund t zbatohet te vullneti sikur edhe shpejtsia e lvizjes s njeriut n gjum. Prandaj, n msimet e tyre, problemi i marrdhnieve midis vullnetit dhe liris zgjidhet me pyetjen se a sht njeriu i lir dhe jo a sht vullneti i lir. Sipas ksaj teorie, njeriu nuk mund t jet i lir n kuptimin e dashjes. Kjo teori paraqet themelet n t cilat Lloku e ndrton teorin e tij mvi marrdhniet e dashjes ose vullnetit dhe liris s njeriut. Sipas tij, njeriu sht i lir n dashjen e tij as sa sht i lir edhe n veprimin e tij, sepse liria sht forca e veprimit dhe mosveprimit. N kt rast, njeriu nuk ka forc nga aspekti i vullnetit. N pyetjen se a

110 sht njeriu i lir t dshiroj dika gjegjsisht a sht i lir vullneti i tij, empiristt anglez japin prgjigje negative. Pyetjet e msiprme i ndajn dhe i konfrontojn medimin epirik dhe mendimin racionalistik. Ky i fundit niset nga qndrimi se vullneti i lir sht vullnet i arsyes, sepse arsyeja sht parim kryesor apo apriori, ndrsa empirizmi sht parim sekondar apo aposterior. Pr mendimin racionalistik ekzsiton nj lidhje e pandashme midis vullnetit dhe arsyes. Kritiku i ashpr i ksaj teorie, Shopenhaueri, i ndan arsyen dhe vullnetin, duke u dhn prparsi vullnetit. Pr kt arsye, msimi i tij sht iracionalistik dhe voluntaristik. shtja e vullnetit t lir z vend qendror n msimet e mendimtarit bashkkohor Zhan Pol Sartr, i cili mendon se liria sht vetdeterminuese ose vetprcaktuese. Msimi i tij mbi lirin dhe vullnetin e lir paraqet teorin indeterministike. Piknisje e tij sht vullneti i lir absolut. Ajo e abstrahon plotsisht lirin si dshmi t veprimit t njeriut n kushte t caktuara reale ose, m mir t thuhet, i anashkalon rrethanat e caktuara historike, sociale, ekonomike e t tjera, n t cilat vepron njeriu. Kjo teori kundrshton pikpamjet e mendimtarve si stoikt, Dekarti, Spinoza dhe Hegeli. Pr kta mendimtar vullnet i lir jan veprimet e vetdijshme t subjektit, mendimi i t cilit e ka funksionin e udhheqsit kryesor. Si sht theksuar, pikpamjet m t shklqyeshme mbi qenien e vullnetit t lir i kan dhn prfaqsuesit e idealizmit etik gjerman. Ata jan ngritur energjikisht kundr determinizmit universal, i cili dominon n sistemet metafizike t shekujve 17 dhe 18. Duhet t kihet parasysh se problemi i vullnetit t lir nuk sht objekt vetm i eticistve gjermane Kantit, Fihtes dhe t tjerve, por edhe i Hegelit, pikpamjet e t cilit dallojn dukshm. Hegeli, si sht thn, nuk e pranon vullnetin e lir n kuptimin etik. Ktu qndron dallimi midis tij dhe Kantit, i cili e ngrit vullnetin e lir sipas realitetit. Kanti, si kam thn, i hedh posht njanshmrit e determinimit teleologjik dhe kauzal, t cilit i kushtojn rndsi disa teori etike para Kantit. Sipas mendimit t Kantit, vullneti i lir duhet t jet n pajtim me kodin moral, kategorik apo imperativ. Determinimi i vullnetit t lir bhet krejt ndryshe n krahasim me determinizmin kauzal t natyrs. Kjo sht arsye e mjaftueshme q t dshmohet se parimi i msimit t Kantit qndron n kundrshti me t gjitha parimet q i prkasin etiks heteronome ose prmbajtjesore, teoris teologjike. Mirpo, emruesi i prbashkt i mendimit idealistik gjerman shprehet n pikpamjet se liria dhe moraliteti jan t mundura vetm n baz t njsimit t mendimit dhe vullnetit. Natyrisht, midis prfaqsuesve t tij ekzistojn dallime t mdha, t cilat kan t bjn me kriteret n t cilat bazohet msimi mbi vullnetin e lir. Ndryshe prej njanshmrive t teorive t shumta etike, t cilat esencn e liris e shohin n motivin ose dshirn pr t br kt apo at t mir n prgjithsi, shfaqet mendimi q esencn e vullnetit t lir sheh n arsye. Ai operon me nocionin e vullnetit t lir dhe paraqet at problem q e bashkon gjith idealizmin gjerman. Vullneti i lir nuk bn kurrfar trusnie. Ai nuk sht shprehje as e urdhrdhnsve t brendshm (nxitjes,

111 prirjes, dshirs, etj) dhe as e atyre t jashtm (autoritetit t babait, urdhrdhnsit, opinionit publik, edukats, etj.). Vullneti sht i lir n kuptimin q ai q vendos nuk vendos nn presionin e disa faktorve variabil. Ai sht plotsisht i pavarur prej fardo presioni, sepse ai i prcakton vetvetiu ligjet. Kanti thot se kto ligje universale duhet t jen formale. Helegi thot se themel i ktij universialiteti sht arsyeja, gjegjsisht mendimi, inteligjenca e lir, e cila, si arsye e pastr praktike dhe si vullnet i lir, sht n gjendje t shfrytzoj lirin q e posedon dhe kshtu e siguron t qenit e realitetit objektiv. Gjat trajtimit t vullnetit t lir sht e domosdoshme t bhet dallimi midis liris n kuptimin pozitiv apo liris pr dika dhe liris n kuptimin negativ apo liris prej dika. T dy kuptimet e liris kan rndsin e tyre. Liria prej dika nnkupton transedencn e gjith t dhns ose reales. Kanti e mendon lirin e till, e cila qndron n kundrshti absolute kundrejt ekzistueses ose empirikes. Ajo manifestohet n dy raste. N rastin e par theksohet dallimi midis liris transcendentale, pra liris q qndron sipr gjith t dhns, prandaj thuhet ... liria transcendentale q duhet t imagjinohet si e pavarur prej shum-kaje q sht empirike, pra edhe natyrs n prgjithsi, qoft nse ajo mendohet si lnd e ndjesive t brendshme, vetm n koh, apo e ndjesive t jashtme, n kohe dhe n hapsir njkohsisht36. N rastin e dyt, kur theksohet dallimi midis kauzalitetit si domosdoshmri natyrore dhe kauzalitetit t liris: ... domosdoshmria n marrdhnie kauzave n asnj mnyr nuk lejon t bashkohet me t lirn, por qndron n pozicione kontradiktore37. Analiza e pohimeve t msiprme shpie n kundrthnie t mendimit t Kantit mbi lirin dhe vullnetin e lir. N t vrtet, n pohimin e par liria sht shkrir n gjendjen ekzistuese t gjith-pranishmen, pra n gjendjen empirike, ndrsa n pohimin e dyt liria qndron n kundrshti absolute kundrejt gjith asaj q ekziston. N ann tjetr, n rastin e par mundsia q liria te jet plotsisht kundr ekzistueses sht reduktuar n t dhnn, ndrsa n rastin e dyt ajo q sht e lir sht e vetmja e mundshme. Kjo do t thot se e lira sht e lir vetm nse sht e pavarur prej ekzistueses, pra e pavarur nga kauzaliteti i natyrs, nga e domosdoshmja. Vetm n kundrshti me ekzistuesen liria mund t konstituohet si liri, gj q n kuptimin etik konsiderohet si liri morale. Me q liria i kundrvihet gjithkaje ekzistuese, pr arsye nuk ekziston n t, ather bhet fjal pr faktin se vetm ather duhet t jet. Duke pasur parasysh kt, ajo sht postulat i arsyes praktike, t ciln arsyeja nuk mund ta dshmoj n mnyr teorike. Ajo, si kundrshti absolute me ekzistuesen, gjendet jasht fushveprimit t arsyes teorike. Pra, arsyeja teorike nuk ka mundsi ta arrij lirin morale, e cila nuk e gjen mundsin e vet n ekzistuesen, sepse prballet me absoluten e kundrt. Vetm n kundrshti t gjith ekzistueses ajo e sheh mundsin e saj. Natyrisht, Hegeli e hedh posht energjikisht kt mendim. Duke e refuzuar iden abstrakte t Kantit mbi lirin prej dikaje, ai e prcakton lirin n kuptimin e saj pozitiv, si liri pr dika. Kjo q u tha, tregon dallimin e qart midis msimit t Hegelit dhe Kantit mbi lirin. sht dshmuar se Kanti e prcakton lirin negative, apo lirin prej dikaje, duke u nisur nga
36 37

Kanti, Kritika praktikog uma, Botimi i dyt, Naprijed, Zagreb l974, f.l42 Kanti, i njjti botim, f. 137

112 e dhna dhe e domosdoshmja. Ktu shihet qart dobsia e tij. Por, msimi i tij ka merita t mdha. Ai tregon se liria nuk sht as nuk mund t jet vetm shtje teorike ose e arsyes spekulative, por sht shtje e arsyes praktike. N vend t liris negative t Kantit, Hegeli e shpjegon shtjen duke u nisur nga lirit pozitive, liri kjo t ciln e realizon shteti si vullnet substancial. Teoria e Kantit mbi lirin e vullnetit ka nxitur diskutime dhe dilema t shumta. Interprett dhe kritikt e kan shtruar nj pyetje t rndsishme: a sht sipas Kantit vullneti i lir i determinuar apo i padeterminuar? Prgjigja sht dhn n trajtimin e tri parimeve rregullative q e ka br Kanti: Zotit, pavdeksis s shpirtit dhe liris. Duhet t kihet parasysh se pr Kantin, vullneti i lir sht determinim specifik i vullnetit, i cila dallon dukshm nga determinimi kaozal i natyrs. Thn me qart, Kanti e dshiron lirin e arsyes morale dhe jo lirin si domosdoshmri t njohur, far e shohin stoikt dhe Spinoza, dhe jo liri e paprcaktuar, si e shohin mendimtart bashkkohor, m sakt Sartri. Esenca e mendimit t Kantit mbi lirin dhe vullnetin e lir ka t bj me arritjen e liris, sipas Kodeve morale. Ajo q e bn kt liri t pamundur sht dallimi midis ligjit moral dhe ligjit natyror, t cilt u prkasin sferave dukshm t ndryshme t jets. Shopenhaueri i vlerson lart meritat e Kantit, sepse ai insiston n ekzistencn e prbashkt t liris dhe domosdoshmris. Kam thn m sipr se vullneti te Kanti, Fihte dhe prfaqsuesit tjer t idealizimit gjerman mbi moralen sht perceptuar si vullnet. Kanti ka pikpamje m radikale. Ai thot se forma ligjore e maksims sht e vetmja q mund t shrbej si ligj, pr vullnetin38. N t vrtet vullneti i lir e prkufizon dukshm njeriun si qenie e arsyeshme morale. Ai prcaktohet sipas Kodit moral. Prandaj vullneti i lir i Kantit sht determinuar dukshm ndryshe nga deteterminimi kauzal i natyrs. Te t gjith idealistt gjerman liria sht kuptuar si vullnet, baz e t cilit sht konsideruar veprimtaria mendore. Teorive t prmendura mbi lirin duhet tu kundrvihet ajo teori e cila e vshtron lirin si veprim t domosdoshm dhe universal dhe vlern m t lart t universumit. Vlersimi i till mbi kt shtje esenciale etike pa dyshim i kompenson t gjitha mangsit e mendimeve t shumta, protagonistt e t cilave u prkasin orientimeve t ndryshme. Ai prek n shtjet esenciale jo vetm mbi lirin dhe vullnetin, por edhe mbi shtjet tjera etike dhe filozofike n prgjithsi. Gjithashtu ajo m s miri dshmon se liria sht edhe domosdoshmri subjektive dhe vler objektive. Kt pikpamje e kundrshton Kanti me vullnetin e subjektit t imagjinuar abstrakt, por edhe Hegeli me pajtimin e t arsyeshmes dhe ekzistues. Identifikimi i vullnetit t lir dhe arbitraritetit paraqet momentin esencial t pikpamjes indeterministe t Sartrit. Shembulli i njeriut t tij, i cili ndjehet i lir edhe n burg, e dshmon m s miri kt identifikim, por arbitrariteti sht mohim i liris. N qoft se ajo q bj un e rrezikon lirin e tjetrit, kjo nuk sht liri, por anarki. N ann tjetr, do
38

Kant,Kritika praktikog uma, botimi i permendur, f.6l

113 veprim duhet t nnkuptoj prgjegjsin e caktuar dhe sanksionet morale ose juridike. Prve teoris indeterministike, e cila e pranon vullnetin e lir absolut e pa kurrfar kufizimesh, identifikimi i vullnetit dhe arbitaritetit gjendet n teorin anarkiste t Maks Shtirnerit. Ksaj i kundrvihet ashpr teoria q niset nga humanumi dhe dinjiteti njerzor dhe nuk e pranon arbitaritetin e njeriut. Pranimi i arbitaritetit do t thot mohim i liris. Hegeli ka trhequr vrejtjen se n qoft se njeriu mendon se sht i lir t bj fardo qoft kur i jepet rasti, n t vrtet nuk sht i lir. Lirin time e realizoj, sepse ajo nuk bie nga qielli askush nuk ma dhuron, at e arrij nprmjet praktiks krijuese. Problemin e vullnetit t lir Hegeli e ka shpjeguar shum m qart n qndrimin e tij se gjasat abstrakte t dshirs mbi lirin, pra vullnetin e lir, nuk kan ndonj prmbajtje ose qllim vetvetiu. Vullnet i lir i till sht dshira si kundrshti. Kanti dhe Hegeli nuk gabojn kur thon se vullneti i lir nuk sht vetm shtje teorike. Por, Hegeli bn gabim kur mendon se teoria e Kantit mbi vullnetin e lir sht teori e arbitraritetit, ndonse me t drejt thekson se sht paqndrueshme q vullneti t reduktohet n arbitraritet. Prkundrazi, ai mendon se sht i domosdoshm t bhet dallimi midis ktyre dy nocioneve. Ajo q e bn specifik gjith idealizimin gjerman, sht prcaktimi i vullnetit si vullnet t arsyeshm. Pr prfaqsuesit e ksaj teorie vullneti sht mnyr specifike e t menduarit. Sipas Hegelit nuk ka liri pa mendim dhe as mendim pa liri, ndrsa vullneti i lir sht nj njsim i fryms teorike dhe praktike. Hegeli i mohon ato pikpamje q i vshtrojn vullnetin e lir dhe arbitraritetin si mundsi t rastit. Teoria dogmatike kristiane i kushton rndsi t veant problemit t vullnetit t lir. Pikpamjet e ksaj teorie i kritikon ashpr prfaqsuesi i teologjis racionale, Abelardi, duke e ndjekur mendimin stoik sipas t cilit n forcn e njeriut qndron vullneti, fryma dhe mendimi i tij, ndrsa gjithka tjetr qndron jasht tij, prandaj konsiderohet se vullneti ekziston gjithmon n vetdije 39. Ekziston nj dallim i madh midis teoris s Hegelit dhe pikpamjes teologjike mbi vullnetin e lir. Hegeli e vshtron vullnetin e lir nga prizmi i procesualitetit historik, ndrsa mendimi teologjik niset nga dogma, e cila qndron jasht procesit dialektik. Prandaj pikpamjet e Hegelit mbi vullnetin e lir jan kontradiktore jo vetm me pikapmjet e Kantit, por edhe me mendimin teologjik, prej t cilit Kanti ka nxjerr elementet pr teorin e tij etike. sht e palejueshme t mendohet se mendimi bashkkohor e trajton shum pak problemin e lir dhe vullnetin e lir. Prkundrazi, mendimtart bashkkohor kan qndrim negativ ndaj mendimtarve tradicional pr shkak se konsiderojn q ata nuk e kan trajtuar n mnyr shteruese kt shtje komplekse mbi t ciln jan dhn prgjigje kontradiktore. Si brenda mendimit tradicional, ashtu edhe brenda mendimit bashkkohor formohet dy grupe pikpamjesh: prfaqsuesit e grupit t par e mohojn vullnetin e lir, ndrsa prfaqsuesit e grupit t dyt e njohin vullnetin e lir absolut, t pakufizuar nga asgj. Grupit t par i prkasin deterministt, ndrsa grupit t dyt indeterministt. Si kam theksuar Sartri sht nj prej mendimtarve bashkkohor q i kushton rndsi t jashtzakonshme shtjeve t liris dhe vullnetit t lir. Ai niset nga liria absolute dhe vullneti i lir. Sipas tij, liria do t thot autonomi e zgjedhjes. Kjo e
39

Petar Abelard,Povijest i nevolja-Etika-Pisma Abelarda i Helioze,Naprijed,Zagreb l992,f.54

114 shpreh esencn dhe karakterin e msimit t tij, i cili insiston n angazhimin dhe prgjegjsin e njeriut, sepse njeriu sht i gjykuar t jet i lir, pr botn dhe veten e tij. Mendimi i tij sht shembull eklatant q tregon se problemi i lir dhe vullnetit t lir nuk sht vetm objekt i qndrimeve moralistike, por edhe tem fundamentale e mendimit bashkkohor t ekzistencializimit negativ dhe ekzistencializimit pozitiv. Mirpo, midis ktyre dy varianteve t ekzistencializimit, prve prgjasimeve t caktuara, ekzistojn edhe dallime t mdha. Ato kan t bjn me faktin se ekzistencializimi pozitiv krkon q t hidhet posht besimi absolut n fe. Nj konceptim i till i liris dhe vullnetit t lir e percepton lirin si parim kozmik dhe jo si problem t jets s prditshme t njeriut. sht dshmuar se koncepti romantik nuk mund t jet i qndrueshm pr jetn e njeriut sovran dhe m s paku pr besimin e tij n sigurin dhe garantimin e liris. Esenca e problemit t prmendur qndron n faktin se njeriu e krijon lirin, por mbetet shtje e hapur se si t mos cenohet liria e tjetrit. Pr t arritur kt njeriu duhet t vetkufizohet. Kjo tregon qart se njeriu vullnetin e vet e drejton n drejtim t krijimit t premisave pr nj mnyr t jets m humanistike dhe m t dinjitetshme. N kt kuptim mund t thuhet se vullneti i lir i njeriut n zinxhir i Sartrit nuk sht i lir, sepse nuk ka premisa t liris dhe vullnetit t njeriut tjetr. N ann tjetr, liria e Sartrit nuk sht prodhim i praktiks krijuese, por sht liri e imagjinuar. Ndryshe prej ksaj teorie problemi real qndron n lirin reale t veprimit t njeriut. Ann vepruese t liris dhe vullnetit e kan theksuar prfaqsuesit t idealizimit gjerman. Natyrisht, sipas tyre, aspekti veprues i liris prfundon n mendim. Duhet t kihet parasysh se esenca e liris dhe vullnetit nuk mund t arrihet me lirin absolute, t kushtzuar nga asgj, sikur as me lirin e cila sht e gjykuar dhe e garantuar vetm me domosdoshmrin. Mendimet e stoikve, Spinozs dhe prfaqsuesve tjer t sistemeve t mdha metafizike t shekullit 17, si edhe msimet e Hegelit dhe kritika e Kantit mbi vullnetin e lir, e po ashtu mendimi marksist mbi lirin nuk mund t pranohen pr arsyen e thjesht se esencn e liris e kan reduktuar n njohjen e saj. Qnia e liris dhe e vullnetit t lir gjendet n krijimtarin autonome t njeriut, n manifestimin e vullnetit t tij dhe n aktivitetet e tij, nprmes t cilave njeriu mund t jet zot i vetvetes, si parakusht pr dinjitetin dhe humanitetin e njeriut. Kt e kan ln pas dore mendimtart e prmendur m sipr, pikpamjet e t cilve jan plotsisht kundrthnse, qoft kur bhet fjal pr mendime tradicionale, qoft pr mendime bashkkohore. Dallimi midis Abanjanit, Sartrit dhe Hartmanit, qndron n dallimet e tyre n raport me pikpamjet bashkkohore. Problemet e liris dhe vullnetit jan shtje praktike t subjektit veprues. Me kt rast duhet t respektohen kto qndrime: e para, veprimi i saj nuk guxon t ngulfat autonomin e njeriut tjetr, por duhet t niset nga afrimi i saj, dhe e dyta vullneti i lir i tij nuk do t thot arbitaritet, por afirmim dhe verifikim i dinjitetit dhe humanitetit njerzor. Vetm n kt kuptim mund t flitet mbi kontributin e mendimit etik mbi moralitetin dhe vullnetin e lir t personalitetit, n t cilin vullneti e ka kuptimin e liris s vullnetshme t bashksis q e prbjn personalitetet dhe individt.

115 Nga sa u tha m sipr mund t konstatohet se vullneti i lir assesi nuk mund t jet vetm shtje teorike, por, para s gjithash, shtje praktike, do teori etike q e ka shtruar problemin si shtje thjesht teorike pashmangshm sht ballafaquar me kundrshti t thella dhe njanshmri t patejkalueshme dhe do t huqin prgjigjen esenciale n pyetjen se ka sht vullneti i lir. Kanti ka menduar se liria dhe vullneti i lir nuk jan probleme teorike, por shtje t veprimit. Mirpo, n teorin e tij bhej fjal pr veprimtarin mendore dhe jo pr veprimtarin praktike reale. Si e till, ajo ka rn n antinomi, pra n kundrshti t pazgjidhshme. Eticistt me orientim fenomenologjik, Sheleri dhe Hartmani, e orientojn kritikn e tyre ndaj msimeve t Kantit pr shkak t formalizmit t tij. S kndejmi, sipas Shelerit dhe Hartmanit, burojn edhe dobsit tjera t sistemit etik t Kantit. Prandaj, Hartmani thekson vendosmrisht se liria, t ciln e ka vullneti i pastr i Kantit nuk sht liri, sepse nuk ka tjetr arsyeje prcaktuese t ndrdijes personale40. b. Liria Liria e do lirin(Hegeli) Njeriu sht qenie e liris. Pa t nuk ka njeri dhe, anasjelltas, pa liri nuk njerzi. Lirin e tyre e, bashk me t edhe prgjegjsin, njerzit e ndjejn si barr t rnd. Liria sht ideali m i lart etik. Ajo paraqet sekretin e pazgjidhur t njeriut dhe qenies s tij. Pr shkak t ktij ideali, gjat historis, kan rn shum viktima. Ajo sht proklamuar aq shum her, por kurr nuk sht realizuar deri n fund. Revolucioni francez ka theksuar se ky ideal sht n plan t par. Ideali i liris as sot e ksaj dite nuk sht realizuar. Midis ktij ideali dhe realitetit me t cilin ballafaqohet njeriu gjithmon qndron nj humner e cila nuk mund t kalohet. Duhet t kemi parasysh se liria sht veprimtaria m madhore, por edhe m e rrezikshme. Liria fitohet me shum mund e sakrifica, por shum leht mund t humbet. Pr kt dshmojn shembuj t shumt nga historia e personaliteteve, popujve dhe shoqrive n prgjithsi. Ajo nuk dhurohet, por gjithnj realizohet me pun t vazhdueshme dhe t mundimshme. Madje, ajo mund t kihet, por edhe t humbet saora. T jesh i lir nuk do t thot t mohosh lirin e tjetrit. Me fjal t tjera, secili duhet ta kufizoj lirin e vet n raport me lirin e tjetrit. N t kundrtn, do t krijohej gjendje anarkike dhe liria do t shndrrohej n arbitraritet. Pr pengimin e ksaj, Hegeli thekson domosdoshmrin e kufizimeve ligjore, t cilat i prcakton shteti41. Midis mendimtarve q e konceptojn lirin n kuptimin etik t saj ekzistojn dallime t patejkalueshme. Kjo shihet m s miri n dallimin e pikpamjeve t Kantit dhe Hegelit. Pr Kantin liria paraqet bazn e moralitetit ose forcn e veprimit q sht e kushtzuar nga vetja e saj. Mendimi i tij dallon esencialisht nga mendimet q insistojn ne karakterin gnoseologjik dhe ontologjik t liris, si kan br stoikt, Spinoza dhe Hegeli. Liria sht vetzotrim i liruar nga t gjitha pengesat q qndrojn para vullnetit vetjak t njeriut, qoft kur bhet fjal pr rezistenc ndaj natyrs apo pr rezistenc ndaj epsheve personale t paprmbajtura, afekteve dhe t gjitha veprimeve irracionale, qoft kur bhet
40 41

Hartmann,Ethik,Berlin und Leipzig l935,f.l02-104 Hegel,Enciklopedija filozofijskih znanosti, botimi i prmendur, f.438

116 fjal pr rezistenc ndaj vullneteve dhe sjelljeve t t tjerve, t cilat bien ndesh me vullnetin dhe sjelljen ton. sht e vrteta, njeriu mund t modeloj natyrn, me ndihmn e mjeteve teknike dhe ta formsoj sado pak n pajtim me vullnetin e tij. N kuptimin etik t fjals shtrohen dy pyetje t rndsishme: e para, si duhet t veproj njeriu ndaj njerzve t cilt i kundrvihen ose nuk i kundrvihen?, dhe, e dyta, a sht e mundur q njeriu tia imponoj tjetrit vullnetin e tij apo ta modeloj sipas vullnetit t tij dhe, nse po, si dhe n far mnyre mund ta bj kt? Kto pyetje jan objekt i shqyrtimeve t themeluesve dhe prfaqsuesve t mendimeve t ndryshme etik dhe kritikve t tyre. N msimet e tyre hasen, si sht thn, dy kuptime dalluese t nocionit t liris: a) kuptimi pozitiv dhe b) kuptimi negativ. T dy kuptimet gjenden n msime t ndryshme etike, por edhe n qndrimet q kundrshtojn mendimet moralistike. Pikpamjet e mendimtarve t periudhave t ndryshme kohore kan piknisje t ndryshme dhe jan diametralisht t kundrta. ka do t thot kuptimi negativ i liris? Ky kuptim mund t tregohet nprmjet prgjigjes n pyetjen: cila sht fusha q sht ln apo duhet ti lihet subjektit q t bj ose t jet ajo pr ka sht e aft t bj, por pa ndrhyrjen e njerzve t tjer? Prgjigjja n kt pyetje sht e dyfisht. N njrn an, kufizohet fusha e veprimit tim ndrsa n ann tjetr kontestohet ndrhyrja e tjetrit n veprimin tim t lir. Kt kuptim t liris e mbrojn disa prfaqsues t etiks empirike. Ata konsiderojn se njeriu mund t veproje lirisht vetm pr aq sa i lejon norma ligjore. Kuptimi pozitiv i liris qndron n maksimn e mposhtme: dshiroj q jeta ime, veprimi im dhe vendimet e mija t varen prej meje dhe jo prej ndonj force t jashtme. Nuk dshiroj t jem mjet pr zbatimin e vullnetit t huaj. Dshiroj t jem subjekt dhe jo objekt. Dshiroj q t m lvizin objektivat e mija t vetdijshme. Prmbajtjes s liris i kundrvihet ashpr formalizmi etik i Kantit. Sipas tij, jam i lir sepse jam autonom. Mendimtart q nocionin e liris e vendosin mbi baza racionale pashmangshm ballafaqohen me pyetjen se si mund t brehen njerzit racional. Sipas tyre njeriu mund t jet m i lir n qoft se sht m i arsimuar dhe ne qoft se sht m intelektual. N kt mnyr njeriu i arsimuar mund t bhet i aft ti kuptoj objektivat e msuesve t tij. Ndryshe prej tij, njeriu i paarsimuar sht i prirur t jet m irracional ose m heteronom. Njeriu sht i lir n at mas sa nuk ka kurrfar ndikimesh n veprimin e tij: Kam aq liri sa t tjert t mos przihen n gjrat e mija. Kjo sht karakteristik e rndsishme e disa prfaqsuesve t mendimit klasik anglez. Por, midis tyre ka edhe dallime. Ato jan evidente duke pasur parasysh pyetjen se sa mund t jet dhe do t duhej t ishte hapsira e liris. Kta mendimtar etik nisen nga teza se hapsira nuk do t mund t ishte e pakufizuar. N qoft se liria do t ishte e pakufizuar ather do t shkaktohej nj gjendje kaotike ne t ciln nuk do t plotsoheshin as nevojat minimale t njeriut. Sipas tyre, objektivat njerzore dhe veprimet njerzore nuk do t ishin nj pajtim me njra tjetrn. Por, kta mendimtar i kan vlersuar lart objektivat e tyre si: drejtsin, fatin dhe barazin. Kan qen t gatshm t zvoglojn kuptimin e liris n favor t ktyre vlerave dhe ne favor t vet liris. Prandaj, mendojn se zona e veprimit t lir t njeriut duhet t jet e kufizuar me ligj. Pikpamjet e tilla kan zhvilluar Lloku, Benthami dhe Milli. I pari

117 mendon se atje ku nuk ka ligj nuk ka as liri, pr shkak se ligji racional sht orientim pr realizimin e interesave t vrteta t njeriut dhe t mirs s prgjithshme, ndrkaq sipas Benthamit, ligjet nuk duhet t lirojn, por duhet t kufizojn lirin e veprimit t njeriut. Kanti mendon se vetm liria e vrtet shfaqet kur individi lirohet nga liria e tij e egr dhe e paligjshme dhe prsri sht n gjendje t varsis ligjore, sepse kjo varsi sht vepr e vullnetit ligjor vetjak. Karakteristik e prbashkt e t gjitha ktyre pikpamjeve sht individualizmi i rrept. Megjithat midis ktyre pikpamjeve dhe pikpamjeve t Kantit ekziston nj dallim radikal sepse njeriu, sipas Kantit, duhet t sillet n harmoni me ligjin e arsyes. Pararendsit e Kantit theksojn se shoqria duhet t jet e ndrtuar n harmoni me ligjet racionale, sepse vetm n kt mnyr njeriu mund t realizojn objektivat e veta, pra interesat dhe dobit e tij. N esenc t teorive mbi rndsin e ligjit racional qndron kjo: ligji i themeluar racionalist ndalon q ne t bjm at q si njerz t arsyeshm nuk do t dshironim t bnim, prandaj ligji nuk sht kufizim i lirive tona. N qoft se kjo kihet parasysh ather shtrohet pyetja se si qndron shtja me ata njerz t cilave u mungon arsyeja apo mendja e shndosh. Eticistt angleze nuk e kan pasur kt parasysh. Liria si simbol dialektik i qenies njerzore nnkupton mungesn e fardo presioni apo detyrimi, prandaj duhet t kuptohet si shenj primare e ekzistencs s njerzis apo humanumit. Nj rezonim i till nnkupton se liria ose mundsia e liris nuk mund t prcaktohet nga qndrimet njohse t vet domosdoshmris si kan menduar stoikt, Spinoza dhe Hegeli. Pr Hegelin sht karakteristik se insiston n njsimin e domosdoshmris dhe liris, t vullnetit natyrore dhe vullnetit t lir. Kjo pikpamje e bn Hegelin superior n krahasim me mendimtart q e vshtrojn moralin si morale. Nprmjet kritiks s vetdijes morale ai ka treguar domosdoshmrin e transcendimit t themelit dhe objektivit t etiks si etik apo t vetdijes morale si t till. sht e palejueshme q liria t kuptohet ndryshe vese si mundsi q njeriu t bhet sundimtar i ekzistencs dhe fatit t vet. Liria nnkupton mungesn e pengesave ose kufizimeve pr ndonj ngjarje apo veprim, gjegjsisht munges e censurs q njeriu t shpreh lirisht mendimet e tij. Liria sht mundsia e njeriut q ta identifikoj veten n kuptimin nacional, religjioz ose politik. Pra liria sht aksion i njeriut pr njohjen e qenies vetjake. Ajo sht kuptimi m i thell i qenies njerzore, i jets s tij dhe i veprimit t tij. Liria implikon dimensionin prmbajtjesor t ekzistencs, dijes dhe veprimit t njeriut. Kto aspekte t saj kan qen objekt i trajtimit t mendimtarve t drejtimeve t ndryshme. Duhet t kihet parasysh se liria sht nj prej shtjeve etike me t komplikuara, m shumdimensionale dhe m kontradiktore. Ajo ka shkaktuar dhe vazhdon t shkaktoj dilema t shumta. N qoft se lirin e vshtrojm nga aspekti etik, ather ajo duhet t ket forc nxitse e veprimit moral. Ky mendim bie ndesh me mendimin deterministik dhe indeterministik. Natyrisht, liria sht shtje primare jo vetm pr mendime tradicionale por edhe pr mendimet bashkkohore. T dyja kto mendime kan ardhur deri te qndrimet diametralisht t kundrta. Ato i qasen n mnyra t ndryshme ktij problemi, pr shkak se nuk e njohin njeriun sa duhet. Mendimin tradicional e karakterizojn pikpamje kontradiktore, por kjo velen edhe pr mendimin bashkkohor.

118 Si mendimi tradicional ashtu edhe mendimi bashkkohor kan shum njanshmri. Nj prej ktyre mendimeve bashkkohore sht edhe ai i ekzistencializmit i cili sht zhvilluar n tri variante: religjioz, negativ dhe pozitiv. Themeluesit dhe prfaqsuesit e ktyre teorive nuk e kan zhvilluar etikn, por e shqyrtojn lirin si shtje primare etike. T tria ngrihen kundr esencs s nocionit liri. Mendimtart bashkkohor nisen nga qndrimi se mendimi esencialit nuk krkon prgjigje n pyetjen lidhur me problemin e liris. Ekzistenciali sht konsideruar e vetmja teori meritore q mund t prcaktoj pamjen e plot mbi lirin. Mirpo, kjo nuk sht dshmuar. Prfaqsuesit e ksaj teorie e kan transformuar lirin n instrument t transcendencs, prandaj e kan identifikuar domosdoshmrin n kt aspekt mund t thuhet se nuk ekziston dallimi midis prfaqsuesve t saj: Kirkegorit, Xhasperit, Hajdegerit dhe Sartrit. shtja e liris ka histori shum t gjat me qasje t ndryshme lidhur me kt shtje kruciale etike. Kto qasje karakterizohen pr pikpamje konkrete dhe t prgjithshme. Prcaktimet m t prgjithshme t liris jan t pranishme te mendimtart q nisen nga qndrimi se liria ka t bj me prmbajtjen e dikaje. Sipas tyre, ekzistojn dy lloje t liris: i pari ka t bj me situatat ku njeriu e bn veten t lir pr liri, kurse i dyti lirin e paraqet si rast kur njeriu mund ta bj veten jo t lir pr liri. Shembullin e parqe e prfaqson Aristoteli me teorin e tij mbi veprimin e rregullt (euparhin). Kjo teori lidhet me prmbajtjen e liris. Sipas Aristotelit, njeri i lir sht ai njeri i cili jeton pr vetveten dhe jo pr t tjert. Shembullin e dyt e prfaqson teoria e stoikve mbi qetsin shpirtrore ose ataraksin, t ciln e arrin i Urti, sepse ai arrin ta ngris at sipr rrethanave t ndryshueshme prreth tij. Shembulli i tret sht teoria e Spinozs mbi vetprmbajtjen si virtyt njeriut q arrihet me ngritjen intelektuale. Diskutimi mbi lirin prfshin nevojn e kthimit te mendimi etik i tradits. Mendimtart e ksaj periudhe e kan kuptuar lirin si: e para, si t vrtet dhe si njohuri mbi t vrtetn; e dyta, si domosdoshmri e njohur. Perceptimi i liris si e vrtet sht karakteristik e etiks intelektualistike t Sokratit sipas s cils do veprim jo i rregullt moralisht buron nga kuptimi jo i drejt i lakmis s topitur. Ai q vepron kshtu nuk e di far bn, prandaj vepron n mnyr jo t lirshme. Sokrati mendon se zgjidhja e problemit t liris, gjegjsisht problemit t vullnetit t lir, varet nga pasqyra q ka njeriut pr lirin. N qoft se njeriu ka pasqyr t drejt ather vepron lirisht, ndrsa n qoft se ka pasqyr t gabuar veprohet jolirisht. Duke u distancuar nga teoria intelektualistike e Sokratit, Aristoteli i qaset kuptimit psikologjik t nocionit t liris. Sipas tij, kualifikimi i liris vjen n shprehje vetm te veprimet vullnetare, prandaj vullnetit moral i cakton kufizime t ndryshme, t cilat i prjeton si pasoja t presioneve t jashtme ose t brendshme ose t mosnjohjes s gjrave. Prandaj, problemi etik i liris dhe vullnetit t lir, sipas Aristotelit, bazohet n lirin e zgjedhjes, e cila i prcakton format dhe qllimet e veprimeve. S kndejmi, teoria e Aristotelit paraqet teorin teleologjike mbi lirin. Me etikn e tij empirike, Aristoteli e thekson tezn se sht i lir vetm ai veprim q e ka burimin n vet personalitetin, bashk me njohjen e rrethanave t caktuara. Nj mendim tjetr antik mbi lirin sht ai i stoikve. Ai sht i rndsishm pr shkak se ka ndikim t konsiderueshm te racionalizmi absolut i Spinozs dhe teoria e Hegelit mbi

119 lirin. Ky msim e prjashton mundsin e vullnetit t lir. Spinoza e prcjell plotsisht determinizmin e ashpr t stoikve. N qoft se problemi i liris vshtrohet nga distanca e sotme, shtrohet nj pyetje e rndsishme, ajo se kush e ka shtruar n mnyr t drejt dhe e ka zgjidhur problemin e liris: Sokrati, stoikt, Spinoza, Hegeli, Lloku, iluministt francez apo Kanti? N msimet e tyre shtja e liris s vend t rndsishm. Pr teorit bashkkohore, pikpamjet e tyre nuk u prgjigjen nevojave t kohs son. N t vrtet, kta mendimtar nuk kan arritur t imagjinojn pasojat e zhvillimit shkencor e teknik i cili e ka zhvilluar arsyen e njeriut dhe nga i cili ka prfituar gjith shoqria njerzore. Njeriu mund t ket liri vetm n shoqrin e lir. Liria e shoqris mund t realizohet vetm nprmjet vetprmbajtjes s njeriut. N kt mnyr mund t njihen orientimet e bashksis njerzore. Asgj nuk na thot kur thuhet se antart e ndonj shoqrie e realizojn, p.sh. vetm lirin ekonomike ose vetm lirin politike, nacionale ose fetare. T realizosh vetm nj form ose nj prmbajtje t liris do t thot t realizosh vetm pjesrisht lirin ose t zgjedhsh vetm pjesrisht problemin e liris. Po kjo vlen edhe pr teorin etike. Nuk jan t rralla rastet q shum mendimtar e kan zbuluar, por nuk e kan zgjidhur enigmn e liris. Mendimtart antik kan menduar se liria, si ideal etik, duhet t realizohet vetm n politik, si institucion moral. Asokohe sht theksuar nevoja q veprimtaria politike t zhvillohet n pajtim me qllimin primar. Sot, sikur edhe m hert, liria nnkupton rndsin q dika t jet ndryshe nga sht apo, m sakt, liria nnkupton mundsin e krijimit t realitetit dukshm ndryshe nga realiteti ekzistues. E transferuar n zonn e morales, kjo do t thot krijim i normave ose kritereve morale n baz t t cilave respektohet personaliteti moral. shtja e liris pashmangshm e shtron edhe shtjen e prgjegjsis. Pr mungesn e liris njeriu nuk i prgjigjet askujt. Vrassi nuk i prgjigjet askujt nse sht n burg, kurse njeriu q sht i lir i prgjigjet vetes s tij dhe t tjerve. Se sa sht tema e liris tem e rndsishme e do mendimi teorik, pa marr parasysh periudhn kohore ose drejtimin e secilit prej tyre, tregon edhe interesimi i prfaqsuesve t drejtimeve t ndryshme t mendimit bashkkohor. Tema e liris sht nj prej temave kryesore jo vetm t prfaqsuesve t mendimit etik bashkkohor, por edhe t mendimtarve t cilt nuk e kan mendimin etik sfer primare t interesit t tyre. T dy palt, ndonse nga pozicione t ndryshme, konsiderojn se pikpamjet e mendimtarve t antiks mbi lirin dhe prgjegjsin nuk kan dhn prgjigje t drejta e t plota. Por, pikpamjet e eticistt bashkkohor apo mendimtart n prgjithsi kan dallime diametralisht t ndryshme. Ky dallim shprehet shum mir midis Hartmanit dhe Sartrit. I pari e zhvillon konceptin deterministik, ndrsa i dyti qndron prapa konceptit indeterministik t liris. Prej ktyre dallon teoria mbi prgjegjsin historike dhe planetare. Nga nj pozicion krejt tjetr i qaset problemit t liris teoria e etiks racionalistike. Pr t gjitha konceptet e prmendura problemi i liris prbn nj tem t rndsishme. Midis tyre ekzistojn dallime lidhur me rrugt dhe mjetet pr arritjen e liris ose pr ruajtjen e saj. Dallimet jan kryesisht rezultat i piknisjeve t protagonistve t tyre.

120 Pikpamja e Satrit dallon dukshm nga pikpamja e prfaqsuesve t etiks s prgjegjsis planetare ose e prfaqsuesve t etiks racionalistike n kohn e bumit shkencor e teknologjik. Sartri, si mbshtets i liris absolute, e cila mund t cilsohet si liri e prjetuar, nuk mendon n prgjegjsin reale, pr shkak se nuk jam prgjegjs pr prgjegjsin vetjake, sepse nuk jam themel i qenies42. Pikpamja e till sht prodhim i ontologjis fenomenologjike, e cila largohet nga prmbajtja reale e problemit dhe zgjidhjes adekuate t tij. Natyrisht, pikpamja e Sartrit mbi lirin si prodhim i dualizmit t tij dallon esencialisht nga dualizmi i Kantit. Te Sartri bhet fjal pr dualizmin midis qenies m vete dhe pr vetveten. Dualizmi i tij mbi lirin shprehet n mnyrn m t plot n veprn Ekzistenca dhe hii. Liria, si akt i veprimit dhe sjelljes njerzore, ka formn dhe prmbajtjen e saj. Historia ka treguar se liria mund t ndrroj formn dhe prmbajtje, varsisht prej rrethanave. Ajo ka treguar gjithashtu se prmbajtja e liris begatohet vazhdimisht. Pa prmbajtje t reja nuk ka as forma t reja t liris, por, do form e liris nnkupton lirimin prej dikaje. Historia e mendimit etik jep prgjigje t ndryshme lidhur me formn dhe prmbajtjen e liris. Po ashtu, ajo jep edhe pikpamje kontradiktore. Disa mendimtar e kan menduar lirin n kuptimin dhe rndsin absolute t saj, kurse disa t tjer kan menduar se liria, sikur edhe gjithka tjetr, i nnshtrohet determinizmit t natyrs. As mendimi i par dhe as mendimi i dyt mund t kalojn pa vrejtje e kritika. N t vrtet, nuk ka liri absolute n kuptimin q e ka perceptuar Sartri. E dyta, mendimi deterministik bn gabime n kuptimin se ligjshmrin e njeriut dhe specifikn e tij e redukton n ligjshmri dhe tipar t natyrs. Pikpamjet mbi lirin absolute e vshtrojn lirin pavarsisht prej rrethanave sociale, politike, ekonomike e t tjera, n t cilat jeton e vepron njeriut. Thn ndryshe, Sartri e lanson konceptin e liris abstrakte e t paprcaktuar. Ndryshe prej tij, pikpamja e Hartmanit e redukton esencn e liris n njohjen e bots reale, e cila nuk mund t njihet kurr, sepse prapa asaj q sht e njohur qndron gjithmon dika e panjohur. Liria duhet t kuptohet si proces i realizimit t atyre mundsive q e bjn njeriut sundimtar (zot) t vetvetes, t ekzistencs dhe t veprimit t tij. Vetm me kt kusht njeriu mund t veproj si njeri, t jet i prgjegjshm para vetes dhe para t tjerve. Kjo sht tema kruciale e disa mendimtarve etik. Megjithat, prej tyre veohet Kanti, i cili mendon se natyra nuk ia ofron njeriut t prkryern. Njeriu e zhvillon lirin dhe jo natyrn. N lirin dhe nprmjet liris njeriu e realizon qenien e tij njerzore. Liria sht qenia m sublime e gjinis njerzore. Ajo realizohet nprmjet ndryshimeve t vazhdueshme. Kuptimi i saj qndron n krijimin e vazhdueshm t parakushteve pr jet humane. Ktu qndron esenca e saj reale. Kjo sht ajo q nuk u ka shkuar ndrmend prfaqsuesve t pikpamjeve deterministike dhe indeterministike. Pa marr parasysh pikpamjet kontradiktore, t cilat kan dal nga piknisjet dhe qasjet e ndryshme mbi lirin, duhet t kihet parasysh se liria, ashtu si manifestohet dhe si manifestohet qenia e saj, nuk sht vetm problem teorik, por edhe problem etik. Ajo bhet shtje fondamentale e t gjitha teorive etike, por secila prej tyre e percepton dhe e shpjegon n mnyr specifike. sht gabim t mendohet se shtja e liris shfaqet vetm
42

Sartri, Ekzistenca dhe hii, II, botimi i prmendut, f.544

121 te Kanti, msimi i t cilit dallon dukshm nga msimet e pararendsve t tij. Ai e ka kuptuar lirin si liri t pastr morale, kshtu q e ka kundrshtuar ashpr teorin intelektualistike t Sokratit, e cila, si kam theksuar, i ka rrafshuar dijen, lirin dhe moralitetin. Sipas tij njeriu sht moral n qoft se ka m shum dije, q do t thot edhe se n qoft se sht i lir. Teorin e tij e hedhin posht p.sh. Aristoteli dhe Kanti. Ky i fundit nuk sht pajtuar as me racionalizmin absolut t Spinozs. Pr kt arsye, teorit ofrojn prgjigje t ndryshme n pyetjen se ku qndron esenca e liris. Themeluesit dhe prfaqsuesit e tyre akuzohen reciprokisht dhe i hedhin posht mendimet e pararendsve t tyre. Pr mendimin etik liria sht alfa dhe omega e veprimit moral t njeriut. Pr kt e kan trhequr vrejtjen sidomos eticistt gjerman. Ata kan menduar n lirin normale. Ata e kan kundrshtuar determinizmin universal, i cili ka dominuar n sistemet e shekujve 17 e 18. P.sh. Fihte e ka cilsuar kt determinizm si njfar robrimi t njeriut. Ai e ka prqafuar me knaqsi teorin e Kantit mbi antinomin si lirim i njeriut nga ky robrim. Sartri i qaset krejt ndryshe problemi t liris. Derisa pr Kantin dhe Fihten liria sht esenca dhe prmbajtja e qenies s arsyeshme dhe moralitetit t tij, pr Sartrin liria sht pa esenc, prandaj ajo sht baz e t gjitha esencave dhe, si e till, nuk i nnshtrohet kurrfar domosdoshmrie logjike43, prandaj ajo duhet t kuptohet si struktur e brendshme e vetdijes. N t vrtet, njeriut e zbulon prmbajtjen e brendshme t vetdijes, duke e prshtatur botn me mundsit e tij personale. Prkundr prpjekjeve q ta kundrshtoj mendimin idealistik mbi problemin e liris, mendimi i Sartrit mbetet n t njjtin nivel t mendimit q e konteston, n nivel t mendimit t idealizmit gjerman. Idealizmi gjerman e sheh lirin n esencn e qenies njerzore, ndrsa Sartri, duke u nisur nga liria, e zbulon n t kushtin fondamental t ekzistencs s njeriut. Kjo tregon se zhvillimi historik i mendimit etik, ka nxjerr n pah qasje krejtsisht kundrshtuese lidhur me prmbajtjen e liris dhe me esencn e saj. Kjo duket jo vetm te mendimtart e periudhave t ndryshme, por edhe te mendimtart e t njjts periudh. Dallimet jan aq t mdha sa e prjashtojn fardo mundsie t dialogut midis disa drejtimeve dhe teorive. Dallimet t m mdha ekzistojn midis msimeve t Spinozs dhe Sartrit, midis Sartrit e Hajdegerit dhe Abanjonit, etj., si edhe midis Kirkigorit dhe Abanjanit. Liria nuk sht proces statik, por sht proces shum dinamik dhe dialektik, i cili zhvillohet dhe perfeksionohet vazhdimisht. Kshtu liria paraqet bazn pr vlersimin e arsyeshmris s kritiks s Kantit ndaj intelektualizmit rigoristik. Kritika e Kantit nuk pajtohet me dualizmin e papajtueshm midis nevojs dhe t qenit, midis liris dhe domosdoshmris. Me mendimin e tij mbi lirin dhe zhvillimin e perfeksionimin e prhershm t saj, Nie ka br nj ndarje t mendimeve t vjetra prej mendimeve bashkkohore. Shembull pr kt mund t shrbejn dallimet midis teorive t Sokratit dhe Spinozs, Kantit dhe Hartmanit. Pr dallim nga Sokrati i cili e vshtron lirin si kulm t dijes, stoikt dhe Spinoza e perceptojn lirin si domosdoshmri t njohur. Kta t dytt insistojn n bashkimin n prshkimin e liris dhe domosdoshmris. Ky prshkim
43

Sartri: Ekzistenca dhe hii, botimi i prmendur, f.436-437

122 arrihet me ndihmn e arsyes e cila qndron midis liris s njeriut dhe domosdoshmris universale. Spinoza ia prcakton atij rolin e arbitrit t pagabueshm. Nnshtrimi ndaj domosdoshmris pr njohjen e natyrs vlen pr gjithka dhe pr secilin. Posedoj liri nse posedoj dije mbi natyrn dhe ligjet e saj, ka thn Spinoza. Prshkimi i dy ekstremeve t kundrta liris dhe domosdoshmris, gjegjsisht harmonizimi i tyre realizohet nprmjet arsyes dhe fal arsyes. Esenca e teorems mbi lirin dhe njohjen e domosdoshmris prmblidhet n kt qndrim: Naturam nihil frustra agere, hoc est, quod in usum hominum non sit(Natyra nuk bn asgj kot, kjo sht asgj q njerzve nuk u sht e dobishme) Kanti e ka kundrshtuar ashpr determinizmin universal. N veprn e tij Kritika e arsyes s shndosh ai thekson se arsye diskurseve i ka dy objekte: natyrn dhe lirin. Natyra i kundrvihet liris, pasi ajo sht e definuar si fenomen kohor e hapsinor, ndrsa liria sht definuar si fenomen jo-natyror ose jo-kohor e jo-hapsinor, gjegjsisht si fenomen pr vetveten. Shopenhauri e ka shpallur kt pikpamje si m t bukurn dhe m t thelln q sht krijuar ndonjher n historin e mendimit njerzor. Ky kritik i mendimit etik t Kantit dhe kundrshtar i rrept i normativitetit n etik e pranon dallimin q e bn Kanti midis bots fenomenologjike dhe bots inteligibile. Karakteristik kryesore e teoris s Kantit mbi lirin sht kundrshtimi i metafiziks tradicionale. Mirpo ai e ka absolutizuar lirin, arsyen ose vetdijen e pastr, duke pasur parasysh qndrimin moral ndaj bots. Hegeli thot se kjo teori mbetet n nivel t detyrs s pastr morale dhe e parealizuar. Ktu qndron gabimi i Kantit. Sipas Hegelit, mundsia e tejkalimit t kundrshtive t liris morale dhe domosdoshmris natyrore sht i mundur vetm me ndrmjetsimin e liris dhe domosdoshmris, arsyes dhe emocioneve, vetdijes s thjesht dhe vetdijes individuale. Kuptimi i liris si dika q i takon njeriut, si dika q nuk arrihet, por fitohet, ose, si thot Hegeli, si mundsi e zhvillimeve historike apo si proces i ndrmjetsimit t veprimit dhe prpjekjeve mendore, mendimit dhe dijes, do t thot t kuptohet esenca e njeriut dhe forma e ndrhyrjes midis njeriut dhe qenies s tij. Kjo paraqet bazn e pikpamjes s Hegelit mbi procesualitetin e liris, t cilin nuk mund ta kontestoj asnj mendim. Ajo ka vler pr shkak se e thekson prmbushjen e liris s njeriut, gjegjsisht shpirtin e tij. Hegeli thekson se lirin e dshiron individi i lir. Ai mendon se lirin e dshiron edhe shoqria si trsi, sepse shoqria e lir sht parakusht pr individin e lir dhe anasjelltas. Shteti, nprmjet mekanizmave t tij institucional, e siguron lirin e individve dhe shoqris n trsi, t ciln e arrin me ndihmn e ligjeve dhe normave juridike. Duke u nisur nga qndrimi se liria sht procesualitet i domosdoshm dialektik, Hegeli konsideron se ajo ka t bj me veprimin. Ktu teoria e tij dallon esencialisht nga teoria e Kantit. Ndryshe prej Kantit e Fihtes, Hegeli mendon se liria arrihet dhe fitohet me veprim. Liria e cila nuk do ta kishte n vetvete mendimin mbi domosdoshmrin do t ishte liri e imagjinuar dhe abstrakte. E vrteta e domosdoshmris sht liria, ndrsa kalimi nga domosdoshmria drejt liris sht shum i mundimshm44. Robi nuk ka liri jo vetm pr shkak se sht i robtuar, por pr shkak se nuk ka njohuri mbi lirin.
44

Rasim Muminovi: Ljudskost i povjesnost,Svjetlost,Sarajevo l978, f.358

123

Hegeli sht i pari mendimtar q e interpreton lirin n kuptimin e kundrshtimit t vullnetit t huaj dhe veprimit t paligjshm t njeriut n raport me t tjert. Liria e till realizohet nprmjet normave juridike. Vetm n domosdoshmri njeriu e gjen lirin tij, ashtu sikur edhe domosdoshmri mbshtet n lirin e saj. Ajo sht rezultat i veprimit t njeriut. Pra, liria sht veprim mendor i subjektit. Kt tez e hedh posht Sartri, sipas t cilit liria nuk sht rezultat, por sht kusht primar i veprimit. Sikur edhe mendimi tradicional, mendimi bashkokohor ka dhn pikpamje t ndryshme mbi kuptimin dhe rndsin e liris, t cilat dallojn dukshm nga ato t sistemit metafizik t shekullit 17 dhe t prfaqsuesve t idealizmit gjerman. Mjafton t prmenden dallimet midis Dekartit, Spinoz, Kantit dhe Fihtes, dhe sidomos midis Kantit e Fihtes dhe Hegelit dhe t t gjith ktyre bashk dhe Sartrit. Sipas racionalistve t shekullit 17 veprimet e lira jan ato veprime q njeriu i paramendon. Ndrkaq, sipas Sartrit, liria ekziston n kontekstin e mendimit t tij se ekzistenca i paraprin esencs. Sipas Sartrit, liria nuk sht asgj tjetr vese ekzistenca e dshirs son ose ndjenjave tona, por vetm me kusht q kjo ekzistenc t jet ndryshim i fakticitetit45. Por, n esencn e teoris s tij qndron pikpamja e se liria sht aktivitet spontan, prandaj mund t thuhet se kjo teori bazohet n identifikimin e liris si spontanitet. Sartri, n teorin e tij, fut nocionet qenie n vete dhe qenie pr veten, me qllim q t eliminoj termint subjekt dhe objekt, t cilat i kishte futur dhe i kishte prdorur teoria metafizike. Sartri e identifikon lirin si realitet dhe si mundsi. Sipas tij, liria dhe qenia e saj (qenie pr veten) nuk mund t deduktohen nga faktet. ka do t thot liria pr nj qenie t till shihet n fjalt e Sartrit: T thuash se qenia pr vete do t jet ajo q sht, t thuash se ajo sht ka nuk sht meq nuk sht ajo q sht, t thuash se n t ekzistenca e paraprin esencs ose e kundrta..., do t thot nj gj, t jesh i vetdijshm se njeriu i lir46. Ktu qndron esenca e dallimit t teoris ekzistencialiste t Sartrit nga do teori tjetr ekzistencialiste. Ato e huqin problemin e vrtet t liris, por njanshmria e teoris s Sartrit manifestohet me mosrespektimin e rrethanave reale, t cilat jan penges pr arritjen e liris. Kjo sht pasoj e pikpamjes voluntaristike t Sartrit. Thn ndryshe, teoria e Sartrit nuk i ka pasur parasysh mundsit reale t liris, prandaj ajo kritikohet nga shum mendimtar bashkkohor. Si sht theksuar, teoria e Sartrit angazhohet pr liria absolute t njeriut. Ajo e kundrshton mendimin mbi arsyen e shndosh, me konstatimin se shprehja t jesh i lir nuk do t thot t fitosh at q sht dashur, por m me qejf jam prcaktuar pr at q dshiroj (n kuptimin e gjer: t zgjedh). Kjo do t thot se suksesi nuk sht fare i rndsishm pr lirin. Natyrisht koncepti mbi lirin absolute insiston n prgjegjsin absolute. Ky koncept thekson se njeriu sht i gjykuar t jet jasht esencs s vet, jasht motiveve t veta dhe nxitjeve t aktit t vet. Mendimi mbi gjykimin e njeriut q t jet i lir thekson se liria varet nga vullneti i njeriut. Kjo tregon se teoria e Sartrit mbi vullnetin

45 46

Sartri: Ekzistenca dhe hii,II, botimi i prmendur, f.442 Sartri: Ekzistenca dhe hii,II, botimi i prmendur, f.448

124 e pranon lirin absolute dhe vullnetin absolut. Teoria e Sartrit insiston se njeriu nuk mund t jet her i lir e her rob. Se a mund t jet njeriu rob apo i lir varet nga zgjedhja e tij. Ekziston nj dallim i madh midis teoris ekzistencialiste negative dhe asaj pozitive mbi lirin dhe teoris, prfaqsuesit e s cils insistojn n prgjegjsin historike dhe planetare. Esenca e pikpamjes s tij qndron n faktin se ajo thekson se liria e njeriut paraqet edhe prgjegjsin e tij pr gjeneratat e reja, qoft njeriu shkenctar, teknik apo politikan. Prandaj, kto teori i hedhin posht teorit tradicionale, teorit e Spinozs ose Hegelit ose teorin e Sartrit. Nga sa u tha m sipr mund t konstatohet se pr lirin dhe vullnetin e lir japin prgjigje t ndryshme dhe kontradiktore teorit ose orientimet e ndryshme. Kjo varet nga piknisjet e themeluesve dhe prfaqsuesve t teorive t ndryshme. 4. Gjykimi moral, e mira morale dhe e mira e prgjithshme dhe e keqja morale a. Gjykimi moral Gjykimi moral bn pjes n korpusin e shtjeve me rndsi jetike. Asnj problem mbi moralin nuk mund t mendohet e le m trajtohet pa gjykimin moral. Ky nocion sht nj prej nocioneve t t gjithave teorive, drejtimeve ose sistemeve etike. Ai ka vler t jashtzakonshme pr diferencimin e t mirave morale nga t kqijat morale. Me q ekziston dallim i madh midis aktit t pavetdijshm dhe t keqes morale, sht e domosdoshme t bhet dallimi midis t mirs morale dhe t mirs n prgjithsi. Pra, e mira e prgjithshme nuk do t thot se sht edhe e mir morale. Njeriu mund t ket ndonj t mir, por mund ti mungoj e mira morale. Kjo e dyta ka t bj me personalitetin e zhvilluar moral. Na historin e mendimit etik ekzisotojn mjaft msime, teori ose sisteme q e identifikojn t mirn morale me t mirn n prgjithsi. Kanti e kundrshton ashpr kt identifikim. Sipas tij, e mira n prgjithsi nuk ka t bj me dobin, fatin ose interesin, prandaj e ka statusin aposterior. Ndrkaq e mira morale e ka statusin apriori, sepse buron nga kodi moral, pra nga imperativi kategorik si parim suprem i moralitetit. Kshtu pr t br dallimin midis t mirs morale dhe t keqes morale sht i nevojshm gjykimi moral. Ai nuk mund t paramendohet pa rregulla ose kritere t caktuara, gjegjsisht pa parime morale, t cilat paraqesin bazn e gjykimit ton moral. do eticist niset nga ndonj rregull, n baz t s cils e bn gjykimin moral mbi ndonj shtje. Kjo ka qen shtje e rndsishme e msimeve t ndryshme, me prjashtim t msimit skeptik, prandaj gjykimi moral paraqet alfn dhe omegn e teorive, drejtimeve ose sistemeve etike. Ekzistojn mendime kundrshtuese mbi at se ka sht vendimtare pr gjykimin moral ose pr vlersimin e sjelljes dhe veprimit t njeriut. Si edhe pr at se cili parim e ka statusin e parimit suprem n baz t t cilit bhet gjykimi moral. Ktu shtrohet nj pyetje esenciale: e para, a bazohet gjykimi moral n parimet morale apo e kundrta, a sht e domosdoshme q parimet morale t mbshteten n gjykimin moral. T gjith mendimtart etik, prve Shopenhauerit, arrijn te qndrimi i prbashkt se gjykimi

125 moral duhet t bazohet n parimet morale. Shopenhaueri nuk pajtohet me t gjitha mendimet etike q prcaktojn parime morale pr vlersimin e ndonj veprimi. Pikpamja e tij sht opozitare ndaj gjith tradits etike. Me q niset nga mshira dhe drejtsia, t cilat i konsideron si tipare t lindura t njeriut. Ndrkaq Kanti e vshtron ndryshe prej eticistve anglez dhe prfaqsuesve tjer t etiks prmbajtjesore shtjen e gjykimit moral. Sociologt e kundrshtojn teorin etike mbi gjykimin moral. Ata pa t drejt reagojn ndaj teoris s Kantit mbi at se maksima e veprimit ton gjithmon mund t jet edhe rregull pr ligjin universal. Sociologu frances Levi-Bril mendon se gjykimi moral sht m i sigurt sesa parimet morale. Sipas tij, gjykimi moral dshmon mungesn e parimeve adekuate. Ai e konsideron t teprt mbshtetjen n parimet morale. Kjo teori ka shkaktuar reagime t ashpra t mendimtarve q bazohen n parimet morale. N vend t parimeve morale Levi-Bril insiston n gjyqet morale q bhen n baz t fakteve ekzistuese. Historia e mendimit etik njeh qasje dhe pikpamje t ndryshme kontradiktore mbi gjykimin moral. Ksaj shtjeje i sht qasur n mnyra shum t ndryshme, prandaj edhe jan shprehur pikpamje shum t ndryshme. Pothuaj, ekzistojn po aq qasje dhe prgjigje sa ekzistojn edhe mendime, teori dhe drejtime etike. Dallimet midis tyre jan aq t mdha sa q nuk ekziston asnj mundsi pr dialog midis tyre. Ktu mjafton t prmendet dallimi i pakaprcyeshm midis teorive para Kantit dhe teoris etike t Kantit. Prej teorive t tradits veohet skepticizmi helen dhe romak, sipas t cilit parimet e fundit morale nuk mund t jen as t vrteta dhe as t rrejshme dhe nuk mund ti arsyetoj asnj arsye. Ato mund t jen t prshtatshme pr dshmimin apo pr arsyetimin e veprimeve morale. Ndryshme mendon Platoni, i cili shpreh qndrimin se nj form e gjykimit t rrejshm lind me ngatrrimin e dy objekteve t ndryshme: nj objekti ekzistues dhe q sht fryt i vrojtimeve me shqisa dhe i nj tjetri q sht pasqyrim i mbamendjes. Platoni prpiqet t shpjegoj se si mund t shfaqen gjykimet t rrejshme dhe vjen n prfundim se problemi i gjykimit t gabuar nuk mund t shqyrtohet n mnyr t rregullt, gjithnj derisa nuk prcaktohet natyra e dijes. Kt problem Platoni e shpjegon n mnyr m t detajuar n shkrimin Sofisti. Platoni konsideron se vetm filozoft mund t bjn gjykim t drejt moral. N shkrimin e tij Protagora, ai e pranon msimin e Protagors mbi relativitetin e vrojtimeve q baz t shqisave, por e hedh plotsisht posht relativizmin e prgjithshm. Pr dallim prej ktij, skepticistt dyshojn n gjithka q ekziston, prandaj prmbahen nga fardolloj gjykimi, pra edhe nga gjykimi moral. Disa teori etike para Kantit e vshtrojn gjykimin moral nga aspekti i dijes. Kjo vlen sidomos pr Sokratin dhe nxnsin e kritikun e tij Platonit. Sipas Sokrattit gjykimi moral mund t jet i vrtet vetm me kusht q t ket dije, ndrsa vrtetsia e gjyqit nnkupton dijen mbi at q gjykohet. Intelektualizmit t Sokratit i kundrvihet ashpr Aristoteli, sipas t cilit do njeri nuk mund t jet filozof, por mund t veproj dhe gjykoj moralisht. Mangsia kryesore e disa teorive etika mbi gjykimin moral qndron n faktin se prfaqsuesit e tyre harrojn se me gjykimin moral i heqin t gjitha dilemat rreth dallimit midis t mirs morale dhe t keqes morale. Nprmjet gjykimit moral vlersojm se a sht dika e drejt apo e padrejt, e vrtet apo e rreme, e vlefshme apo e pavlefshme,

126 morale ose imorale, e bukur apo e shmtuar. T gjitha kto jan pyetje q i shtrojn mendimet e ndryshme etike. Pr disa drejtime t mendimit t ri, sidomos pr pragmatizmin, esenca e vrtetsis s gjykimit moral qndron n dobin e tij. Nprmjet gjykimit moral e shprehim qndrimin ton mbi at se ka sht e dobishme dhe ka sht e dmshme. Nj vshtrim i till i njanshm i prmbajtjes s gjykimit moral del jasht kornizave t moralitetit t Platoni, Aristotelit ose Kantit. Por, ajo q duhet t kihet n mendje sht pamundsia e definimit preciz t gjykimit moral. Nuk ka eticist q do t ofronte nj definicion t sakt mbi kt nocion. Prandaj ekzistojn dallime ekstreme midis eticistve dhe shkenctarve (p.sh. sociologve dhe psikologve). Pr eticistt sht e pamundur q ta mbshtesin dhe vrtetojn teorikisht gjykimin moral, gj q nuk vlen pr prfaqsuesit e shkencave shoqrore. Gjykimi moral sht nj prej komponentve subjektiv t moralitetit. Ai nuk mund t imagjinohet pa relacionin subjekt objekt. Pr t br nj gjykim moral duhet t ekzistoj subjekti i cili e bn gjykimin dhe objekti me t cilin ka t bj gjykimi. Nprmjet gjykimit moral ne shprehim qndrimin se sht e pranueshme apo e papranueshme ndonj sjellje apo ndonj veprim. Nprmjet gjykimit moral ne nuk e gjykojm vetm vjedhjen ose cenimin e personalitetit apo dinjitetit t njeriut, por sugjerojm se vjedhja ose lndimi i personalitetit a dinjitetit t njeriut sht shkelje e normave ligjore dhe morale. Kjo dshmon se nprmjet gjykimit moral nuk shprehen vetm emocione, si insistojn prfaqsuesit e etiks emocionale. Me q gjykimi moral nuk e nnkupton vetm subjektin (Sheleri e konsideron subjektin e gjykimit moral si personalitet, ose si kryes t veprimit), por edhe objektin me t cilin ka t bj gjykimi moral, prandaj shtrohet nj pyetje e rndsishme: si mund t ruhet validiteti i gjykimit moral? do form e gjykimit bazohet n kt relacion, prandaj edhe problemi i gjykimit mbetet jo preciz, nse nuk imagjinohet. Prmbajtja e gjykimit moral nuk shprehet vetm me sugjerimin e ndonj qndrimi, por edhe me pasqyrimin se ndonj veprim i prgjigjet apo jo kritereve n baz t t cilave lejohet apo ndalohet ndonj veprim. Nprmjet gjykimit se nj njeri apo nj popull ka kryer ndonj krim (p.sh. pastrim etnik, gjenocid) shprehet qndrimi gjykues ndaj ktij akti, i cili sht i orientuar kundr njeriut, pa marr parasysh prkatsin e tij nacionale, fetare po tjetr. Me gjykimin moral tregohet se pastrimi etnik dhe gjenocidi paraqesin shkeljen e normave ndrkombtare dhe t t drejtave njerzore, si sht e drejta pr ekzistenc. Natyrisht, gjenocidi dhe pastrimi etnik, si fenomen neonacist i fundit t shekullit 20, i nnshtrohet jo vetm gjykimit moral, por edhe gjykimit ndrkombtar, juridik e politik dhe t gjitha sanksioneve tjera. Etika emocionale, e cila absolutizon rolin e emocioneve nuk e shteron qenien e vrtet t gjykimit moral. Duke hiperbolizuar vetm nj dimension t moralitetit, ajo bhet e njanshme dhe e papranueshme. Si e till bhet objekti kritiks s prfaqsuesve t etiks s prgjegjsis historike dhe planetare. Roli i emocioneve n gjykimin moral shprehet sidomos te Sheleri dhe Hartmani.

127 Emocionet, prve prgjegjsis morale dhe vetdijes morale, paraqesin komponent t rndsishme t gjykimit moral. Por, ato nuk mund t ken rol absolut. Prve Ajerit dhe Stivensonit, kontribut t rndsishm mbi rolin e emocioneve n gjykimin moral kan dhn edhe Shaftzberi, Hasoni dhe Hjumi. Ata i kundrshton Kanti, i cili nuk u jep kurrfar rndsie emocioneve. Herbarti mendon se pr etikn nuk sht primare urdhrimi i arsyes praktike e ligjdhnse, por edhe gjykimi i lejimit ose moslejimit t vullnetit t lir. S kndejmi del detyra pr gjykimin e vullnetit, i cili sht plotsisht i pavarur nga realiteti. N baz t ksaj gjykojm mbi at se ka sht e mir dhe ka sht e keqe. Ksaj shtjeje i ka kushtuar m s shumti rndsi Hjumi, i cili i ka dhn rndsi motiveve t gjykimit moral, t cilat shpallen si objekt i vlersimit moral. Gjykimi moral vjen n shprehje sidomos n rrethanat e sotme sociale, ekonomike, politike, etj. t cilat kan shkaktuar krizn e moralit dhe t vlerave morale. Kjo kriz ka marr karakter universal, prandaj gjykimi moral sht sfid e jashtzakonshme pr mendimin etik bashkkohor. Kjo, pa dyshim tregon se sa i rndsishm sht gjykimi moral mbi t gjitha shtjet etike, para s gjithash mbi t drejtn dhe t padrejtn, t mirn morale dhe t keqen morale, t vrtetn dhe t rrejshmen, vetdijen morale dhe prgjegjsin morale. Pikpamjet e teorive etike bashkkohore dshmojn se mendimi etik tradicional nuk mund t jap prgjigje n pyetje q kan t bjn me njeriun dhe shoqrin njerzore sot. Si sht thn, gjykimi moral sht nj prej shtjeve primare pr msimet, teorit, drejtimet dhe sistemet e ndryshme etike. Ajo i ka preokupuar prfaqsuesit e etiks prmbajtjesore ose etiks teleologjike, por ka zn vend qendror edhe te prfaqsuesit e t ashtuquajturave etik emocionale dhe etik e prgjegjsis historike e planetare, sikundr edhe prfaqsuesit e eko-etiks. N qoft se prcillet zhvillimi i mendimeve t ndryshme etik vihet n prfundim se nuk ekziston nj pikpamje unike mbi prmbajtjen e gjykimit moral. N t vrtet, mendimtart etik nuk pajtohen lidhur me qasjen ndaj kuptimit dhe shpjegimit t ksaj shtjeje t rndsishme etike. Pikpamjet e tyre jan aq kundrshtuese sa e prjashtojn njra-tjetrn. Secili prej tyre e konsideron t drejt e meritore vetm qasjen e vet. Shembulli m i mir pr kt sht dallimi midis prfaqsuesve t etiks s orientuar fenomenologjike, Sheleri dhe Hartmani. Ata e hedhin posht etikn prmbajtjesore t Kantit dhe theksojn rndsin e ndjenjave n gjykimin moral. Sipas tyre, gjykimi moral prcaktohet me ndjenja ose emocione. Derisa Kanti konsideronte se kodi moral sht objektivisht i domosdoshm dhe apriori, Hartmani mendon se gjykimi moral sht objektiv. T dyja kto pikpamje karakterizohen pr njfar apriorizmi dhe subjektivizmi. E para niset nga arsyeja apriori, vetdija e pastr morale dhe objektiviteti e domosdoshmria e kodit moral, ndrsa e dyta niset nga vlersimi se gjykimi moral sht objektiv. N pyetjen se cili sht statusi i gjykimit moral, mendimi etik jep prgjigje kundrthnse. N mendimi e Platonit gjykimi moral e ka statusin e racionales objektives. Te Kanti gjykimi moral e ka statusin e racionales-subjektives, ku arsyeja sht apriori, ndrsa t Sheleri sht apriori emocional. Emrues i prbashkt i ktyre

128 pikpamjeve sht fakti se gjykimi moral nuk bhet n baz t fakteve t caktuara empirike. sht e vrteta, ekzistojn edhe mendime t tjera etik (hedonizmi, utilitarizmi, egoizmi, pesimizmi, nihilizmi, etj.), t cilat kan qasje dhe kritere krejt t tjera pr gjykimin ose vlersimin moral. T tilla jan pikpamjet e meta-eticistve dhe meta-aksiologve, n radh t par Ajerit dhe Stivensonit. Ata i qasen problemit t gjykimit moral nga subjektivizmi i pastr, duke i dhn vend primar emocioneve. Ata e reduktojn gjykimit moral n funksionin ekspresiv (shprehs) t emocioneve kundrejt disa veprimeve dhe fakteve. Kjo vlen sidomos pr Ajerin, i cili thot se gjykimi moral dhe gjykimi vlersues kan kuptim t pastr emocional. Natyrisht, teorit e tilla nuk mund ti rezistojn kritiks, sepse gjykimi moral dhe gjykimi vlersues nuk mund t jen vetm emocional. Pikpamja e Ajerit mbi gjykimin moral paraqet bazn e entikognitivizmit emocional. Pikpamjet mbi gjykimin moral artikulojn dallime t pakaprcyeshme midis tyre. Ato jan pasoj e piknisjeve t ndryshme etike. Disa prej tyre jan t njanshme, ndrsa t tjerat jan abstrakte dhe kundrthnse. Dallimet midis teorive etike tregojn se fenomeni i gjykimit moral sht shtje shum komplekse. Si e till, ajo sht sfid jo vetm pr mendimin etik tradicional, por edhe pr mendimin e sotm. Duke ln mnjan dallimet midis mendimeve t ndryshme etike, sht e nevojshme t kihet parasysh se pa qenien e vullnetshme e emocionale nuk mund t bhet fjal pr gjykimin moral. Gjykimi nuk mund t reduktohet n prshkrime, shprehje ose ndjenja individuale, si dshirojn prfaqsuesit e etiks individualistike, t cilt e reduktojn gjykimin moral n gjykim moral t individit. Gjykimet morale ose vlersimet morale nuk jan shtje e individit. Prkundrazi, ato jan pasqyrim i marrdhnieve shoqrore dhe varen nga kto marrdhnie. Kjo do t thot se ato u nnshtrohen ndryshimeve historike. Rndsia e tyre varet nga faktort e jashtm, s paku aq sa edhe nga vetdija e bartsve t tyre. Rndsi t madhe kan edhe marrdhniet midis gjykimit moral dhe vlersimit juridik. N shikim t par kto marrdhnie nuk duken aq t komplikuara. Natyra e tyre komplekse mund t pasqyrohet n shembullin e marrjes s vendimit gjyqsor. N t vrtet, gjykatsi nuk udhhiqet vetm nga normat juridike, por edhe nga normat prkatse morale, ndjenjat, vetdija dhe ndrgjegjja. Natyrisht, sht e palejueshme q gjykimi moral t identifikohet me gjykimin juridik. Ky i dyti i jep prparsi dimensionit objektiv, ndrsa gjykimi moral i jep prparsi dimensionit subjektiv. Nprmjet gjykimit juridik sanksionohet veprimi i njeriut, gj q nuk ndodh me gjykimin moral. b. E mira morale dhe e mira n prgjithsi Nocioni e mira ka kuptim plural. N jetn e prditshme ky nocion prdoret pr gjendjen e rregulluar materiale t njeriut, statusin e tij n shoqri, shndetin e mir, etj. Po ashtu, prdoret pr nj njeri q bn vepra t mira. Ky dhe kuptimet tjera pr t mirn kan qen objekt i trajtimeve t teorive t ndryshme etike. Ato japin prgjigje t ndryshme n pyetjen se cili sht kuptimi dhe rndsia e t mirs. Disa mendimtar t etiks e reduktojn kt nocion n nocionin e s vrtets ose dijes. Sipas tyre, njeriu sht i mir n qoft se e thot t vrtetn ose n qoft se i njeh t fshehtat e natyrs. Por, asnjra prej ktyre pikpamjeve nuk e prek esencn e problemit.

129

N pyetjen se ka sht e mir jan dhn prgjigje t ndryshme, jo vetm nga eticistt e periudhave t ndryshme kohore, por edhe brenda t njjts periudh. Shembull i mir pr kt jan mendimtart e vjetr, Sokrati, Platoni dhe Aristoteli. Sokrati e identifikon t mirn me dijen, ndrsa Platoni insiston n trsin e s vrtets, t bukurs dhe mass, ku e mira (agathon) sht ide kulmore. Idealizmit dhe dualizmit etik t Platonit i kundrvihet Aristoteli, me etikn e tij realistike dhe imanente, e cila e redukton t mirn n virtyt. Natyrisht, ekzistojn dallime t mdha midis asaj q Aristoteli e shpreh n Metafizika dhe asaj q e trajton ne Etikn e Nikomahut. N t vrtet, n librin XI t Metafiziks, Aristoteli pyet se si trsia e natyrs e posedon t mirn dhe t mirn m t lart (?), a qndron si dika e mir vetvetiu (?) ose qndron si vet rendi, d.m.th. a sht vlera e mir vler transcedente e realitetit empirik apo sht imanenc e realitetit empirik (?) dhe e jep prgjigjen: n t dyja mnyrat njkohsisht47. Pr t treguar prmbajtjen e vrtet t ksaj pyetjeje, Aristoteli e krahason trsin me ushtrin dhe shtetet: E mira e ushtris qndron n rendin e saj, kurse eprori q e drejton sht e mira e saj48. Ky kuptim nuk ka ndikim prmbajtjesor t Etika e Aristotelit, e cila merret me t mirn njerzore dhe prpiqet ta definoj at. Aristoteli e ka par n t mirn qllimin e fundit pr t cilin prcaktohemi gjithmon, pr shkak t vet atij qllimi. E mira m e lart prket atij qllimi. Ktu pajtohen t gjith filozoft e morales. Mirpo, Aristoteli nuk e pranon teorin e Platoni mbi iden e s mirs. Qllim i ksaj teorie sht e mira absolute, e cila, sipas saj, paraqet objektin e dijes. Ndaj t mirs nuk sht orientuar vetm mendimi, por, para s gjithash, dshira e filozofve t morales. Kanti i hedh posht energjikisht t gjitha teorit mbi t mirn ose etikn e t mirs. Formalizmi etik i tij nuk e njeh prmbajtjen ose qllimin e veprimit moral. Etiks s t mirs i kundrvihet ashpr edhe emocionalizmi hipostazues dhe idealizues i Shelerit. shtja e t mirs morale ka qen nj problem i rndsishm etik n t gjitha periudhat e mendimit etik. Atij i kushtojn rndsi t jashtzakonshme edhe mendimtart bashkkohor. Interes pr kt problem ka shprehur eticisti amerikan Xhon Rolls. Sipas tij, person i mir ose person moral sht ai q i ka tiparet e karakterit moral. Ky person karakterizohet pr dy veti: e para, ai sht i aft t ket njohuri t pr mirn dhe, e dyta, ai sht i aft t ket dhe ta arrij ndjenjn pr drejtsi, t aplikoj parimet e drejtsis dhe t veproj n baz t tyre Msimet etike, t cilt nocionin e mira e shndrrojn n iden pr t mirn, knaqsin, dijen, fatin, interesin, etj., e shpallin princip suprem ose parim moral, e paraqesin etikn e t mirs ose t mirave. Me q insistojn n prmbajtjen e t mirs, kto teori konsiderohet si etik prmbajtjesore. Asaj i takojn hedonizmi, eudaimanizmi dhe utilitarizmi, natyralizmi, etj. Sinonim i etiks s t mirs ose etiks prmbajtjesore sht etika teleologjike, sepse esenca e moralitetit gjendet n qllimin ose objektivin e veprimit njerzor. Kto pikpamje etike dominojn deri te formalizmi etik i Kantit.
47 48

Aristoteli, Metafizika, XI, l075a Aristotel, Metafizika, XI, l076a

130

Duhet t kihet parasysh se nocionet e mira e prgjithshme dhe e mira morale nuk jan vetm fryt i mendimit sistematik gjegjsisht i logjiks s menduar dhe etiks themelore t Sokratit, me t ciln lidhet edhe idealizmi etik i Platonit dhe etika empirike e Aristotelit. N t vrtet, shtja e t mirs shfaqet qysh me etikn parasistematike, m sakt, te Demokriti, i cili me sensit e tij t veant t t vrejturit t disa problemeve themelore etike i ka kontribuuar zhvillimit t mendimit etik. Pr kt arsye, koncepti i tij pr t mirn nuk mund t nnmohet dhe as t konsiderohet si pikpamje kolosale. Mendimi i tij prputhet plotsisht me etikn e t mirave. Si kam thn m sipr, mendimtart helen mbi moralen pajtohen se e mira m e lart gjendet n fat dhe mirsi. Ata i barazojn t mirn dhe t mirn m t lart. Disa mendimtar antik merren me trajtimin e shtjeve q dominojn n msimin etik t dekadave t para t shekullit 20. P.sh. Empedokli i konsideron dashurin si baz t s mirs, ndrsa te urrejtja e sheh bazn e s keqes. Esencat e t mirs morale dhe t keqes morale, t cilat gjenden te dashuria ose urrejtja, zn mend t rndsishm n etikn e orientuar fenomenologjike t Maks Shelerit, si edhe t prfaqsues t tjer t etiks emocionale. N kuptimin etik nocioni e mira nuk mund t definohet. Por, prfaqsuesit e etiks prmbajtjesore ose etiks teleologjike jan prpjekur ta prcaktojn kt nocion. Prpjekjet e tilla kan nxitur reaksione t ashpra. Kritik prmbledhse mbi definimin e nocionit e mira ka br Muri, i cili konsideron se e mira sht tipar q nuk mund t analizohet. Eticistt q e identifikojn t mirn si knaqsi, dobi ose interes bjn gabime naturalistike. Ndaj gabimeve nuk jan imun as ata mendimtar q e identifikojn t mirn me disa cilsi metafizike, gjegjsisht q prpiqen q etikn ta nxjerrin nga metafizika. Gabime t tilla bjn edhe mendimtart q konsiderojn se jan t mira vetm ato veprime t cilat do t ken pasojat m t mira. Mirpo, me q pasojat shtrihen pa fund n ardhmri, ne kurr nuk mund t dim se cilat veprime jan t drejta. Natyrisht, ekzistojn gjasat q ne t veprojm drejt kur i respektojm rregullat e gjithpranueshme. Nocionin pr t mirn prpiqen ta definojn edhe prfaqsuesit e teorive racionalistike dhe empirike, si edhe t hedonizmit, eudaimonizmit, utilitarizmit, egoizmit, natyralizmit, etij. Sipas mendimit t Murit, ata jetojn n lajthitje, sepse nuk din se sa shum gabojn gjat prpjekjeve q t prcaktojn nocionin dhe prmbajtjen e t mirs. Prkundr dallimeve, prfaqsuesit e teorive etike pajtohen se t mirat burojn nga natyra njerzore, por nuk pajtohen rreth shtjes ka sht e mir n prgjithsi, gjegjsisht e mir morale. Te disa mendimtar e mira morale del nga e mira e prgjithshme ose e mira e prgjithshme reduktohet n t mirn morale, ndrsa disa mendimtar t tjer i barazojn kto dy kategori. Identifikimi i ktyre nocioneve sht karakteristik qensore e etiks prmbajtjesore ose teleologjike. Kjo sht nj prej lajthitjeve m t mdha t teorive etike deri te Kanti, sepse ekziston nj dallim i madh midis kuptimit t t mirs n prgjithsi dhe t mirs morale. Karakteristik kryesore e t mirs morale sht lidhshmria e saj me ndjenjn e nderit dhe ndjenjn e prgjegjsis. E

131 mira morale sht njkohsisht dhe e bukur49. Me fjal t tjera, nuk ka t mir morale pa ndjenjn e nderti, prgjegjsis dhe bukuris. Kto jan tri elementet konstituive t saj. Si po shihet, mendimi etik ka dhn prgjigje kontradiktore n pyetjen se ka sht e mir. Kontradiktat jan t pranishme jo vetm te mendimtart e periudhave t ndryshme, por edhe te mendimtart e t njjtave periudha. Disa teori etike nuk kan insistuar n dallimin midis t mirs n prgjithsi dhe t mirs morale. Vetm Kanti me teorin e tij mbi moralin e thekson kt dallim, madje e hedh posht vendosmrisht etikn e s mirs ose e t mirave. E mira morale, sipas ksaj teorie, prcaktohet me kodin moral dhe lind pas ktij kodi. Ajo z vend t rndsishm edhe n etikn emocionale t Shelerit, sipas s cils e mira morale i paraprin kodit moral. Kjo del nga qndrimi kritik i Shelerit ndaj mendimeve etike q nisen nga arsyeja (ratia). Problemit t t mirs, gjegjsisht t t mirs morale i qasen ndryshe eticistt bashkkohor, t cilt nisen nga imperativi i ekzistencs s njeriut dhe shtron krkesa pr lansimin e ndjenjave morale kundrejt natyrs dhe resurseve t saj. Ktu qndron esenca e etiks s prgjegjsis historike dhe planetare. Identifikimit t t mirs s prgjithshme dhe t mirs morale dhe ndarjes s t dyts nga e para ose reduktimit t s dyts n t parn i sht kundrvn rrept Kanti. Ai sht nisur nga arsyeja, jo vetm si kriter i s vrtets, por edhe si qendr e autonomis morale t njeriut. Pr protagonistin e etiks deontologjike, arsyeja sht kriter i s vrtets, t mirs dhe t bukurs. Drejtimet e ndryshme etike nuk i jan shmangur njanshmrive t shumta. Ato shfaqen pr shkak s prfaqsuesit e tyre nuk kan marr parasysh se e mira morale e nnkupton vullnetin e lir t subjektit t aft q me dashjen e tij t kontrolloj ekzistencn vetjake n aktin moral me t cilin e realizon qenien e tij gjenerike50. Sipas kritikve, Kanti e ka mjegulluar esencn e t mirs morale, ndonse i sht afruar m s shumti. Kt qndrim mbi pikpamjen e Kantit e shpreh Sheleri. Sipas tij, me mijra morale mund tu prshkruhet vetm personaliteteve t cilat mund t jen barts t vlerave morale. Me fjal t tjera, ai mendon se vlerat etike nuk u takojn gjrave, por vetm personaliteteve dhe veprimeve t tyre51. Pr kt arsye Sheleri e hedh posht pikpamjen e Kantit mbi t mirn morale, sipas t cilit ajo arrihet vetm n qoft se veprohet sipas maksims q do t bhet universale. Formuluar n mnyr m precize, Kanti e mendon se njeriu i do veprimet e mira vetm pr mirsin e tyre, por, Muri e kritikon identifikimin e shprehjes T jesh i mire me shprehjen T dukesh i mir. Ktu shprehet esenca e pikpamjes s Murit mbi gabimet e teorive meta-fizike dhe empirike. Pr dallim nga t gjitha teorit etike para Kantit, Kanti e kupton nocionin e mira n kuptimin e vullnetit t mir. Sipas tij, e mira sht E mir vetvetiu. Sipas Kantit, pr veprimet t drejta morale nuk sht e rndsishme q t prcaktohen qllime, por sht primare q njeriu t ket vullnet, t bj gjith far sht n fuqin e tij. Nga ky pozicion Kanti i denoncon dhe i hedh posht energjikisht msimet etike mbi qllimet dhe objektivat. N to e mira ka t bj me gjithka q realizon ndonj knaqsi apo fat, ndrsa
49 50

Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje,Veselin Maslea,Sarajevo l989, f.259 dhe 262 Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje,Veselin Maslea,Sarajevo l989, f.259 dhe 262 51 Max Scheler,Formalismus in der Ethik und die erethik,Bern l954,f.23 dhe 82

132 eliminon vuajtjen dhe dhembjen. Ndryshe prej tyre, Kanti mendon se t mirn morale e bj pr shkak se duhet ta bj nga obligimi ndaj kodit moral. E mira sht objekt i kodit moral. Ky sht kriteri i vlersimit t s mirs. Pa kod moral nuk do t kishte as t mir morale. Kanti e kupton t mirn n dy kuptime: s pari, n kuptimin e jashtm ose ndaj legalitetit dhe ndaj veprimeve (i mir sht ai maksimat e t cilit jan universale), dhe s dyti, n kuptimin e brendshm ose sipas parimit t moralitetit. Kjo do t thot sipas bindjes n prmbajtje (i mir sht ai parimi themelor i t cilit sht q t veproj vetm sipas maksimave q jan universale). Prandaj, esencialisht i mir sht ai q veprimet e mira i dshiron pr shkak t mirsis s tyre, gjegjsisht ai q i do maksimat universale pr shkak t universalitetit t tyre, ose thn m shkurt e dshiron t mirn pr shkak t t mirave. Kjo do t thot se sipas Kantit e mira ose e keqja kan t bjn me veprimet e individit dhe jo me gjendjen emocionale t tij. Pr Kantin veprimi ose akti sht personal, akt i qenies s lir dhe racionale. Dshira e subjektit t veprimit moral, nuk mund t vlersohet moralisht n baz t pasojave q dalin nga aktivitetet e njeriut, por n baz t arsyes s tij. Pikpamjen e tij mbi t mirat ose t kqijat e hedh posht vendosmrisht Sheleri. Ai mendon se e mir ose e keqe mund t cilsohet ajo q e bart vlern e t mirs ose t keqes, pavarsisht nga do veprim individual. Sipas tij, e mira dhe e keqja jan vlera t personalitetit. Si sht thn m sipr, sipas formalizmit etik, e mira morale del nga obligimi ndaj kodit moral dhe nga respektimi i tij. Me kt nocion Kanti nnkupton ato veprime q shfaqen n baz t respektimit t plot t kodit moral, pr shkak t t cilit duhet t bhet mir. Ai nocionin e aktit ose t veprimit i definon si akt t qenies racionale dhe t lir. Kjo nnkupton se vullneti i qenies morale nuk mund t vlersohet n baz t pasojave q dalin nga veprimet e tij, por n baz t arsyes s tij. Njeriu bn mir moralisht vetm n qoft se maksima e veprimit t tij bhet ligj i prgjithshm pr t gjitha qeniet e arsyeshme. Thn n mnyr m t sakt, formalizmi etik ia parashkruan t mirn morale sjelljes q buron nga maksima. Kodi moral sht njerzor dhe lind n njeriun, kshtu q jep dimensionet e dinjitetit, ndjenjave dhe ngritjes mbi t gjitha. E mira i takon njeriut dhe ajo sht vepr e tij. Ktu pajtohen prfaqsuesit e teorive etike. Pikpamjet e tyre mund t klasifikohen n dy grupe t mdha. Secila prej ktyre grupeve i ka nngrupet e veta. Grupin e par e prbjn ato msime sipas t cilave e mira morale sht e lindur me qenien njerzore dhe ajo sht konstante sepse natyra njerzore sht konstante. Grupin e dyt e prbjn mendimet sipas t cilave e mira morale sht prodhim i zhgnjimit t qenies njerzore, natyra e s cils sht dinamike. T dyja kto pikpamje i kan kundrshtart e vet. Ato jan n konflikt me teorin teologjike, e cila niset nga teza se e mira sht dhurat e Zotit pr njeriun. Si kam paralajmruar, e mira sht nj prej nocioneve m t vjetra dhe qendrore te teorive etike heteronome. Ato e reduktojn prmbajtjen e saj n knaqsi (hedonizm), fat (eudaimonizm) os n interes apo dobi (utilitarizm). Ekzistojn mendimtar etik q pa arsye e deduktojn t mirn morale nga e mira n prgjithsi, si ka edhe mendimtar q bjn gabime kardinale, kur t mirn materiale e reduktojn n t mir t prgjithshme. T dyja grupet e mendimtarve e vshtrojn n mnyr t njanshme dhe t ngurt at q nuk mund t definohet. Pr kt arsye teorit e tyre u jan nnshtruar

133 kritikave t ashpra t mendimtarve etik t mvonshm, prfaqsuesve t idealizmit gjerman dhe themeluesve t etiks s prgjegjsis historike dhe planetare. Sokrati sht mendimtari i par etik q prcakton esencn e t mirs. Ai e identifikon t mirn me dijen. Kjo sht n pajtim me etikn e tij individualistike dhe intelektualistike. Me ndihmn me Majeutiks, shkathtsis ose metodave, Sokrati mendon se arrihet dija pr t mirn e prgjithshme. Ai e ka vshtruar t mirn si qllimin ose si objektivin m t lart jetsor. Nn ndikimin e etiks s tij intelektualistike, pionieri i idealizmit objektiv, Platoni, e ngrit terin mbi iden e s mirs. Sipas tij ajo qndron mbi botn dhe asaj i nnshtrohen t gjitha idet tjera. N teorin e tij e mira paraqet trsin e t vrtets, bukuris dhe mass. Ky sht qllimi i jets. Mendimtart stoik konsiderojn se e mira nuk mund t realizohet nga gjithkush. Pr ta arritur kt njeriu duhet t ngrihet mbi nivelin e jets s prditshme dhe mbi lakmit dhe nxitjet. Kt, sipas tyre mund ta bj vetm i urti. Aristoteli n teorin e tij thekson se e mira arrihet nprmjet veprimeve t ndryshme-e mira n medicin sht shndeti, ndrsa n strategji fitorja. do veprim njerzor ka nj qllim t caktuar, i cili detyrimisht e paraqet t mirn q duhet t arrihet. Duke pasur parasysh kt, sipas tij, etika ka pr qllim mnyrn e veprimit, gjegjsisht praktikn. E mira sht prodhim i veprimtaris praktike t njeriut. Aristoteli e kundrshton iden e s mirs t Plantonit, duke theksuar se edhe po t ekzistonte nj e mir e till e njeriut nuk do t mund t realizohej. N vend t transcendencs s t mirs t Platonit, Aristoteli e ngrit imanencn strikte. Duhet t kihet parasysh se nocionet e mira e prgjithshme dhe e mira morale jan aktuale edhe n teorit etike m bashkkohore. Disa prfaqsues t tyre konsiderojn se e mira mund t njihet vetm me intuit. E mira n prgjithsi sht universale dhe ka natyr shum komplekse. Prandaj, asnj teori etike nuk mund ta shpjegoj n trsi strukturn komplekse t saj. do mendimtar etik niset nga nj aspekt i s mirs, me rast e prcakton n mnyr nj-dimensionale ka sht e mir sht e pamundur t prcaktohet. Nisur nga kjo, Muri bn dallimin midis t mirs vetvetiu dhe t mirs si mjet. Ai vshtron n mnyr kritike nocionin e mira n vetvete, duke e shpallur si gabim t etiks metafizike. Mirpo, as kritika e tij nuk mund ti qndroj vrejtjeve t shumta, pr shkak se ajo sht prodhim i metafiziks intuitive. Merita e kritiks s Murit ka t bj me insistimin se etika racionale, me ndihmn e termineve racionalistike, t prpiqet t shpjegoj dhe t kuptoj nocionin e t mirs m t lart ose absolute. Natyrisht, kto prpjekje kan qen t pranishme jo vetm n msimet antike, por edhe n msimet metafizike t shek. XVII, n racionalizmin kritik t Kantit dhe n disa mendime bashkkohore, sipas t cilave m e mira sht ajo teori etike q bazohet n metafizik. Me problemin e t mirs dhe t keqes dhe marrdhniet e tyre dialektike merret Hegeli. Ai e hedh posht energjikisht perceptimin e natyrs njerzore t formuar n shek. XVII dhe XVIII. Hegeli niset nga teza se njeriu sipas natyrs sht i mir gjegjsisht sipas natyrs sht i lir. Pr dallim nga pararendsit e tij, sipas Hegelit, liria i takon njeriut si

134 qenie e vetdijshme, e cila t gjitha specifikat e veta i merr fal prpjekjeve t veta materiale dhe shpirtrore. Mendimi i tij insiston n dallimin midis natyrores dhe shpirtrores. Njeriu, si idealistet ose totalitet, sipas prcaktimit esencial t tij, nuk ekziston si dika e drejtprdrejt, natyrore ose e drejtprdrejt e dhn n ekzistencn e tij empirike. Prkundrazi, ai duhet ta arrij veten e tij, t fitoj dhe t luftoj. Kshtu sht shprehur domosdoshmria e ekzistencs historike t njeriut, pra ndrmjetsimet midis veprimtaris dhe lufts s tij, midis mendimit dhe dijes. Fal ksaj, njeriu bhet i mir ose i keq. Hegeli, konsideron se kto tipare t njeriut zhvillohen gjat zhvillimit historik. N kt kuadr lviz mendimi i Hegelit mbi t mirn e t keqen. Ai e ndan subjektivitetin moral nga moraliteti n kuptimin objektiv: E mira sht ajo objektivja. Ajo sht prodhim i ngjarjeve dhe veprimeve historike dhe jo i ndonj urdhrese morale. E mira duhet ta pranoj realitetin dhe anasjelltas, realiteti duhet ta njoh t mirn. Nga kto pozicione Hegeli e vshtron n mnyr kritike abstraksionin e pozicionit moral t KantitFihtes, n t cilin e mira sht shtyr n koh pafundsisht. Ai i analizon n mnyr kritike prfundimet q dalin nga moraliteti abstrakt dhe kundrshtit e tij t brendshme, t cilat nuk ka arritur ti evitoj Kanti dhe as Fihte. Hegeli nuk dshiron q nga jasht t mohohet idealizmi subjektiv i moralitetit, por dshiron ta hedh n baz t argumentimit t kundrshtive t brendshme t tij. Ndryshe prej t mirs s prgjithshme, ku prfshihen disa nevoja, interesa dhe knaqsi njerzore, qndron e mira morale e cila arrihet jo me fjal, por me veprim konkret. T bsh ndonj t mir, p.sh. materiale, nuk sht njsoj sikur t bsh ndonj t mir morale. E para sht e kufizuar n koh dhe hapsir, ndrsa e dyta nuk njeh kufi kohor dhe hapsinor. Kjo mund t dshmohet me nj shembull shum t thjesht: palltoja mund t bartet vetm n nj koh t caktuar, por prdorimi i saj sht i pakufizuar. Pra, e mira morale nuk diktohet nga asnj faktor i jashtm empirik, si nuk ndodh me t mirn e prgjithshme. Mirpo, bartja e palltos sht kushtzuar nga t ftohtit. Njeriu bn t mir morale, jo pr interes ose dobi, pr fat ose ndjesi, por nga respektimi i kodit moral (Kanti). Dijetart para Kantit kan menduar se objektiv i veprimit t njeriut sht arritja e knaqsis materiale ose shpirtrore, fatit etj. sipas tyre, veprimi njerzor ka nj prmbajtje t caktuar, gj q sht kundrshtuar ashpr nga Kanti. Mendimet q e identifikojn t mirn e prgjithshme dhe t mirn morale, ose e shkrijn t mirn morale n t mir t prgjithshme ose reduktojn t mirn morale n t mir t prgjithshme jan t gjykuara t dshtojn prgjigjet e tyre mbeten t pakryera, t mangta dhe abstrakte. Prandaj, sht shfaqur mendimi i bazuar mbi idealin, i cili implikon qenien e parealizueshme t njeriut. Ai bn nj dallim t qart midis t mirs s prgjithshme dhe t mirs materiale, me ka me sukses prballon mendimet etike kritike n t cilat nuk njihet dallimi midis ktyre dy nocioneve. Protagonistt e saj mendojn se esenca e t mirs n prgjithsi ose t mirs universale qndron n faktin se ajo u prgjigjet qllimeve, ndrsa e mira morale i prgjigjet veprimeve dhe sjelljeve t subjektit moral. b. a. Grupet kryesore t koncepteve mbi t mirn Historia e mendimit etik ka dshmuar se e mira sht trajtuar n mnyr t dyfisht: e para, si shtje e mvetsishme dhe plotsisht e pavarur nga temat e tjera etike relevante dhe, e dyta n kuadrin e marrdhnieve midis t mirs dhe t keqes. Lidhur me kt jan

135 shprehur pikpamje t ndryshme, t papajtueshme midis tyre. T gjitha kto mund t ndahen n katr grupe t mdha. Grupin e par e prbjn ato koncepte, protagonistt e t cilve nisen nga qllimet fondamentale. Etika teleologjike e nxjerr konceptin e t mirs nga ndonj qllim i caktuar dhe nga realizimi i tij. Kjo prbn bazn e hedonizmit, eduaimonizmit, utilitarizmit, egoizmit, naturalizmit etj. t gjitha kto kan qen n shnjestr t kritikve t shumt, n radh t par t Kantit si dhe t mendimtarve t mvonshm t orientimeve t ndryshme, si Muri, Sheleri, Hartmani etj. Grupit t dyt i prkasin ato mendime, prfaqsuesit e t cilit e mbshtesin t mirn n njohurit mbi ligjsit natyrore dhe n vendosjen e harmonis midis jets me natyrs. Prfaqsuesit m tipik t ksaj teorie jan stoikt dhe Spinoza. Grupin e tret e prbjn konceptet q e vn theksin mbi nocionin vler. Kto teopri i zhvillojn Sheleri dhe Hartmani. Sipas tyre, e mira morale prcaktohet para kodit moral. Kjo pikpamje e t mirs morale hidhet posht nga Kanti, i cili konsideron se e mira morale sht objekt i kodit moral dhe i nnshtrohet ktij kodi. Pr Shelerin dhe Hartmanin kodi moral sht i prcaktuar nprmjet t mirave, gjegjsisht kodi moral del nga akti vullnetar. S kndejmi, ai nuk mund t jet prmbajtje e ktij akti. Grupin e tret e prbn teoria e Kantit. Ajo niset nga parimet, t cilat njeriu e ndjen se duhet ti respektoj. Kto parime kan kuptimin e imperativit ose t obligimit t pakusht. Prejardhja e parimeve morale gjendet n arsyen njerzore, mendon Kanti. Sipas tij, arsyeja apriore krkon q t veproj ashtu q parimi t mund t bhet ligj universal. Nga sa u tha m sipr mund t prfundohet se ekzistimi i pikpamjeve t llojllojshme mbi t mirn buron nga kriteret ose masat dhe qasjet e ndryshme ndaj saj. Pr kt arsye koncepteve t prmendura mund tu bhen vrejtje t shumta, sa pr prpjekjet, definimin dhe prcaktimin e t mirs s prgjithshme, struktura e s cils sht komplekse dhe kuptimi i s cils sht universal, aq edhe pr shkak t mungess s dallimit midis t mirs s prgjithshme dhe asaj morale. T bsh mir pr ndonj qllim t caktuar nuk do t thot t arrish nj t mir morale. Pr shembull, t ruash shndetin ose t jesh i lumtur duhet t dish si ti arrish kto, ndrsa sjellja ose veprimi i orientuar drejt t mirs morale nuk nnkupton edhe t kesh dije. Kjo sht nj prej dallimeve qensore midis t mirs n prgjithsi dhe t mirs morale. c. E keqja morale N jetn e prditshme thuhet se ky njeri sht i mir, sepse bn vepra t mira ose ky njeri sht i keq sepse bn vepra t kqija. Njeriu i moralshm sipas natyrs s gjrave sht i prirur t afirmoj t mirat morale, ndrsa ai q nuk sht i moralshm sht i prirur t bj keq. Veprimet morale t t parit bazohen n respektimin vlerave m t larta njerzore- dinjitetit dhe humanumit njerzor. sht detyr e mendimtarve etik q t mbrojn vlerat universale q vlejn pr t gjith njerzimin. Ktu vjen n shprehje mendimi i Haserlovit ne, n punn ton filozofike, jemi zyrtar t njerzimit. sht e mir gjithka q dshirohet, por sht e keqe ajo q evitohet. Natyrisht, e mira morale nuk sht kurrfar dhurate, por sht cilsi t ciln njeriu e arrin fal vetdijes s tij

136 morale. E keqja morale sht shenj e munges s vetdijes morale. Kanti e konsideron t prkryer njeriun maksima e veprimit t t cilit do ti obligoj t gjith njerzit e planetit. Pr kt arsye kritika e formalizmit etike t Shelerit nuk mund t jet e pranueshme. T dy teorit, e Kantit dhe Shelerit, paraqesin konstruksionin idealistik t t mirs morale dhe t s keqes morale. Mendimi qe i dallon qart dhe i vlerson sakt t mirn morale dhe t keqen morale qndron mbi do pikpamje tjetr, sepse insiston kategorikisht n dinjitetin njerzor apo, si thot Bllohu n ecjen vertikale t njeriut. Duke u nisur nga kto premisa, kjo pikpamje i ndan qart subjektivitetin nga objektiviteti, pra edhe nga veprimi moral ose veprimi njerzor. Veprimi i njeriut sht i lir dhe si i till nuk u nnshtrohet modeleve natyrore. Ai duhet t vlersohet, si vepron B. Boshnjak sipas vullnetit t tij52. Prandaj, e mira sht vepr e liris. E mira dhe e keqja kan kuptimin e normale universale kulmore ose supreme. Kjo dshmohet n kshilln: puno mir, vepro mir dhe evito t keqen. Kto parime paraqesin shtjet themelore etike. Mendimi etik u sht qasur atyre n mnyra t ndryshme, prandaj ka dhn mendime t ndryshme. Kto shtje kan qen objekt i shum shqyrtimeve dhe dialogve brenda dhe jasht mendimit etik dhe kan prodhuar konflikte dhe kundrshtime midis eticistve dhe shkenctarve, por edhe midis vet eticistve t drejtimeve t ndryshme. Pothuaj nuk ka mendimtar etik, i cili nuk e ka trajtuar fenomenin e t keqes morale dhe nuk i ka shtruar pyetjen se cili sht burimi i saj. Nuk jan ta rralla pikpamjet q burimin e s keqes e gjejn n natyrn njerzore, por atyre u kundrvihet Rusoi me tezn se njeriu sipas natyrs sht i mir, por e prishin institucionet. Sipas shumics s mendimtarve e keqja e njeriut nuk mund t eliminohet me kurrfar mjetesh. Thn ndryshe, njeriu i cili sht i prirur t bj keq nuk mund t transformohet n njeri q mund t bj mir. Dija ose arsimi nuk jan garanci pr transformimin e natyrs s njeriut, prkundrazi. Ata nuk mund ta evitojn, por vetm mund ta shtojn t keqen morale. Kjo mund t vrtetohet me pastrimin etnik dhe gjenocidin ndaj nj populli vetm pr shkak se ai sht i nj besimi tjetr, dhe n dobi t ortdoksizmit dhe Serbis s Madhe. N t vrtet autorve t memorandumit nuk u ka munguar dija ose arsimi, por jan br bashkpjesmarrs n t keqen m t madhe t shek. XX53. Disa eticist e lidhin t keqen morale me mungesn e disa ndjenjave ose emocioneve. Ata konsiderojn se dominimi i simpatis dhe dashuris ndaj antipatis dhe urrejtjes paraqet bazn e veprimit t mir moral dhe e eliminon t keqen morale. Sipas ksaj teorie ndodh edhe e kundrta. Pavarsisht se sa jan t pranueshme kto pikpamje, duhet t kihet parasysh se e keqja sht nocion q kualifikon prmbajtjen e ndonj sjelljeje ose veprimi dhe prmbajtjen e ndonj objektivi. Ajo sht veprim i menduar me qllim t shkeljes s dinjitetit t njeriut, shkatrrimit biologjik dhe shpirtror t substancs s popujve ose t shoqrive. Natyrisht, kjo duhet t dallohet nga veprimet e pavetdijshme.

Branko Bonjak,Filozofija i kranstvo,Naprijed,Zagreb l966, f.334-336 Bhet fjal pr Memorandumin e Akademois Serbe t Shkencave, i cili paraqet projeksionin e nacionalistve serb pr krijimin e Serbis s Madhe dhe pr dominimin e popullit serb ndaj popujve joserb n ish-RSFJ.
53

52

137 do shqyrtim, sqarim dhe kuptim i t mirs dhe t keqes duhet t marr parasysh rolin vetdijes. Ajo mund t jet themel si i t mirs morale, ashtu edhe themel i t keqes morale. Roli i vetdijes nuk ka t bj vetm me mendimin e thjesht dhe me shqyrtimin e pyetjes ka sht e mir morale dhe ka sht e keqe morale. Prmbajtja e saj shprehet n prkufizimin e qart t t mirs dhe t s keqes, gjegjsisht n ndrtimin dhe zhvillimin e prhershm t s mirs dhe n refuzimin praktik dhe shkatrrimin e s keqes morale. Gjithashtu sht e nevojshme t dallohen afirmimi deklarativ i t mirs morale dhe kundrshtimi deklarativ i t keqes morale. Rndsia e dallimit t till ka t bj me jetn e prditshme praktike. Shembull pr kt mund t shrbej gjykimi moral vetm deklarativ i agresionit t kryer n Bosnje e Hercegovin. Vetdija morale-ndrgjegjja sht faktori m relevant i ndarjes s t mirs morale nga e keqja morale. Ajo ndrtohet, ajo e diferencon t mirn morale nga e keqja morale, pr ka nuk sht folur m hert n kt tekst. Zri i ndrgjegjes s njeriut sht mbrojtsi m i mir i t mirs morale dhe kundrshtari m i ashpr i t keqes morale. Para se t ndalemi n trajtimin e piknisjeve dhe prfundimeve t teorive t ndryshme etike, sht e nevojshme t theksohet se pr njeriun ose popullin e smur sht e moralshme t bj t kqija morale. Ktu keqprdoren msimet e librit t shenjt me qllim t realizimit t objektivave politike, t cilat jan t natyrs iracionale. Por, midis etiks dhe religjiozes duhet t ekzistoj nj harmoni. Prpjekjet pr vendosjen e harmonis hasen te mendimtart islam, t cilt jan t ndikuar nga fryma e mendimtarve antik. Gjith historia e mendimit etik, qysh prej zanafills e deri m sot, sht br aren e shqyrtimeve dhe mospajtimeve t thella mbi prmbajtjen dhe shpjegimin e s keqes morale. Mirpo, edhe pas kaq shekujsh, ende nuk ka nj prgjigje definitive mbi bazn dhe burimin e t mirs morale, dhe t s keqes morale. Mospajtimet lidhur me bazn dhe burimet e s keqes morale jan t pranishme jan si n teorit para Kantit, ashtu edhe n teorit pas Kantit. Ekzistojn dallime midis prfaqsuesve t varianteve t ndryshme t mendimit etik bashkkohor, gjegjsisht midis themeluesve t etiks fenomenologjike, etiks s prgjegjsis historike dhe planetare, etiks s komunikimit universal t bashksis dhe ekoetiks. Prkundr mospajtimeve dhe kundrshtive prej t cilave nuk kane mundur t lirohen vetdija abstrakte dhe problemi i t mirs morale dhe t keqes morale, pas Kantit nuk sht e mundur t mendohet moralja si morale. Pr kt arsye, etika e tij sht udhrrfyes pr shqyrtimet e t gjitha problemeve morale t kohs son. Shembulli m i mir pr kt sht etika e prgjegjsis historike dhe planetare, protagonistt e s cils nuk e hedhin imperativin etik t Kantit, por prpiqen vetm ta ridefinojn. Qllime t njjta tregojn edhe protagonistt e ekoetiks t cilt nisen nga imperativi i ekzistencs s njeriut si vler m e lart. Natyrisht nga pikpamjet e disa teorive bashkkohore mbi t keqen morale jan t njanshme. Sipas Murit burim i s keqes morale jan epshet, interesat, idealet iracionalistike e t ngjashme. Pra ta krkosh kt burim n natyrn e njeriut do t thot se e ke huqur problemin. Por ky pohim i Murit nuk sht i mbshtetur, gj q mund t vrtetohet me shembuj t shumt. Shembulli m i

138 freskt pr kt sht e keqja e agresorit serb dhe gjenocidi e pastrimi etnik i kryer prej ktij populli hyjnor. E keqja e cila kryhet ndaj nj populli tjetr nuk sht vetm shtje e lakmis, epsheve dhe interesave, por, para s gjithash, prodhim i lidhshmris s natyrs s ortodoksizmit dhe mitologjis s saj mbi betejn e Kosovs. S kndejmi kritika e Murit ndaj imperativit t Kantit nuk sht e arsyeshme pr shkak se njeriu i Kantit nuk njeh kurrfar epshesh, lakmish, interesash, etj. Ai e njeh vetm imperativin moral, prandaj veprimet e tij duhet tia nnshtroj ktij imperativi. N t vrtet Kanti krkon q njeriu t veproj apriori sipas arsyes morale, n drejtim t s mirs morale dhe jo n drejtim t s keqes morale. Pikpamja e Sokratit se njeriu mund t bj keq nga dija nuk ht i pranueshm, sepse nga mosdija nuk bhet e keqja morale por gabimi i pavetdijshm. E keqja dhe gabimi i pavetdijshm nuk e kan t vetmin kuptim as t njjtn prmbajtje e as t njjtat pasoja. Prandaj, ktu mund t shihet paradoksaliteti i mendimit t Sokratit se me mir sht t bhet keq me dije se sa t bhet mir nga mosdija. Se ky mendim i Sokratit sht i pasakt tregon edhe ky shembull: njeriu i paarsimuar mund t jet m i prirur ndaj t mirs morale dhe e kundrta, ai q sht i arsimuar mund t bj t kqija. S kndejmi del se gabimi i Sokratit qndron n faktin se ai ka identifikuar t dijen deh t keqen, por edhe mosdijen dhe t mirn. N ann tjetr stoikt mendojn se vuajtjet dhe dhimbjet nuk jan kurrfar e keqeje. Ata theksojn se kurrfar t kqijash t jashtme nuk mund ta prishin qetsin e brendshme t njeriut ose ataraksin. Kt mund ta arrij vetm i urti. Katro msime jan br objekt i kritiks s Hegelit. Pr dallim nga pikpamjet para Kantit, mendimi i Kantit mbi imperativin morale e vshtron kodim moral si kriter absolut pr prcaktimin e t mirs morale dhe t keqes morale. Me fjal t tjera, Kanti i qaset ktij problemi n kontekst t teoris s tij mbi ligjin praktik. Ajo q sht esenciale pr mendimin e tij sht pikpamja se e keqja morale sht e huaj pr t gjitha qeniet e arsyeshme gjegjsisht qenie q veprojn sipas urdhrit t arsyes. E keqja morale sht mohim i t mirs morale. N qoft se njeriu nuk vepron sipas ktyre urdhrave ather ai mbetet n nivelin e kafshs s paprkryer si do t thoshte Nie, i cili beson vetm n nevojat nxitse. N sistemet etike vjen deri t evoluimi i kohpaskohshm. Kt nuk ka arritur ta evitoj as mendimi i Kantit mbi t mirn morale dhe t keqen morale. N shkrimin e tij t vonshm Religjioni n kufij t arsyes s pastr, Kanti e ka ngritur prsri shtjen e t keqes morale. Ktu duket evoluimi i mendimit t tij n kuptimin q ai shpjegon se baza e s keqes nuk mund t krkohet n prishjen e arsyes morale, si kushte thn n librin Kritika e arsyes praktike. Prirja ndaj t keqes mund t vrtetohet me fakte praktike n kohn e kundrshtimit t ligjit. Kjo prirje duhet t krkohet n vullnetin vetjak t njeriut. Problemit t t mirs morale dhe t keqes morale i ka kushtuar rndsi jashtzakonshme Shelingu, n kuadrin e teoris s tij mbi identitetin e natyrs dhe shpirtit, gjegjsisht mbi trsin absolut t gjithkajes. Ai e mendon t keqen si fuqi kozmike dhe si akt t liris. N veprn e tij Filozofia dhe religjioni, Shelingu e kupton t keqen si vetzbulim t hyjnores. Sipas ksaj teze e keqja nuk buron nga mungesa e moralitetit t qenies njerzore. Ndryshe prej ksaj Shelingu mendon se themeli i s keqes nuk duhet t

139 krkohet n prmbajtjen e natyrs por n absoluten ose hyjnoren. Mirpo, Shelingu tregon qart dallimin midis t mirs dhe t keqes. E keqja ekziston vetm si lakmi shtazore, pra qndron n ndjenjat shtazarake. Kjo shfaqje nuk sht pasoj e natyrshme e msimit, sipas t cilit liria paraqet sundimin e parimit inteligibil ndaj ndjenjave dhe prirjeve ndjesore. Ktu Shelingu e analizon pikpamjen e Platonit dhe trheq vrejtjen se dobsia ose mosefikasiteti i parimit t arsyes mund t jet shkak pr i mungess s veprimeve t mira ose veprimit q sht n pajtim me virtytin, por nuk mund t jet baz e veprimit t keq n kuptim t kundrt dhe me at q sht e kundrt me virtytin. Ai u kundrvihet tezave, sipas t cilave parimi i arsyes mbi t keqen sht joveprues. N kto observime kritike kundr teorive mbi t keqen dhe t mirn, lirin dhe vullnetin bazohet trajtesa e tij: Hulumtime filozofike mbi prmbajtjen e liris njerzore dhe mbi materiet q jan t lidhura me t, ku merret me analizn e atyre msimeve mbi t mirn, t keqen, lirin dhe vullnetin, t cilat e shohin arsyen si kriter suprem t moralitetit. Idet e Shelingun t shprehura n librin Filozofia dhe religjioni jan kritikuar ashpr nga prfaqsuesit e kishs por edhe nga prfaqsuesit me mendimit racionalistik. Kisha e ka akuzuar Shelingun pr njollosjen e zotit ndrsa racionalistt i kan cilsuar pikpamjet e Shelingut si marrzi mistike. Teoria e tij mbi identitetet nga e cila buron qndrimi mbi t keqen morale, e hedh posht kriticizmin e Kantit, pra kritikn e arsyes s pastr, kritikn e arsyes praktike dhe kritikn e forcs shkatrruese s errt. Racionalizmi kritik i Kantit, sipas Shelingut nuk ka asnj arsyetim. T gjitha kto tregojn dallimet midis mendimtarve t periudhave t ndryshme dhe mendimtarve t t njjts periudh. Te Platoni dhe Kanti vjen n shprehje dualizmi. Te i pari shprehet si kundrshti midis ides s t mirs dhe realiteti, ndrsa te i dyti si kundrshti midis domosdoshmris dhe liris, qenies dhe nevojs. Mirpo sipas themeluesve dhe prfaqsuesve te etiks s prgjegjsis historike dhe planetare, kto jan pikpamje plotsisht relevante pr njeriun e sotm, sepse pikpamjet e etiks tradicionale nuk jan t mjaftueshme pr ndriimin e shkaktarve t s keqes morale. Bota e sotme sht me plot pasoja negative t shkaktuara nga shkenca, teknika dhe politika, t cilat paraqesin nj burim t pashtershm pr hulumtimin e gjith asaj q e ka krijuar njeriu dhe q i prket zons etike. S kndejmi, mund t thuhet se n historin e vet 25 shekullore mendimi etik nuk ka pasur kurr kaq shum angazhime sa sot, kur dominon kriza morale planetare, kriza e vlerave morale, e vetdijes morale dhe e prgjegjsis morale. Pr kt trheqin vrejtjen mendimtart bashkkohor, sidomos prfaqsuesit t etiks s prgjegjsis historike e planetare, etiks s komunikimit t bashksis dhe etiks s veprimit racional. N teorit e tyre pashmangshm deprton diskutimi mbi problemin e s keqes morale, smundjes s bots bashkkohore. Prfundimet e tyre jan diametralisht t kundrta me prfundimet e shumta t etiks tradicionale. Ekzistojn dallime n perceptimin, kuptimin dhe shpjegimin e t keqes morale. Ato duhet t krkohen n kriteret e ndryshme mbi bazat e t keqes morale. Intelektualizmi i Sokratit, metafizika e Platonit dhe stoikve dhe etika racionaliste e Spinozs nuk kan dhn prgjigje t drejt n pyetjen se si t lirohemi nga e keqja morale. Teoria e Kantit mbi imperativin moral ka nj prparsi ndaj tyre, me kusht q ajo t ridefinohet, si insistojn protagonistt e etiks s prgjegjsis historike dhe solidare dhe t ekzistencs

140 s njeriut. Ata theksojn domosdoshmrin e vendosjes dhe formsimit t imperativit mbi ekzistimin dhe veprimin e njeriut dhe zhvillimin e prgjegjsis s tij morale, jo vetm kundrejt gjeneratave t ardhshme, por edhe biosfers. Pavarsisht prej prgjigjeve, merita e pikpamjeve t protagoinistve t prgjegjsis historike qndron n faktin se t keqen morale dhe shtjet e tjera morale t njeriut bashkkohor i vshtron si problem makroetik, pr dallim prej mendimit tradicional q i konsideron kto si probleme mikroetike. Prfaqsuesit e prgjegjsis historike dhe planetare nuk arrijn t sigurojn zgjidhje konkrete e t bindshme pr tejkalimin e krizs s moralit dhe t s keqes morale. Kjo mangsi mundson krijimin e hapsirs dhe klims s prshtatshme pr shfaqjen e mendimit teologjik. Sipas ktij mendimin e keqja ndaj njeriut, popullit ose popujve sht vrejtje e Zotit ose dnim i tij pr shkak t pabesis dhe mosrespektimit t parimeve t Librit t Shenjt. Ktu nuk sht e nevojshme t bhet nj analiz m e detajuar mbi qndrueshmrin e ktij konstatimi. N vend t ksaj duhet t theksohet se Kanti sht prpjekur ta moralizoj kristianizmin. Ndryshe prej tij, Nie e ka vshtruar kristianizmin, metafizikn dhe moralin si burim t do t keqeje dhe si themel t dekadencs s bashksis njerzore. N rrafshin e pasqyrimit dialektik t historis, Hegeli i zbulon konturat e kundrshtive midis t mirs dhe t keqes dhe e vshtron rolin e tyre t vrtet dhe rolin e mundshm n histori. Ai sht i pari mendimtar q e ka zbuluar kuptimin dhe rndsin e rolit t s keqes jo vetm n jetn individuale, por edhe n jetn shoqrore. Fal ksaj Hegeli sht ngritur sipr zons s gjykimit t moralitetit abstrakt. Pasqyrimin e dinamiks s brendshme t marrdhnieve midis t mirs dhe t keqes, si forca inicuese t zhvillimit historik, Hegeli e fillon me raportin kritik ndaj teoris etike te Kantit dhe pamundsis q ta mbizotroj dualizmin e qenies dhe nevojs. Ai nuk flet mbi t mirn morale dhe t keqen morale, sepse konsideron se moraliteti sht i brendshm, shtje e natyrs subjektive. Pr Hegelin e keqja morale dhe mira morale nuk jan dy kundrshti q prjashtohen reciprokisht, por dy kundrshti q kan qndrim kritik ndaj njra tjetrs. Thn m qart, Hegeli i ka relativizuar t mirn dhe t keqen reciprokisht. N t vrtet Hegeli sht pajtuar me pikpamjet q kan pasur piknisje tezn se njeriu sht i lir nga natyra, duke theksuar se kjo nnkupton qenien e prgjithshme, historike dhe shpirtrore t njeriut. Sipas tij, liria i prket natyrs s vullnetit njerzor. Natyrisht Hegeli e kundrshton vendosmrisht teoremn sipas s cils njeriu sht i lir sipas natyrs n ekzistencn natyrore empirike. Pr t liria, si ideal i drejtprdrejt dhe i natyrshm, nuk ekziston si dika e drejtprdrejt dhe e natyrshme, por duhet t arrihet dhe t fitohet me ndihmn e dijes, vullnetit dhe veprimit. Kshtu, Hegeli i kundrvihet energjikisht identifikimit t gjendjes natyrore dhe liris. Si sht thn m sipr, ai mendon se liria sht qenia historike dhe shpirtrore e njeriut. Problemi i s keqes morale dhe i s mirs morale sht br objekt trajtimi edhe pr teologt. Shembull pr kt mund t prmendet teoria mbi ndriimin e mendimtarit skolastik iranian Al-Suhravardi. N teorin e tij dominojn dy nocione: drita dhe

141 terri. Drita sht sinonim i t mirs, t vrtets dhe t drejts, ndrsa terri sht sinonim i t keqes, gnjeshtrs dh padrejtsis.

142 KAPITULLI I TRET NORMAT DHE VLERAT MORALE 1. Nocioni i normave morale Sikurse edhe pr nocionet tjera etike, ashtu edhe pr nocionin e normave morale ekzistojn pikpamje t ndryshme. Nuk ka drejtim etik ose eticist q sht pajtuar me pararendsit lidhur me kt nocion. Midis etiks dhe religjionin ekzistojn dallime t thella lidhur me burimin deh bazn e normave morale. Etika e krkon burimin e tyre n njeriun dhe n qenien e tij natyrore, ndrsa religjioni i krkon jasht njeriut dhe qenies s tij. Por, prfaqsuesit e t dyja mendimeve insistojn se njeriu sillet n pajtim me normat morale, gjegjsisht me normat religjioze. Por, dallimet lidhur me kt nocion kan edhe vet mendimtart etik, sikundr kan edhe mendimtart religjioz. Prfaqsuesit e mendimit islam, kristian dhe hebre pajtohen se nuk ka moral dhe as norma morale pa religjion. Sipas tyre morali as nuk mund t paramendohet pa religjionin. Gjat historis s mendimit etik jan zhvilluar shum shqyrtime dhe jan shfaqur shum mosmarrveshje mbi problemin e norms morale. M n fund, para mendimit etik sht shtruar gjithmon pyetja themelore se a duhet t konsiderohen morale t gjitha mundsit q i jepen njeriut. Prandaj ka kaq shum prgjigje t ndryshme. Njeriut mund ti krijohet mundsia q t realizoj ndonj interes, t ket ndonj dobi ose t ket fat n jet, por kjo nuk mund t konsiderohet si mundsi morale. Kjo dallon esencialisht nga t gjitha kto q u prmendn, sepse mundsit morale nnkuptojn mundsit e liris pr veprim njerzor. Gjat trajtimit t problemit t normave morale shtrohen kto pyetje: ka arrihet me kto norma? Cilat jan marrdhniet midis veprimit moral formal e prmbajtjesor? far jan marrdhniet midis normave morale dhe realitetit empirik? Cila sht rndsia e normave morale pr sjelljen dhe veprimin e njeriut ndaj njeriut tjetr ose ndaj shoqris? Gjat historis s zhvillimit t mendimit etik jan dhn shum prgjigje kundrshtuese, kontradiktore dhe kontroverse. Kto pyetje i kan shtruar prfaqsuesit e teorive t ndryshme etike. Me to sht marr edhe etika e prgjegjsis historike dhe ekoetika. Me kt problem merret edhe mendimi bashkkohor, objekt i t cilit nuk sht kuptimi moral, por kuptimi ekzistencial. P.sh. teoria e Sartrit mbi situatn dhe angazhimin merret me kt shtje fundamentale etike. Prgjigjet n pyetjet e prmendura tregojn humnern, jo vetm midis etiks prmbajtjesore dhe formalizmit etik t Kantit, por edhe midis teoris s Kantit mbi nevojn, obligimin dhe imperativin dhe teoris s Shopenhauerit i cili i kundrvihet funksionit normativ n etik ose sistemit t Kantit dhe pikpamjes moral t Hartmanit. Ky i fundit sht ngritur energjikisht kundr qndrimit negativ t Shopenhauerit ndaj funksionit normativ t etiks. ka paraqet norma morale? Me nocionin norm morale nnkuptohet kriteri ose masa pr vlersimin dhe gjykimin e veprimit t lir t njeriut. Me kto norma, pavarsisht se pr

143 far veprimtarie bhet fjal, prcaktohen mnyrat e respektimit dhe vlers, manifestimit dhe prezantimit t vlerave, dhe, duke pasur parasysh karakterin e tyre, pozitive ose negative, lejimin ose moslejimin dhe ndalimin dhe gjykimin54. Normat morale, sikurse edhe masat tjera t veprimtaris s njeriut, u nnshtrohen ndryshimeve t domosdoshme. Mendimtart e kan shpjeguar n mnyr t ndryshme prmbajtjen e normave morale. Ata i jan qasur ksaj teme varsisht prej parimit suprem t moralitetit. Shembull pr kt mund t prmendet msimi i stoikve. I Urti i tyre e realizon normn morale ashtu q ngrihet mbi ndryshimet e jashtme t bots dhe e vendos qetsin shpirtrore ose ataraksin. Ndryshe prej stoikve, skepticistt konsiderojn se esenca e normave morale ka t bj me vetprmbajtjen nga gjykimi i fardo qoft. Mendimi racionalist i Spinozs mbi normat morale bazohet n njohjen e natyrs. Nga t gjitha pikpamjet pararendse dallon bindshm teoria etike e Kantit, sipas t cils normave morale iu jan caktuar paraprakisht format e veprimit t subjektit veprues. Norma morale ose maksima sht parim subjektiv i veprimit t subjektit i cili bhet universal. Ky parim te Kanti e fiton statusin e vlers absolute, e cila sht shtyr pr nj pafundsi. Sipas prcaktimit t msiprm, norma morale nuk mund t nxirret nga faktet empirike. Por, disa mendimtar e kundrshtojn kt, si jan p.sh. prfaqsuesit e pozitivizmit klasik dhe neopozitivizmit bashkkohor. a. Kontroverse mbi qndrueshmrin e normave morale Nj prej pyetjeve m t rndsishme q jan shtruar para mendimit etik sht ajo mbi qndrueshmrin e normave morale. Ajo ka nxitur nj sr shqyrtimesh, dialogsh dhe qndrimesh kontradiktore, t cilat vazhdojn edhe sot e ksaj dite. Teorit ose drejtimet etike ofrojn pikpamje t paharmonuzuara. Dallimet jan t dukshme jo vetm midis teorive laike dhe teologjike, por edhe midis vet teorive laike. Me fjal t tjera, historia e mendimit etik dshmon pr nj sr prgjigjesh n pyetjen e msiprme. As mendimi i sotm nuk ka arritur te nj qndrim i prbashkt. Dallimet e pikpamjeve jan shprehje e, si sht thn, piknisjes s mendimtarve ose parimit suprem prej t cilit jan nisur ata gjat trajtimit t ksaj shtjeje. N favor t ksaj mund t veohet dallimi midis etiks s Kantit dhe teoris s Shopenhauerit. E para bazohet n kuptimin dhe qndrueshmrin absolute dhe universale t normave morale, ndrsa e hedh posht normativizmin n etik. Ekzistojn dallime edhe midis t gjith teorive etike pararendse dhe etiks s prgjegjsis historike dhe planetare, e cila insiston n prgjegjsin e gjeneratave t sotme pr fatin e gjeneratave t ardhshme. Kjo q u tha tregon se t gjitha pikpamjet mbi qndrueshmrin e normave morale mund t ndahen n dy grupe t mdha. Grupit t par i prkasin pikpamjet, prfaqsuesit e t cilave mendojn se normat morale kan qndrueshmri relative. Thn m thjesht, normat morale i prgjigjen periudhs s caktuar kohore. Ato ka kan qndruar n t kaluarn nuk qndrojn sot dhe n t ardhmen. Mendimi mbi relativitetin e normave morale sht i pranishm edhe te sofistt. Prfaqsues te ktij mendimi jan pozitivistt klasik, Marksi dhe Nie, si dhe neopozitivistt. Gtupin e dyt e prbjn mendimet q
54

Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje,Veselin Maslea,Sarajev l989, f.145

144 normave morale u japin rndsi absolute. Brenda ktij grupi mund t dallohen tri variante mendimesh, Njrn e prbn idealizmi etik objektiv i Platonit, i cili shtjen e normave morale e vshtron n kuadrin e teoris mbi Iden e s mirs, e cila sht e prjetshme. Variantin e dyt e prbn teoria teologjike mbi moralin, sipas s cils normat morale burojn nga religjioni. Sipas ktij varianti normat morale nuk mund t shqyrtohen dhe t kuptohen jasht religjionit. Variantin e tret e prfaqsojn teorit e neokantistve t shkolls s Badenit, Vindelbandi dhe Rikerti. N esenc t msimit t Kantit qndron pikpamja se qndrueshmria universale dhe absolute e normave morale nuk sht e bra, por idealja, gjegjsisht ajo q nuk ka t bj me kufijt kohor dhe hapsinor. S kndejmi, me norma morale krijohet nj hulli midis asaj q sht dhe asaj q duhet t jet. Pr Kantin dhe neokantistt normat morale jan dika joempirike, dika q sht produkt i mendimit veprues. Ato jan apriori. Aprioriteti i tyre nuk ka t bj me entitetin natyror, por me entitetit mbinjerzor ose monumental t qenies njerzore. Me kt t dytin merren kritikat e arsyes s pastr praktike. Prandaj, sipas Kantit dhe neokantistve, normat morale jan tej-historike. Sipas Kantit, kto kan krijuar nj hulli midis nevojs dhe qenies, normave morale dhe normave pozitive ose ekzistuese. Ksaj teze i kundrvihet vendosmrisht Hegeli. b. Msimet mbi mundsit ose pamundsit e nxjerrjes s normave morale nga prmbajtja e jets A ekzistojn apo nuk ekzistojn mundsit pr nxjerrjen e normave morale nga prmbajtja e jets? Kjo sht nj prej pyetjeve t rndsishme q e prcjell mendimin etik tradicional si edhe at bashkkohor. Prgjigjet n kt pyetje dallojn shum jo vetm midis mendimtarve t teorive e periudha t ndryshme kohore, por edhe midis mendimtarve t t njjts periudh. Ato burojn nga karakteri i msimeve dhe teorive ose drejtimeve q u takojn mendimtart. Thn n mnyr m precize, prgjigjja n kt pyetje varet nga fakti se bhet fjal pr msim racionalistik apo empirik, gjegjsisht nga fakti se bhet fjal pr msime etike, t cilat nuk mund t knaqin grymn dhe nevojat e njeriut t sotm, apo bhet fjal pr msime q insistojn n prgjegjsin historike planetare. shtja e mundsive ose pamundsive t nxjerrjes s normave morale nga prmbajtja e jets z vend t rndsishme m msimin e empiristve anglez. M sakt t Llokut dhe Hjumit, si edhe n teorit e disa prfaqsuesve t mendimit etik anglez dhe francez. Duke prjashtuar disa mendimtar me orientim teologjik, sidomos prfaqsuesit e t ashtuquajturit utilitarizm teologjik, karakteristik qensore e teorive etike angleze dhe franceze sht ideja se njeriu i harmonizon normat e sjelljes s vet m realitetin, i cili i prcakton rregullat e sjelljes dhe t veprimit. Prkundr ides mbi mundsit (t gjitha mundsit e njeriut nuk duhet t jen morale) pr nxjerrjen e normave morale dhe sjelljes morale nga prmbajtja e jets, historia e mendimit etik njeh edhe mendimtar q e idealizojn njeriun. Ideja pr pamundsit e nxjerrjes s normave morale nga prmbajtja jetsore ka qen objekt i trajtimit t prfaqsuesve t msimeve etike tradicionale dhe i disa eticistve bashkkohor, sidomos

145 Shelerit dhe Hartmanit. Kjo ide e arrin kulmin e saj n etikn imperative dhe deontologjike ta Kantit. Natyrisht, prkundr asaj q sht e pranishme si te disa eticist tradicionalist ashtu edhe te disa eticist bashkkohor, ekzistojn dallime t pakaprcyeshme midis Kantit dhe t gjith mendimtarve t prmendur. Te msimet parakantiste bhet fjal pr prmbajtjen e veprimit moral, ndrsa te Kanti pr formn e tij. Sipas msimit racionalistik baza e moralitetit qndron n arsyen, ndrsa sipas msimit emocional burim i moralitetit jan emocionet. Sipas Kantit normat morale apriori i prcakton arsyeja. Ai i krkon ato jasht qenies njerzore konkrete dhe empirike. 2. Nocioni i vlerave morale Nocioni i vlerave ka kuptim plural. N jetn e prditshme vlera mund t ket t bj me dika q sht e mir, e drejt, e vrtet, e bukur, etj. E para dhe e dyta hyjn n zonn e etiks, e treta hyn n zonn e logjiks, ndrsa e katrta i prket zons s estetiks. Duhet t kihet parasysh se nocioni vler paraqet emruesin e prbashkt pr gjith at q e prbn formn dhe prmbajtjen e veprimtaris s caktuar. Vlera sht pjes prbrse e t gjitha msimeve q i kan prir aksiologjis, gjegjsisht teoris mbi vlerat. Ajo sht formsuar n teorin e Maks Shelerit, por rndsi t konsiderueshme i ka kushtuar ehde Aristoteli, sipas t cilit njeriu e arrin ndonj vler fal shkathtsis s tij praktike. Vlera nnkupton aftsin e veprimit me gjykimin e drejt t njeriut mbi at se ka sht e mir dhe ka sht e keqe. Kjo ka t bj me vlern morale. Nga sa u tha m sipr, del se shtja e vlerave morale ka qen objekt i shqyrtimeve t mendimtarve etik. Perceptimi i tyre pr vlerat morale qndron n lidhshmri t drejtprdrejt prej parimeve supreme t tyre, n baz t t cilave ata e kuptojn dhe e shpjegojn esencn e morales. Vlerat mund t ken motive q qndrojn n themelet e veprimit ton, pritjeve dhe shpresave pr gjith at q e prjetojm, e mendojm ose e prcaktojm si t mir apo t keqe, si t vlefshme apo t pavlefshme, si t bukur apo t shmtuar, si t drejt apo9 t padrejt, si t lir ose jo t lir, etj. Ato jan prodhim i marrdhnies praktike t njeriut, gjegjsisht i veprimit praktik t tij. Pa kuptimin e esencs s vrtet t vlers nuk sht e mundur t kuptohet qenia e saj, e cila sht e paimagjinueshme pa vullnetin e lir. N pyetjen se far jan marrdhniet midis vlerave morale dhe vullnetit t lir jepet kjo prgjigje: Vullneti i lir vendos mbi vlerat morale kur ato jan t hapura ndaj tij. sht e palejueshme q vlerat morale t identifikohen me cilindo lloj tjetr t vlerave. T gjitha vlerat, pra edhe vlerat morale e shoqrojn jetn dhe veprimin e njeriut. Ato u nnshtrohen hireve t kohs. Disa prej tyre kan t bjn me dijen ose njohjen, ndrsa vlerat morale jan produkt i veprimit moral t njeriut. Vlerat morale kuptohen dhe shpjegohen n baz t veprimit t personalitetit t zhvilluar moralisht. Pr dallim nga shkenca, etika nuk i definon ato. Kshtu, vlerat morale nuk mund t prcaktohen teorikisht. Kt e kan theksuar Kanti dhe Hartmani. Nj pyetje e rndsishme q e prek mendimin etik ka t bj me burimin e vlerave morale. Prgjigjet n kt pyetje jan kundrthnse. Ato e kan vendin n qenien morale, pra n qndrimin ose sjelljen dhe veprimin moral t personalitetit t zhvilluar. Mbi ndarjen e funksioneve t antarve t shtetit ideal, Platoni konsideron se vlerat morale t drejtuesit dhe rojtarit t shtetit jan ruajtja e harmonis.

146

Si sht paralajmruar, nocioni vlera morale sht br objekt i shqyrtimeve kundrthnse. Karakteri i prfundimeve t tyre varet nga, si kam theksuar, parimet supreme prej t cilave nisen themeluesit dhe prfaqsuesit e msimeve ose teorive, drejtimeve dhe sistemeve t ndryshme. Natyrisht, problemit t vlerave morale, n mnyrn m sistematike i jan qasur themeluesit e aksiologjis, Sheleri dhe Hartmani. sht e palejueshme q t mos kihet parasysh pikpamja e mendimtarve t tradits, sidomos ajo e Kantit. N kritikat e tij ai ka krkuar tri lloje t vlerave: vlern e s vrtets (Kritika e arsyes s shndosh), vlern e s mirs (Kritika e arsyes praktike) dhe vlern e s bukurs (Kritika e fuqis s gjykimit). Theksimi i primatit t arsyes praktike mbi arsyen spekulative ose teorike, sipas Kantit, paraqet bazn pr kuptimin e prmbajtjes s vlerave morale. Arsyeja praktike nuk buron nga themelet racionale t njohjes, por nga parimet morale q e artikulojn autonomin e njeriut. Teoris s tij mbi vlerat morale i mungon theksimi i rndsis historike e praktike t marrdhnieve t subjektit mendor e veprues. Sipas tij, vlera morale, e cila sht prodhim i vullnetit t njeriut, nuk kushtzohet nga t mirat e prgjithshmeose nga qllimet pr arritjen e objektivave t tjera. Sheleri e hedh posht teorin e Kantit se e mira dhe e keqja jan fundamentalist t lidhura me aktet e vullnetit, duke thekuar se vlera e vullnetit prcaktohet n baz t vlerave t personalitetit dhe tipareve t tij, t cilat lvizin varsisht nga mirsia e personalitetit55. Personaliteti moral sht barts i vlerave morale, t cilat jan vlerat m t larta. Duke pasur parasysh kt, nuk ka dallime midis Shelerit dhe Kantit. T dy kta mendimtar i kundrvihet do prpjekjeje pr nxjerrjen e vlerave nga karakteristikat empirike, gjegjsisht sociale e psikologjike t njeriut, me t vetmin dallim q Kanti i nxjerr vlerat morale nga krkesat e arsyes, sepse ajo sht themel i moralitetit n trsi, ndrsa Sheleri i nxjerr vlerat morale nga emocionet, sepse sipas tij ato e akne statusin apriori. sht e nevojshme t dallohet vlerat morale prej vlerave jomorale. T parat jan shprehje e harmonis ose t bashkimit t subjektit me vetveten, ndrsa t dytat jan shprehje e mungess s bashkimit t till. Ktij problemi i kushtojn kujdes teorit dhe drejtimet etike t t gjitha kohrave dhe ato shprehin pikpamje kontradiktore. Duke ln mnjan dallimet midis tyre, sht e nevojshme t theksohen dy lloje t karaktereve t vlerave. Njri ka karakter dikotomm, si p.sh. gzim hidhrim, kndshm pakndshm, dobishm dmshm, bukur shmtuar. N kundrshtim me to jan vlerat me kuptim pozitiv. Ato prbjn t mirat pavarsisht prej prmbajtjeve t tyre heterogjene, si p.sh. t mirat materiale, trupore, logjike, estetike dhe etike. Vlerat morale jan themeluar mbi normat morale t subjektit dhe habitusit t tij. Ato kan t bjn me at q duhet t jet dhe jo me at q sht. Me ndihm e tyre dhe nprmjet tyre projektohet vetdija mbi lirin njerzore. Ato qndrojn n kolizion me t gjitha ato vlera q jan themeluar mbi normat pozitive ose juridike. Pr dallim prej tyre, vlerat morale shfaqen si projekte t lira ose autonome ose si ideale. Kto projekte, t cilat jan baz e humanumit, mund t realizohen vetm n kuadrin e mundsive reale.
55

M.Scheler,Der Formalismus in der Ethik und die materiale ertethik, Berlin l954, f.83

147

Kontributin m t madh pr shqyrtimin e prmbajtjes s vlerave morale, prve Kantit dhe neokantistve (Vindelband dhe Rikert), e kan dhn Sheleri dhe Hartmani, dy themeluesit e aksiologjis. Detyra e ksaj teorie ka t bj me ndriimin e problemit t vlerave. Sipas Shelerit, ato jan t dhna, por jo t dhuruara. Sheleri konsideron se vlerat jan trsi t veanta, por nuk paraqesin kurrfar detyrimi pr subjektin transcendent empirik unin. Kanti dhe Sheleri ofrojn zgjidhje kundrthnse pr marrdhniet midis universalitetit t vlerave dhe individualitetit t vlerave. Sipas Shelerit, vlerat m t larta burojn nga akti (dashuria, simpatia) dhe kurrsesi nga obligimi. Pr Kantin, personi arrin vlern morale duke realizuar vlerat e gjithpranueshme, gjegjsisht duke iu nnshtruar kodit moral t gjithpranueshm. Teoria e tij e l pas dore nevojn individuale. Pr dallim prej Kantit, i cili e thekson vlern e s vrtets, vlern e s mirs dhe vlern e s bukurs, Hartmani insiston n vlern morale, vlern estetike dhe vlern e njohuris. N ann tjetr, sipas Hartmanit, ndonj veprim konsiderohet si i moralshm vetm pr shkak se i jetson vlerat, ndrsa bartsit moral dhe jomoral t vlerave jan ekskluzivisht personat ose aktet. Vler morale ka vetm ajo sjellje q nuk sht e detyruar t jet e till far sht, thekson Hartmani. Ktyre pikpamjeve mbi prmbajtjen e vlers morale u kundrvihet pikpamja, q e konsideron t pakuptueshme qndrimin pr ekzistencn e vetvetishme t vlers. Kjo pikpamje sht e drejt me q thekson se vlerat paraqesin relacionin midis subjektit dhe objektit. Pa kt relacion vlerat nuk kan asnj prmbajtje dhe asnj kuptim56 Koncepti aprioristik i normave dhe vlerave morale Koncepti aprioristik i normave dhe vlerave morale nuk sht trashgimi e msimeve ose teorive, drejtimeve ose sistemeve etike para Kantit. Ky koncept shfaqet vetm me sistemin etik t Kantit. Prve konceptit aprioristik t Kantit, ekziston edhe nj teori aprioristike e vlerave morale, ajo e Shelerit. Midis ktyre dy koncepteve ekzistojn dallime t pakaprcyeshme. N t vrtet Kanti e nxjerr prcaktimin e apriores nga prcaktimi i vullnetit si arsye e pastr praktike dhe jo nga ndonj prmbajtje e veprimit moral. Thn m sakt, pr Kantin vullneti i prcaktuar apriori mund t jet i drejtuar vetm nga ligji i arsyes. Kshtu prioriteti i Kantit reduktohet n domosdoshmrin dhe universalitetin e gjyqeve. Ky veprim sht n pajtim me qndrimin e tij subjektiv idealist mbi moralen apo, m mir t thuhet me formalizmin e tij etik. Sipas mendimit t Shelerit kjo ka pr pasoj mohimin e plot t karakterit objektiv t vlers. Ndryshe prej interpretimit aprioristik t Kantit, i cili ka t bj vetm me arsyen ose mendjen, Sheleri mendon se edhe ndjenjat mund t jen apriore. Me fjal t tjera, aprioret emocionale jan apriore vlersuese. Sheleri niset nga fakti se vlera prfshin pikpamjen aprirore ose intuitn apriore t emocionalitetit. Pr ta shpjeguar kt sht e nevojshme q, s paku n pika t shkurta, t prshkruhen karakteristikat t yre themelore. Te Kanti apriorizmi shprehet ashtu q veprimi moral, gjegjsisht vlera morale, vendoset jasht kushteve konkrete, t jashtme dhe empirike dhe mbi impulset njerzore. N t vrtet,
56

Dr. Rasim Muminovi: Ethos i ljudsko bivstvovanje, botimi i prmendur, f. 252

148 veprimi moral, me t cilin krijohet vlera morale,nxitet nga vetdija mbi obligimin. Vetdija mbi obligimin e nxit njeriun q t veproj sipas kshills duhet t bsh kt dhe at. Ndjenja e obligimit t till nuk buron nga prmbajtja e jets s individit, por nga ndjenja e obligimit ndaj kodit moral, gjegjsisht imperativit moral ose ligjit praktik duhet t punosh, sepse mund t veprosh. Ktu qndron esenca e konceptit aposterioristik t Kantit mbi vlerat. Sipas teoris s Kantit, vlera morale gjendet vetm n parimin e vullnetit dhe n mnyr t pavarur nga qllimi i cili mund t realizohet n veprim. Sipas ksaj, koncepti aprioristik i Kanti mbi vlerat morale bazohet n vullnetin e qenies s arsyeshme. Sipas tij, vlera morale e veprimit nuk qndron n pasojat q priten nga veprimi dhe as t ndonj parimi t veprimit, pr t cilin sht e nevojshme q nxitja vetjake t fitohet nga pasojat e pritura. Vlera m e lart, gjegjsisht vlera moral, buron nga kodi moral i cili sht apriori. Ai sht i pacenueshm dhe i shenjt, prandaj bhet objekt i arsyes dhe i vullnetit ton, i cili sht plotsisht i pavarur nga prjetimet, fati, mirqenia, interesi dhe dobia. Kodi moral sht objektiv dhe ka karakter universal. Teoria e Kantit bazohet n universitetin e vlerave morale. Ato gjenden n ne, gjegjsisht n vullnetin ton t mir. Vullneti sht i mir vetm me kusht q t veproj n harmoni me kodit moral. Kjo teori sht formalistike. Prmbajtja e saj qndron n normn e saj morale. Ajo sht abstrakte dhe e paraqet parimin e pakusht q nuk duron kurrfar kompromisi me fardo prmbajtje t realitetit dhe jets. Sheleri e kritikon qndrimin e Kantit, i cili identifikon gjithka me formalen, kurse materialen me objektiven ose aposterioren. Pavarsisht se sht e qndrueshme apo e paqndrueshme kritika e Shelerit, duhet pasur parasysh se n teorin e Kantit mbi moralin vlerat universale kan statusin e normave dhe ligjeve t gjithpranueshme. Llojin e dyt t konceptit apriorisitk t vlerave morale e prfaqson teoria emocionale e Shelerit. Duhet t theksohet se Sheleri, me etikn e tij personalistike, e prcakton dihotomin, gjegjsisht dallimin midis personit, si barts i vlers, e cila konstituohet n veprimet e vlefshme dhe individit, i cili formohet n marrdhniet funksionale. Sheleri n vend t apriorizmit t mendjes, e vendos apriorizmin e ndjenjave. Kshtu duke kundrshtuar teorin mbi mendjen apriori, Sheleri tregon se njeriu nuk krijon vlera, por vetm t mira vlersuese dhe materie vlersuese. Pr kt arsye, ai e bn dallimin midis metodave apriore dhe racionalizmit, t cilat deri t Sheleri jan konsideruar t pandashme. Sipas tij, nuk sht aspak e domosdoshme q etika motive, pr dallim nga etika racionale t jet edhe etik empirike, n kuptimin e prpjekjes q vlerat morale t prcaktohen n baz t vrojtimin dhe induksionit57. Ndjenjat kan prmbajtje apriore dhe jan t pavarura nga prvojat induktive, si jan t pastra ligjet e mendimit. N t dyja rastet sht e mundur vshtrimi i esencs s akteve dhe prmbajtjes s tyre, mbshtetjes s tyre dhe lidhjes reciproke midis tyre58. T gjitha vlerat morale ose njerzore jan t bazuara n vlerat e nj fryme dhe bote t paskajshme t vlerave q qndronin para njeriut. Vlerat nprmjet t cilave artikulohet prmbajtja e fryms njerzore jan prmendur m par.

57 58

M.Scheler: Der Formalismus in der Ethik und die materiale ertethik,Berlin l954, f.256 M.Scheler: vepra e cituar, f 84

149 Si shihet, koncepti i Shelerit mbi vlerat sht kundrthns me etikn formalistike t Kantit. Prej ktij koncepti mund t zgjidhen vrejtjet kryesore ndaj teoris s Kantit. Ti prmendim disa regj tyre: E para, Sheleri e hedh posht mendimin e Kantit se prioriteti sht prodhim i subjektivitetit, q n rrafshin praktik ia jep vetvetes ligji. Sheleri mendon se apriorizmi prcakton raportin prmbajtjesor q bie n vrojtimin e t dhns vetvetiu, e cila figuron pavarsisht nga tiparet e atij q mendon; E dyta, Sheleri e kritikon teorin etik t Kantit pr shkak se ajo nuk e prfshin problematikn emocionale. Ai e konteston mundsin q arsyeja t dij ka sht vler; E treta, Sheleri thekson se do njohuri paraqet bazn pr gjith at q sht emocionale. Kritiks s till mund ti bhen shum vrejtje nga pikpamja e etiks autonome t Kantit, sipas t cils vlerat morale nuk mund t imagjinohen pa vullnetin e lir. Personaliteti i zhvilluar moralisht sht alfa dhe omega e vlers morale. Vetm personalitetit t till i prket vlera morale. Ai e vendos at ose e plotson kuptimin e saj sipas asaj q duhet t jet. Kjo duhet t jet ka kuptimin e parakushtit t vullnetit t lir q t dshmoj zbatimin e vendimeve t lira kur bhet bashkimi i qensis dhe vlersimit59. Vetm ai mendim q niset nga vlera morale e kuptuar n kt mnyr mund t krijoj pikpamjen e drejt t ktij problemi dhe t krijoj hapsir pr nj kritik apriore t konceptit t vlerave morale.

59

Rasim Muminovi: Ethos i ljudsko bivstvovanje,Veselin Maslea, Sarajev l989, f.255

150 PJESA E TRET BAZAT E ETIKS KRIMINALISTIKE 1. Lnda dhe detyra e etiks kriminalistike N jetn e prditshme hasen nocionet etika e kriminalistit, mjekut, profesorit, gjyqtarit, sportistit, gazetarit, etj. T gjitha profesionet kan kodekset e tyre morale. Morali i tyre, pr dallim nga parimi suprem i morales si morale n teorin e etikes, prcaktohet me ligj. Pr kt arsye, moralin e disa profesioneve e prbn trsin e rregullave ose kritereve profesionale q e prcaktojn mnyrn e sjelljes dhe t veprimit t bartsve t tyre. N ann tjetr, veprimtarit profesionale dhe mnyrat e sjelljes dhe veprimeve profesionale bazohen n parimet ose normat ligjore, t cilat jan t pavarura nga komponentet e moralitetit. Etika q merret me shtje morale t profesionit t kriminalistve ose t policve cilsohet si etik kriminalistike ose etik policore. Ajo prfshin trsin e rregullave ose kritereve t moralitetit t profesionit t kriminalistiks. Objekti i ktij lloji t etiks jan t gjith aspektet subjektive t moralitetit. Ajo ua propozon subjekteve kriminalistike normat dhe rregullat e sjelljes dhe t veprimit. Prandaj, etika kriminalistike, midis tjerash, prfshin kodekset etike, rregullat e kriteret dhe normat e shkruara e t pashkruara t sjelljes dhe t veprimit profesional. Ajo ka pr detyr q t kuptoj dhe t shpjegoj marrdhniet midis moralitetit dhe rrethanave shoqrore n t cilat veprojn kriminalistt. Pr t br kt me sukses, etika kriminalistike mbshtetet n pikpamjet e shumta t mendimit disiplinar dhe n prfundimet e hulumtimeve sociale-empirike mbi moralen dhe n prshkrimin psikologjis s personalitetit dhe t moralit, sociologjis s moralit, sociologjis s vrasjes (homocidium), vetvrasjes (sucidium) dhe t drejtsis e t biomedicins. Lidhja e saj me teorin etike, shkencat sociale-empirike dhe etikat e tjera profesionale mund t dshmohet sipas shembullit t nocionit mbi t keqen. Pr ta kuptuar dhe shpjeguar prmbajtjen e saj (gj q sht detyr e mendimit disiplinar etik), pr t zbuluar, hulumtuar dhe prshkruar motivet e s keqes (gj q bie n domenin e profesioneve t caktuara), sht e nevojshme t prfshihet analiza psikologjike e personalitetit t kryesit t s keqes (me ka merret psikologjia e personalitetit), analiza sociologjike e mungess s integrimit shoqror ose dezintegrimit dhe normativitetit shoqror ( e cila sht objekt i sociologjis s moralit) dhe ekspertiza mjeko-ligjore (e cila i takon etiks juridike dhe mjeksore). Asnj veprimtari profesionale, pra as veprimtaria e kriminalistiks, nuk mund t imagjinohet pr format prkatse t moralitetit, pas normat prkatse profesionale, ligjore e morale ose pa rregulla t sjelljes e t veprimit t kryesve t ksaj veprimtarie. Midis normave profesionale dhe standardeve morale duhet t ekzistojn marrdhnie komunikatave ose m mir t thuhet bashkim. N t vrtet, subjekti i tyre duhet t sillen n mnyr t vetdijshme dhe n pajtim me profesionin e prcaktuar n baz t rregullativs ligjore.

151 do etik profesionale ose e aplikuar e ka objektin e vet, Ai e shpjegon prmbajtjen, qllimin ose objektivin e caktuar moral e profesional n sektorin e caktuar t veprimit. S kndejmi, objekt i etiks kriminalistike sht prmbajtja ose qllimi i sjelljes morale e profesionale t kriminalistit gjat kryerjes s detyrs dhe obligimeve, t cilat jan t prcaktuara sipas specifikave t profesionit t tij. Kryerja ose moskryerja e tyre varet nga nj sr faktorsh t natyrs objektive dhe subjektive. Pr kt do t prdor nj shembull. Disa veprime kriminale mund t identifikohen me koh ose t parandalohen fal cilsive morale e profesionale t personalitetit t kriminalistit, por edhe fal rrethanave objektive, t cilat mund t jen prshtatshme ose t paprshtatshme. Duke pasur parasysh objektin e saj, etika kriminalistike ka referenca t drejtprdrejt me ato teori etik q nisen nga prgjegjsia e shkenctarve, teknikve dhe politikanve dhe e njeriut si qytetar. N kt nocion bazohen t gjitha etikat profesionale ose aplikative. Objekti i saj ka t bj me shpjegimin e komunikimit profesional, por edhe moral, t prfaqsuesve t sistemit, dhe sidomos me shpjegimin e komunikimit etik midis policis dhe qytetarve dhe me informimin e policve nga qytetart dhe anasjelltas. Ky komunikim dhe informim duhet t jet: 1. objektiv, 2. i paanshm dhe 3. autentik. Kjo parqet parakushtin themelor t puns s drejt dhe efikase t kriminalistit. Kto elemente nuk mund t ndahen nga njri-tjetri, sepse kan status t njjt. Natyrisht, profesionalizmi i kriminalistit sht i paimagjinueshm pa ekzistimin dhe veprimin e rregullativs s caktuar juridike t nj shoqrie. Njsimi i normave morale, vetdija-ndrgjegjja, normat ligjore dhe zbatimi me prpikri i tyre paraqet esencn e profesionit t kriminalistit. Rndsi t veant pr profesionin e kriminalistit ja profesionalizmi etik. N kriminalistik ai sht i pazvendsueshm pa nocionet themelore me t cilat shrbehet mendimi etik. S kndejmi, pr shpjegimin e prmbajtjes s saj sht i domosdoshm respektimi i teoris etik, p.sh. teoris s Millit mbi kodeksin moral. N t vrtet, objekti i ksaj teorie nuk sht vlersimi i motiveve, por i pasojave. Karakteristika kryesore e kodeksit etik t kriminalistit qndron n faktin se me realizimin e saj sigurohet harmonia midis normatives dhe reales. Kjo do t thot se morali i kriminalistit prfshin sistemin e rregullave t orientuara n stabilitetin dhe sigurin maksimale t t gjith pjestarve t shoqris. Zbatimi me prpikri i kodeksit etik sht nj prej treguesve m t mir t karakterit t moralit dhe vlerave morale. Sado q t jet e shprehur harmonia midis normatives dhe reales, gjegjsisht harmonia midis etiks profesionale dhe zbatimit t saj n praktike. Kjo nuk sht arritur deri m sot dhe duhet t jemi t vetdijshm se asnj teori etike nuk mund t zbatohet plotsisht n jet. Kjo ndodh pr shkak se asnj teori nuk ka arritur t parashikoj me saktsi se far do t zbulojn shkenctart e teknikt dhe cilat mund t jen pasojat e tyre. Pr kt duhet t jen t vetdijshm jo vetm kriminalistt, por edhe biologt, teknikt, politikant, juristt, ekonomistt, etj. S kndejmi shtrohet nj pyetje e pashmangshme esenciale: A sht kriminalisti i vetdijshm pr mundsit e prdorimit joadekuat dhe joprofesional t tekniks, gjat zbulimit t ndonj vrasjeje ose vetvrasjeje; apo a e aplikon mjeku terapin adekuate pr shrimin e pacientit dhe a e pranon pikpamjen eutanazistike, sipas s cils mjeku, pr arsye njerzore, dshiron tia shkurtoj vuajtjet nj pacienti q vuan nga nj smundje e pashrueshme, nprmjet mjeteve q ia lehtsojn vdekjen.

152

Etika kriminalistike ka vler t pamueshme pr profesionin e kriminalistiks. Vlera e saj ka t bj me pyetjet fundamentale t mendimit disiplinar mbi moralin, t cilat i aplikon n veprimtarin prkatse. Kjo mund t shihet n shembullin e insistimit t saj n zhvillimin e vetdijes, gjegjsisht ndrgjegjes, mbi sjelljen racionale e t drejt n t mire t njeriut dhe shoqris n prgjithsi, n t mir t rregullimit shoqror dhe t vlera t tij. Prej saj burojn dy imperativ: imperativi i ekzistencs s rendit e qetsis (Vepro ashtu q maksima e veprimit tnd t jet premisa e rendit e qetsis shoqrore) dhe imperativi moral, analog me imperativin kategorik t Kantit (Vepro ashtu q maksima e veprimit tnd t jet shembull pr veprimin e t tjerve). Kta dy imperativ nuk jan nivelizuar, por e prbjn nj trsi t pashkputshme, gj q u mungon shoqrive t cilat vendosin sistem t ri vlerash. Profesionalizmi i kriminalistiks sht aq i rndsishm dhe me vler sa udhhiqet nga parimet rregullative. Vetm ather ka mundsi dhe gatishmri q t prballet me t gjitha problemet potenciale dhe reale, t cilat bjn presion mbi do shoqri, sidomos mbi shoqrit q zhvillohen pas shthurjes s sistemit t vlerave. N rrethana t tilla duhet ti kushtohet vmendje e veant ndrtimit t vetdijes ose vlersimit t kulturs demokratike dhe prgjegjsis morale e profesionale. Duke marr parasysh kto, profesionalizmi etik n kriminalistik paraqet pasqyrn e shoqris. Me ndihmn e saj dhe n baz t saj krijohen mundsi pr vshtrimin dhe kuptimin e karakterit t shoqris dhe shtyllat e vlerave t saj. Profesionalizmi etik sht tregues i normave shoqrore dhe zbatimit t tyre n praktik. Pr kt arsye, profesionalizmi etik sht fush e gjer pr t ciln shprehin interes jo vetm mendimet bashkkohore disiplinare mbi moralen, e sidomos etika e prgjegjsis historike dhe eko-etika, por edhe shkencat si: antropologjia, historia, psikologjia, sociologjia, e drejta, ekonomia, medicina, etj. Ndrtimi i profesionalizmit t drejt etik, kulturs demokratike e profesionale dhe prgjegjsis morale e profesionale, t gjithat e begatojn kriminalistikn, varet nga nj sr faktorsh: stabiliteti ekonomik dhe juridik e politik i sistemit shoqror, shkalla e zhvillimit t sistemit t saj demokratik, vetdija, t drejtat dhe lirit themelore t njeriut, etj. N t vrtet, shoqrit me sistem stabil ekonomik, social, juridik e politik, me vetdije e prgjegjsi t lart, me kultur t zhvilluar dhe me t drejta dhe liri themelore dhe universale njerzore t garantuara jan t afta t luftojn me sukses t gjitha dukurit devijante, si jan mito dhe korrupsioni. Etika e kriminalistiks prbn nj spektr t gjer t arsimit dhe prgatitjes profesionale. Parakusht pr kt sht shkalla arsimore, kulturore e profesionale. Prej asaj se sa sht i zhvilluar profesionalizmi etik varet veprimi i kriminalistit. Moraliteti i tij pasqyron vlern morale dhe sistemin e vlerave morale t nj shoqrie. Etika e kriminalistit buron nga etika e shoqris, e cila sht pasqyr e par e saj. Ato qndrojn n lidhshmri t pashkputshme midis tyre. Terrorizmi, kontrabandimi i drogs, kriminaliteti ekonomik dhe t gjitha aktet kriminale prbjn smundjen planetare t shoqris s sotme. Profili m kompetent dhe m meritor pr luftimin e ktyre fenomeneve sht ai i kriminalistit. Ai sht i mbrojts i pazvendsueshm i shoqris dhe t gjitha vlerave t saj, n rend t par njeriut, t drejtave dhe lirive t tij dhe dinjitetit t tij.

153

Rndsi t veant ka sjellja dhe veprimi i kriminalistit. Sjellja e tij duhet t jet shembull pr sjelljen dhe veprimin e secilit antar t shoqris, gj q, pr fat t keq, nuk ndodh kshtu. Veprimtaria e tij prbn themelin e shoqris, stabilitetin e saj dhe t gjitha vlerave shoqrore. S kndejmi, nuk thuhet rastsisht se kriminalisti me tipare morale e profesionale sht penges pr krizn morale e profesionale t shoqris dhe penges pr miton dhe korrupsionin, ktyre smundjeve t rrezikshme t bots bashkkohore. Prandaj, rnia morale e profesionale e kriminalistit paraqet thyerjen e sistemit moral t t gjitha profesioneve tjera. Pr kt arsye, kriza e moralit dhe vlerave morale t profesionit t kriminalistiks pashmangshm reflekton n krizn e moralit t shoqris n trsi dhe anasjelltas. Teoria dhe shkenca i japin shum pak hapsir dhe i kushtojn shum rndsi problematiks s etiks profesionale ose aplikimit t saj. Pr kt arsye jan shum t pakta dhe t mangta vshtrimet mbi shtjet e moralit, vlerave morale, prgjegjsive morale, vetdijes morale ndrgjegjes dhe kodekseve morale t t gjitha profesioneve dhe veprimtarive profesionale. Kjo ka t bj posarisht me hulumtime m serioze teorike mbi prmbajtjen, rndsin dhe vendim e kodit etik n kriminalistik. Kt zbrazti e prmbush vetm deri diku etika e t drejts dhe etika e shkencore. Ato, prkundr dallimeve, kan pika t prbashkta me etikn e kriminalistiks, etikn e organizimit t puns, etj. Dallimet kan t bjn me at se etik e t drejtave dhe etika shkencore paraqesin orientimin drejt mendimit bashkkohor, derisa t ashtuquajturat etika profesionale ose aplikative nuk jan mendime disiplinare ose t orientuara. Mirpo, ato, bashk me etikat pararendse, jan pjes prbrse t etiks sociale, objektet dhe qllimet e hulumtime t s cils sht definuar qart qysh nga themeluesi i idealizmit etik, Platoni. Me teorin e tij mbi shtetin, Platoni ka prcaktuar qart se si duhet t sillen dhe t veprojn antart e shtetit t ardhshm. Problemet e shoqris bashkkohore, pr shkak t natyrs s tyre, tregojn se mendimi etik i Aristotelit nuk mund tu prgjigjet nevojave dhe fryms s saj. Rndsia e etiks kriminalistike qndron n faktin se ajo i vshtron dhe i kupton sfidat morale t profesionit t caktuar. Kjo nuk sht objekt i drejtimeve dhe sistemeve, teorive ose msimeve etike. Ai q nuk e kupton kt nuk e di se: ka nnkupton etika profesionale ose etika aplikative, ka sht filozofia praktike, cila sht lnda e etiks profesionale dhe cila sht lnda e filozofis praktike. N t vrtet, nj prej dallimeve kryesore midis ndonj teorie etike dhe etiks kriminalistike qndron n faktin se kjo e dyta, prve moralitetit, e vendos n plan t par profesionalizmin dhe respektimin e rregullativs ligjore. S kndejmi del se prmbajtja e profesionalizmit n kriminalistik qndron n lidhje t pashkputshme t moralitetit, profesionalitetit dhe ligjshmris. Prkundr ksaj, teorit racionalistike n prgjithsi nuk merren me shqyrtimin e problemit t profesionalizmit dhe ligjshmris. N ann tjetr, Aristoteli ka konsideruar se gjithkush nuk mund t jet filozof, por mund t jet i moralshm. Pra, ekzistojn dallime t konsiderueshme midis teorive etike dhe etiks profesionale ose aplikative. Kjo mund t dshmohet me shembullin e marrdhnieve midis teoris s Kantit mbi moralitetin dhe cilsdo etik profesionale, p.sh. etiks kriminalistike. Dallimi i

154 par midis tyre qndron n faktin se dija prbn shtylln kryesore t kryerjen e detyrave dhe obligimeve n mnyr profesionale. Dallimi i dyt qndron n faktin se do teori etike ka qndrim t kundrt me at q sht, gjegjsisht me moralen si fakt, sepse niset nga ajo duhet t, kurse ajo q duhet t jet qndron jasht dhe sipr ekzistueses. N kriminalistik, etika nnkupton obligimin moral, profesional e ligjor pr parandalimin e dukurive eventuale q e rrezikojn moralin ekzistues dhe t normuar juridikisht. Dallimi i tret qndron n faktin se teoria etike e shpreh mendimi subjektiv t themeluesit t saj, ndrsa etika profesionale bazohet n kriteret ose normat e prcaktuara shoqrore. Dallimi i katrt qndron n faktin se ideal i teoris etike sht personaliteti perfekt moral, ndrsa ideal i etiks profesionale sht harmonia, moraliteti, profesionizmi dhe ligjshmria, t cilat mund t konsiderohen si alfa dhe omega e etiks profesionale. Dallimi i pest qndron n faktin se teoria etike nuk u nnshtrohet hireve t kohs, ndrsa koha e pikpamjeve teorike nuk mund matet mekanikisht, si matje e kohs me akrepat e ors. N kt kontakt do t prmend shembullin e teoris etike t Kantit, pikpamjet e t cilit jan aktuale edhe sot, kur kriza morale e ka arritur pikn kulmore. Megjithat, etika profesionale nuk sht imune ndaj hireve t kohs, sepse puna e kriminalistit sht e till q krkon ngritjen e vazhdueshme profesionale t tij. Obligimet e profesionalistit sot nuk jan t njjta me ato t kriminalistit para 20 vjetsh. Cili sht kuptimi i etiks profesionale? Nj definim absolut dhe gjithprfshirs sht i pamundur t t jepet, pr shkak t hireve t kohs. Prandaj, sht e nevojshme t bhet nj fleksibil. N t vrtet, etika profesionale ose etika e thirrjes prbn nj sr kriteresh ose normash etike, t shkruara e t pashkruara, gjegjsisht normash morale, intelektuale, profesionale, kulturore, arsimore, komunikatave, etj. Etika profesionale paraqet pasqyrn morale e profesionale t bartsit t veprimit profesional. Ky prcaktim ka t bj me cilndo etik profesionale ose aplikative. Rndsi vendimtare pr etikn kriminalistike ose etikn aplikative n kriminalistik kan edhe marrdhniet midis normave profesionale dhe normave morale, gjegjsisht raporti midis vlersimit moral dhe atij profesional dhe gjykimi moral i vlerave t puns, detyrave dhe obligimeve t personave profesional. N kt mnyr realizohet n praktik etika profesionale kriminalistike, e cila prbn nj trsi parimesh dhe normash shoqrore mbi t mirn si vler e veant, t ciln pjestart e kriminalistiks e prvetsojn si kriter ose si rregull t sjelljes, duke pasur parasysh tiparet e tyre profesionale60. Me kt prcaktim nuk shterohet n trsi prmbajtja e vrtet e etiks profesionale. Ajo sht tepr e ngusht pr shkak se e redukton problemin n nj trsi t parimeve njerzore dhe normn mbi t mirn. Nga ky definicion nuk shihet se pr far t mire bhet fjal, pr t mirn e prgjithshme apo pr t mirn morale. Ajo nuk i prfshin parametrat tjer, t cilt jan t rndsishm pr etikn profesionale, e cila sht shum m komplekse se sa q prshkruhet n kt definicion. Ai sht i njanshm si pr refleksionin teorik mbi moralin, ashtu edhe pr cilindo lloj t etiks profesionale. Njanshmria e tij shihet n faktin se t gjitha parimet dhe normat etike profesionale reduktohen n parimet dhe normat mbi t mirn. Nuk jan vetm parimet dhe normat mbi t mirn kriteret e vetme pr prcaktimin e etiks profesionale, por ekzistojn edhe parime t tjera po a t
60

Dr. Bogoljub Milosavljevi: Nauka o policiji, Policijska akademija, Beograd l997, f.593

155 rndsishme pr moralen n profesionin e kriminalistiks, si jan obligimet, vetdija morale, prgjegjsia, ndershmria, paanshmria dhe kualitetet tjera morale. N ann tjetr definicioni i msiprm i etiks profesionale e harron rolin dhe rndsin e dijes, zhvillimit intelektual e kulturor, kulturs s komunikimit t bartsit t veprimtaris profesionale. T gjitha kto jan parametra t rndsishm t etiks profesionale. Thn ndryshe kto parametra kan rndsi shum t madh pr etikn profesionale, pr t ciln nuk mund t thuhet se ka kuptim absolut, sepse moraliteti profesional n kuptimin formal e prmbajtjesor prjeton ndryshime t pashmangshme, prandaj varet nga nj sr faktorsh. N mnyr m precize mund t thuhet se profesionalizmi etik ka karakter relativ. Ai vlen pr nj vend dhe pr nj periudh kohore, sepse nuk mund t jet i njjti pas nj periudhe disa vjeare dhe pr t gjitha shoqrit. Profesionalizmi etik sht shprehje dhe manifestim i rrethanave sociale, ekonomike, politike, kulturore, etj. t nj shoqrie dhe tradits s saj demokratike. Si sht thn m sipr, t gjitha shtjet teorike t etiks profesionale jan nnmuar ose jan ln pas dore. Ktu qndron dobsia kryesore e hulumtimeve shkencore nga fusha e mjeksis, kriminalistiks, politiks, ekonomis, arsimit, gjyqsis, etj. Si kam thn, kjo kompensohet deri diku me etikn e t drejts, e cila hulumton dhe shpjegon aspektet etike t t drejtave elementare t njeriut, si dhe nga etika shkencore, e cila i qaset moralitetit nga aspekti i pasojave t zhvillimit shkencor, i cili prodhon jo vetm amoralitet, por edhe v n pikpyetje substancn biologjike dhe shpirtror t njeriut. Prkundr faktit se etika kriminalistike sht teori relativisht e re mbi moralen dhe praktikn kriminalistike, ajo nuk mund t identifikohet me teorin etike. Nj prpjekje e till do t ishte absurd. Duhet t theksohet se kriteret, rregullat ose parimet dhe shtjet fundamentale t moralitetit t subjektit t profesionit kriminalistik duhet t krkohen dhe t gjenden n vet teorin etike. Pr kt arsye ajo duhet t mbshtet n pikpamjet e deritashme etike. Vetm me kt parakusht ajo mund t arsyetoje dhe t shpjegoj at q e bn morale ose amorale gjith prmbajtjen e profesionit kriminalistik. Ky tekst ka pr qllim t tregoj se esencn e t gjitha shtjeve q hyjn n objektin e etiks kriminalistike, t theksoj se far vendi kan n profesionin kriminalistik dhe far ofron ky lloj i etiks profesionale. Natyrisht, t gjitha kto jan t parat subjektive dhe objektive. Sipas shembullit t veprimtaris kriminalistike mund t duket m s miri cili sht raporti midis normatives dhe reales. Ajo paraqet shembull shkollor jo vetm t kundrshtive midis teorive mbi moralin profesional dhe mohimin e asaj t ciln e shqyrton, por edhe shkeljen e normave ligjore, si pasoj e krizs s moralit dhe kualiteteve morale. Pra, nuk ka asnj shtje kriminalistike q nuk mund t tregohet me shembuj nga praktika e prditshme. Thn ndryshe, n profesionin e kriminalistiks mund t shihet m s miri dallimi midis normave ligjore dhe zbatimit t tyre n praktik. Mungesa e bashkimit t mendimit dhe veprimit, normave dhe praktiks, vjen n shprehje si te eprort ashtu edhe te vartsit, gj q shprehet negativisht, para s gjithash, n marrdhniet midis tyre, si edhe n eliminimin e gjith asaj q e dmton dinjitetin e profesionit t kriminalistiks.

156

3. shtjet esenciale a. Kodeksi etik Rndsi t veant pr do etik profesionale ose etik aplikative kan kodekset etike. do profesion ka kodeksin e vet etik specifik. Ai sht i paimagjinueshme pa kt kodeks, sepse ai prbn themelin e tij. Kodeksi sht nj trsi e normave etike t prcaktuara me ligj. Kodeksi kriminalistik ose policor prcaktohet me ligjin mbi policin. N t gjitha veprimtarit profesionale kodeksi etik sht i normuar. Thn me fjalt e Hegelit, kodeksi sht i themeluar pozitivisht. Duihet t bhet dallimi midis kodeksit etik t veprimtaris profesionale, p.sh. i kriminalistiks, dhe kodeksit etik t ndonj shoqate apo asociacioni profesional. Dallimi qndroin n faktin s kodeksi n profesionin e kriminalistiks sht i normuar dhe i sanksionuar me ligj, gj q nuk ndodh me kodekset e asociacioneve dhe shoqatave. Disa eticist m shum interesohen pr hulumtime etike t kodeksit t disa asociacioneve dhe m pak pr kodeksin etik t kriminalistiks. Pr kt lloj kodeksi ka shprehur interesim eticisti amerikan Xhon Roll, gj q dshmohet n studimin e tij Teoria e t drejts. Kodeksi etik i profesionit t kriminalistiks nuk guxon t shkelet. Kriminalisti nuk guxon t marr mito dhe t korruptohet, as t merret me drog e prostitucion. Pr shkeljen e rregullave ai u nnshtrohet sanksioneve ligjore. Ktyre sanksioneve u nnshtrohet ehde pr shkak t moskryerjes s detyrs ose pr shkak t mosrespektimit t detyrave n pun. Ndrkap antart e ndonj asociacioni ose shoqate pr shkeljen e normave etike nuk u nnshtrohet saksioneve ligjore, por vetm atyre morale. N ann tjetr, sht vshtir q kriminalisti t pranoj vet se i ka shkelur rregullat etike t profesionit t tij, si ndodh shpesh me antart e asociacioneve. Ka shembuj q tregojn se antart e asociacionit e ndjejn fajin q e kan br dhe turprohen pr gabimet e bra, gj q shpie deri te krkimi i faljes te asociacioni i tij. Ata mund t kkrojn falje te asociacioni q i prkasin dhe t vazhdojn t jen prsri antar t tij. ka jan kodekset etike n kriminalistik? sht e kot t pritet nj definicion absolut pr kodeksin etik n kt profesion. Ato u nnshtrohen ndryshimeve dhe dallojn nga nj shoqri n tjetrn. Thn n mnyr t prgjithsuar, kodekset etike n kriminalistik duhet t nnkuptojn trsin e parimev ose rregullave me t cilat rregullohet sjellja dhe veprimi i kriminalistit gjat kryerjes s detyrave dhe prgjegjsive t tij t prcaktuara me ligj. Ai duhet tu prmbahet t gjitha ktyre normave dhe rregullave, t cilat i lejojn apo i ndalojn veprimet e kriminalistit. Etika kriminalistike e trajton kodeksin etik nga pikpamja e prcaktimit t tyre ligjor dhe domosdoshmria e zbatimit n praktik. Rregullat etike ose morale t profesionit t kriminalistiks nuk jan vetm shtje e teoris mbi moralin, por edhe shtje fundamentale e profesionit t kriminalistit. Me fjal t tjera, ato jan jo vetm shtje teorike, por edhe praktike. Por, ekziston nj distanc e madhe midis asaj q prcaktohet me norm ligjore mbi kodeksin etik t kriminalistiks dh zbatimit n praktik t asaj q sht prcaktuar. Sa i prket teorive etike dhe pikpamjeve t tyre mbi veprimin moral,

157 nuk ekziston harmoni mbi prmbajtjen e ksaj shtjeje. Shembull pr kt mund t prdoret dallimi midis teoris s Kantit dhe etiks historike dhe prgjegjsis solidare. E para nuk merret me trajtimin e rregullave t veanta t sjelljes morale, por me veprimin moral n prgjithsi. Ekziston nj dallim i madh midis etiks kriminalistike dhe ndonj teorie etike. Derisa objekt i ndonj teorie etike sht ndonj nevoj, etika kriminalistike niset nga ajo duhet t. E para merr parasysh kriteret e pashkruara t sjelljes dhe veprimit dhe i kupton dhe i shpjegon marrdhniet midis morales dhe rregullat e caktuara t sjelljes. Dallim i madh ekziston gjithashtu edhe midis shkencs kriminalistike dhe etiks kriminalistike. Shkenca synon t jap nj definicion gjithprfshirs dh absolut t kodeksit etik. Kjo sht lajthitje, pr shkak se ajo bazohet n kodeksin e themeluar mbi normat pozitive ose ligjore. Kto norma ndryshojn me koh dhe kodeksi etik nuk mund t jet i njjt pr t gjitha shoqrit. Nse bhet fjal pr hulumtim serioz shkencor t kodeksit etik, rezultatet nuk do t mungojn vetm me kusht q do shkenc t hulumtoj qenien e aspektit t vet teorik dhe t komunikoj me shkencat tjera. Natyrisht, do hulumtues serioz e di mir se pa kodeks etik sht e pakuptimt t diskutohet pr cilindo aspekt etik n profesionin e kriminalistiks. N t vrtet, etika kriminalistike prmban t gjitha shtjet t cilat ajn trajtuar nga teoria etike gjat historis shumshekullore t saj, t cilat jan t pranishme edhe n mendimin e sotm etik, pa marr parasysh vshtrimin e tyre t prgjithshm. Mund t merret shembull mendimi i eticistve q u prkasin periudhave t ndryshme kohore dhe teorive t ndryshme etike. Sokrati parim suprem i t cilit sht intelekti etik, krkon nga bashkbiseduesi i tij q t jet i dijshm. Shum m von Jonasi dhe Henrihu insistojn n vetdijen morale dhe prgjegjsin moral t subjektit, n radh t par, shkenctarit, teknikut dhe politikanit. shtjet e msiprme, duke prfshir edhe shum t tjera, si p.sh. virtytet morale, normat dhe vlerat morale, detyrat morale, etj., i prkasin asaj q sht cilsuar si etik profesionale n kriminalistik. Ato nuk mund t mendohen pa kodeks etik, sepse jan zemra dhe shpirti i tij. kriminalisti duhet t ket parasysh gjithmon kodekset e tij etike,sepse ato kan rndsi vendimtare pr veprimtarin e tij. Pr t kuptuar esencn e kodekseve etike sht e domosdoshme t dihet se ka nnkuptojn ato. Prpjekja pr nj prcaktim t till nuk pretendon t jap nj prgjigje q do t ishte e qndrueshme absolute. Ekzistojn dy arsye pr kt. Kodekset etike jan t ndryshueshme dhe, e dyta kodekset etika jan shum komplekse dhe dinamike. Gjat zhvillimit t profesionit t kriminalistiks kodekset psojn transformime t domosdoshme. Ato plotsohen dhe perfeksionohen, si n aspektin prmbajtjesor ashtu edhe n aspektin formal. Pr kt arsye kodekset etike t kriminalistit sot nuk jan ato q kan qen dje. Me nocionin kodeks etik duhet t nnkuptohet trsia e normave dhe rregullave t shkruara me t cilat jan prcaktuar sjelljet, lirit dhe t drejtat, detyrat dhe prgjegjsit jo vetm t kriminalistit, por edhe t pjestarve tjer t profesionit t kriminalistiks. Atyre u prkasin edhe imperativt, si sht imperativi i mbrojtjes s t drejtave dhe

158 lirive themelore njerzore, i mbrojtjes s t mirave materiale e kulturore t individit dhe t shoqris n trsi. Shkelja e standardeve etike ka pasoja t dyfishta: juridike dhe morale. Sanksionet juridike zbatohet kur kriminalisti merr mito ose i shkel rregullat e puns. Kto sanksione mund t jen penale dhe disiplinore, por edhe materiale. Natyrisht, sanksionet morale dallohen nga sanksionet penale, sepse ato nuk kan forc ligjore dhe manifestohen kryesisht me humbjen e besimit t kriminalistit. Zbatimi praktik i plot ose i pjesshm, konsekuent ose jo-konsekuent, i rregullave standardeve etike tregon se far sht klima n profesionin e kriminalistiks, e cila sht shprehje dhe manifestim i rrethanave shoqrore. Kodekstit etik kriminalistik i prkasin e vrtet, e paanshmja, parimorja dhe korrektsia. S kndejmi moraliteti i profesionit kriminalistik sht shprehje dhe manifestim i fatit t moralit dhe vlerave morale t shoqris. Kodekset etike n profesionin kriminalistik themelohen me norma ligjore. Thn ndryshe, ato jan t themeluara pozitivisht. P.sh. njeriu nuk und t privohet nga liria pa baz ligjore. Si kam thn m sipr, me kodekseve etike t kriminalistiks, prve lirive dhe t drejtave t kufizuara me ligj, u prkasin edhe shtje t tjera etike dhe profesionale n rend t par obligimi dhe prgjegjsia. Me fjal t tjera, kodekset etike imperativisht duhet ti plotsojn kto krkesa: a) t ofroj informacione t sakta mbi veprimin e caktuar kriminal, jo vetm t dyshuar; b) t respektoj t vrtetn gjat prcaktimit dhe dshmimit t prgjegjsis s kryesit t ndonj vepre t paligjshme; c) ti mbroj ata q kan dhn informacione mbi veprn e kryer; d) t respektoj normat morale gjat prdorimit t mjeteve q shfrytzohen pr zbulimin e autorve t veprave penale; dhe e) t mos aplikoj metoda dhe mjete t pandershme e ta palejueshme gjat grumbullimit t informacioneve mbi veprimet kriminale. Si sht theksuar, kodekset etik n kriminalistik nnkuptoj edhe imperativt q prcaktojn mnyrn e sjelljes s kriminalistve. N kt rast nuk thuhet duhet t sillesh ashtu q ta respektosh ligjin, por duhet t thuhet krkohet t sillesh ashtu q ta respektosh ligjin. Po ashtu, nuk thuhet duhet ta ruash sekretin shtetror, por krkohet ta ruash sekretin shtetror. Me realizimin e ktyre dhe imperativve t tjer realizohet prmbajtja dhe arrihet qllimi i veprimit. Nuk sht vshtir t vrehet se kodekset etike prmbajn n vet ato shtje q kan qen objekt i trajtimit t teorive t ndryshme etike. S kndejmi, ekziston domosdoshmria q etika kriminalistike te ket njohuri pr teorit dhe drejtimet etike. Ajo interesohet pr raportet midis premisave subjektive dhe objektive t moralitetit, dhe se a ka munges harmonie midis kodeksit etik dhe zbatimit t tij n praktik. Kriminalisti e mbshtet veprimtarin e tij n respektimin e normave ligjore, jo sipas asaj duhet t, por t krkohet t. Ekziston nj sr shembujsh q tregojn konfliktin midis norms morale dhe realitetit t profesionit t tij. Ajo duhet t qndron jasht dhe mbi

159 ekzistuesen dhe sht n konflikt t vazhdueshm me t. Ndrkaq t krkohet t tregon se kodekset etike n kriminalistik duhet t harmonizohen me normn ligjore ekzistuese. Kjo sht e huaj pr teorit dhe drejtimet etike, sepse n to dominon disharmonia midis asaj q sht dhe asaj q duhet t jet. Me prcaktimin e prmendur t kodeksit etik n kriminalistik i jepet atij kuptim m i gjer sesa nnkuptohet nga deklaratat e ndryshme t bashksis ndrkombtare ose nga pikpamjet e disa autorve q merren me problematikn e kriminalistiks. Kta autor e vshtrojn shum ngusht kt problematik shum komplekse, prmbajtjen e s cils nuk mund ta shteroj asnj dokument ndrkombtar dhe asnj teoricist q merren me kt shtje. Shkenca e kriminalistiks nxjerr prfundime t njanshme mbi kodekset etike, sepse ky fenomen i rndsishm i profesionit kriminalistik trajtohet n mnyr t pavarur nga hulumtimet e tjera shkencore. sht e palejueshme q nj prej ktyre pikpamjeve t saj ta shpall absolutisht t sakt dhe meritor. N baz t ksaj q u tha konstatohet me arsye se kodekset etike n kriminalistik paraqesin bazn e veprimit t saj. Ato e prmbajn dhe e shprehin specifikn dhe pozicionin e kriminalistiks n shoqri. Aplikimi ose mosaplikimi praktik i tyre e pasqyron karakterin dhe gjendjen e shoqris nga aspekti ekonomik, social, kulturor, politik etj. kodekset etike, si baza t profesionit kriminalistik, tregojn m s miri mungesn ose pranin e krizs morale dhe vlerave morale n nj shoqri. N rrethanat aktuale, n t cilat sht thurur sistemi i vlerave dhe vlen parimi ti mua, un ty apo sa kushton ky shrbim puna e kriminalistve sht shum e vshtir. Natyrisht, n rrethana t tilla, kriminalisti sht i obliguar q t respektoj me konsekuenc parimet e kodeksit etik t profesionit t tij dhe q t veproj n baz t tyre. N kt mnyr ai e kryen punn e tij dhe lufton smundjet m t rrezikshm t shoqris bashkkohore, si jan mito dhe korrupsioni, vjedhja, kontrabandimi i drogs, prostitucioni ose larja e parave. Pr fat t keq, nuk jan t rralla rastet q zyrtart e organeve t punve t brendshme t korruptohen dhe t marrin mito jo vetm n form t parave, por edhe n form t shrbimeve, sipas togfjalshit un ty, ti mua. Kjo sht plotsisht n kundrshtim me kodeksin etik t kriminalistiks. Midis kodeksit etik si norm dhe zbatimit t tij n praktik duhet t ekzistoj nj harmoni e plot, n mnyr q t sigurohen parakushtet e domosdoshme t veprimit kriminalistik. Parakushtet kryesore pr pun kriminalistike jan 5: Parakushti i par ka t bj me format e ndryshme t vlersimit mbi pasojat e mundshme t trendeve t ndryshme negative n botn e sotme. Nprmjet procesit t vlersimit mund t zbuten deri diku pasojat negative t dukurive dhe veprimeve kriminale, ndonse ato nuk mund t konsiderohen absolute. Kriminalisti mund t bj vlersimin, por t mos e respektoj kodeksin e profesionit t tij. Parakushti i dyt sht kontrolli i vazhdueshm dhe intensiv i puns s kriminalistit nga eprori i tij. Parakushti i tret, ndoshta edhe m i rndsishmi, sht zgjidhja e shtjes materiale dhe banesore e kriminalistit, sepse n qoft se ai ka rrog solide dhe e ka zgjidhur shtjen e banimit jan m t vogla gjasat q t marr mito ose t korruptohet, kshtu q do t kryej me efikasitet m t lart detyrat dhe prgjegjsit e tij.

160 Parakushti i katrt ka t bj me faktin se si pranohet kriminalisti nga qytetart ose shoqria n prgjithsi. N qoft se shoqria e vshtron at me nnmim, ather puna e tij do t jet e kundr-efektshme. Parakushti i pest ka t bj me karakterin e personalitetit t kriminalistit. N qoft se bhet fjal pr personalitet t fort dhe t vetdijshm pr detyrat dhe obligimet e tij, ather ekzistojn mundsi reale q n mnyr t ndrgjegjshme ti kryej detyrat e tij. ndrkaq, n qoft se kriminalisti nuk ka personalitet t fort, ai do t jet i prirur pr sjellje t pamoralshme. Natyrisht kto parakushte nuk duhet t perceptohen n kuptimin e ngusht dhe absolut. Nuk jan t rralla rastet se jo vetm vartsit, por edhe strukturat komanduese n profesionin e kriminalistiks kan qen t prirur pr mito dhe korrupsion. Kt e dshmon n Bosnje e Hercegovin pas prfundimit t lufts. Mungesa e moralit mund t shihet m s miri n shembullin e punsimit, kur absolventt e ndonj fakulteti tjetr gjejn pun, ndrsa kriminalistt e diplomuar vazhdojn t jen t papun. Po ashtu, njerzit me shkoll t mesme zn vende t cilat, sipas sistematizimit t vendeve t puns, krkojn prgatitje t lart ose superiore profesionale. N kto raste, bhet fjal ose pr mito dhe korrupsion, ose pr lidhje familjare, miqsore etj. t gjitha kto jan argumente pr shthurjen e kodeksit etik t kriminalistve. Duhet t kihet parasysh se gabojn ata q identifikojn kodeksin moral me kodeksin profesional t kriminalistiks, pr shkak se prgjegjsia morale e kodeksit profesional buron nga obligimi i prcaktuar me norme ligjore. Pr t br dallimin e qart midis ktyre dy kategorive do t paraqes dy argumente: i pari, kriminalisti sht i obliguar ti respektoj normn ekzistuese ligjore mbi rendin e qetsin e nj sistemi dhe q n baz t fakteve objektive dhe s vrtets, si krkohet me norm ligjore, t prcaktoj dhe t dshmoj veprimin kriminal, edhe kur ai nuk sht i obliguar me ligj, q ndaj dikujt t shpreh simpati ose dashuri, ose tia liroj vendin personit m t vjetr n autobus, gjegjsisht tia pamundsoj ndihmn materiale personit t varfr. Rasti i par ka t bj me normn ligjore, ndrsa rasti i dyt buron nga moraliteti subjektiv. N rastin e par, thn me gjuhn e Kantit, bhet fjal pr imperativin hipotetik, ndrsa n rastin e dyt pr imperativin moral. Gjithashtu, n rastin e par bhet fjal mbi vetdijen pr prgjegjsin ligjore, ndrsa n rastin e dyt mbi vetdijen morale apo ndrgjegjen. Nga kjo q u tha deri m tash del se e palejueshme q kodeksi etik t identifikohet me kodeksin pozitiv n kriminalistik. Identifikimi i tyre sht dshmi e mungess s njohurive mbi at q trajtohet nga teori dhe sisteme t ndryshme etike qysh prej 25 shekujsh. S kndejmi, kodeksi etik n prgjithsi sht dika krejt tjetr nga kodeksi i obligimit n profesion. Nj shembull: gjat procedurs penale ose civile gjykatsi sht moralisht indiferent ndaj akuzuesit dhe t akuzuarit. Pra, ai sht neutral. Pr t sht e rndsishme vetm se i akuzuari e ka shkelur ligjin. Mund t prmenden shembuj t shumt edhe n profesionet tjera. P.sh. mjeku sht i obliguar ligjrisht ta pranoj dhe ta kontrolloj pacientin, por kujdesi mjeksor ndaj tij nuk sht shtje e norms ligjore, por shtje e kodit moral t mjekut-betimin e Hipokratit.

161 Nga sa u tha m sipr mund t prfundohet se dallimet midis kodeksit moral dhe kodeksit profesional t kriminalistit jan t pashmangshme. Nuk jan t rralla rastet q nj kriminalist t respektoj plotsisht kodeksin profesional, por t mos respektoj kodeksin moral. Kodeksi profesional i tij sht prcaktuar me ligj, ndrsa kodeksi moral nuk sht i till. Ekziston dallim midis deontologjis kriminalistike, e cila flet mbi obligimet e veanta, dhe teoris s Kantit mbi obligimin e pastr. Teoria e Kantit abstrahon gjithka q ekziston, ndrsa deontologjia kriminalistike flet pr obligimet dhe prgjegjsit q dalin nga profesioni dhe jan t paracaktuara me norma ligjore. Njeriu i Kantit vepron jo pr shkak se duhet t, ndrsa kriminalisti sht i obliguar t veproj sipas urdhrit t krkohet t. Njeriu i Kantit sht i obliguar t veproj sipas nnponstulateve ose urdhrave t arsyes praktike. ai nuk njeh kurrfar ligjesh, prve ligjit moral. Ndrkaq, kriminalisti sht i obliguar t zbatoj normat e prcaktuara me ligj gjat kryerjes s detyrave dhe prgjegjsive t tij. Prkundr faktit se detyrat dhe prgjegjsit e kriminalistit jan t prcaktuara me ligj, kriminalisti duhet ti respektoj parimet etike gjat veprimtaris s tij. n baz t ktyre parimeve ai bn vlersimin moral t veprimit. Vlersimi i tij moralo-etik arrihet vetm me kusht t respektimit t plot t parimeve morale dhe t parimeve morale. Pr personalitetin e zhvilluar moralisht t kriminalistit sht shum e rndsishme edhe prgatitja e tij arsimore e profesionale. Kriminalisti i aft dhe i prgatitur profesionalisht bhet i prgjegjshm edhe moralisht dhe vlerson n mnyr morale e profesionale veprimet e tij dhe t t tjerve, duke i respektuar t drejtat dhe lirit themelore t t tjerve. S kndejmi, kriminalisti me personalitet t zhvilluar moral, gjat kryerjes s detyrave dhe prgjegjsive t tij vepron n pajtim me normat morale dhe me kodeksin e etiks profesionale. sht e vrteta obligimet e tij t prcaktuara me ligj jan apriore, ndrsa t gjitha obligimet tjera jan aposteriore. Ato e prjashtojn do form t subjektivizmit dhe njanshmris. Mirpo, ekziston nj dallim midis obligimeve t prcaktuara me ligj dhe zbatimit t tyre n praktik. Shembujt e prmendur tregojn gabimin q e bjn ata q e identifikojn kodeksin moral n prgjithsi me kodeksin profesional. Natyrisht, ata kan t drejt flasin pr pasojat negative t mungess s harmonis midis etiks profesionale dhe zbatimit t saj n punn e prditshme praktike t kriminalistiks. N esenc kto jan dy ant e t njjts medalje: e para sht shtje e natyrs s brendshme t subjektit, ndrsa e dyta sht shtje e pozitivitetit ose norms ligjore. Gabime kardinale bjn ata q prmbajtjen, kuptimin dhe rndsin e kritereve ose rregullave morale e reduktojn n kodeks t veant deontologjik apo n kodeks t obligimit. Kjo sht e papranueshme, pr shkak se etika kriminalistike ose etika aplikative e bn dallimin midis parimeve dhe kritereve etike dhe kodeksit t obligimeve profesionale. Ky dallim sht evident dhe ka t bj me faktin se kodeksi i obligimit profesional sht i prcaktuar n mnyr laksative me norma ligjore, t cilave kriminalisti duhet tu prmbahet prndryshe u nnshtrohet sanksioneve ligjore. Po prmend nj shembull: me norm ligjore prcaktohet se kur dhe n far rastesh mund ta arrestoj njeriun personi zyrtar ose kur dhe si mund t prdor mjetet e detyrimit.

162

b. Vetdija dhe ndrgjegjja, virtytet dhe sistemi i obligimeve b. a. Vetdija dhe ndrgjegjja Asnj bised problemin etik nuk mund t imagjinohet pa shtjen e vetdijes dhe vetdijes morale ndrgjegjes. Si kam thn m hert (kapitulli Vetdija moralndrgjegjja), vetdija e paraqet bazn e ekzistencs njerzore dhe vlerave t saj, ndrsa vetdija morale sht mas supreme pr vlersimin moral, gjegjsisht pr dallimin e t mirs morale nga e keqja morale. Vetdija moral-ndrgjegjja sht nj prej shtjeve fundamentale etike, e cila e prbn shtylln e teoris etike. Kjo shtje e rndsishme e ka vendin prkats edhe n etikn kriminalistike. M sipr kam theksuar se vetdija sht njohuri mbi vetveten dhe t tjert, ndrsa vetdija morale sht shprehje e liris dhe moralitetit dhe form m transparente e njerzis. Derisa duke falnderuar vetdijen, si dukuri subtile subjektive61, subjekti i kontrollon ndjenjat dhe instinktet gjat prmbushjes s normave shoqrore dhe obligimeve morale. Pra, zri i ndrgjegjes sht shenj q trheq vrejtjen pr at q duhet t bj subjekti n mnyr q t mos e zhgnjej veten, prandaj duhet ti prmbahet atij. Prandaj, nuk sht thn rastsisht se kjo shtje kardinale e teoris etike duhet t jet shtyll e profesionit kriminalistik, e teoris kriminalistike dhe e praktiks kriminalistike. N qoft se profesioni i kriminalistiks prfshihet n krizn morale, ather vetdija morale do t mbetet si trup i huaj. Se sa sht e rndsishme shtja e vetdijes morale pr etikn kriminalistike dshmoj edhe shum shqyrtime dhe diskutime midis njerzve t zakonshm dhe atyre q merren me shtje nga fusha e kriminalistiks. Ksaj shtjeve i kushton rndsi t veant edhe eticistik amerikan Xhon Rolls. Ai thekson se grishja e ndrgjegjes sht prkujtues i parimeve q u prkasin veprimeve t ndryshme t moralitetit62. N jetn e prditshme shpesh mund t dgjohen edhe deklarata t tilla: ky kriminalist sht i ndrgjegjshm n pun dhe kt kriminalist e bren ndrgjegjja. Vetdija e tij nuk ka t bj me njohjen ose mosnjohjen e ligjit ose me interpretimin e normave ligjore me t cilat rregullohen veprimet e tij, por ka t bj me karakterin e personalitetit t tij apo, m mir t thuhet, me subjektivitetin e tij moral. Sado q t duket paradoksale, vetdija si dije mbi veten dhe t tjert dhe vetdija morale paraqesin lidhjen m t drejtprdrejt midis teoris etike dhe etiks kriminalistike me standardet morale t kriminalistit. Ky paradoksalitet relativizohet kur kihet ndrmend se detyr e etiks kriminalistike sht t zbuloj t vrtetn se: ka sht e drejt dhe e padrejt, e mir dhe e keqe, e rregullt dhe e rregullt. Ajo duhet ta kuptoj dhe ta shpjegoj shtjen prse veprimi i tij moral e profesional sht n kundrshti me t drejtat formale para ligjit dhe prse vjen deri te shkputja midis asaj q sht ligjore dhe veprimit t tij profesional.

Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje-Moralnoetiko otrenjavanje, Filozofski fakultet n Tuzla, 1997 f. 315 62 Don Rols,Teorija pravde,Beograd-Podgorica, botimi i prmendur, f.432

61

163 Si ekziston dallim i madh midis teoris etike dhe shkencave mbi moralin, ekziston dallim i madh edhe midis etiks kriminalistike dhe shkencs kriminalistike. Derisa e para adapton norma ose rregulla ideale specifike pr kt profesion, e dyta e prshkruan harmonin ose mungesn e harmonis midis normave ligjore dhe zbatimit t tyre. Kt e bn n baz t fakteve t disponueshme. Shkenca tregon shkaktart dhe pasojat e distancs midis normave juridike dhe zbatimit t tyre n praktike. asaj nuk i intereson problemi i vetdijes morale si shtje etike. Natyrisht vetdija morale prbn nj prej shtjeve t rndsishme etike. Ajo dallon dukshm nga vetdija autoritare e inkarnuar n individin. Duhet t kihet parasysh se nuk ekzistojn dallime qensore midis vetdijes autoritare dhe friks nga dnimi apo shpress pr shprblim. Ngjashmria m e rndsishme midis tyre qndron n faktin se normat e vetdijes autoritare nuk prcaktohen nga gjykimi vetjak i dikujt, por nga fakti se me urdhra dhe me ndales jan shpallur si t tilla nga ndonj autoritet. Ky raport paraqet nj shtje t rndsishme t analizs s Fromit mbi dallimet kardinale midis vetdijes morale autoritare dhe vetdijes morale humanistike. Shkencn e kriminalistiks nuk e intereson m raporti midis vetdijes autoritare dhe vetdijes morale, por as vet vetdija morale dhe kuptimi i saj. Kjo tregon dallimin e madh midis etiks kriminalistike dhe teoris etike. Teoria kriminalistike nuk tregon se ka duhet n t ciln bazohet mendimi etik. Ai vetm merret me at se far distance mbretron midis disiplins e cila krkon ndonj sistem shoqror dhe n baz t ksaj i prshkruan prfundimet dhe pasojat e sanksionuara me normat ligjore ekzistuese dhe me obligimet q imponohen. Pr kt arsye ajo nuk merret me trajtimin vetdijes morale dhe as me grishjen e ndrgjegjes, kshtu q harron se vetdija morale zhvillohet lirisht dhe se ajo sht dika gj buron nga brendia ose subjektiviteti i njeriut dhe nuk e njeh dhe as nuk e pranon asnj shenj detyrimi. Vetdija morale e nxit kriminalistin q ti kryej me vetdije detyrat dhe obligimet e tij. shtja e vetdijes dhe veprimit t ndrgjegjshm jan tema t rndsishme t shqyrtimeve dhe t dialogut midis eticistve amerikan dhe anglez. Emrues i prbashkt i pikpamjeve t tyre sht se t dy palt e abstrahojn vetdijen ideale, t ciln e trajton teoria etike. Eticistt amerikane dhe anglez e abstrahojn realitetin ekzistues t shoqris dhe ia prshtatin specifikave jetsore dhe profesionale. Prandaj, ata merrem me trajtimin e veprimeve: a) t vetdijshme, b) gjysm t vetdijshme dhe c) t pavetdijshme. Veprim i vetdijshm sht ai kur, p.sh. vepruesi duhet ta kryej nj veprim pr t cilin, n momentin e kryerjes, beson se sht i drejt ose m i drejti prej t gjitha veprimeve t mundshme n at moment. Por, n shumicn e rasteve, kjo nuk ka t bj me profesionin e kriminalistit, pr shkak t ngurtsis q e karakterizon. Vetdija morale ndrgjegjja ka natyre subtile. Ajo i ka hutuar jo vetm eticistt dhe kritikt e pikpamjeve t tyre, por, madje edhe m shum, edhe shkenctart e profileve t ndryshme. Pr kt arsye, shkenctart nuk i japin ndonj rndsi ne kompleksitetin e morales. Shembull pr kt sht sociologu francez E. Dyrkema dhe nxnsi i tij L. Bryl dhe qndrimet e tyre ndaj parimit t vullnetit t lir. Ata nuk e pranojn lirin e ndrgjegjes. Ky i fundit, n veprn e tij Morali dhe shkenca mbi karakteret, e lason tezn se gjykimi moral, n seciln epok dhe n seciln hapsir, sht shum m i sigurt se sa teorit morale dhe parimet morale. Sipas ksaj pikpamjeje, te morali nuk ka vend pr parimin e vetdijes s lir.

164

Parimin e liris s vetdijes e refuzojn edhe m fuqishm ata q problemin e prmbajtjes s morales e trajtojn nga pikpamja e teoris dhe praktiks kriminalistike. Hutia e ktyre pikpamjeve buron nga fakti se ajo e mat vetdijen morale sipas asaj se e zbaton ajo at q sht e prcaktuat me norma ligjore. Prandaj, pr ta nuk ka kurrfar roli as rndsia as zri i ndrgjegjes. b. b. Virtytet N etikn kriminalistike, virtytet meritojn nj vmendje t veant. N teorin dhe praktik kriminalistike ato prbjn nj komponent t rndsishme. N t vrtet, teoria kriminalistike gjithmon duhet t ket parasysh rndsin e virtyteve intelektuale, t cilat fitohen me msimin e virtyteve morale. Kto t fundit jan rezultat i veprimit reciprok t arsyes dhe shpirtit (Aristoteli). Natyrisht, njerzit dallojn midis tyre sipas konstruksionit fizik dhe sipas virtyteve intelektuale e morale. Njeriu mund t ket virtyte intelektuale, por kjo nuk do t thot se ai ka njkohsisht edhe virtyte morale, ose anasjelltas. Me fjal t tjera, zgjidhja m optimale pr profesionin e kriminalistit sht njsimi i virtyteve intelektuale dhe morale. Kto jan raste t rralla. M s shpeshti ekziston distanc midis tyre. N t vrtet, kriminalisti mund t ket dije dhe prvoj t madhe, por mund ti mungojn virtytet morale. Por, ndodh edhe kundrta. Kriminalisti mund t ket virtyte t larta morale, por t jet i padijshm. Shkakun e mungess s virtyteve morale apo t dijes duhet krkuar n mangsit e sistemit arsimor dhe n dobsit tjera t gjith shoqris, q nga familja e deri te sistemi i qeverisjes dhe mekanizmat e tij. As situata e mir ekonomike, sociale e politike nuk sht garanci pr njsimin e virtyteve morale dhe intelektuale. Kjo manifestohet negativisht n punn profesionale t kriminalistit. Ja nj shembull: kriminalisti mund t jet i ndershm dhe i moralshm, por mund t mos ket dije t mjaftueshme pr t kryer punn e vet me sukses. Po ashtu, kriminalisti mund t ket dije mbi shtjet e rndsishme nga fusha e profesionit t tij, por mund t mos ket cilsi morale. T dyja rastet jan t pranishme n shoqri, sidomos n periudhat e krizs. Po aq sa jan t rndsishme virtytet intelektuale, jan t rndsishme edhe virtytet morale. T para nuk jan t prcaktuara q m par, si mendon Platoni dhe disa mendimtar t tjer. Ato fitohen dhe zhvillohen me zhvillimin e njeriut. Kjo vlen edhe pr virtytet morale. Njeriu i fiton ato gjat jets s tij. N t vrtet, njeriu para lindjes nuk sht i prcaktuar q t bj keq, por ndryshon nga ndikimi i faktorve t ndryshm, n rend t par nga edukimi, rrethanat politike e kulturore, etj. Vshtruar nga aspekti i kriminalistiks, kjo do t thot se nga shkalla e zhvillimit intelektual, tipareve morale dhe aftsive pr aplikimin e tipareve t para varet edhe efikasiteti dhe cilsia e kryerjes s detyrave q shtrohen para kriminalistve. Me fjal t tjera, njsimi i virtyteve intelektuale dhe virtyteve morale prbn parakushtin primar pr punn e suksesshme t kriminalistit. Pr t ka rndsi fundamentale njsimi i gjykimit racional dhe gjykimit objektiv, t vrtet e t drejta gjat ndriimit t veprs penale. Kjo e fisnikron personalitetin e kriminalistit. Ky ideal has n pengesa t shumta, objektive dhe subjektive. Si sht thn m par, qenia e virtyteve intelektuale manifestohet me dije dhe me vlersimin e disa veprimeve t kryera, ndrsa qenia e virtyteve morale manifestohet ne

165 veprimin e drejt n zbulimin e shkaqeve t veprimeve t kqija. Gjithashtu, ci sht theksuar m hert, prej t gjith mendimtarve grek Aristoteli ka kushtuar rndsi shtjes s virtyteve. ka sht virtyti? Jan dhn prgjigje t ndryshme n kt pyetje. Si kam thn n kapitullin VII, virtyti sht nj prej nocioneve fundamentale etike, pr t cilin jan zhvilluar teori t ndryshme etike, prmbajtjesore ose teologjike, si Platoni, Aristoteli dhe mendimtart e tjer grek dhe prfaqsuesit e teoris racionalistike t shek. XVII, si Spinoza. N teorit e tyre sht dhn prcaktimi i virtytit dhe prmbajtjes s tij. Mirpo, virtyti, sidomos drejtsia dhe guximi, paraqet nj prej shtjeve t rndsishme t etiks kriminalistike. Varsisht prej virtytit ekzistojn dallime midis pjestarve t profesionit t kriminalistiks. N t vrtet disa jan t guximshm, kurse disa t tjer m pak t guximshm apo disa jan t urt dhe t drejt, ndrsa t tjert nuk i kan kto cilsi. Ata dallohen si pr nga arsyeja, ashtu edhe pr nga veprimi moral. Virtytet njohse dhe vlersuese kan qen objekt i teorive etike, por edhe i etiks kriminalistike. Fal virtyteve kriminalisti mund t vlersoj m leht shkaktart, motivet dhe nxitjet e disa veprimeve t palejueshme. Ato i mundsojn kriminalistit q t gjej dhe t zbatoj mjetet prkatse pr arritjen e qllimit t caktuar. Pr profesionin ekeiminalistiks rndsi t madhe kan edhe shkathtsit e tjera, si durimi, drejtsia etj. Disa eticist bashkkohor, si Xhon Rolls, i kushtojn vmendje t veant drejtsis. Ky virtyt sht specifik n kuptimin q krkon eliminimin e dallimeve arbitrare q mund t jen prodhim i subjektivitetit dhe vendosjes s baraspeshs s prcaktuar me ligj n t gjitha strukturat institucionale63. N secilin rast drejtsia sht vler universale. Si e till ajo sht shtje etike primare, pa marr parasysh se a trajtohet nga ndonj teori etike apo nga etika kriminalistike. Aristoteli i dallon dy lloje t drejtsis: drejtsin distributive dhe drejtsin komutative. M hert, kur sht folur pr kt tem, sht theksuar se drejtsia sht trajtuar nga t gjith eticistt tradicional, por n mnyrn m sistematike e ka shpjeguar prmbajtjen e saj fundamentale Xhon Rolls. T dy llojet e drejtsis kan zbatim universal se pse mund te zbatohen n t gjitha veprimtarit, profesionet dhe nivelet shoqrore. Ato jan br objekt i trajtimeve t shum eticistve dhe shkenctarve bashkkohor, meq kan vend t rndsishm n etikn aplikative, e sidomos n etikn e s drejts. N kt rast mjafton t prmenden pikpamjet e Rollsit, i cili thekson se parimet e drejtsis sigurojn ndarjen e t drejtave dhe obligimeve themelore t individit n shoqri. T drejtn, si aplikim t paanshm t ligjit dhe institucionit, pa marr parasysh parimet materiale, Rollsi e cilson si t drejt formale, e cila krkon q ligji t zbatohet n mnyr t barabart pr t gjith64. Zbatimi me konsekuenc i ligjit ka rndsi t veant pr kriminalistikn. Detyr e kriminalistit sht q ta zbatoj ligjin n mnyr konsekuente dhe sipas prmasave t veprs. Kjo e paraqet bazn pr t ashtuquajturn t drejt distributive, e cila mund t shihet n kt shembull: sht e drejt q polici ta dnoj barabar mjekun dhe puntorin, t cilt jan fajtor t barabart pr aksident trafiku. N kt rast bhet fjal pr veprimin e drejt. nga pikpamja e teoris s Rollsit zbatimi i drejt i drejtsis sht model i lojs s drejt n
63 64

Xhon Rols,Teorija pravde,Beograd-Podgorica,l998,f.28,65-90,l26-l29. Xhon Rolls. E njjta vepr. f .68

166 praktikn shoqrore. Thn n mnyr m precize, sipas ksaj teorie loja e drejt n praktikn shoqrore prbn fondamentin e drejtsis. N baz t ksaj q u tha sht e nevojshme t jepet nj prcaktim m fleksibil i virtytit n kriminalistik. Me nocionin virtyt nnkuptohet lidhja e pashkputshme e cilsive intelektuale dhe morale t kriminalistit. Se sa do t shprehet kjo lidhje n punn e kriminalistit varet nga shum faktor. Pr kt arsye kjo lidhshmri midis virtyteve intelektuale dhe morale nuk duhet t vshtrohet n kuptimin statik, por n kuptimin dinamik sepse u nnshtrohet ndryshimeve. b.c. Obligimet Ekzistojn loje t ndryshme obligimesh. Ato nuk mund t imagjinohen pa prmbajtjen e vet, me shprehjen e t cilave arrihet qllimi apo objektivi i caktuar. Kriminalistt, nprmjet kryerjes s obligimeve t veta arrijn rezultate t caktuara. Natyrisht, kryerja e drejt dhe e arsyeshme e obligimeve varet nja nj sr faktorsh. Nj prej parakushteve qensore pr kt sht vetdija mbi prgjegjsin, sanksionet juridike dhe turpin moral. Fal ksaj, sipas rregullit, kriminalistt duhet t sillen n mnyr etike dhe profesionale. Kjo sht n pajtim me profesionin tyre. N kryerjen e detyrave t tij, kriminalisti duhet t jet i vetdijshm pr obligimet e tij. nse ai nuk i prmbush ato u nnshtrohet sanksioneve. Kryerja e rregullt e obligimeve nnkupton realizimin e njsis s asaj q sht ligjore, veprimit moral dhe profesional. Ata q merren me shtje t ndryshme t kriminalistiks duhet t jen t vetdijshm pr rolin e barabart t vetdijes, ndrgjegjes dhe drejtsis. Kto shtje prbjn esencn e teorive t ndryshme etike. Eticisti anglez Hjum konsideron se njeriu sipas natyrs s tij ka arsye t mjaftueshme q t sillet si duhet, pa nevoj pr ndikimet e jashtme. Prve Hjumit, rndsi dhe kujdes t jashtzakonshm i kushtojn motivit t zyrtarve t institucioneve publike edhe eticistt bashkkohor. Me esencn e ktij problemi sht marr Xhon Rolls, i cili e ka zhvilluar teorin e tij neo-utilitariste, q e thekson rndsin e motivit n sfern e institucioneve publike. Obligimet jan nj prej shtjeve qendrore t etikes kriminalistike dhe deontologjis. Pa kto nuk mund t imagjinohet profesioni i kriminalistit. Ato jan specifike dhe dallojn nga obligimet e profesioneve t tjera. Pr t treguar se cila sht natyra specifike e obligimit t kriminalistit, e cila sht objekt i deontologjis kriminalistike, sht e nevojshme q m par t tregohet se sht nocioni deontologji. Fjala Deontologji rrjedh prej fjals greke deontos obligim dhe logos msim. Pra deontologjia sht teori mbi obligimet. do deontologji i ka specifikat e veta, prandaj sht e papranueshme q t identifikohen deontologjit e veprimtarive t ndryshme. T flassh pr deontologjin kriminalistike do t thot t flassh pr obligimet e kriminalistit. sht e vrteta shtja e obligimeve n profesionin e kriminalistiks sht e prcaktuar me ligjin q e rregullon kt fush. Midis teoris etike mbi obligimet n prgjithsi dhe midis deontologjis kriminalistike ekzistojn dallime t pakaprcyeshme. Teoria etike mbi obligimet niset nga njeriu i

167 imagjinuar, pra nga njeriu q ekziston dhe vepron n mendime, ndrsa deontologjia kriminalistike ka t bj me njeriun konkret dhe ekzistues. Me gjith faktin se ekzistojn dallime kaq t thella midis tyre sht e nevojshme t theksohet se deontologjia kriminalistike nuk mund ta kuptoj drejt objektin e vet pa njohjen e teoris etike mbi obligimin. Pr kt arsye deontologjia kriminalistike duhet t mbshtetet n mendimin etik, filluar prej Sokratit e deri t Kanti, n sistemin etik t t cilit obligimet n prgjithsi kan vend dominant. Pr fat t keq autorve q merren me problemin e deontologjis s veant ose aplikative u mungojn pikpamjet e teorive etike tradicionale dhe bashkkohore. Eticisti i par q ka zhvilluar iden mbi obligimet e veanta ka qen Benthami, prfaqsuesi i utilitarizmit etik anglez. Natyrisht, koncepti i tij dallon esencialisht nga teoria e obligimit e Kantit. Ai niste nga prmbajtja e obligimit me qllim t arritjes s interesave t individit ose t shoqris. Teoria e Benthamit niset nga ideja se me kryerjen e rregullt t obligimeve arrihet interesi i individit ose shoqris, gj q sipas tij paraqet burimin e moralitetit. Para se t prmend obligimet e kriminalistit, m duket e nevojshme t kujtoj eticistt q i trajtojn obligimet natyrore, njerzore ose etike. Teorit e ktyre eticistve ndahen n dy grupe: pozitive dhe negative. Obligimet pozitive burojn nga nevoja pr t ndihmuar t tjert, ndrsa obligimet negative nuk i shkaktojn dm askujt, pra nuk i bjn asgj t keqe. N do shoqri ekzistojn norma t prcaktuara ligjore q i rregullojn obligimet e kriminalistit me qllim t kuptimit m t qart t ksaj problematike do t prmend disa prej obligimeve t tyre: a) t zbuloj me koh, n mnyr efikase dhe profesionale vrasjet, vjedhjet, kontrabandimin me drog, prostitucionin etj dhe ti ndjek kryesit e tyre; t raportoj n mnyr objektive e t paanshme te organet tjera t pushtetit m,e qllim t procedurs s mtejshme; b) i mbron t drejtat dhe lirit themelore t qytetarve; c) e ruan pasurin shoqrore dhe t qytetarve; d) punon pr ruajtjen e gjith asaj q sht e nevojshme pr ruajtjen e rendit publik dhe qetsis; e) punon n fitimin besimit t qytetarve dhe institucioneve t shoqris dhe merr informacione t besueshme mbi dukurit negative; f) i zhvillon me sinqeritet marrdhniet e bashkpunimit dhe besimit me koleg; g) e respekton dinjitetin dhe personalitetin e njeriut dhe h) e ruan sekretin shtetror. Gjat kryerjes s ktyre dhe obligimeve t tjera, kriminalisti sht i obliguar q t shpreh vendosmrin, guximin, drejtsin dhe respektin moral. T gjitha kto s bashku e fisnikrojn personalitetin e kriminalistit. Obligim i tyre moral e profesional sht q t parandalojn dhe shkatrrojn dukurit negative, si jan mito, korrupsioni etj. n qoft se kriminalisti nuk i kryen obligimet dhe prgjegjsit ashtu si sht prcaktuar me rregulla ligjore, ai duhet t jap prgjegjsi ligjore dhe morale.

168 Prve obligimeve t prmendura, ekzistojn edhe obligime t tjera. Nj obligim i till sht prcaktuar me ligjin mbi Ministrin e Punve t Brendshme t Federats s Bosnjs e Hercegovins. N kt ligj thuhet se personi i autorizuar se punt dhe detyrat nga fushveprimi i e tij ti kryej edhe n rastin kur kryerja e ktyre punve dhe detyrave e v n rrezik edhe jetn e tij65 Trajtimet e msiprme se nocioni obligime sht shum i rndsishm pr profesionin e kriminalistit. Ky nocion i nnkupton dy kuptime: moral dhe profesional. Obligimet morale e fisnikrojn kriminalistin me humanizm, respekt dhe tipare t tjera morale, t cilat jan shum t rndsishme gjat veprimtaris s tij pr parandalimin dhe shkatrrimin e veprimeve kriminale. N kuptimin profesional, obligimi ka t bj me vlersimin adekuat, gjegjsisht dallim midis s vrtets dhe gnjeshtrs, t ndershmes prej t pandershmes, t rregullts prej t parregullts, t drejts prej t padrejts etj. Me kt kuptim obligimi i prfshin edhe gjindshmrin n zbulimin dhe zbatimin e mjeteve racionale me qllim t arritjes s objektivave t caktuara. Me fjal t tjera, nocioni obligime n kt kuptim paraqet kryerjen e detyrave n mnyr profesionale. Pr kryerjen e rregullt, t plot, racionale dhe efikase t obligimit ka rndsi primare vetdija morale, prgjegjsia profesionale dhe ligjore. Mungesa e vetdijes mbi prgjegjsin negative shprehet n realizimin e detyrave. Kjo tregon se pa vetdije mbi prgjegjsin nuk mund t arrihet me sukses objektivi i caktuar. Prandaj, ekziston nj lidhje e pashkputshme midis obligimeve morale dhe profesionale dhe midis prgjegjsis morale e profesionale. Teoria etike e konsideron obligimin t till far duhet t jet. Por, obligimi i kriminalistit sht i prcaktuar me ligj. Ai i imponohet subjektit t veprimit nga jasht dhe kundr vullnetit t tij. Kriminalisti sht i obliguar t respektoj rregullat ligjore, por edhe t shpreh vullnetin tij t lir, n qoft se kt e lejojn normat ligjore. Por, ajo nnkupton prgjegjsin morale dhe ligjore. Kjo sht ajo q e prbn strukturn e pashkputshme t obligimit moral dhe profesional t kriminalistit. Kjo prgjegjsi vlen jo vetm pr kriminalistt, por edhe pr profesionet e tjera. Pr t gjitha profesionet normativja sht prcaktuar q bartsit e ktyre profesioneve t udhhiqen nga parimet e s vrtets dhe drejtsis. Pa kto parime sht e paimagjinueshme veprimtaria morale e profesionale e cilitdo profesion. Zbatimi n praktik i normave ligjore paraqet bazn n t ciln ndrtohet dhe ngjitet profesionalizmi kriminalistik. Zbatimi me konsekuenc i obligimeve kriminalistike paraqet penges pr zhvillimin e dukurive devijante. Ktu vijn n shprehje edhe tiparet e tjera profesionale e etike t njeriut dhe respektimi i personalitetit dhe dinjitetit t tij. Respektimi i normave ligjore, kmbngulsia n krkimin e s vrtets dhe s drejts kontribuon pr ngritjen e autoritetit t kriminalistit dhe gjith shrbimit kriminalist te qytetart. Kjo sht shum e rndsishme pr kryerjen e obligimeve dhe prgjegjsive morale e profesionale t kriminalistve. N qoft se mungon njra prej tyre, ather as q mund t bhet fjal pr autoritetin e kriminalistve. Krejt kjo e dshmon pozicionin dhe
Zbirka propisa Ministarstva unutranjih poslova Federacije Bosne i Hercegovine,lan 3l,stav 2,Sarajevo l997
65

169 funksionin e kriminalistiks n shoqri. Prania ose mungesa e drejtsis, respektit, paanshmris dhe komunikimi e bashkpunimi me qytetar reflektohen n punn e kriminalistve. Kto jan parametra pr efikasitetin nj sistemi institucional. Rndsin e ksaj e theksojn shum mendimtar etik bashkkohor, si dshmon analiza e teoris s Rollsit mbi t drejtn dhe veprimin e drejt n institucionet publike. Natyrisht, jeta reale tregon distancn midis obligimeve t prcaktuara me ligj dhe realizimit t tyre n praktik. Kjo distanc manifestohet sidomos n koh krizash pr shoqrit. N shoqrin ton kjo duket n t gjitha nivelet dhe n t gjitha institucionet. Profesioni i kriminalistit mund t ket ndikim shum negativ n shoqrit n rastet kur subjektet e tij veprojn n kundrshtim me normat ligjore dhe morale. Pr kriminalistin rndsi vendimtare ka kuptimi i drejt i prmbajtjes, pasqyrimi i qart dhe i plot i asaj q prbn sistemin e obligimeve t profesionit t tij. Pa kt nuk ka kryerje me sukses t obligimeve profesionale. Mirpo, subjekti mund t gjej rrugn drejt kuptimit t plot t obligimeve t tij nprmjet ngritjes arsimore dhe profesionale. Pikpamjet gjithprfshirse mbi obligimin profesional nuk mund t formohen vetm me veprim praktik, por edhe me ngritjen shkencore e arsimore n aspektin teorik. Kjo deri m tash sht ln pas dore pa asnj arsye. Gjithashtu duhet t kihet parasysh se ndikim t rndsishm n formimin vetdijes mbi obligimin ka edhe procesi i edukats familjare. Pikrisht n kt insistojn disa teori praktike. do ide mbi mundsin e ofrimit t nj definicioni absolut e preciz mbi obligimet n kriminalistik sht e gjykuar t dshtoj. Ekzistojn nj sr arsyesh pr kt, prej t cilave duhet t veohen: e para, obligimi sht nj fenomen shum kompleks, n kryerjen e t cilit ndikojn nj sr faktorsh dhe e dyta, obligimet n kuptimin ligjor dhe profesional nuk jan statike, por ndryshojn varsisht prej kohs e rrethanave dhe varsisht prej shoqris. Thn m qart, dallimet midis obligimeve t kriminalistit te ne dhe obligimeve t kriminalistit n ndonj shoqri tjetr jan shum t mdha. Nse merret kjo parasysh, ather sht gabim t mendohet pr nj definicion absolut mbi obligimet e kriminalistit ose nj definicion q do t ishte absolutisht i sakte dhe absolutisht i zbatueshm pr t gjitha koht dhe shoqrit. N baz t ksaj q u tha mund t shtrohet pyetja se ka paraqesin obligimet e kriminalistit. Ato jan nj trsi rregullash ose kriteresh t prcaktuara me ligj ose me parime morale pr kryerjen e obligimeve ligjore. Zbatimi me konsekuenc i ktyre dy llojeve t obligimeve pasqyron n mnyrn m t qart profesionalizmin e kriminalistit dhe personalitetin e tij moral. Natyrisht, ky definicion nuk duhet t perceptohet n kuptimin absolut. Duhet t kihet parasysh se deontologjia kriminalistike e prfshin jo vetm prmbajtjen, por edhe formn e obligimeve dhe prgjegjsive t bartsve t profesionit kriminalistik. Prcaktimi ligjor i obligimeve nnkupton edhe obligimin moral t subjektit t ktij profesioni. Ekzistojn disa premisa t rndsishme pr zbatimin e obligimeve t kriminalistit t prcaktuara me ligj: a) trendi pozitiv i rrethanave sociale, ekonomike, politike, kulturore etj t shoqris; b) situata e mir financiare;

170 c) zgjidhja e shtjes s banimit; d) vetdija e zhvilluar mbi obligimin, prgjegjsin dhe kulturn profesionale; e) pranimi i duhur n mjedisin e puns dhe f) besimi dhe bashkpunimi i qytetarve. Kto dhe obligimet tjera t kriminalistit duhet t zbatohen n mnyr imperative. Imperativi i kriminalistit mund t shprehet me formula, njra prej t cilave sht duhet veprosh gjithmon ashtu q me kryerjen e obligimeve dhe prgjegjsive ta sigurosh rendin dhe qetsin n shoqri ose duhet t veprosh ashtu q ta respektosh personalitetin tjetrit n mnyr q ti t jesh i respektuar. Ktu bhet fjal pr imperativin profesional dhe moral. Premisat e prmendura duhet t vshtrohen dhe t kuptohen n lidhje t ngusht dhe t pashkputshme midis tyre. Ato prbjn bazn pr veprim t paanshm dhe t ligjshm. Mungesa e cilsdo prej tyre krijon hapsir pr shkeljen e ligjit dhe obligimeve e prgjegjsive t prcaktuara me ligj, gj q nnkupton prgjegjsin pr sjellje t pahijshme t kriminalistit. Kjo i shkon pr shtati krijimit t klims pr distanc midis normatives dhe praktikes ose midis norms dhe aktit. c. Vlerat morale dhe profesionale, prgjegjsit morale dhe profesionale dhe gjykimi moral dhe profesional. T drejtat dhe lirit c. a. Vlerat morale dhe profesionale Vlerat morale dhe profesionale kan rndsi t jashtzakonshme pr etikn kriminalistike. Natyrisht, ekzistojn dallime midis teoris etike dhe etiks kriminalistike apo etiks aplikative. Dallimet qndrojn, para s gjithash, n fatin se teoria eetike rekomandojn se far do t duhej t ishin vlerat morale, t cilat jan t pavarura nga realiteti ekzistues, ndrsa kriminalistt i zbatojn n praktik vlerat e tyre morale. Me norma ligjore sht prcaktuar se ka sht morale dhe ka nuk sht morale n veprimtarin e kriminalistve. sht e palejueshm t mendohet se vlerat profesionale t kriminalistit jan plotsisht t pavarura nga vlerat morale t tij. Etika kriminalistike insiston n nj trsi t prbashkt t normave morale dhe normave profesionale, e cila nuk mund ti shptoj procesit dialektit. Me fjal t tjera, vlerat morale dhe profesionale n profesionin e kriminalistiks prjetojn transformime, n kuptimin e plotsimit dhe perfeksionimit t vazhdueshm. sht e vrteta, ky proces qndron n lidhjer t drejtprdrejt me ritmin e ndryshimeve sociale, ekonomike, politike dhe kulturore. N qoft se nj shoqri i zgjedh m shpejt problemet e shumta dhe bhet n efikase n prballimin e krizs, ather vlerat morale do t ken ndikim m t madh, ndrsaq, n qoft se shoqria nuk mund t zgjidhj shpejt problemet e saj ekonomike dhe sociale, ather kriminalistt do t ken m shum gjasa reale q t shprehin aftsit dhe vlerat e tyre profesionale. Nuk jan t rralla rastet q vlerat profesionale t kriminalistit t vshtrohen dhe vlersohen n mnyr krejt t pavarur nga vlerat e tij morale ose vlerat profesionale t prparsi absolute ndaj vlerave morale. Ky veprim sht plotsisht i papranueshm. Ai tregon mosnjohjen dhe moskuptimin e ksaj problematike shum t rndsishme.

171 Preferenca e vlerave profesionale prpara vlerave morale sht pasoj e mungess s procesit edukativo-arsimor dhe vlerave t tij, t cilat jan t domosdoshme pr gjith strukturn e shrbimit kriminalistik, pa marr parasysh se bhet fjal pr strukturn komanduese apo pr strukturn operative. N t vrtet, format e ndryshme edukativearsimore kan rndsi t madhe si pr hierarkin e lart ashtu edhe pr at t ult t kriminalistik: pr t parn, pr shkak se ata bhen t vetdijshm pr respektimin e personalitetit t tjetrit dhe efektet apo pasojat e veprimeve t ndryshme, ndrsa pr t dytt, pr shkak se me kualitetet morale e profesionale mund t kryejn me efikasitet m t madh obligimet e tyre dhe mund t realizojn me sukses detyrat e tyre pr t zbuluar dhe shkatrruar veprimet e ndryshme jomorale. Tejkalimi i ksaj mangsia sht nj prej detyrave primare t profesionit t kriminalistiks. Procesi edukativo-arsimor paraqet bazn e ofrimit t dijes se ka sht e mir morale, vler morale, obligim dhe prgjegjsi morale, vetdija morale, gjykimi moral, drejtsia, etj. Po ashtu, ofron mundsi pr ndohjen e rndsis s kulturs, edukimit dhe tradits demokratike si edhe se si artikulohet zbatimi n praktik i normave t gjithpranueshme. Nuk jan t rralla rastet kur insistohet t dominimin e vlerave profesionale ndaj vlerave morale. Ky insistim sht shprehje e krizs morale, kur profesionalizmi merr karakter utilitar. Aty ku ka lidhshmri midis profesionales dhe morales ekzistojn mundsi pr kaprcimin e t gjitha anomalive dhe fenomeve negative, dhe anasjelltas. S kndejmi, nuk kan t drejt ata q jan t prirur t mbivlersojn vlerat profesionale karshi vlerave morale. Me nj veprim t till nnmohet fakti se dikush mund t ket vlera t prkryera profesionale, por i mungojn vlerat dhe virtytet morale. N t vrtet, kriminalisti mund t jet i prkryer profesionalisht dhe i aft t zbuloj p.sh. keqprdorimet materiale, por, duke marr mito pr mos-zbulimin e autorit t keqprdorimeve ai tregon se nuk ka vlera morale dhe i mohon njkohsisht edhe vlerat profesionale. Nj profesor mund t jet njohs i shklqyeshm i fushs s tij, por, nse merre para nga studentt, ai nuk ka kurrfar vlerash morale. Pr fat t keq, t dyja rastet jan t pranishme n shoqrin ton. Kjo sht pasoj e mosfunksionimit t shtetit ligjor dhe e veprimit joefikas t institucioneve dhe mekanizmave shtetrore. Vlerat profesionale arrihen gjat procesit t arsimit dhe aftsimit profesional dhe gjat puns praktike, ndrsa vlerat morale krijohen me prfshirjen e prmbajtjeve etike n kt proces dhe me edukat familjare. Kto dy elemente qndrojn n lidhshmri t pandashme midis tyre. Pa kt lidhje sht e paimagjinueshme veprimtaria e suksesshme e kriminalistit. N kriminalistik ekziston nj distanc midis vlerave morale dhe profesionale. Prve tjerash, ajo sht pasoj e mungess s kontrollit dhe tradits demokratike. Por, mungesa e t dyts nuk sht rregull. Kt e dshmon fakti se edhe n shoqrit me tradit t gjat demokratike ka distanc midis vlerave profesionale dhe vlerave morale. Vlerat morale dhe profesionale e pasqyrojn personalitetin e kriminalistit, por edhe karakterin e shoqris n t ciln veprojn. N kushtet e dominimit t hipokrizis shoqrore sht e pashmangshme hullia midis vlerave morale dhe profesionale. Nuk sht as morale dhe as profesionale q nj shkenctar ti mbledh disa punime t huaja dhe ti publikoj si t tijat. N an tjetr, sht joprofesionale q njeriu t z pozit t lart n

172 strukturn kriminalistike pr t ciln nuk ka prgatitje t mjaftueshme profesionale. N qoft se ksaj i shtohet deklarata ndihmoni vllait tim ti mbaroj studimet, kurse un do tjua shprblej do tua punsoj ndonj t afrm, ather mund t shihet se far jan marrdhniet midis prgjegjsis morale dhe profesionale n profesionin e kriminalistiks dhe deri n mas sht e shprehur kriza e prgjithshme shoqrore, e cila karakterizohet pr shkall t ult t vlerave. Ky shembull tregon se sa serioze sht nj shoqri q nuk ka mekanizma t zhvilluar juridik e institucionale pr tejkalimin e krizs morale q e ka prfshir at. Vlerat profesionale t kriminalistit kan kuptim shum m t gjer se sa prgatitje e tij profesionale. Ato reflektohen edhe n vlerat e tij morale. Pr kt arsyes, nuk sht e uditshme q ne jetn e prditshme dyshohet vlersimet se far sht shoqria i till sht edhe moralo, e till sht edhe policia e saj dhe morali i saj ose far sht policia sht edhe shoqria dhe morali i saj. Kto vlersime kan kuptim t thell dhe nuk jan t rastit. N esencn e tyre ato jan plotsisht t sakta. Pr kt arsye, sht e drejt t thuhet se nse shoqria sht e shndosh edhe kriminalistt do t veprojn n baza t shndosha dhe anasjelltas, n qoft se shoqria sht e smur ather edhe veprimi i kriminalistve do t jet i smur. Pra, marrdhniet midis t shndoshs dhe t smurs n shoqri reflekton pashmangshm edhe n profesionin e kriminalistiks. Po ashtu, statusi i vlerave morale t nj shoqrie sht plotsisht i ngjashm me statusin e tyre n profesionin e kriminalistiks, gjegjsisht karakteri i vlerave morale n shoqri e kushtzon statusin e tyre n profesionin e kriminalistiks. N kt status ndikojn nj sr rrethanash specifike. Kriminalisti duhet t jet personalitet me vlera t larta morale dhe profesionale. Vetm nj personalitet i till mund ti kryej detyrat dhe prgjegjsit e profesionit t tij. Duke pasur parasysh kt, sht plotsisht e paarsyeshme t flitet pr profesionist t mir t kriminalistikes, n qoft se ai nuk ka vlera t larta morale. Pr fat t keq, te ne nuk i sht kushtuar kujdes i mjaftueshm ktij fakti, gj q mund t ket pasoja t paparashikueshme. Si sht thn, vlerat e personalitetit t zhvilluar moralisht t kriminalistit nnkuptojn njsin e cilsive t tij morale e profesionale. Vetm me kt parakusht mund t evitohet do lloj i njanshmris dhe vetm n kt mnyr kriminalisti mund t zhvilloj cilsit e tij morale e profesionale. N ann tjetr, veprimtaria e tij, e cila detyrimisht duhet t bazohet n njsin e ktyre cilsive, mund t pranohet jo vetm nga qytetart, por edhe shoqria n trsi. Por, parakushtet i njsimit t till nuk varen vetm nga kriminalistt, por edhe nga shoqria, e cila sht e obliguar t siguroj gjith at q sht e rndsishme pr kushtet e jets dhe t puns s kriminalistit. Mungesa e njsis s prmendur krijon kushte t prshtatshme pr veprime amorale dhe joprofesionale t kriminalistit. Kjo sht e shprehu n realitetin ton aktual, ku gjysm-profesionistt dhe njerzit me moral t dyshimt mbajn funksione shum t rndsishme n shoqri. c. b. Prgjegjsit morale dhe profesionale

173 Prve cilsive morale e profesionale, nj shtje shum t rndsishme pr profesionin e kriminalistit paraqesin edhe prgjegjsit morale dhe profesionale. N kt profesion, prgjegjsia nuk ka vetm kuptim normativ, por edhe rndsi praktike. Ky profesion nuk mund t mendohet pa prgjegjsi, e cila mund t ket forma t ndryshme (morale, profesionale, materiale dhe ligjore). Disa drejtime t mendimit etik i kushtojn rndsi t madhe prgjegjsis morale dhe profesionale. Bhet fjal sidomos pr etikn e prgjegjsis historike dhe planetare. Prfaqsuesit e saj insistojn n prgjegjsin morale dhe n do prgjegjsi tjetr t shkenctarve, teknike dhe politikave. Sipas tyre, ata duhet t jen t vetdijshm pr pasojat q mund t shkaktojn zbulimet dhe inovacionet e tyre ose veprimet e tyre politike pr shoqrin njerzore dhe sidomos pr gjeneratat e ardhshme. Por, ekziston nj dallim i dukshm midis prgjegjsis s teoris etike dhe prgjegjsis s etiks aplikative, n kt rast etiks kriminalistike. Kjo e fundit prpiqet t kuptoj dhe shpjegoj marrdhniet midis prgjegjsive t caktuara profesionale, t cilat jan t prcaktuara me ligj, dhe prgjegjsive morale. Ma sakt, etika kriminalistike prpiqet ti bashkoj prgjegjsit profesionale dhe prgjegjsit morale. Shum mendimtar, para lindjes s etiks s prgjegjsis historike dhe planetare jan marr me trajtimin e prgjegjsive dhe obligimeve t bartsve t funksioneve n shoqri, sepse nga kryerja me sukses e obligimeve dhe prgjegjsive varet rendi dhe qetsia. S kndejmi del se do veprimtari profesionale bazohet n prgjegjsin morale dhe profesionale. Kjo vlen edhe pr etikn kriminalistike, Pa kto as nuk mund t imagjinohet asnj profesion. Thn n mnyr m t prmbledhur, prgjegjsit morale dhe profesionale jan alfa dhe omega e do veprimtarie profesionale. Pr gjithka q bn nj profesionist i nnshtrohet prgjegjsis morale e profesionale. Mungesa e njrs ose tjetrs ose mungesa e njsis s tyre t prbashkt sht tregues i karakterit dhe gjendjes s shoqris. Kjo, shpesh, sht treguesi m i mir pr gjendjen kaotike q mbretron n shoqri ose pr krizn e prgjithshme t saj. Kjo shprehet sidomos n shoqrit ku dominojn interesat personale apo grupore, mito dhe korrupsioni, lidhjet familjare e miqsore, etj. N t vrtet nuk jan t rralla rastet kur pr para ose pr ndonj shrbim tjetr t kryhet ndonj provim pranues apo ndonj provim n fakultet, t bhet zgjedhja e ndonj asistenti, t lejohet dhe t mbrohet ndonj tema magjistrature apo doktorature, etj. Kjo sht karakteristik pr shoqrit t cilat nuk kan arritur t ndrtojn institucione e mekanizma t shndosh e profesional q i luftojn dukurit negative dhe aktet kriminale. N situata t tilla askush askujt nuk i jep prgjegjsi pr veprimet e veta. Secili pr secilin sht ujk dhe secili i friksohet secilit. E vetmja vler funksionale e shoqris sht interesi ose paraja. do bised mbi profesionin kriminalistik q abstenon prball shtjes s prgjegjsis e humb kuptimin dhe vlern. Ashtu si nuk mund t imagjinohet trajtimi i vlerave morale e profesionale pa lidhjen e tyre t pashkputshme, ashtu sht e pakuptimt t flitet pr prgjegjsin morale e profesionale pa njsimin e t dyja ktyre prgjegjsive. Vetm duke u vshtruar n nj trsi t vetme prgjegjsin morale dhe profesionale mund t kuptohet esenca e prgjegjsis kriminalistike. Sjellja dhe veprimi i saj mund t verifikohet m s miri nga prizmi i prgjegjsis morale dhe profesionale, gjegjsisht nga raportet e tyre reciproke.

174

Vshtruar nga njsia e ktyre prgjegjsive konstatohen dallime midis shkencs s kriminalistiks dhe teoris etike n profesionin e kriminalistiks. Ky dallim manifestohet para s gjithash n faktin se shkenca e kriminalistiks shpreh para s gjithash interes vetm pr problemin e prgjegjsis profesionale e ligjore, ndrsa shtjes s prgjegjsis morale dhe njsimit t saj m prgjegjsin profesionale e ligjore i kushton shum pak rndsi. Pr kt arsye, shkencs s kriminalistiks mund ti bhen kritika t ashpra. Ajo mund t kritikohet edhe pr shkak se nuk merret me prmbajtjen dhe rndsin e njsimit substancial t prgjegjsis morale dhe prgjegjsis profesionale. Ndryshe prej shkencs s kriminalistiks, teoria e etiks n kriminalistik ose etika kriminalistike niset nga njsimi i morales dhe profesionales. Themel i do shoqrie dhe do profesioni paraqet raporti midis t proklamuars dhe reales. Se n far raportesh do t jen ato varet nj karakteri i tyre, Praktika ka treguar se midis tyre nuk ka harmoni, madje ka edhe konflikt. Kjo mund t shihet n kt shembull: njeriu q, me ndihmn e ndonj miku apo nprmjet ndonj lidhjeje tjetr, ka zn nj vend pune pr t kryer pun kriminalistike, pa prgatitje prkatse shkollore e profesionale, nuk mund ti kryej me sukses e n mnyr profesionale detyrat e tij. Me fjal t tjera, n profesionin e kriminalistiks ekziston nj hulli e thell midis prgjegjsis morale e profesionale. N shoqrit e brishta ekzistojn anomali t shumta. Mungesa e sanksionimit efikas t dukurive negative pasqyron dobsit e sistemit ekzistues pr t parandaluar dhe pr t eliminuar t gjitha kto dukuri. Ideale do t ishte gjendja kur mbretron harmoni e plot midis prgjegjsis morale dhe prgjegjsis profesionale. Konflikti midis prgjegjsis morale e profesionale t proklamuar dhe zbatimit t saj n praktik sht i shprehur n shoqrit n t cilat sht shthurur sistemi i vlerave, obligimeve dhe prgjegjsive. N kto raste kriminalistt vlersohen pr gjithka tjetr m shum se pr cilsit e tyre morale e profesionale. Ndarja e thell midis t thns e t brs sht shum e shprehur n shoqrin ton, kuadrit drejtues t kriminalistiks u sht lejuar t veprojn si t duan, pa i dhn kurrkujt kurrfar prgjegjsie, ndrsa varsit e tyre u nnshtrohen vendimeve e urdhrave t tyre, madje as duke mos guxuar t paraqesin vrejtje apo t ankohen pr arbitraritetin e eprorve t tyre. N kso rrethanash varsi e ka t pamundur t shpreh aftsit e tij profesionale dhe vlerat morale. Pyetje t rndsishme pr profesionin e kriminalistiks jan: A jan prgjegjsit morale e profesionale t kriminalistit shprehje e karakterit t persoinalitetit t tij, i cili prek n fushn e teoris psikologjike e personalistike, ose jan shprehje e gjendjes objektive t shoqris?; A e kryen kriminalisti punn e tij n mnyr t drejt dhe me drejtsi dhe sipas cilit kriter vlersohet?; N far raportesh qndrojn parakushtet subjektive dhe objektive t prgjegjsis s tij morale e profesionale? Teoria kriminalistike ka dhn prgjigje t ndryshme e kundrthnse n kto pyetje. Nj grup mendimtarsh mendon se prgjegjsit morale e profesionale varen vetm dhe ekskluzivisht nga gjendja objektive e shoqris dhe aftsia e saj pr t zgjidhur shtjet kruciale pr kriminalistin (pagn e mir dhe zgjidhjen e problemit t banimit). N qoft se kto shtje jan zgjidhur n mnyr adekuate, ather nuk ka frik se kriminalistt do t korruptohen ose do t ln padore

175 detyrat e tyre. Nj grup tjetr mendon se prgjegjsit morale e profesionale varen nga karakteri i personalitetit. Ata paraqesin argumente se nse kriminalisti sht vetvetiu i prirur t korruptohet ai do t marr mito pavarsisht prej gjendjes s tij financiare dhe situats s banimit. Ky qndrim sht m real se sa ai paraprak. Pr kt mund t prmendet ky shembull: Me rritjen e pags ose me zgjidhjen e problemit te banimit t kriminalistit nuk do t eliminohet mundsia e korruptimit t tij, sepse edhe m tutje do t ket njerz q do t marrin mito e do t korruptohen, si ka dhe do t ket njerz q nuk do t marrin mito e nuk do t korruptohen pavarsisht prej gjendjes s tyre financiare e pozits shoqrore. Megjithat, prgjigja m adekuate n pyetjet e msiprme sht ajo q i vlerson njsoj faktort objektiv dhe ata subjektiv dhe karakterin e personalitetit t individit q ndikojn n prgjegjsin morale e profesionale. Thn n mnyr m t prmbledhur, prgjegjsia morale dhe profesionale e kriminalistit varet barabar nga karakteri i personalitetit t tij dhe rrethanat objektive dhe karakteri i shoqris. Ajo mund ti afirmoj ose ti orientoj. Prgjegjsia morale e profesionale afirmohet sipas trendeve pozitive t shoqris, tradits s saj demokratike dhe kulturore dhe zhvillimit t vetdijes s pjestarve t saj. Hipokrizia e shoqris e orienton personalitetin dhe prgjegjsin e tij morale e profesionale. Kjo vlen edhe pr prgjegjsin morale e profesionale t kriminalistit. Analiza e sistemit institucional t nj shoqrie ose bartsve t veprimtarive profesionale, sidomos n profesionin e kriminalistiks, mund t ofroj prgjigje n pyetjen: cila sht masa supreme e vlersimit t prgjegjsis morale e profesionale n sistemin ekzistues. Kjo pyetje bhet e rndsishme jo vetm pr etikn kriminalistike, por edhe pr teorin politike, si edhe pr shum eticist bashkkohor. Njri prej tyre, amerikani Xhon Rolls, e trajton shtjen e prgjegjsis morale e profesionale n teorin e tij t drejtsis dhe liberalizmit politik. Sipas tij, problem i rndsishm pr etikn dhe teorin politike sht q t tregoj se liberalizmi politik ndikon negativisht apo pozitivisht n prgjegjsin morale e profesionale t individve t profesioneve t ndryshme. Pa hyr m thell n analizn e qndrueshmris s teoris s drejtsis dhe liberalizmit politik t Rollsit dhe institucioneve t tij e kuptimit t tij pr etikn kriminalistike n prgjithsi dhe pr etikn kriminalistike, duhet t merret parasysh se ajo i inicion problemet e rendit t sotm kushtetues dhe sistemit politik amerikan. Shembull pr kt po e marr idealin e gjykatsit t drejt. gjykatsi i drejt do jet i paanshm, me q nuk sht i lidhur me asnjrin prej ature q u paraqet raport. Liberalizmi politik nuk e hedh asnj teori mbi prgjegjsin morale e profesionale dhe asnj teori mbi t vrtetn dhe gjykimin moral66. Si sht theksuar, duhet t ekzistoj lidhja e pashkputshme midis prgjegjsis morale dhe profesionale t kriminalistit. Me kt rast duhet t kihet parasysh se nuk ka recepte t gatshme e t prkryera pr zgjidhjen e problemit t ksaj lidhjeje ose m sakt pr zbutjen e dallimeve midis ideales dhe reales Baz pr vendosjen e harmonis midis tyre sht krijimi i nj sr rrethanash objektive e subjektive, n njrn an dhe puns kmbngulse pr krijimin e parakushteve pr vendosjen e lidhjes midis tyre, n ann tjetr. Por, prgjegjsia morale sht shtje e natyrs s brendshme t njeriut ndrsa prgjegjsia profesionale sht e prcaktuar me norma ligjore. Mungesa e prgjegjsis profesionale nnkupton sanksione, ndrsa mungesa e prgjegjsis morale nnkupton
66

Don Rols, Politiki liberalizam, Filip Vinji, Beograd, l998, f.l8

176 turpin moral dhe prqeshjen. Midis ktyre dy llojeve t prgjegjsis, si sht thn, gjendet gjithmon nj distanc. Ajo sht e pranishme sidomos n shoqrit e prfshira nga kriza e prgjithshme. N qoft se abstrahohet grshetimi i rrethanave subjektive dhe objektive, kriminalisti i jep prgjegjsi morale e profesionale: a) vetvetes pr veprimin e tij dhe bindjeve dhe ndjenjave t tij morale, gj q nnkupton vetkritikn, b) institucioneve q me norma ligjore e prcaktojn prgjegjsin morale e profesionale, c) rregullave dhe normave t veprimtaruis s tij profesionale, d) eprorve t tij ose kometentve dhe e) shtetit dhe shoqris n trsi. S kndejmi mund t bhet specifikimi i mtejm i prgjegjsis morale e profesionale n profesionin e kriminalistiks. Ato shprehen n formuln imperative t kriminalistit: Pr sjelljen dhe veprimin tnd bart prgjegjsi morale, profesionale dhe ligjore. Me kt formul kriminalistt kshillohen t respektojn rregullat e puns s proesionit t tyre. Kriminalisti duhet t jet i vetdijshm pr pasojat e shkeljes s ktyre prgjegjsive. Pr fat t keq, shkeljet mund t jen aq t theksuara sa ti kalojn kufijte e lejuar. Kjo ka t bj sidomos kur bhet fjal pr korrupsionin dhe pr keqprdorimin e detyrs e t autorizimeve. Pr shkak t ktyre dhe dormave tjera t shkeljes s obligimeve profesionale dhe sjelljes amorale, kriminalisti jep pergjegjesi, e cila mund t jet: penale, qytetare, disiplinore, materiale ose morale67. Nuk sht vshtir t konstatohet se as n shoqrit me teori t zhvilluar dhe me tradit t gjat demokratike nuk sht vendosur lidhje absolute midis morales e profesionales gjegjsisht midis prgjegjsis morale e profesionale. Iden pr krijimin e nj lidhjeje t till e zhvillojn disa mendimtar bashkkohor, t cilt flasin pr vendosjen e etiks unike planetare e komunikatave n kohn e shkencs e teknologjis, gj q sht utopi. Kjo sht e ngjashme me iden e Platonit mbi shtetin e imagjinuar dhe me pikpamjet e eticistve bashkkohor, t cilt, prkundr kundrshtive t shumta t shoqris s sotme, insistojn n prgjegjsin morale planetare t bartsve t veprimtaris profesionale pr t ardhmen e njeriut. Por, ideja mbi prgjegjsin planetare morale e profesionale sht e parealizueshme pr shkak t popujve t ndryshm dhe kulturave, traditave, ekonomive dhe politikave t ndryshme. Ashtu si ekziston lidhja midis prgjegjsis morale e profesionale t kriminalistit dhe vetdijes s tij morale, ekziston edhe distanca midis tyre. N t vrtet, prgjegjsia morale e profesionale e kan baz vetdijen ndrgjegjen. Fal ndrgjegjes, kriminalisti bhet i prgjegjshm pr punn e tij dhe anasjelltas, n qoft se kriminalisti nuk ka vetdije t zhvilluar atij i mungojn prgjegjsit morale e profesionale. Prgjegjsia ose paprgjegjsia paraqesin simbolet e pranis ose mungess s vetdijes dhe ndrgjegjes. T jesh i vetdijshm do t thot t kesh vetdije pr vlerat vetjake, ndrsa t jesh i
67

Dr Bogoljub Milosavljevi, Nauka o policiji, botimi i prmendur, f. 608-611

177 vetdijshm do t thot t japsh llogari para vetes dhe t tjerve pr at q ke br. Vetm personaliteti i zhvilluar moralisht ka vetdije morale dhe ndrgjegje. Natyrisht, ajo, bashk me veprimin dhe gjykimin e saj, e prbn shtylln e etiks kriminalistike, ndrsa etika kriminalistike paraqet shtylln e profesionit te kriminalistikes. Fal vetdijes s vet morale dhe ndrgjegjes, personi i zhvilluar moralisht vlerson dhe e dallon moralen nga amoralja, profesionalen nga jo profesionalja, t prgjegjshmen nga e paprgjegjshmja, t ligjshmen nga e paligjshmja, etj. Prandaj, aq sa personi e ka t zhvilluar vetdijen dhe ndrgjegjjen, eka t zhvilluar edhe ndjenjn e prgjegjsis morale e profesionale. Natyrisht, kjo vlen edhe pr kriminalistin. Ka dallime t pikpamjeve t disa teorive etike mbi nocionin e prgjegjsis etike dhe mbi nocionin e prgjegjsis n etikn kriminalistike. Kto dallime kan t bjn me faktin se teoria etike rekomandon far duhet t jet prgjegjsia e njeriut, sepse ajo nuk pajtohet me prgjegjsin far sht, ndrsa detyr e etiks kriminalistike sht ajo q u tha m sipr. Mjafton t theksohet se ajo sht e orientuar kah pikpamjet e teorive etike. Pr fat t keq, ata q shkruakn mbi shkencn n polici nuk e kan kt parasysh, gj q sht e pafalshme. Kjo sht pasoj e anashkalimit t pikpamjeve t teoris etike dhe drejtimeve t saj. Fal prfundimeve t shumta t mendimit etik bashkkohor, i cili merret me trajtimin e rolit dhe rndsis s prgjegjsis, kriminalisti mund t vij deri te pikpamje t shklqyeshme mbi rndsin dhe nevojn e krijimin t lidhjes midis morales e profesionales. Kjo duhet t kihet n mendje, sepse shkenca dhe vetdija ndikojn dukshm n perceptimin e rndsis s prgjegjsis morale e profesionale dhe lidhjes midis tyre. N qoft se kjo kihet parasysh, atgher sht e mundur t bhet nj prcaktim prfarsisht preciz i prgjegjsis morale e profesionale t kriminalistit. Natyrisht, ky prcaktim duhet t kuptohet si relativ, sepse ai mund t plotsohet dhe t korrigjohet varsisht prej ndryshimeve t strukturs s shoqris dhe rregullave e kritereve t sjelljes e t veprimit t kriminalistit. ka paraqet prgjegjsia morale e profesionale e kriminalistit? Prgjegjsit morale t kriminalistit burojn nga brendia ose natyra subjektive e tij, ndrsa prgjegjsit profesionale dhe juridike jan t prcaktuara me rregulla profesionale dhe norma juridike. sht theksuar se veprimtaria e kriminalistit sht e paimagjinueshme pa prgjegjsi. Vet natyra e veprimtaris s tij nnkupton trsin e tri formave t prgjegjsis: ligjore, morale dhe profesionale. N qoft se shkelet njra prej ktyre tri elementeve te njsis, si sht theksuar, pasojn sanksionet ligjore e profesionale ose turpi moral, apo ndjenja e fajit. Por, ne qoft se bhet fjal pr afirmin e ktyre tri elementeve, ather pasojn mirnjohjet dhe shprblimet. Sa sht e rndsishme kjo trsi tregojn edhe shqyrtimet dhe pikpamjet e eticistve bashkkohor. Xhon Rolls insiston n rndsin e tyre n institucionet publike. Natyrisht, teoris s tij neo-utilitariste mund ti bhen kritika t rrepta, por ajo sht e rndsishme pr shkak se e inicion rndsin e shtjes s ndjenjs s fajit. Njeriu ndjehet fajtor duke e kuptuar veprimin e tij si cenim t krkesave legjitime t t tjerve, t cilt do tia shohin pr t madhe dhe do ta sanksionojn n mnyra t

178 ndryshme. Dikush q ndjehet fajtor e kupton hidhrimin e t tjerve dhe t panjohurn q buron prej tij. Prkundr ksaj, njeriu q ndjehet i turpruar e parashikon prqeshjen dhe nnmimin, prandaj e kupton se nuk sht i denj pr shoqri me t tjert q e kan t njjtin ideal. Natyrisht, ndjenja e fajit dhe turpit e kan njfar kuptimi dhe tejkalohen n mnyra t ndryshme. Kundrshtit midis tyre mund t jen aq t theksuara sa prputhen me dallimet midis pikpamjeve t ndryshme mbi moralitetin68 c. c. Gjykimi moralo-vlersues Prve pyetjeve t shtruara m hert, shtje rndsishme e etikes kriminalistike sht gjykimi moral-vlersues. Pa kt gjykim vshtir se mund t kuptohet esenca e saj. ka do t thot gjykim moralo-vlersues n teorin kriminalistike ose n etikn kriminalistike? Nj prgjigje m e thjesht mund t formulohet n kt mnyr: t bn nj gjykim moralo-vlersues do t thot t vlersosh cilsit moralo-vlersuese t kriminalistit, gjegjsisht respektimin e tyre ose t normave profesionale e ligjore t obligimeve dhe detyrave t tij. Nj gjykim i drejt mund t nxirret nprmjet pyetjes: a sht e pranishme lidhja midis profesionales, morales dhe ligjores gjat kryerjes s obligimeve te kriminalistit(?), gjegjsisht a bhet fjal pr zbatimin n vepr t normave t caktuara shoqrore(?). Ata q merret me kt profesion nuk insistojn sa duhet n trsin e morales, profesionales dhe ligjores, gj q sht nj lshim i madh. Atyre u shptojn pikpamjet deri t t cilat kan arritur teori t ndryshme etike, ndrsa bhet fjal pr shtje q kan t bjn me t vrtetn dhe t pavrtetn, rregullsin ose parregullsin, t drejtn ose t padrejtn, gjykimin moralo-vlersues dhe kuptimin e tij pr kriminalistin dhe pr shoqrin. N t vrtet, ata e vshtrojn gjykimin moralovlersues vetm dhe ekskluzivisht nga pikpamja profesionale dhe ligjore. Gabimi i tyre kardinal qndron n faktin se e konsiderojn aplikimin e norms ligjore si mohim t dinjitetit njerzor. Nj pikpamje e till nuk paralajmron e le m shteron, esencn e gjith asaj q prfshin gjykimi moralo-vlersues n kriminalistik. Ai sht i rndsishm por jo edhe absolut. Autort e punimeve kriminalistike ln pas dore pikpamje t rndsishme t mendimit etik bashkkohor mbi kt shtje. Kto pikpamje i ofron p.sh. Gjon Rols, i cili e trajton problemin e gjykimit moralo-vlersues t qytetarve 69. Qytetari sipas tij sht i prirur q n sjelljet dhe veprimet e tij ti vlersoj ato sjellje dhe ti krahasoj me sjelljet e t tjerve, n kt rast me pjestart e veprimtaris kriminalistike, pr t vlersuar cilsit e tij morale duke i krahasuar me cilsit e t tjerve. Ktu bie menjher n sy nj lshim q ka t bj me dallimin e qytetarit t zakonshm dhe kriminalistit. Ajo qndron n faktin se qytetari mundet ndrsa kriminalisti duhet t bj gjykim moralo-vlersues t shtjeve nga domeni i profesionit t tij. n baz t asaj q ofron Rollsi dhe shum eticist t tjer bashkkohor mund t arrihet t nj prfundim shum i rndsishm, i cili mund t formulohet n kt mnyr: gjykimi moralo-vlersues ka rndsi primare pr do profesion. Natyrisht ai i shpreh dallimet e pakaprcyeshme midis teoris etike dhe etiks
68 69

Don Rols,Teorija pravde, botimi i prmendur. f.427, 430-431 Don Rols,Teorija pravde, botimi i prmendur. f.304

179 kriminalistike. Ky dallim ka t bj me faktin se etika kriminalistike e nnmon definicionin e gjykimit moralo-vlersues, gj t ciln nuk e bn teoria etike. Baza pr kt nnmim buron nga karakteri i profesionit dhe norma ligjore e tij. Prkundr faktit se n punimet kriminalistike i kushtohet pak vmendje gjykimit moralovlersues, ai prbn bazn n t ciln mbshtetet profesioni i kriminalistiks. Duhet t kihet n mendje se gjykimet moralo-vlersuese n etikn kriminalistike nuk kan kuptimin e shtjeve thjesht teorike, por e kuptojn dhe e shpjegojn esencn e tyre ne kontekst t specifikave t profesionit t kriminalistiks, me t ciln mund t afirmohen ose t mohohen varsisht nga karakteri i shoqris dhe vendi i vlerave t vrteta n tabeln e vlersimit. Mohimi apo afirmimi i gjykimit t vrtet moralo-vlersues varet nga karakteri i individit q kryen veprimtari kriminalistike. N qoft se bhet fjal pr personalitet t zhvilluar moralisht dhe profesionalisht ather sht e rndsishme pr t q t bj gjykim t drejt moralo-vlersues dhe t ket qndrim afirmativ ndaj tij. Si kam theksuar, gjykimi moralo-vlersues prbn njrin prej shtyllave t etiks kriminalistike. Ai sht pr t alfa dhe omega. Natyrisht, sado q e prbn komponentin e subjektivitetit t brendshm t kriminalistit si person moral, gjykimi moralo-vlersues sht i lidhur ngusht me specifikat e profesionit t tij, t cilat, pr shkak t objektivave t veta, jan shum t ngurta. Me gjith se etika kriminalistike nuk mund t mendohet pa shtjet mbi t cilat diskutojn teorit etike, midis tyre megjithat ekzistojn dallime t thella. To shprehen para s gjithash me faktin se teorit etike nuk e definojn gjykimin moralo-vlersues. Sipas tyre morali dhe vlerat morale nuk mund t definohen. Kshtu nuk ndodh me etikn kriminalistike. Dallimi tjetr midis tyre qndron n faktin se sipas teorive etike ne vet e bjm gjykimin moralo-vlersues ose ngurrojm ta bjm at, ndrsa etika kriminalistike, si nnkuptohet nga karakteri i saj, i qaset ktij nocioni ashtu q prpiqet ta kuptoj at q sht e gatshme dhe e imponuar nga jasht. Dallimi midis etiks kriminalistike deh teorive ose sistemeve etike duket edhe n kt shembull t skepticistve: prmbahem t bj fardo gjyqi, ndrsa pr etikn kriminalistike sht karakteristik kjo: n qoft se me vlersimin personal moralo-vlersues i shkaktoj telashe kolegut mund t prgjigjem pr kt me masa disiplinore ose ligjore. Etika kriminalistike e definon gjykimin moralo-vlersues n baz t fakteve ekzistuese. Me kt rast ajo merr parasysh normat e prcaktuara me ligj, me ndihmn e t cilave mund t verifikoj rregullsin ose parregullsin, vrtetsin ose pavrtetsin e gjykimeve moralo-vlersues. Thn n mnyr m t prmbledhur, etika kriminalistike bn gjykimin moralo-vlersues n baz t fakteve objektive. Kt nuk e bjn teorit etike. Ato nisen nga parakushtet subjektive t moralitetit (vetdija ose ndrgjegjja, virtytet, fati dhe vlerat morale, liria dhe vullneti i lir, obligimet, t mirat morale, t kqijat morale etj.). T gjitha shtjet e prmendura teorit etike i shpjegojn n baz t subjektivitetit moral ose vlersues. Sipas intelektualizmit etik t Sokratit, esenca e gjykimin moral ose vlersues qndron n vlersimin ose gjykimin se sa dije posedon bashkbiseduesi i Sokratit lidhur me shtjen q trajtohet. Ndrkaq sipas Stoikve, gjykimi vlersues ka t bj me gjithka q sht e varur nga knaqsia materiale ose

180 trupore. Thn ndryshe, teorit etik nisen nga subjektiviteti i brendshm. {sht e vrteta, vlersimi dhe gjykimi subjektiv nuk kan vend n kriminalistik, ky sht treguesi m i mir midis etiks kriminalistike ose etiks aplikative dhe teoris etike. Dallimi mund t vrehet n citatet e mposhtme: kriminalisti insiston n zbulimin e s vrtets n rastin e dhn, sepse pr kt e obligojn normat ligjore, kriminalisti i beson pasqyrimit t rrejshm t gjendjes objektiv t gjrave, kriminalisti duhet t bart pasoja pr shkak t obstruksionit q t zbuloj aktet kriminale ose penale, kriminalisti i kryen detyrat e tij n mnyr ligjore, profesionale dhe efikase. Nga kta shembuj dalin n shesh dy shtje t rndsishme: e para, gjykimi moralovlersues mund t jet shtje e natyrs subjektiv ose e mendimit subjektiv dhe, e dyta gjykimi moralo-vlersues mund t bazohet n faktet objektive dhe n respektimin e norms ligjore. N qoft se gjykimit tim i mungojn treguesit e gjykimit objektiv ather bhet fjal pr gjykim subjektiv. N qoft se gjykimi moralo-vlersues i profesionit t caktuar bazohet n tregues t besueshm objektiv dhe praktik, ather bhet fjal pr gjykim profesional moralo-vlersues. Meq nj gjykim i till niset nga gjendja ekzistuese ose faktike, ai nuk e nnkupton nevojn e asaj prtej, n t ciln bazohet teoria etike. Gjykimi moralo-vlersues n kriminalistik bazohet n objektivitet dhe vrtetsi. Kjo do t thot se ai niset nga gjendja objektive dhe e vrteta e saj. Parimi i objektivitetit dhe parimi i vrtetsis jan alfa dhe omega e gjykimit moralo-vlersues t kriminalistit. N baz t ktyre parimeve ai vlerson n mnyr kritike ne vetkritike punn e tij dhe punn e t tjerve. Prve parimeve objektive ekzistojn edhe parimet subjektive. Edhe ato mund t jen baz e gjykimit moralo-vlersues t sjelljes dhe veprimit te kriminalistit n situata t caktuara. Prkundr nevojs pr vendosjen midis morales dhe profesionales ekzistojn dallime t mdha midis gjykimit moral e profesional dhe kriminalistiks. Mbi moralin gjithkush mund ta krijoj nj mendim dhe ta shpreh nj vlersim. Me gjykimin moral mund t lavdrohet ose t gjykohet sjellja e ndonj individi. Kjo nuk ndodh me gjykimin kriminalistik. Kriminalistt n baz t autorizimeve t tyre ligjore jan t obliguar q t udhheqin procedura pr prcaktimin e p.sh. prgjegjsis penale, duke zbatuar me konsekuenc normat e caktuara ligjore. N ann tjetr, dyshimi yn moral n punn e kriminalistit mund ti shkaktoj dme reputacionit t tij, ndrsa akuzat kundr kryesit t ndonj vepre penale mund t argumentohen n baz t provave materiale, ndrsa e gjith procedura e dshmimit duhet t zhvillohet sipas normave ligjore. sht gabim t mendohet se etika kriminalistike duhet t prjashtoj plotsisht autonomin ose subjektivitetin e gjykimit moralo-vlersues. Thn n mnyr m precize, parimet e objektivitetit dhe vrtetsis jan kritere t rndsishme pr gjykimin moralo-vlersues t puns s kriminalistit. Kto kritere e abstrahojn teorin etike, ndonse etika kriminalistike nuk mundet pa kto pikpamje mbi shtjet q u prmendn. Gjykimi moralo-vlersues i kriminalistit varet jo vetm nga normativa ligjore dhe profesionalizmi i tyre por edhe nga nj sr parakushtesh tjera. Ato shprehen n mnyra t ndryshme n shoqri t ndryshme. Shoqrit me tradit t gjat demokratike dhe

181 popullore dallojn dukshm nga shoqrit q u mungon demokracia. Midis ktyre parakushteve rndsi t posame kan vetdija, kultura dhe edukata. Pr kt mund t prmenden shembuj t shumt, t cilt vrtetojn vrejtjet paraprake mbi pasojat q mund t dalin nga mungesa e vetdijes kulturs dhe edukats. Katoi parakushte nuk jan vetm t natyrs teorike, por edhe praktike. Ato jan pjes prbrse edhe t parimeve supreme t mendimeve t ndryshme etike, prfaqsuesit e t cilave paraqesin pikpamje t ndryshme dhe kontradiktore. Mjafton t prmendet dallimi midis mendimit t stoikve dhe Spinozs mbi vetdijen dhe teoria e Kantit mbi kt problem ose teoria e Rusoit, i cili e thekson rndsin e kulturs n edukatn dhe sjelljen e njeriut. c. d. E drejta dhe liria E drejta dhe liria u prkasin shtjeve themelore etike. Ato jan objekt i trajtimeve t prfaqsuesve t teorive, msimeve, drejtimeve ose sistemeve t ndryshme etike. Ato japin prgjigje kundrshtuese dhe kontradiktore me njra tjetrn. Natyrisht, kto shtje jan edhe objekt i teoris kriminalistike n prgjithsi dhe i etiks kriminalistike. Teoris kriminalistike n prgjithsi mund ti bhen vrejtje t shumta: e para, pr shkak s ofron rezultate shum t varfra mbi t drejtat e liris s kriminalistit, dhe, e dyta, pr shkak se n mnyr sistematike nuk e nxjerr problemin i cili po trajtohet ktu. Disa eticist konsiderojn se liria sht burim dhe themel i moralitetit. N fakt, ekzistojn msime teleologjike q e dallojn t vrtetn dhe lirin morale, esenca e t cilave qndron n nnshtrimin ndaj ligjit q e krijon njeriu, prej liris natyrore e cila i prgjigjet gjendjes natyroren gjegjsisht gjendjes e cila karakterizohet me dominimin e epsheve. Ky dallim i liris theksohet nga prfaqsuesit e teoris natyralistike. Etika kriminalistike shtjen e t drejtave dhe lirive e percepton nga pikpamja pozitive pose norma ekzistuese, apo m mir t thuhet nga pikpamja e ndalimit ose kufizimit t disa t drejtave dhe lirive. Meq merret me shtjen e ndalimit dhe kufizimit t disa t drejtave dhe lirive, etika kriminalistike, si sht theksuar, dallon esencialisht nga disa teori dhe drejtime etike. Ajo nuk merret me esencn e t drejtave dhe lirive. Interesi i saj para s gjithash orientohet n pyetje q kan t bjn me kufizimin dhe ndalimin e t drejtave dhe lirive. Prgjigja n kt pyetje sht sfid pr shum autor q merren me kt problematik. N baz t analizs s karakteristikave kryesore t organizimit demokratik t shoqris bashkkohore dhe mekanizmave t funksionimit t saj, autort ofrojn pikpamje q vazhdimisht bhen objekt i diskutimeve lidhur me pyetjen esenciale: ka do t thot tia kufizosh ose ndalosh t drejtat dhe lirit kriminalistit profesional? N kt kontekst po prmend eticistin dhe teoricistin politik amerikan Gjon Rolls. Ai i shpreh pikpamjet e tij mbi t drejtat dhe lirit n studimet: Teoria e s drejts dhe Liberalizmi politik. N studimin e par thekson se ekzistojn tri probleme t barabarta t liris: a) Liria e barabart me ndrgjegjen, b) drejtsia politike dhe t drejtat e barabarta politike dhe c) lirit e barabarta t personalitetit dhe marrdhniet e tij ndaj sundimit t t drejtave. N studimin e tij t dyt Rollsi merret me trajtimin e statusit t veant t lirive themelore, te cilat kan vler t barabart me t mirat publike dhe vlerat perfeksioniste 70.
70

Don Rols,Politiki liberalizam, botimi i prmendur, f.338

182 Nga nocioni drejtsi dhe dy parimet e tij Rollsi i nxjerr nocionin e liris, obligimit dhe detyrs. Kt pikpamje e kritikon ashpr Milla me teorin e liris. por pikpamjes s Millit mbi lirin absolute t mendimit dhe vetdijes, sipas t cilit kurr nuk mund t jemi t sigurt se mendimi q duam t mos e ngulfasim sht i gabuar, por edhe kur do t ishim t sigurt kjo ngulfatje megjithat do t ishte e keqe71. Pikpamjes s Millit i kundrvihet Rollsi me iden e tij se liria e vetdijes duhet t jet e kufizuar me interesin e prbashkt me rendin publik dhe sigurin. T drejtat dhe lirit, mbi t cilat themelohen shoqrit bashkkohore demokratike, jan shum t rndsishme pr kriminalistikn. M n fund asnj profesion nuk mund t jet i prjashtuar nga ndalimi dhe kufizimi i t drejtave dhe lirive t njeriut. Ktu shtrohet pyetja: mbi far baze ndalohen ose kufizohen t drejtat dhe lirit e caktuara(?), ose pse n profesionin e kriminalistiks sht e prcaktuar me ligj shkalla e ndalimit ose kufizimit t t drejtave dhe lirive, shkelja e t cilave dnohet me ligj(?). Prgjigja sht kjo: profesioni kriminalistik dueht t jet pasqyr e shoqris. Ata q merren me shtjen e kufizimit dhe ndalimit t t drejtave dhe lirive ne kriminalistik mund t kritikohen ashpr. Si kam thn m sipr, ata i trajtojn kto probleme vetn nga pikpamja e normave t caktuara ligjore. Prandaj rezultateve t tyre u mungon nj analiz m e thell dhe m e gjithanshme teorike. Pa hyr n mnyr m t detajuar n kuptimin e t drejtave dhe lirive t ndaluara ose t kufizuara n profesionin e kriminalistiks, mund t prmenden disa sosh: a) e drejta pr grev e cila buron nga roli specifik i kriminalistit, b) t drejtat politike profesioni i kriminalistve sht inkompatibil me jetn politik t shoqris, c) e drejta e zgjedhjes n organet politike ajo sht inkompatibile me funksionet politike dhe punn n kriminalistik, d) e drejta e prkatsis partiake, e) e drejta e shprehjes s ndjenjave fetare n kohn e kryerjes s obligimeve kriminalistike f) e drejta e kritiks ndaj sistemit qeveriss ekzistues, g) e drejta e bashkimit dhe organizimit politik e cila sht e papajtueshme me karakterin e kriminalistiks dhe h) liria e shprehjes dhe paraqitjes publike t mendimit. Duhet t theksohet se teoria e kriminalistiks nuk i pranon parimet teologjike t perfeksionimit dhe utilitarizmit. Ajo nuk e pranon perfeksionimin pr shkak t parimit t tij mbi qllimi fundor t veprimit moral. Autort q jan marr me teorin kriminalistike jan qasur n mnyr t njanshme ktyre shtjeve. Ata i vshtrojn ato n mnyr pozitiviste n kornizat e normave ekzistuese ligjore, kshtu q ata nuk pranojn asgj tjetr prve asaj q sht n kundrshtim me utilitarizmin dhe parimin e tij mbi lirin absolute t mendimit. Kjo ndodh pr shkak se ky lloj i mendimit sht inkompaktibil me karakterin dhe prmbajtjen e profesionit t kriminalistiks.
71

Don Stjuart Mil, O slobodi, Beograd l998, f.48

183

d. Personaliteti moralo-profesional Nj prej shtjeve m t rndsishme t etiks kriminalistike sht edhe shtja e zhvillimit moral e profesional t personalitetit. Kjo sht e natyrshme, pasi personaliteti i zhvilluar moralisht paraqet bazn e do profesioni, pra t kriminalistiks. N pyetjen lidhur me raportin midis profesionalizmit dhe personalitetit moral n profesionin e caktuar, jepet vetm kjo prgjigje: ekziston nj lidhje e pashkputshme, pa t ciln nuk mund t ekzistoj as njra dhe as tjetra. N t shumtn e rasteve ajo ose nuk shprehet ose nuk ekziston fare. Madje as ata q m mnyr teorike merren me profesionin e kriminalistiks shpesh e mnjanojn ose e theksojn pa z rolin e personalitetit t moralshm. N kt mnyr ata bhen rob t efikasitetit profesional, kshtu q bhet t verbr prball pikpamjes se n do profesion sht e domosdoshme t ekzistoj kodeksi etik. shtja e personalitetit t zhvilluar moralisht e lidh pashmangshm etikn kriminalistike me teorin etike mbi personalitetin ose teorin personalistike. Problemi i personalitetit t zhvilluar moralisht trajtohet nga teoria etike, ndrsa me t nuk merret fare shkenca e kriminalistiks. N qoft se problemi i personalitetit t zhvilluar moralisht vendoset n kornizat e kriminalistiks leht mund t arrihet n prfundim se nuk jan t rralla rastet q tregojn se nj personalitet i till nuk mund t vij plotsisht n shprehje n kt profesion. Me fjal t tjera, dominon mungesa e e lidhjes s domosdoshme midis personalitetit t zhvilluar moralisht dhe veprimit t tij profesional. Kjo sht prov e pakontestueshme e krizs s moralit te profesionistt, e cila sht shprehje e krizs s prgjithshme t shoqris n trsi. N t vrtet, atje ku kjo kriz sht m e theksuar ka m pak profesionist pr t cilt mund t thuhet se jan personalitete t zhvilluara morale. Ndrkaq, n shoqrit q nuk jan prfshir nga kriza, personaliteti i zhvilluar moral konsiderohet personaliteti i zhvilluar profesionalisht. sht e vrteta, sht absurde t pritet njsimi absolut moral e profesional i personalitetit t zhvilluar. Kjo m shum ngjan n utopi, kur bhet fjal pr realitetin e sotm shoqror. Kjo vlen sidomos pr profesionin e kriminalistiks, ku manifestohen smundjen e pashrueshme t shoqris bashkkohore: mito, korrupsioni, hajnia, droga, larja e parave, etj. Gjat shqyrtimit t shtjes s personalitetit t zhvilluar moralo-profesional duhet t kihet parasysh kuptimi i fjals fytyr. Kjo paraqet margaritarin e morales dhe profesionales, ndrsa fjala turp sht shprehje e gabimit t pavetdijshm. Por, kjo nuk do t thot se duhet t jet rregull pr do profesionist, sepse ai nuk mund t orientohet ngusht ndaj vetvetes dhe t jet i prirur pr veprime t palejueshme, si: mitos, korrupsionit, mashtrimeve t ndryshme, montimeve, etj. nga t cilat nuk jan imun as kriminalistt. Kriminalistt me prirje t tilla nuk kan as fytyr, as turp dhe as pendim. Atyre u mungojn kta parametra t dinjitetit t qenies njerzore. Pr persona t till mund t prmendet ky shembull: vrassi kryen krim ndaj personit t pafuqishm nga lakmia ose polici serb e ka vrar taksistin e etnitetit tjetr pr motive nacionalistike dhe materiale. Shembull edhe m drastik sht kur kriminalisti merr pjes n gjenocid ose n luftn pr shfarosjen e nj etniteti tjetr ose t nj populli t nj feje tjetr. T tria rastet jan

184 shembuj eklatant t mungess s fytyrs, turpit dhe pendimit dhe i mohimit t dinjitetit dhe habitusi njerzor. Nj prej vrejtjeve kryesore n adres t teoris s kriminalistiks, prve tjerash, ka t bj me mnjanimin, madje edhe mohimin, e parametrave t prmendur t personalitetit t zhvilluar moral t kriminalistit. Kjo vrejtje i adresohet edhe sistemit arsimor dhe kreut t shoqris, i cili bart prgjegjsin m t madhe pr t gjitha t kqijat q e kan prfshijn shoqrin gjithnj e m shum dhe i kan prekur t gjitha segmentet dhe t gjitha nivelet shoqrore. Disa eticist bashkkohor e kan e trajtuar shtjen e t drejts, drejtsis dhe organizimit t shoqris si dhe mjetet e arsyeshme pr zgjidhjen e detyr shtjeve q e rndojn realitetin e sotm shoqror. Ata prpiqen t prcaktojn sakt rndsin e personalitetit t zhvilluar moralisht n do profesion. Por, ka edhe eticist q nuk i kushtojn ndonj vmendje ktij problemi. Shembull pr kt sht Xhon Rolls, sipas pikpamjes s t cilit nocioni i personalitetit sht i paprcaktuar72. Ky qndrim nuk mund t pranohet. Me qllim t kuptimit m t plot t esencs s ktij nocioni, sht e domosdoshme t prezantohet edhe prcaktimi i tij i thjeshtuar. Nocioni i personaliteti moral, pavarsisht se pr far profesioni bhet fjal, paraqet karakteristikat kryesore t njeriut, t cilat manifestohen n trsin e mendimeve, fjalve dhe veprave n favor t humanumit dhe dinjitetit njerzor. Nga ky pozicion leht mund t shihet se teza e Rollsit mbi paprcaktueshmrin e nocionit personalitet sht e papranueshme. Ktij qndrimi i kundrvihet mendimi q personalitetin e vshtron si burim t aktiviteteve t shumllojshme, si margaritar t vlers, n t cilin bashkohen, thyhen dhe reflektohen vlerat ekzistuese dhe vlerat e mundshme t shoqris dhe bots73. Pr t arritur deri te pikpamje t qndrueshme mbi at se sa sht i rndsishm karakteri i personalitetit pr veprimin kriminalistik, shkenca kriminalistike duhet t bashkpunoj me teori t ndryshme psikologjike dhe etike t personalitetit. Pa bashkpunim ajo nuk mund t hyj n esencn e kuptimit t ktij nocioni dhe, rrjedhimisht, nuk mund t ofroj pikpamje t pranueshme pr refleksionin teorik t ksaj shtjeje. Mungesa e ktij bashkpunimi sht reflektuar edhe n pikpamjet e teoris kriminalistike t personalitetit, t cilat kan mbetur nn pikpamjet q i kan dhn teorike psikologjike dhe etike t personalitetit. Ekzistojn dy arsye fundamentale pr kt: e para, teoria e kriminalistiks ka histori relativisht t shkurtr dhe, e dyta, teoria kriminalistike i bazon shqyrtimet e saj ekskluzivisht n normat ligjore q profesioni i kriminalistikes duhet ti respektoj patjetr. Teoria e kriminalistiks, nprmjet prshkrimit, ofron at q sht norm ligjore e prcaktuar dhe e vrtetuar, e cila i prshkruan pasojat e moszbatimit t normave ligjore n veprimtarin profesionale kriminalistike, pa argumente valide teorike. Ajo insiston ne kufizimin dhe ndalimin e liris absolute t mendimit, e cila ndalohet ose kufizohet me norma ligjore. Ndalimi me
Don Rols,Teorija pravde, vepra e prmendur, f.452 Rasim Muminovi,Ethos i ljudsko bivstvovanje-Moralnoetiko otrenjavanje, botimi II, Filozofski Fakultet,Tuzla l997,f.306
73 72

185 vetiniciativ i disa t drejtave dhe lirive ose censura e qarqeve qeveritare e politike jep argumente t fuqishme valide pr marrdhniet midis morales e profesionales, gjegjsisht personalitetin moral e profesional. Kjo sht e pranishme n shoqrit e prfshira nga kriza e prgjithshme dhe kaosi, ku eprort bjn far t duan, duke shkelur mbi vlerat morale e profesionale. N rrethana t tilla personaliteti i zhvilluar moral i prgjigjet vetvetes dhe t tjerve, bhet prjashtim, i cili pr shkak t kualiteteve t veta morale e profesionale, nuk mund t realizoj t drejtat e veta elementare. N qoft se kihet parasysh kuptimi autentik i lirs s personalitetit t zhvilluar moralisht, ather personaliteti i zhvilluar moralisht, i vetdijshm pr obligimet dhe prgjegjsit e veta profesionale, vshtir e respektin kufizimin ose ndalimin e liris s mendimit dhe i shpreh pikpamjet e veta mbi marrdhniet e pushtetit ndaj vlerave morale e profesionale dhe krizs radikale t ktyre vlerave. Prandaj, personaliteti me cilsi t larta morale e profesionale bhet opozit e trendeve negative jo vetm pr profesionin e tij, por edhe pr shoqrin n prgjithsi. Esenca e personalitetit moralo-profesional t kriminalistit qndron n faktin se ai e pranon personalitetin e tjetrit, por krkon q edhe ai t pranohet nga t tjert. Ky pranim ose mospranim varet nga karakteri i shoqris dhe tradita e saj demokratike si edhe nga predispozita t tjera, gjegjsisht nga komponentet objektive dhe subjektive. Vshtruar parimisht, personaliteti moral e profesional verifikohet nprmjet prmbushjes s t drejtave dhe obligimeve t prcaktuara me ligj dhe kryerjes s obligimeve me interes pr shoqrin. Pranimi ose mospranimi i ksaj, duke prfshir edhe lirin e personalitetit moral, duhet t jet interes i teoris s veprimtaris kriminalistike. Pr fat t keq, ajo merret me shqyrtimin e ksaj vetm sa pr t thn. Personaliteti i lir moral i ka dy cilsi qensore: e para, personaliteti i lir moral prmbushjen e obligimeve t veta e rregullon sipas vlersimit t vet, gjegjsisht me parimet racionale, t cilat e respektojn autonomin e tij, dhe, e dyta, personaliteti i lir moral sht i aft t pranoj prgjegjsin morale dhe ligjor pr veprimin e tij. Kjo duhet t jet rregull e prgjithshme pr t gjitha veprimtarit profesionale, gjegjsisht pr t gjith personat e profesionit t kriminalistiks. Por, ekzistojn kundrshti midis asaj q duhet t t jet dhe asaj q sht. Ky dualizm nuk haset vetm n teorin etike, si sht rasti i teoris etike t Kantit, por sht pjes prbrse e praktiks kriminalistike. Natyrisht, para etiks kriminalistike shtrohet pyetja esenciale se: n far raportesh qndrojn moralja dhe profesionalja. Pr profesionin e kriminalistiks ky raport varet nga rrethana shoqrore ose rrethanat sociale, ekonomike, kulturore, politike e t tjera. N qoft se shoqria ec n drejtim pozitiv dhe n qoft se sht e bazuar n respektimin e t drejtave dhe arrin t prballoj sfidat e shumta negative t kohs son, ather prmbushen parakushtet pr harmoni midis cilsive morale dhe profesionale t personalitetit t kriminalistit dhe, anasjelltas, n qoft se shoqria sht e prfshir nga kriza e prgjithshme, q nnkupton shthurjen e sistemit t vlerave dhe shkeljen e t drejtave dhe lirive themelore njerzore, si edhe shfaqjen e dukurive t ndryshme negative e devijante, ndaj t cilave nuk sht imun as profesioni i kriminalistiks, ather nuk bhet fjal vepr pr amoralitet, por edhe pr joprofesionalizm. N kt rast etiks kriminalistike i hapen rrugt pr ndriimin e dualizmit dhe shpjegimit t mundsive t

186 tejkalimit t dualizmit midis t proklamuars dhe realitetit. Natyrisht, si sht theksuar, kjo nnkupton bashkpunimin e ngusht t etiks kriminalistike me teorin psikologjike t personalitetit dhe teorin etike t personit. e. Principet dhe parimet Midis shtjeve t rndsishme t etiks kriminalistike bjn pjes edhe principet dhe parimet. Pa kto nuk mund t mendohet personaliteti moral e profesional i kriminalistit. Me fjal t tjera, ato paraqesin fondamentin n t cilin mbshtetet gjithka q mund t vlersoje veprimin dhe sjelljen e kriminalistit gjat kryerjes s detyrave dhe obligimeve. Kriminalisti sht i obliguar q detyrat e veta ti kryej n mnyr profesionale dhe morale. N principe dhe parime shprehet m s miri lidhja midis morales dhe profesionales. N ann tjetr, principe ose parime t kriminalistit jan ligjet. Moszbatimi ose shkelja e tyre nnkupton sanksione. Natyrisht, duhet t kihet parasysh distanca radikale midis asaj q insiston do etike profesionale ose aplikative dhe rregullatives ligjore dhe distanca midis normatives ligjore dhe reales. Midis principeve dhe parimeve t shumta t etiks kriminalistike, rndsi t veant kan kto principe: l. Vrtetsia dhe drejtsia (pa to sht e paimagjinueshme puna e kriminalistit. Ato jan t pazvendsueshme n kt profesion, sepse e prbjn bazn e tij); 2. Prgjegjsia (rndsin e ktij principi e kam theksuar n kapitullim mbi prgjigjen morale e profesionale, q nnkupton prgjegjsin morale e profesionale dhe lidhjen e tyre t pashkputshme); 3. Autonomia (Kodeksi etik ia lejon kriminalistit q t ruaj autonomin e vet gjat kryerjes s detyrave t tij t prcaktuara me ligj edhe ather kur ngurtsia e profesionit t tij e pengon kt. Liria e tij mundsin vlersimin e drejt t shtjeve t caktuara); 4. Besimi (kriminalisti mund ti kryej me sukses detyrat e tij vetm me kusht q t ket ndrtuar besimin, i cili manifestohet si: besim midis kriminalistit dhe subjekteve tjera t profesionit t tij dhe besim i qytetarve dhe institucioneve t ndryshme ndaj tij dhe anasjelltas); 5. Humanizmi (kriminalisti duhet t respektoj personalitetin dhe dinjitetin e njeriut, n qoft se dshiron t jet i respektuar); 6. Barazia (kriminalistim, gjat kryerjes s detyrave, duhet t jet i barabart pr t gjith qytetart, pa marr parasysh dallimet sociale, nacionale apo fetare); 7. Aftsimi i vazhdueshm profesional (kriminalisti duhet t prgatitet profesionalisht vazhdimisht, nprmjet formave t ndryshme t aftsimit); 8. Solidariteti me koleg (ky parim ka rndsi t veant pr profesionin e kriminalistit. Ai e manifeston moralitetin dhe profesionalitetin e tij nprmjet dy principeve: principit t karakterit lokale dhe principit t karakterit planetar);

187

BIOGRAFIA E AUTORIT Prof. Dr. Muslija Muhovi sht lindur n Trpez te Berane. Shkolln fillore e ka kryer n vendlindjen e tij, ndrsa gjimnazin n Prishtin. Ka diplomuar n degn e sociologjis t Fakultetit t Shkencave Politike. Disertacionin e par t doktorats e ka mbrojtur n Fakultetin e Shkencave Politike (1978). Doktoratn n shkencat filozofike e ka mbrojtur n fund t nntorit t vitit 1995. I ka botuar mbi 60 punime (artikuj, trajtime dhe recensione) nga fusha e filozofis social-politike dhe filozofis s antropologjis. Fusha t tij t ngusht jan filozofia e moralit dhe antropologjia filozofike. Sot sht profesor i rregullt i Etiks dhe Antropologjis sociale n Fakultetin e Shkenca Kriminalistike n Sarajev.

188

VEPRAT E BOTUARA74 l. Dr. Muslija Muhovi, Marksizam i antropologija, Svjetlost, Sarajev, l987. 2. Dr. Muslija Muhovi etj. Osnovi marksizma (tekst universitar), Veselin Maslea, Sarajev, l988. 3. Dr. Muslija Muhovi, Etika(tekst universitar, Fakultet Kriminalistikih Nauka, Sarajev, l997. 4. Dr. Muslija Muhovi, Filozofija, Compact-Publishing House Sarajevo, Sarajev, l997. 5. Dr. Muslija Muhovi, Suvremena filozofska antroplogija - Tri glavna koncepta o ovjeku, Fakultet Kriminalistikih Nauka, Sarajev, 1998. 6. Dr. Muslija Muhovi, Etika Botimi i dyt i plotsuar, Fakultet Kriminalistikih Nauka, Sarajevo, 2000.

Ktu nuk jan prfshir dy tekste shkollore pr klasn 3 dhe 4.t shkolls s mesme, bashk me Dr. Omer Ibrahimagi, botim i Svjetlost, Sarajevo l981 dhe Veselin Maslea, Sarajevo, l983.

74