ASKLEPON

M.. 4'nc yzyla uzanan gemiiyle Asklepieon Salk Kenti, mitolojideki salk tanrs Asklepieos'a adanarak yaplm ve M.S. 5'inci yzyla kadar, nl bir tedavi merkezi olarak etkinliini srdrmtr. Bergama'nn eski alarda nemli bir salk kenti olduunu ispatlayan Asklepieon'un giri kaps, bu gn Viran Kap adyla ayakta durmaktadr .Bu kapda 'lmn girmesi yasaktr' yazd ve girite muayene edilenlerden tedavisi mmkn olmayan lmcl hastalarn ieri alnmad bilinir. eri alnan hastalar, 650 metre uzunluundaki kutsal yoldan yrr, bugn bile iilebilen ifal sudan ier ve bununla ykanr, daha sonrahastaln tedavisine balanrd.

lmn Yasakland, Vasiyetnamelerin Almad Yer Antik alarda Yunan halk lmden sonraki yaam hep yerin altnda karanlklar iinde dnm, ve bu yaama hep souk bakmtr. lm ncesi yaama sk sk balanp, lmden sonrasna hep stn tutmudur. Bu yzden gerek Anadolu gerekse Yunanistan hep tiyatrolarla, stadyumlarla ve hamamlarla doludur. Oysa Msr tam bir mezarlklar lkesidir. Yaamn vazgeilmez kayna salk da unutulmam, pek ok deiik yerlerde salk iin tesisler yaplmtr. n gnmze kadar ulaan Bergamann Asklepionu (Asklepieion) da salk alannda hizmet vermitir. Gnmz Bergamasnn nemli tarihsel ve gezmesel yeri, antik Pergamonun salk yurdu Asklepionun kuruluu 4. yzyla dayanr. Yaplan kazlar Asklepion, Asklepion olmazdan nce yine ayn yerde baka bir yerleimin olduu sonucunu karmtr. Salk ve doktorluk tanrs Asklepios iin adanan bu tapm merkezi, olaslkla, Anadoluda skca karlald gibi, baka bir tapm merkezinin zerine kurulmutu. Asklepionun ilevi, barndrd yaplar, sylenceleri ve nl Bergamal hekim Galenosu grmeden nce, Asklepiona adn veren, eski Yunann ve Romann salk tanrs olan Asklepiosu tanmak gerekir. Asklepios Kimdir? Salk tanrs Asklepios ylanl asas ile birlikte Salk tanrs Asklepios, Yunan sylencelerinde Apollonun olu olarak geer. iddet ve aldatmacann youn olduu sylenceye gre Teselya kralnn kz Koronis tanr Apollon ile seviir ve ondan gebe kalr. Ne var ki tanrnn dln karnnda tarken Arkadyadan gelen bir yabancy da yatana alr. Bu haberi tanrya kutsal kuu haber verir. Koronis korkun bir cezaya arptrlr. Bir odun ynn stnde diri diri yanacaktr. Alevler iinde kadn can vermek zeredir ki Apollon, ocuun yok olmasna katlanamaz ve lnn karnndan dln karr. ocuun bymesi iin at adam Kheirona verir. Bu olay hekim tanrnn son anda kurtarc olarak yetimesinin simgesidir. Asklepios'a, hekimlik sanatn reten Kheiron doann iinde yaayan, doann srrna ermi bir varlktr. Saln kayna da doada olduuna gre Khereonun ak havada, gnein altnda ifal sulardan ve otlardan yararlanma yollarn bilmesi de gerek olarak ortaya kmaktadr. Asklepios bylece usta bir hekim olarak yetiir, hekimlii ve cerrahln btn bilgilerini edinir. Daha teye gider, lleri bile diriltmeye varr. Bunun srrn efsane yle aklar: Tanra Athena, Gorgo canavar ld zaman bedeninden akan kan toplam ve Asklepios'a vermitir. Gorgo'nun sa tarafndaki damarlarda zehirli, sol tarafndaki damarlarda ifal kan varm. Bu ifal kanla lleri diriltmek yoluna gitmi ve dirilttii adamlar arasnda Kapaneus, Lykurgos, Minos'un olu Glavkos ve Theseus'un olu Hippolytos da varm. Zeus doal dzeni bozan bu hekim tanrnn ar gcnden kuku duymaya balam, onu cezalandrmak iin stne bir yldrm salm, yakp yok etmi, ama Apollon da olunun cn alm, Zeus'a yldrm balayan Kiklop'lar (Kyklop) ldrm, sonra da olu Asklepios'u gkte burlar arasna yerletirmi. Asklepios'un yok oluundan sonra hekimlik sanatn kz Hijye (Hygieia, Yunanca salk anlamna gelir) ve oullar

Asklepiades sk bir lonca dzeni iinde srdrmlerdir. lka sonuna dek gelen bu gelenek iinde tm hekimler bu efsaneye brnm olarak karlar karmza. rnein Hippokrates'in yaam yksnn ne kadan gerek, ne kadar masal bilinmez bugn. Asklepios adna yaptrlan tapnaklarn bulunduu yerlerde kurulan salk yurtlarnn en nlleri Peloponnes'teki Epidavros (Epidauros), Hippokratesin grev yapt, Gkova Krfezi'nin azndaki Kos Adas (stanky) ve Bergamadr. Asklepios'un sembolleri arasnda; ylan, tas, asa, kpek ve horoz grlr. Asklepios heykellerinde sakall (sikkeler zerinde sakalsz) elinde ylan sars asa, byk ve sade harmaniye, ayanda byk sandallar ile grlr. Asklepion'un Tarihesi Bergama Asklepion'u M. IV. yzylda kurulmutur. Asklepios'un tapm (klt) hastalar iyiletiren tanrla ykselince M.. IV. yzylda Yunanistan'da Epidavros'daki asl kutsal yeri Bergamaya getirilmitir. Bu ii baaran Bergama'l Aristohminosun olu Arkiasdr. Arkias, Pindasos (Madra Da) srtlarnda avlanrken bir taraf krlmt. Bu zengin adam Epidavrosdaki Asklepiona gitmi ve orada az zamanda iyi olmutur. Dnnde vatandalarna hizmet olsun diye bakm ilerini gren asklepiyatlardan bir kan Bergama ya getirmiti. Bylece ilk tapnak Ayvazali yresinde kutsal eme ile onun yanndaki kayalk alanda kurulmu oluyordu. Balangtan beri bu kutsal blge adm adm geniletilmitir. M.. IV. yzylda byk alanda bulunan kaya ve temeller stnde geniletilmi olan Asklepion kutsal yol boyundaki ant-mezarlarda klasik kltr bakmndan zel bir durum tayordu. M 280 - 133 Bergama Kralla dneminde akropol ve kent gibi Asklepion da geni lde kalknma ve ykselme iine girmiti. zellikle mermer iiliin deerli yaptlar ile sslenmitir: M 218 de Byk skender'in hazinesi yznden Suriye kral III.Antiokhos ordularn, Bergama kral I. Attalos zerine gndermiti. Bergamaya kadar gelebilen bu ordu, akropol kuatt ve kenti yakp ykt. Asklepion ise ok az zararl kmt. M 201 de Makedonya kral V. Filip, akropol zaptedemeyince kenti yakp ykt ve Asklepiona da zarar vermiti. M 183-173 yllar arasnda Bergama kenti bayndrlk aamasna geerken Asklepion da gzden geirilmi ve geniletilmitir. Bu dnemdeki plana gre yer kazanmak iin gney eimli alan destek duvarlaryla kapatlm ve bir dehliz oluturulmutur. on dzenindeki mermer tapnak kayalklar stnde ykselmi, tedavi salonlar kurulmutur. Kutsal su iin ta eme ve havuz yaplmtr. M 156 da Bergamaya Bitinya kral II. Prusias saldrm, kenti kuatmasna karn alamaynca aa kenti ve Asklepion'u yamalam, tm heykel ve sanat rnlerini alp lkesine ***rrken Asklepios heykelini de unutmamtr. Bergama kral III. Attalos zamannda salk tanrs ile kral arasndaki snf ayrm kaldrlm ve Asklepios'un salk yurduna Kral kutsal yeri denmitir. Kraln heykeli, tanr heykelinin yanna dikildi ve adlarna kurban kesilmeye baland. M 133 yl Bergama Tarihinde bir dnm noktasdr. Bergama Roma gdm girerken, Asklepion grevini srdryor olmasna karn bir ok sarsntlar geirecektir. M I. yzyln balarnda Pontus kral Mithridates, Bergamaya dein bir kurtarma savana girmitir. Bu ordu Bergamaya geldii zaman 80.000 Romalnn canna girmiti. Bergama'daki Romallar snmak amacyla Asklepios Kutsal Alan'na komular, fakat tanrnn heykellerine sarlrlarken insafszca katledildiler. Sulla'nn Romal asi komutan Fimbria ve arkadalar Asklepion'a kamlard. Aristonikos'un adamlar tarafndan sndklar yerde yakalanp ldrldler (M 85). Kuruluundan beri kutsal yurda verilen snma hakk ilk kez bozuluyordu. Ancak bu hak Anadolu prokonsl tarafndan tekrar kabl olundu. Bu tarihlerde Asklepion gerilemeye yz tutmutur. Bunun nedeni de Roma ordularnn Anadoludaki savalar yzndendir. 150 yl kadar baslan paralarda Asklepios'un ba ve ylanl heykeli grlmemektedir. Bununla birlikte M I. yzyln banda olduu gibi ikinci yansnda da Asklepion nem ve zelliinden bir ey yitirmemiti. Jimnas bakanln yrtmesi ve snma hakkn srdrmesi ile bu nem anlalmaktadr. Asklepion'un Roma imparatorluu zamannda yeni bir ykselme dnemine girdii gzlenmektedir. Trayan, Hadriyan ve Karakalla ile bunu simgeleyebiliriz. Antaninus Pius zamannda (MS 138-161), Asklepion iki kat bir genileme gsterir. Bu genileme srasnda koridor, havuz ve tedavi blmleri kazandrlmtr. II. yzyl ortasnda sylevci Aristides (Aristid) Bergamaya gelmi, bir ok hastalklar iin Asklepionda tedavi olmak istemi ve 4-5 yl iinde tam salna kavuan Aristides: "Tm salm, Asklepios sana borluyum, sana gizemsi bir akla balym" demektedir. Aslnda Asklepion hakkndaki bilgilerimizin ou bu bilge kiinin yazdklarna dayanr. Asklepionun bu son parlak dnemi de ok uzun srmedi. mparator Decius zamannda (249-251) hristiyann Asklepion'un yaknndaki tiyatroda paralanmas, Bergamada derin yanklar uyandrmtr. Yeni dine kar gsterilen bu iddet, inan ve duygular zerinde byk tepki gsterecektir kukusuz. Hemen bunun arkasndan gelen mparator I. Valerius (253-260) zamanndaki byk deprem

kenti ve Asklepionu byk lde ykma uratt. Yeni dinin basks ve depremlerin doal ykm Asklepion'u bir daha ayaa kalkmamak zere yere sermiti. Bu imparatorun ilk gnlerinde baslan paralarda grlen Asklepios grntleri de son simgeler olarak kalmaktadr. Hristiyanlk Bergama'da kk salmakta geikmedi ve izleri Asklepion'da da brakt. Asklepios tapnann bu dnemde kilise olarak kullanld, ortasnda duran mermer krs altlktan ve antsal kap (propilon, propylon) yannda bulunan vaftiz yerinden anlalmaktadr. Kk koridorun tapnaa bitiik yerindeki odacklar, gney koridorun mahzenindeki sva stndeki ha ve havuz ile su deposu yaplan bodrumdaki svalar hep Bizans dnemi kalntlardr. Asklepion tapnann iindeki kilise krss yannda bulunan bir mezardan kan kemikler arasndaki paradan, mezarn XV. yzyldan kalma olduu saptanmaktadr. lmn yasakland Asklepion artk mezar gibi kullanlmaktadr. XIV. yzylda Bergama, Osmanl Trklerinin eline getii zaman Asklepion tepeden inen sellerin yd kaln bir toprak tabakasyla rtlmt. Asklepionda Kazlar Asklepionda ilk kazlar, 1927 ylnda balamtr. Alman kaz kurulu bakan Wiegand Asklepion'un yerini saptam ve 1928 den sonra Asklepion ortaya karlmaya balanmtr. lk buluntular arasnda kuzey koridor kolonlar yerletirilmi ve tiyatronun birinci blmnn onarm yaplmtr. Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrlnn yardmlar ile Basn-Yayn Genel Mdrl Turizm btesinden destek ile Bergama Mze Mdr Osman Bayatl Asklepion'un onanrm, 20 kadar stunun dikimi ve kk tiyatronun douunu hazrlamlardr. 1958 ylnda Alman arkeologlar kutsal alann orta kesiminde yeniden almaya baladlar. Bu kazlar eitli yenilikler sunmaktadrlar. Hellenistik uyku odalarnn altnda, stteki kuzey-gney ynlendirmeden farkl olarak, eik bir biimde uzanan duvarlara rastlanmtr; iilik, duvarlarn en ge .. 4. yzyl balarnda rldn gstermektedir. Gerek sz konusu duvarlar, gerekse bir birtakm arkaik figrinler ve yaknda bulunup, ok erken bir dneme tarihlenen bir keramik paras, .. 4. yzylda kurulan Asklepion'dan nce burada yerleildiine iaret eder. evrede ele gemi baz pimi toprak figrinlerin oturan bir kadn betimlemesi nedeniyle, kazclar burada bir tanra kltnn bulunduunu ileri srmlerdir. Ne ki, figrinler daha ge bir dneme aittir. Bu durumda eski kltn (eer gerekten eski bir klt var ise), Asklepios kltnn yan banda yaatld anlalr. Sorun henz tam anlamyla zmlenememitir. 1969-1971 yllar arasnda Oscar Ziegenaus ynetiminde Asklepios Tapna kazlar tamamland. Asklepionun Konumu Asklepion'un yeri; kentin bat kesiminde, denizden 108 metre ykseklikte ve rzgarlardan korunabilir bir yerdedir. rnein Aristides burann konumu iin; su ve havasnn iyiliinden gelii gzel seilmi olmayp gizemsel bir seim olduunu belirtir. Bergamal nl hekim Galenos ise; Asklepion'un Misi Dalarnn (Geyikli) ayaklarnda, hava akmlarndan korunmu, temiz havas ve suyu olan uygun bir yerde kurulduunu vurgular. Ozan ve tarihi Horas ise; oraya scaklar stma ***rmez, orada vasiyetnameler almaz diyerek nemini dile getirir. Kazlar sonucu gn na karlan Asklepion'un bugn grdmz kalntlar byk oranda .S. 2. yzylda gerekletirilen geni apl yenilemeye aittir. Bunun ncesinden kalanlar ise kutsal alann esas ekirdeini olutururlar: Kutsal kuyu, tapnan ve onun bats ile gneyinde yer alan uyku odalarnn temelleri. Bugn grdklerimizin ou Aelius Aristides'in zamannda ina edilmitir. Ne yazk, onun szn ettii yaplar genellikle gnmze erimemitir. Yine de kutsal alandaki ilk yerlemenin Arkaik Dnem'e, hatta Bronz a'a gittii anlalmaktadr. Yunan tanrs Asklepios'un klt olaslkla daha eski ve yerli bir kutsal alan zerine kurulmutur. Kutsal Yol (Via tecta) Viran Kapdan balayp Asklepionu Bergamaya balayan yol.. Kazlarla nemli bir ksm aa karlan kutsal yol, antsal kapnn nndeki avluya eik bir ekilde kavuur. Antsal Kap (Propilon, Propylon) Kutsal alana, kutsal yol zerinden girilerin yapld ana kap. Ktphane: Antsal kapdan getikten sonra hemen sada, yani kuzeyde, ktphane yer alr. Ktphane, duvarlarnda niler bulunan kare biimli tek bir odadan ibarettir. Dou kenardaki orta nii, bilimsel almalar korumas nedeniyle ktphanenin adand mparator Hadriyan'n (Hadrianus) heykeli ssler. Hadriyan ayrca Asklepion'un btnnde yaplan yeniliklerden ve onun Yunan dnyasndaki en nl tapnaklar arasna ykselmesinden de sorumludur. Okuma iin gerekli k, nilerin zerindeki bir sra pencere ile salanmtr. Ktphane bir tp kitapl saylmamaldr; tersine hastalarn hizmetine sunulmu klasik yaptlar

kapsayan bir koleksiyondur. Hadriyan heykeli ve belki yapnn tm Flavia Melitine adl bir kadn tarafndan adanmtr. Zeus-Asklepios Tapna Antsal kapnn br yannda yuvarlak Zeus-Asklepios Tapna yer alr. Mevcut kutsal alann ba tapna olan yapdan yalnzca en alttaki ta srasnn kalmasna karn, duvar rgsndeki ustalk gzden kamaz. Tapnan arkasnda, dou yanda bir merdiven dardan atya ulayordu ve olaslkla onarm ilerine ynelikti. n cephede ise, soldaki antsal kapdan kutsal alana inen merdivenleri bakml bir biimde dengeleyen ikinci bir merdiven vard. Burada Asklepios'un Zeus ile badatrlrmas, Aristides'e gre zerinde durulmas gereken bir durumdu. nl hatip, Asklepios'un tpk Zeus gibi yce, ok ynl ve her eyi saran bir gce sahip olduunu anlatmtr. Onun kendi giriimleriyle dzenledii bir koro gsterisi onuruna, bir ayakl kazan adad tapnak da yine burasdr. Kazann aya da birer altn figrle bezenmiti: Birinde Asklepios, brnde Hijye, sonuncusunda da Telesforos (Telesphoros) figr vard. Adak, Asklepios heykelinin sa elinin altna yerletirilmiti. Sal ifade eden Hijye ve Gerekletirici anlamna gelen Telesforos Asklepios'un evresindeki ikincil tanrlard. Stoalar Kutsal alan kuzey, bat ve gney yanlarnda stoalar ile evrelenmiti. Bu stunlu galeriler Yunan sivil mimarisinin vazgeilmez elerindendir; insanlar yazn gneten, kn yamurdan korurlard. Pergamon Asklepion'unda en iyi korunagelen stoa kuzeydekidir. Kaz sonrasnda, bu kesimdeki stunlar yeniden ayaa kaldrlmtr. Kuzey stoa stunlar on dzenindedir. Yalnz ktphane tarafindaki son on stun bir depremde yklm ve yerlerine postament zerine oturtulmu, kompozit balkl stunlar dikilmitir - kompozit tip, on stun balna zg volt ile Korint balndaki akanthus yapraklarn birletirir. Kalnt brakmamasna karn, bat stoann kuzeydekine benzedii anlalr. Tam ortasndaki kap ve basamaklar, baka bir stoaya giri salamtr. 120 m. uzunluunda ve Dor dzenindeki bu stoann gerisinde bir dizi mekn, nnde ise Aristides'in de deindii, jimnazyum (gymnasion) ilevli bir ak alan vardr. Gney stoa da tmyle yklmtr. Bu yan, arazinin eimi yznden alakta kaldndan, bir bodrum kat gerektirmitir. Gnmze eriebilen bodrum kat, ortadaki bir paye dizisiyle iki nefe blnmtr. Payeler stteki stoay tam, bodrum kattan ise depo olarak yararlanlmtr. Tiyatro Kuzey stoann bat ucunda kk bir tiyatro vardr. Yap Roma Dnemi tiyatrolar iin tipik olan yarm daire eklindedir. zleyicilerin oturduklar kademeli blm, merdivenler ile dikeylemesine gen biimli be alana ve bir geit yani diazoma ile yataylamasna ikiye blnmtr. Orta blmn en aadaki sras nemli kiilere ayrlmtr. Anlaldna gre sahne yaps katlyd. Onun nnde yer alan, oyuncularn gsterilerini sunduklar sahne, yerden yaklak 1 m. ykseklikteydi. Bir yazt tiyatronun Asklepios ile Athena Hijye'ye adandn belgeler. Yap 3500 kiinin oturmasna izin veriyordu. Asklepion'da kalan hasta saysnn hibir zaman bu kadar yksek olamayaca gz nne alnrsa, evredeki halkn da gsterileri izleyebildii sonucuna varlmaktadr. Genel Tuvalet (Latrinler) Bat ve gney galerilerin birletii kede, antik ada kullanlan latrinlerin ilgin bir rnei ile karlalr. Erkeklere ayrlan byk meknn gsterili olduu anlalr. Burada mermerden, yaklak otuz adet oturma yeri vard. at, zenle ilenmi Korint balklar tayan drt payenin zerine oturtulmu, ortasnda k ve hava dolam iin bir boluk braklmt. Byle grkemli latrinler, dnem iin karakteristiktir. Bunlar gnmzde aradmz gizlilikten yoksun bulunmalarna karn, gz alc bir biimde ina edilip, kusursuzca donatlmlardr. te yandan, bayanlara ayrlan latrin daha kk ve sadedir. Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular Kutsal alan ve kltn odak noktas Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapnn iine alnm, knkler araclyla bir pnardan beslenmesi salanmt. Su, hastalarn iine girmesi iin deildi; eitli kaplarla ekilerek ykanma ve zellikle ime suyu olarak kullanlyordu. Aristides kutsal suyun yararlarn cokuyla anlatr, hatta yazlarndan birini, yalnzca bu su iin dzd vglere ayrmtr. Dediine gre kuyu her zaman dolu ve su, yazn serin, kn lkm. Gz hastalklar ekenler, bu suyla banyo yaparak gs hastalklar, astm ve ayak sorunlarndan yaknanlar, suyu ierek ifaya kavuuyormu. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu iince, konumaya balam. Pergamon'daki suyun kutsall, baka yerlerdeki kutsal nitelikli sular gibi - rnein, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasna izin verilmemesinden kaynaklanmyordu. Pergamon Asklepion'undaki su kutsald, nk kullanan herkese tanrnn yardmyla yararlar veriyordu. Kutsal alanda, ayrca iki eme vardr. Her ikisi de hastalarn saaltmnda rol oynayan bu emelerden birisi, tiyatronun yaknndadr. st aktr, mermer bir tekne ile donatlm ve olaslkla souk banyo nerilen hastalarca kullanlmtr. Obr bat tarafn ortasna rastlar. Tekne kayaya oyulmutur. zerinin bir at ile rtld anlalr. K mevsiminde ve yal havalarda evresinde youn biimde amur birikir. Asklepion'u kazanlar, hastalarn buradaki birikinti ile amur banyosu yaptklarn, sonra da teknede ykandklarn ileri srmlerdir. Eer tekne bir tek bu amaca yaram ise amur banyosu sk uygulanm bir tedavi yntemi olmaldr, nk tekneye inen basamaklar bir hayli anmtr. Kutsal Kuyu'nun hemen gneybatsnda uyku odalar yer alr. Yalnzca temelleri korunan odalarn ayrntl biimde tmlenmesi olanakszdr. Uyutulma ilemi kesin dinsel kurallar uyarnca gerekletiriliyordu. Kurallardan bazlarn ok hasar

grm bir yazttan reniyoruz: Hasta, uyku odasna girmeden nce ykanp beyaz giysiler giymeli, kuak ya da yzn karmal ve kurban sunmaldr. Bergama'da kurbann zeytin dallaryla ssl, beyaz bir koyun olduu anlalr; Aristophanes'ten (Klasik Dnem oyun yazar) rendiimize gre, Atina'da ise Asklepios'a adak rekleri sunulmutur. Hellenistik Devira ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar Uyku odalarnn kuzeyindeki kayalk taban zerinde, gnmze pek az iz brakan tapnak ykseliyordu. Bunlar Kurtarc Asklepios'a, kz Hijye'ye ve babas, Gzel ocuklu Apollon'a adanm tapnaklard. Hijye Tapna'nn iinde ya da yannda Telesforos'un kutsal bir yeri vard. Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un evresinde yer alan, daha sonra baka yerlerde de tapm gren bir ocuk-tanryd. Saaltm kltnde nemli bir rol oynuyordu: Aristides bir gn kendisine Telesforos'un, daha doru bir deyile Telesforos rahibinin, vcuduna srlecek bir merhem verdiine deinir. Bir keresinde de Aristides bir d grm ve dnde btn vcudunu kurtarmak istiyorsa, bir organn kesip Telesforos'a adamas gerektiini renmitir. Fakat rahip bir organn adanmas ok ac vereceinden, Aristides'in parmandaki yz adamasnn yeterli olacana karar verir. Bylece parmak ada yapm gibi, etkili bir sonu elde edilebilecektir. Aristides'in yks gereki ifade biimiyle, enikonu inandrcdr. Hastalarn Tedavi Grd Klinik Kutsal alann gneydou kesinde, tiyatrodan sonra alann en iyi korunmu esi olarak karmza kan, ikinci bir yuvarlak yap vardr. Yap iki katlyd. Esas kat oluturan st katta daire biimli bir mekn, byk apsisler ile evrelenmi ve ahap bir at ile rtlmt. Fakat bunlar gnmze ulamamtr. Ayakta kalabilen kesimi, alt kat ya da bodrum katdr. Burada, ortadaki ekirdein evresinde dolaan bir dehliz yer alr. Belirli aralklarla yerletirilmi, masif ayaklarn oluturduu bir halka, dehlizi boylu boyunca ikiye blmektedir. Ayaklardan kimisinin dibinde ykanmaya ynelik tekneler grlr. Gneydouda, st kata kan iki merdivenin kalntlar gze arpar. Bu yapya antik yazarlardan hibiri deinmemitir ve ilevi kesin biimde bilinmemektedir. .S. 2. yzylda kutsal alan yenileyen tasarmn bir rn olmas ihtimali, bu tasarmdaki bakm bozdunundan, akla yakn grnmemektedir. Telesforos Tapna yaktrmasnn ardnda ise hibir dayanak yoktur; yukarda belirtildii gibi, Telesforos'un kutsal yeri alann baka bir kesinde bulunmaktadr. Aslnda yapnn bir tapnak olduu da kesin deildir. Buna karlk, saaltm srecinde belirli bir rol oynad kukusuzdur. Bodrumdaki ykanma teknelerinin yan sra yapnn bir tnel ile Kutsal Kuyu'ya balanmas, tbbi bir ilev tadna iaret eder. Yeralt Geidi Geit kusursuz bir biimde korunmutur. Her iki ucunda merdivenler, tepesinde ierisini aydnlatan bir dizi delik vardr. Asklepion'u kazanlar, tnelin iki amac olabileceini ne srmlerdir. Bunlardan birincisi, kutsal alanda alanlarn yararlanmas iin yaplddr. kinci seenek ise yaz gnlerinde hastalara serin bir korunak salanmas amacn gndeme getirir. Oysa belki daha gl bir olaslk, tnelin zellikle kt havalarda hastalarn yuvarlak yapdan kp, kutsal alann kuyu evresindeki merkezine ulamalarna yaramasdr. Yuvarlak yapnn ya da en azndan bodrum katnn, kutsal alanda kalan hastalar iin hem scak, hem de yal havalarda korunabilecekleri bir yer olarak yapldn kabul edebiliriz. Yapya gneyden bitien ta deli teras, yatalaklarn kutsal alann kalabalna girmeksizin, hava alp gnelenmesini salamtr. Asklepionda Saaltm Yntemleri Roma mparatorluk Dnemi'nde Bergama Asklepion'u nemi bakmndan Epidavros'takinden sonra ikinci sray alyordu. Asklepiondaki saaltm yntemleri hakkndaki bilgilerimizn ounu nl sylev ustas ve kronik bir hasta olan Aelius Aristides reniyoruz. Burann srekli ziyaretilerinden Aristides baz yazlarnda dorudan Asklepion'u ele alm, Asklepios'un uygulad olaanst tedavi biimlerini anlatrken, Asklepion'a ilikin deerli bilgiler vermitir. Gerek Bergama'da, gerekse dier Asklepionlarda gerekletirilen saaltm, doast ve klgl yntemleri garip bir biimde kaynatrmt. Saaltmn en nemli zellii, hastann uyutulmasyd: Hasta kutsal alan snrlar iinde uyutuluyordu. Uyandnda ya iyilemi ya da o kadar ansl deilse, rahiplere anlataca bir d grm oluyordu. Bu de gre rahipler, daha dnyevi tedavi yollar tlyorlard. Rya ok kesin deilse - Aristides'in ryalar genellikle kesindi rahiplerce yorumlanmas gerekirdi. Rahipler, bylece hekimlerin ilevini gerekletiriyorlard. Fakat herhangi bir dinsel grevleri olmayan hekimler de tedavi biiminin belirlenmesinde ou kez rahiplere yardm ederlerdi. Hippokrates'ten sonra antik an en nl hekimi saylan Galenos, Bergama'da domu ve Asklepion'da almt. lk tbbi deneyimlerini, belki yakndaki amftiyatroda gsteriler yapan ve bakalarna oranla zerinde allacak daha ok insan malzemesi salayan, bir gladyatr topluluunun hekimi olarak kazand. Antik adaki snrl tp bilgisi gz nne alnrsa, uygulanan tedavinin genelde

ok akllca yrtld ve meslein yzn aartt anlalmaktadr. temel e: perhiz, scak ve souk banyo ile beden hareketleridir. Sindirim bozukluu ikyetiyle Epidavros Asklepios Tapna'na bavuran bir Milaslnn (Milasa, Mylasa) durumu rnek alnabilir. Hastaya ekmek, peynir, maydanoz, marul ve ball stten oluan bir perhiz verilmi, plak ayakla dolamas, her gn komas, amur banyosu yapmas ve belki tuhaf, ama scak bir banyo almadan nce vcudunu arap ile ovmas tlenmitir. Tedavi baarl sonu vermi ve hastann krann dile getiren bir yazt, bunun kant olarak gnmze ulamtr. amur banyosundan, Bergama'da da yararlanlyordu. Aristides, tanrnn buyruu zerine, souk bir k gecesinde nasl amur banyosu yapp tapnaklarn evresinde kez kotuunu ve nihayet kutsal emede stndeki amurlar temizlediini ok canl bir anlatm ile aktarr. Yazarn szlerine baklrsa, hava o kadar soukmu ki, hibir giysi insan koruyamyormu; yazara elik etmeye gnll olan iki dostundan biri hemen geri dnm, br de spazm geirmi ve gevetilmesi iin hamama ***rlmesi gerekmi. zerinde uygulanan tedaviler eer gerekten doru ise Aristides'in bnyesi, srekli hastalklarna ramen, anlalan ok glyd. Bir keresinde de krk gn sren dondan sonra Asklepios, yazara yataktan kalkmasn ve yalnzca keten bir gmlek giyip, dardaki emede ykanmasn tlemi. Her yer donmu olduundan, su bulmak ok gm. Su musluktan akar akmaz donuyormu. Yine de Aristides tanrnn buyruuna boyun emi ve souu herkesten az hissetmi. Bir baka kez, k ortasnda yazar zmirdeyken (Simirna, Smyrna) dnde Asklepios grnm. Tanr ona aaya inerek kentin dndaki rmakta ykanmasn sylemi. Souk o denli iddetliymi ki, rmak kysndaki akllar kat bir yn oluturacak biimde donmumu. Aristides her eye ramen suyun en derin yerine atlayp bir sre yzm ve darya knca, gn boyu sren lk bir zindelik hissetmi. Olayn akna dnen tanklar ister istemez haykrmlar: "Ycedir Asklepios." Aristides, saaltmda tutulan yntemlerin bu aykr niteliine, kendisi de ayordu. Fakat yazar, artk Bergama'da epeyce tannm birisiydi; kukusuz rahipler onun bnyesinin nelere dayanabileceini de hastalklarnn ne denli nemli bir blmnn hayal rn olduunu da kendisinden daha iyi deerlendiriyorlard. Baldran suyu ya da kire katlm su imek ve peklie kar uzun sre oru tutmak, Aristides'e aykr gzken tedavi yntemleriydi. Foal (Phokaia) bilge Hermokrates de bir ykye konu olmutur. Bir gn Hermokrates, imparatorun huzurunda bir okuma yapm. mparator Hermokrates'ten o denli honut kalm ki ona diledii bir dl semesini sylemi. Hermokrates, Bergama Asklepios'unun buyruu zerine, gnlk ile ttslenmi keklik perhizi yaptn, fakat lkesinde gnlk bulmann bir hayli g olduunu, bu yzden imparatordan ok miktarda gnlk istediini belirtmi. Aristides, Asklepios'un bir boksre ryasnda grnerek, zorlu bir rakibe kar kullanabilecei oyunlar rettiini de anlatr. Asklepios'a balanan saaltmlarn ou mucizevidir. ..4. yzylda Epidavros Kutsal Alan'na, burada gerekletirilen eitli saaltmalar belgeleyen mermer steller dikilmi ve bunlardan bazlar gnmze ulamtr. Bunlardan birinde, bir kadnn be yllk bir gebeliin ardndan, kutsal alanda uyuduu ve sabah uyanr uyanmaz be yanda bir erkek ocuk dourduu yazldr. Bir dieri, Epidavros'a ocuk sahibi olma umuduyla gelmi ve hayal grd bir srada, kendisine dileini soran Asklepios'a, gebe kalmak istediini sylemitir. Baka bir istei olup olmad sorulunca, dnyada bakaca bir istei olmad yantn vermitir. Kadn gebe kalr, ama gebelii yl srer. Bunun zerine kurtulu iin, yeniden tanrya bavurur. Ona verilen karlk, zellikle sorulmasna karn, gebe kalmaktan baka bir dilek belirtmedii yolundadr. Yanl dile getirilen dilek temas, antik ada sk sk yinelenir; tpk Midas ve her eyi altna dntren dokunuu ya da sonsuz yaam elde eden fakat sonsuz genlikten yoksun kalan Tithonos ile ilgili efsanelerdeki gibi. Her ne ise, Epidavros'taki belki en mutlu olay Pandaros adl birinin bandan geer. Anlaldna gre, bir zamanlar kle olduundan, Pandaros'un alnnda dvme ile yaplm iaretler vardr ve bunlardan kurtulmak amacyla Asklepiosa gelmitir. Tanr geceleyin onun alnna bir atk balam ve sabahleyin atky karp, tapnaa adamasn sylemitir. Ertesi sabah atk zlnce, iaretlerin atkya gemi olduu grlmtr. Ksa bir sre sonra, Pandaros'un Ekhedoros adl ve yine dvmeli bir arkada ayn amala tanry ziyaret eder. Yannda, minnettar Pandaros'un kendi adna tanrya adanmas talimatyla verdiri bir miktar para da vardr. Ekhedoros onursuzca davranp, bu grevi yerine getirmez. stelik tanr geceleyin kendisine grnerek, Pandaros'un para gnderip gndermediini sorunca, bunu inkr da eder. Bir tek, dvmelerin temizlenmesine ilikin dileini belirtir. Asklepios, Pandaros'un tapnaa adad atky, bu kez Ekhedoros'un bana balar ve sabah karttktan sonra kutsal havuzda yanssna bakmasn buyurur. Ekhedoros tanrnn syledii gibi yapar. Sabah grr ki, atk temiz kalmtr, ama alnndaki dvmelere imdi Pandaros'unkiler de eklenmitir. Bu belgeler rahipler tarafndan derlenip yaymlanmtr, dolaysyla ifaya kavumu hastalarn adak yaztlar kadar gereki deildir. Yine de bunlar uydurma sayacak kii dikkatli olmak zorundadr. Epidavros'a gelen, elinden sakat birisi byle bir gaflette bulunmutur. Bir yandan kutsal alanda yrdke, bir yandan da yaztlar okuyup homurdanm, hibirine olanak bulunmadn sylemitir. Asklepios onu inandrmak iin, sakat elini ifaya kavuturmu, fakat lanetini de eksik etmemitir. Adam artk hep "Kukucu" adyla anlacaktr. Bu vaka da bir sonraki stele yazlarak, belgeler arasndaki yerini almtr. te Asklepios klt byle bir grnm iziyordu; yar batl, yar bilimsel. Ama sonuca, ister kendi kendine telkin veya inan yoluyla, isterse tbbi tedaviyle, nasl ulalrsa ulalsn, kltn byk lde reva bulduu kesindi. Bunun nedenlerinden biri,

tanr ile yakn kiisel ilikiye girilmesiydi. Asklepion yalnzca bir salk kurumu deildi; bir hastaneye ise hi mi hi benzemiyordu. Asklepion kamusal ve dinsel bir kutsal aland; salkl veya salksz, yurtta veya yabanc, herkese akt. Tanr tarafndan tlenen, ama vakurluuna yakmayan baz tedavilerin izleyiciler nnde uygulandn ve onlara elence kayna olduunu, bize birok kez anlatr Aristides. Doal olarak, hastalarn hepsi bir gecede ya da birka gnde ifa bulmuyordu, ounlukla uzun sreli ziyaretler gerekiyordu. Olaan sre bir yld. Bu sre iinde hastalarn nerede kaldklar bilinmemektedir. Ciddi hastalklar saaltm yerinde kalnmasn zorunlu klar, ancak kazlar kesinkes bu ama iin tasarlanm herhangi bir yapy ortaya karmamtr. Hareket ettirilemeyen hastalarn belki uyku odasnda kalmasna izin veriliyordu. te yandan, rahatszlklar o denli ciddi olmayanlar can skntsndan kurtarmak amacyla, birtakm zmler dnlmt. Kutsal alanda hem bir tiyatro, hem de bir ktphane vard. Gerek u ki, can sknts burada bir sorun olamazd. Kutsal alan her gn hastalar ve ziyaretilerle biraz daha kalabalklayordu. Bilginleri, Galenos ve dierleri gibi hekimleri, her biri ardnda bir dinleyici topluluuyla bir aa bir yukar yrrken ya da iyiliksever bir rahibi bir topluluk ile rahata kaynarken ya da hastalar kendi aralarnda sohbet ederken gzmzn nnde canlandrmamz hi g deildir. Kleci bir toplumda bo zaman oktu ve Yunanllar bunu nasl deerlendireceklerini iyi biliyorlard; hibir Yunanl, yannda tartacak biri bulunduu srece, sklmazd. Galenos Bergama'da 130 yl civarnda doan Galenos, o dnemlerin en nemli hekimlerini bir araya toplayan salk yurdunda (Asklepion) tp eitimi grmt. Antikan, Hippokrates'ten sonraki en byk hekimi kabul edilen Galenos, Bergama'da yllarca alm, gladyatrleri tedavi ederken insann anatomisini iyice tanma frsat bulmu, hekimlik deneyimini arttrmt. Damarlarn hava deil sv tadn, kaslarn tek tek deil takm hlinde grev yaptn, gs kaslarnn solunumdaki roln, kalp atlar ile nabz arasndaki likiyi aklam, omurilii zedelenen bir canlnn fel olduunu saptam, sinir sisteminin nemini ortaya koymu, sindirim ve boaltm sistemlerini incelemiti. Hippokrates'in koyduu hekimlik kurallarna, bugn bilinen eklini veren de Galenos'tu. Hekimlikte Hippokrates'in koyduu ve onun zamanna kadar uygulanan kurallar tersine evirerek, temel dnce insanla hizmettir; hekim yalnz dostu deil dman iyiletirmek iin de elinden geleni yapmakla ykmldr eklinde yerlemesini salamt. Deney ve incelemelerini ieren, ancak ou kayp olan kitaplar 9. yzylda Arapaya evrilmiti. Eserlerinin Bat dnyasna ulamas ise bu Arapa evirilerin 12. yzylda Latinceye evrilmesiyle oldu. Gnmzde eczacln bir dal (Pharmacie Galeniqe) onun adn tayor.